ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006) , 167-184

Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΗ «ΝΕΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΙ Ο ΤΕΤΑΡΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ

ΤΗΕ TRANSITION ΤΟ ΤΗΕ «NEW ECONOMY» ANDTHEQUATERNARYSECTOR

Περίληψη

Από τη δεκαετία του 1950 παρατηρείται στην οικονομία των ΗΠΑ η ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών, για να ακολουθήσουν λίγο αρ­

γότερα και οι οικονομίες άλλων ανεπτυγμένων χωρών. Το 1973 ο Bell οραματίζεται τον ερχομό της μεταβιομηχανικής κοινωνίας και καθορί­

ζει τις νέες δομές που διαμορφώνονται στις οικονομίες . Η ανάπτυξη

των νέων τεχνολογιών της πληροφορικής και της επικοινωνίας και μια

σειρά άλλων παραγόντων, με σημαντικότερο την εφαρμογή του διαδι­

κτύου , οδηγούν την παγκόσμια οικονομία σε ένα σύνολο εξελίξεων

και μηχανισμών, το οποίο περιγράφεται με τον όρο «νέα οικονομία».

Η υπερδιόγκωση του τριτογενή τομέα οδηγεί τους ερευνητές στη θεμε­

λίωση του τεταρτογενή τομέα, του οποίου η καταγραφή των παραγωγι­

κών δραστηριοτήτων και της απασχόλησης είναι πλέον επιστημονικά

και πρακτικά αναγκαία.

Abstract

The period since the 1950s has been marked by the expansion of the services sector in the US economy and subsequently in other deνeloped economies too. In 1973, Bell enνisioned the coming of post-industrial society and identified the new structures being shaped in the economies. The deνelopment of new information and telecommunications technologies and a number of other factors, most notably the use of the lnternet, haνe triggered a set of trends and mechanisms ίη the world economy that are collectiνely described by the term "new economy". The oνer-expansion of the tertiary sector has \ed researchers to make a case for a quatemary sector. Identifying the scope of such sector and releνant employment aspects is now necessary, both from a scientific and from a practical point of νiew.

« Ένας τομέας της οικονομίας είναι ώριμος για ουσιαστική δομική αλλαγή, αν ο τρόπος, με τον οποίο διεκπαιρεώνονται οι εργασίες του,

αλλάζει ραγδαίως»

Peter F. DRUCΚER, lnnovation and Entrepreneurship, 1985.

JEL Classification: Β40, L86, 033. ke words: service sector, new economy,telecommunications technologies.

Δρα ΚΩΝΠΛΝΤΙΝΟΣ

Δ. ΤΡΛΧΛΝΛΣ

Ειι. Κσβqyιιτ~~ Σχολ~~ Ιιι6ριιν

CONSTΛNTIN

ΤRΛΚΗΛΝΛS

Ρrοfιιιοr Ιn ΙΙιι ΗιΙΙΗΙc Λlr Forcι Λcιdιmy

167

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ . ΤΡΑΧΑΝΑΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006) , 167-184

168

1. Εισαγωγή

Ο γάλλος οικονομολόγος και δικαστικός Pierre Le Pesant de Boisguillebert (1646-1714) φαίνεται να είναι ο πρώτος που χρησιμοπεί την έκφραση «υπηρε­σία» στα έργα του, για να δείξει τις δραστηριότητες εκείνες οι οποίες υπει­

σέρχονται στην παραγωγή πλούτου, σε αντίθεση με τους φυσιοκράτες οι οποί­

οι θεωρούν ότι μόνο η γεωργία αποτελεί παραγωγικό κλάδο. Η γεωργία και

το εμπόριο είναι για τον Boisguillebert δύο βασικοί τομείς για την απόκτηση πραγματικού πλούτου και όχι μόνο η γεωργία, όπως υποστηρίζουν οι φυσιο­

κράτες Franςois Quesnay, Le Tronse και Baudeau (Χουμανίδης, 1999, σσ. 133-134). Με το ίδιο πνεύμα ο Quesnay θεωρεί ότι το εμπόριο δεν δημιουργεί πλούτο απλώς τον ανακατανέμει.

Για τον Adam Smith οι υπηρεσίες που δεν παράγουν χειροπιαστά αποτε­λέσματα δεν είναι παραγωγικές, ενώ καμία μεγάλη χώρα δεν επιβιώνει και

δεν θα μπορούσε να επιβιώσει χωρίς την εκτέλεση κάποιου είδους μεταποιη­

τικών δραστηριοτήτων στο εσωτερικό της χώρας. Για τον Smith ο τομέας των υπηρεσιών καλύπτεται από εκείνους οι οποίοι προσφέρουν τις υπηρεσίες τους

στο Κράτος (δικαστικοί και στρατιωτικοί), εκκλησιαστικοί, γιατροί, οι προ­

σφέροντες προσωπικές υπηρεσίες και υπηρεσίες θεάματος, αλλά το εμπόριο

και οι μεταφορές εξαιρούνται.

Η παραπάνω κατηγοριοποίηση των υπηρεσιών θα γίνει πρακτικά αποδε­

κτή, με μικρές διαφοροποιήσεις, από το σύνολο των κλασικών οικονομολό­

γων, ενώ ο Jean Baptiste Say για πρώτη φορά αναγνωρίζει το σημαντικό ρόλο των γνώσεων στον τομέα των υπηρεσιών και ταυτόχρονα υποστηρίζει ότι ο

πλούτος ενός έθνους περιλαμβάνει και μη υλικά αγαθά, όπως η εκτέλεση ενός

μουσικού έργου. Μάλιστα αναρωτιέται γιατί να μην θεωρείται πλούτος το τα­

λέντο του καλλιτέχνη.

Η διάκριση ανάμεσα σε παραγωγική - μη παραγωγική εργασία αποτελεί

ένα σπουδαίο εργαλείο των θεωριών για την υπεραξία του Karl Marx, η οποία τον οδηγεί στην απόρριψη ενός μεγάλου μέρους των υπηρεσιών από την παρα­

γωγική σφαίρα. Όπως και για τον Saint Simon, έτσι και για τον Κ. Marx μόνο η βιομηχανική παραγωγή αποτελεί μια σημαντική καπιταλιστική διαδικασία

παραγωγής, ενώ αποδεκτές υπηρεσίες είναι μόνο εκείνες, οι οποίες παρέχο­

νται είτε ιδιωτικά είτε συλλογικά, όπως είναϊ οι υπηρεσίες των γιατρών , των

καθηγητών, των λειτουργών του Κράτους και των καλλιτεχνών. Αναφέρει χα­

ρακτηριστικά: «Η παραγωγή δεν μπορεί να χωριστεί από την πράξη του παρά­

γειν, όπως γίνεται σε όλους τους εκτελεστές καλλιτέχνες , ρήτορες, ηθοποιούς,

δασκάλους, γιατρούς παπάδες κλπ. Και εδώ μόνο σε μικρή έκταση συντελείται

κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής και λόγω της φύσης του πράγματος

μπορεί να συντελείται μόνο σε μερικές σφαίρες . Λογουχάρη στα εκπαιδευτικά

ιδρύματα οι δάσκαλοι μπορούν να είναι μόνο μισθωτοί εργάτες για τον επιχει­

ρηματία του εκπαιδευτικού ιδρύματος . Τέτοια εκπαιδευτικά εργοστάσια

υπάρχουν πολυάριθμα στην Αγγλία. Παρ' όλο που οι δάσκαλοι δεν είναι πα­

ραγωγικοί εργάτες σε σχέση με τους μαθητές , είναι σε σχέση με τον επιχειρη­

ματία τους . Ο επιχειρηματίας , ανταλάσσει το κεφάλαιό του με την εργατική

CONSTANTIN TRAKHANAS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), 167-184

τους δύναμη και με αυτήν τη διαδικασία πλουτίζει. Το ίδιο γίνεται με τις θεα­

τρικές επιχειρήσεις, με τις επιχειρήσεις κέντρων διασκέδασης κλπ. Απέναντι

στο κοινό ο ηθοποιός φέρεται σαν καλλιτέχνης, απέναντι όμως στον επιχειρη­

ματία του είναι παραγωγικός εργάτης» (Μάρξ Κ. , 1984, σελ. 459 και Κατσαρί­δας , 2001, σελ. 8). Το εμπόριο, οι μεταφορές, οι ασφάλειες και οι τράπεζες για

τον Κ. Marx δεν είναι αποδεκτές υπηρεσίες, αφού δεν είναι παραγωγικές .

Οι νεοκλασικοί οικονομολόγοι θεωρούν από το τέλος του 19ου αιώνα ότι

όλες οι οικονομικές δραστηριότητες αποτελούν παραγωγικές δραστηριότητες,

συμπεριλαμβανομένων και όλων των μορφών υπηρεσιών. Επιπλέον ο ιδρυτής

της σχολής αυτής Alfred Marshal κάνει ιδιαίτερη αναφορά για το ρόλο των γνώσεων στην παραγωγική διαδικασία, ενώ θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι

είναι και ο πρόπομπός της. Αρκετά χρόνια αργότερα (1962) ο αμερικανός οι­κονομολόγος F. Machlup επαναφέρει το θέμα αυτό, αποδεικνύοντας το σημα­

ντικό ρόλο <<της βιομηχανίας των γνώσεων» στην οικονομία των Η.Π.Α

(Trakhanas, 1987, ρ. 37).

2. Διαμόρφωση της θεωρίας των τριών τομέων

Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα οι υπηρεσίες αποτελούν σπανιότατα αντι­

κείμενο ειδικών ερευνών από τους οικονομολόγους. Κι αυτό γιά δύο κυρίως

λόγους. Ο πρώτος είναι ότι οι περισσότεροι κοινωνικοί επιστήμονες έχουν

στρέψει το ερευνητικό ενδιαφέρον τους προς τη μελέτη των βιομηχανικών

επαναστάσεων και των επιπτώσεών τους στις δυτικές οικονομίες και δεύτερο

γιατί μέχρι την περίοδο αυτή η συμβολή των υπηρεσιών στην οικονομία των

παραπάνω χωρών είναι μικρή. Από το 1930 όμως και μετά η θεωρία των τριών τομέων αρχίζει να κάνει την εμφάνισή της και προς την κατεύθυνση αυτή βοη­

θούν σε σημαντικό βαθμό οι ερευνητικές εργασίες των οικονομολόγων: Allan G. Β. Fisher, Colin G. Clark και Jean Fourastie Όπως αναφέρει ένας γάλλος ειδικός η θεωρία αυτή μπορεί να θεωρηθεί ως μία γενική θεωρία της απασχό­

λησης, της κατανάλωσης και της παραγωγικότητας. (Vincent, 1968, ρ. 207). Το 1935 ο Allan Fisher ενδιαφέρεται και για τη διακλαδική ανάλυση Ο), η

οποία τον οδηγεί στην ταξινόμηση της οικονομίας σε τρείς τομείς: τον πρωτο­

γενή, το δευτερογενή και τον τριτογενή τομέα. Q τριτογενής τομέας-ο οποίος αντιτίθεται στον πρωτογενή και στον δευτερογενή- είναι ο τομέας που περι­

λαμβάνει ένα μεγάλο σύνολο δραστηριοτήτων που αναφέρονται στην προμή­

θεια υπηρεσιών, πηγαίνοντας από τις μεταφορές στο εμπόριο και παιρνόντας

από την ψυχαγωγία και την εκπαίδευση, καταλήγει στις καλλιτεχνικές και στις

φιλοσοφικές αναζητήσεις (Bensahel, 1997, ρ. 25 ). Έτσι, σύμφωνα με τα ιστο­

ρικά δεδομένα των ανεπτυγμένων οικονομιών η απασχόληση και οι επενδύ­

σεις περνούν διαχρονικά από τον πρωτογενή στο δευτερογενή τομέα, για να

καταλήξουν αργότερα στον τριτογενή τομέα .

Μερικά χρόνια αργότερα ο Colin Clark θα επεκτείνει ακόμη περισσότερο

(1) Fisher Α. G. Β . (1935): The Clash of Progress and Security, London.

169

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΤΡΑΧΑΝΑΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), 167-184

170

την παραπάνω διάκριση, σε έρευνές του για την ανάλυση του εθνικού εισοδή­

ματος και των εθνικών λογαριασμών της Μ. Βρετανίας (2).

Ο τριτογενής τομέας κατά τον C. Clark περιλαμβάνει όλες τις αγοραίες και μη αγοραίες υπηρεσίες, των οποίων οι δραστηριότητες είναι και ετερόκλητες

και ετερογενείς, ενώ το περιεχόμενο των τομέων είναι σταθερό σε σχέση με

το χρόνο.

Αρκετά χρόνια αργότερα (1949) ο γάλλος διανοητής και μελλοντολόγος Jean Fourastie θα επαναδιατυπώσει την παραπάνω θεωρία <3J, εισάγοντας στις έρευνές του την έννοια της τεχνικής προόδου. Γράφει χαρακτηριστικά: «Για

να απλοποιήσουμε τις επεξηγήσεις και για να διευκολύνουμε τις στατιστικές

μελέτες, είναι επίσης ενδιαφέρον να διαιρέσουμε τις οικονομικές δραστηριό­

τητες σε τρεις μεγάλες κατηγορίες. Θα ονομάσω πρωτογενή τομέα τις δραστη­

ριότητες αγροτικού τύπου γιατί πρόκειται για παραδοσιακό κλάδο και ο οποί­

ος παραμένει σημαντικός, μοναδικός για τη διατροφή και για την ενδυμασία

των ανθρώπων. Για μεγάλη χρονική περίοδο ο πρωτογενής τομέας είναι με

μέση τεχνική πρόοδο . Ο δευτερογενής τομέας συγκεντρώνει τις δραστηριότη­

τες με μεγάλη τεχνική πρόοδο, στην πράξη ο δευτερογενής τομέας είναι λοι­

πόν ο βιομηχανικός τομέας. Τέλος, ο τριτογενής τομέας θα συγκεντρώσει όλες

τις άλλες δραστηριότητες, δηλαδή τις δραστηριότητες με χαμηλή τεχνική πρό­

οδο . Αυτός ο τριτογενής τομέας είναι στην πραγματικότητα πολύ σημαντικός

και περιλαμβάνει το εμπόριο, τη διοίκηση, την εκπαίδευση, τα ελεύθερα επαγ­

γέλματα και ένα μεγάλο αριθμό χειρονακτικών επαγγελμάτων» (Fourastie, 1949, pp. 81-82).

Η διαφοροποίηση του J. Fourastie από τους δύο προηγούμενους ερευνη­τές, αλλά και από τους στατιστικούς της εποχής εκείνης, επικεντρώνεται στη

θέση ότι η διαίρεση αυτή δεν μπορεί να είναι αμετακίνητη και οι ταξινομήσεις

αυτές δεν μπορεί να είναι οριστικές. Η τριμερής αυτή ταξινόμηση δεν έχει για

τον Fourastie αυστηρό και απαρέγκλητο χαρακτήρα. Έτσι, ένα προϊόν ή μια υπηρεσία μπορεί να παρουσιάζεται ως δευτερογενής για ένα συγκεκριμένο

χρονικό διάστημα και ως τριτογενής για ένα άλλο χρονικό διάστημα και επί­

σης αργότερα ξανά ως δευτερογενές, γεγονός που οφείλεται στον ανώμαλο

ρυθμό της τεχνικής προόδου, πού με τη σειρά. του οφείλεται στον απρόβλεπτο

ρυθμό των επιστημονικών ανακαλύψεων και στην κοινωνική οργάνωση

(Fourastie, 1952, p. 37).

Παρά την κριτική που ασκείται από τους γάλλους καθηγητές C. Baudelot και R. Establet και άλλους πάνω στην έννοια, τη διάκριση και τους ενδεχόμε-

(2) Αναφέρουμε ενδεικτικά τις ερευνητικές εργασίες: The National Income, 1924-31, 1932, National Income and Out lay, 1937, International Comparisons of National Income, 1938, The Determination of the Multiplier from National Income Statistics, 1938, The Conditions of Economic Progress, 1939 and Thi rd Edition, Macmi llan Press, 1957.

(3) Εισηγητής της επιστήμής της μελλοντολογίας (futurologie) το 1974 στο Institut d' Etudes Politiques de Paris, στο οποίο δίδαξε με θέμα: Preνision, futurologie, prospectiνe.

CONSTANTIN TRAKHANAS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), 167-184

νους λανθασμένους υπολογισμούς, τόσο σε επίπεδο προϊόντος όσο και σε επί­

πεδο ενεργού πληθυσμού των τριών τομέων <4>, ιδιαίτερα δε σε εκείνον του τριτογενή τομέα της οικονομίας, η διάκριση αυτή παραμένει ισχυρή ακόμη και

σήμερα και αποτελεί σημείο αναφοράς, τόσο σε επιστημονικό όσο και σε πρα­

κτικό επίπεδο. Διεθνε ίς οργανισμοί και στατιστικές υπηρεσίες ακολουθούν

πιστά τη διάκριση αυτή μέχρι σήμερα.

3. Ποσοτικά δεδομένα για τους τρείς τομείς

Τα πρώτα ποσοτικά δεδομένα προέρχονται από τους ερευνητές Colin Clark και Jean Fourastie που ασχολούνται διεξοδικά με το θέμα της ποσοτικής μέτρησης του κάθε τομέα ξεχωριστά και αναφέρονται στις Η .Π.Α και στη

Γαλλία. Καλύπτουν δε την ίδια περίπου χρονική περίοδο , από το 1850 εως το 1965, δηλαδή τη βιομηχανική περίοδο, η οποία χαρακτηρίζεται από τη διάδο­ση των ανακαλύψεων της πρώτης και δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης,

τον υψηλό βαθμό οικονομικής ολοκλήρωσης, τη γρήγορη διακίνηση αγαθών

και οικονομικών πόρων, τον αδύναμο μέχρι μέτριου βαθμού κρατικό παρεμ­

βατισμό και τη διαδικασία πολυεθνικοποίησης.

Πίνακας 1: Δομή του Α.Ε.Π. και εξέλιξη των τριών τομέων

της παραγωγής στις Η.Π.Α. (Αριθμοί σε δις $)

ΧQονιtς ΠQΙΙnογενής Δευτφιγενής Τιιιτογενή Κατοιχίις Αθ1ιοισμα

1850 0,765 32% 0,457 19% 0,992 42% 0,171 7% 2,385 100%

1900 3,69 19% 5,71 30% 8,56 44% 1,4 7% 19,36 100%

1920 9,00 12% 22,1 31% 36,9 51% 4,4 6% 72,4 100%

1954 16,6 6% 125,5 42% 155,9 52% - - 297,9 100%

1961 17,3 4,1% 150,0 35,9% 250,2 60% - - 417,5 100%

Πηγή: Clark C. (1957): The Conditions of Econornic Progress, p. 346. Για το 1954 και 1961 ,

Statistical Abstract of the U.S.

Τα ίδια σχεδόν ποσοστά παρατηρούνται και στη Γαλλία από τις ερευνητι­

κές προσπάθειες του J . Fourastie, αλλά με μικρότερους ρυθμούς ως προς την

<<τριτογενοποίηση» της παραγωγής στην οικονομία της χώρας αυτής

( 4) «Για παράδειγμα το Μεξικό έχε ι μια δομή του ενεργού πληθυσμού στους τρείς τομείς πολύ κοντά

πρός εκείνη της Γαλλίας, αλλά η διόγκωση του τριτογενή στις αναπτυσσόμενες χώρες είναι το

αποτέλεσμα της γεωργικής εξόδου και της ανεργίας. Ένας υποδηματοποιός, ένας άνεργος

που πουλάει περιστασιακά κάποια "souνenirs" είναι ταξινομημένοι στον τριτογενή τομέα, για­

τί ασχολούνται με εμπόριο ... » (Brernond, Geledan, 1981 , p. 330).

171

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΤΡΑΧΑΝΑΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), 167-184

172

Πίνακας 2: Ποσοστιαία εξέλιξη των τριών τομέων της παραγωγής στη Γαλλία

ΧQΟVιές ΠQfl)tογενή Δεmειιογενής Τιιιtογενής Άθιιοισμα

1860 58 21 21 100

1906 40 30 30 100

1930 21 41 38 100 -1965 10 40 50 100

Πηγή: Fourastie J. (1963): Le grand espoir du XXe siecle, Gallimard, Paris, p. 103.

Από την ανάλυση των δύο παραπάνω πινάκων προκύπτουν τρείς σημαντι­

κές παρατηρήσεις: 1. Η οικονομία των Η.Π.Α δεν κυριαρχείται από τον πρω­

τογενή τομέα, ακόμη και κατά την πρώτη περίοδο, όπως αντίθετα συμβαίνει

στη Γαλλία και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες . Ακόμη και τη δεκαετία του 1960 στη γαλλική οικονομία καταγράφονται ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά του πρωτο­

γενή τομέα, σε σχέση με τα ποσοστά των Η.Π.Α. 2. Η θέση του δευτερογενή τομέα στις Η.Π.Α, δεν είναι ιδιαίτερα αυξητική. Μεγάλη ανάπτυξη παρατη­

ρείται το 1921 με ένα ποσοστό συμμετοχής από 31% έως35% , το 1935 μειώνε­ται στο 25%, για να αυξηθεί ξανά πάλι κατά τη διάρκεια του πολέμου , ενώ το

μέγιστο ποσοστό καταγράφεται το 1954, με 42%. 3. Τα ποσοστά συμμετοχής του τριτογενή τομέα στην οικονομία των Η.Π.Α αυξάνονται σημαντικά την

εξεταζόμενη περίοδο. Από 42% που είναι το 1850, ποσοστό σχεδόν διπλάσιο από τη Γαλλία, φτάνει το 1961 σε 60%. Το ποσοστό αυτό καταδεικνύει την αδιαμφισβήτητη υπεροχή του τριτογενή τομέα της οικονομίας και τη στροφή

που συντελείται, με το πέρασμα από τη βιομηχανική οικονομία στην οικονο­

μία των υπηρεσιών . Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον

οικονομολόγο V. R. Fuchs το 1968, ενώ πρώτος διατυπώνει την άποψη ότι ο τομέας των υπηρεσιών δεν λειτουργεί σε καμιά περίπτωση όπως ο βιομηχανι­

κός τομέας. Οι υπηρεσίες έχουν τις δικές τους χαρακτηριστικές ιδιότητες (5).

4. Μεταβιομηχανική οικονομία και εξελίξεις στον τριτογενή τομέα

Παρά την αδιαμφισβήτητη ανάπτυξη του τριτογενή τομέα της παραγωγής

και τη σταθερή αύξηση των οικονομικών μονάδων του τομέα αυτού , εξακο­

λουθεί να υπάρχει ακόμη και στις αρχές της δεκαετίας του '70 μία γενική αντί­ληψη ότι μόνο η μεταποιητική βιομηχανία παράγει αληθινό πλούτο και ότι ο

τομέας των υπηρεσιών αποτελεί κάποιο είδους επεξεργασία ή μια παροχή

χρήσιμων , αλλά όχι πλουτοπαραγωγικών υπηρεσιών προς τον πρωτογενή και

το δευτερογενή τομέα της οικονομίας, δηλαδή κάποιου είδους παράσιτο που

επιβιώνει απομυζώντας το μεταποιητικό τομέα (Stonier, 1983, p. 32). Η αντίληψη αυτή αρχίζει σιγά-σιγά να υποχωρεί όταν το 1973 ο Daniel

(5) Fuchs Υ. (1968): The service economy, Colurnbia University Press, New York.

CONSTANTIN TRAKHANAS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), 167-184

Bell διατυπώνε ι την άποψη ότι οδεύουμε προς τη μεταβιομηχανική οικονομία,

μια οικονομία που διαφέρει ριζικά από τη βιομηχανική, όπως διαφέρει ριζικά

η τελευταία από την προηγούμενή της την αγροτική .

Ο Bell χρησιμοποιεί την έκφραση αυτή για να καταδείξει τον καθοριστικό ρόλο των νέων οικονομικών και κοινωνικών δομών, οι οποίες διαμορφώνο­

νται στις σύγχρονες προηγμένες κοινωνίες της Δύσης. Έτσι, σε οικονομικό

επίπεδο σημαίνει τη μετατόπιση του κέντρου βάρους από τη βιομηχανική πα­

ραγωγή στην εξασφάλιση υπηρεσιών υψηλού τεχνολογικού επιπέδου. Σε κοι­

νωνιολογικό όμως επίπεδο αναδεικνύει μία νέα ελίτ επιστημόνων-ερευνητών,

οι οποίοι ασχολούνται με την έρευνα και την ανάπτυξη (R&D) και οι οποίοι συμβάλλουν στην παραγωγή και την προώθηση νέων καινοτόμων προϊόντων

και υπηρεσιών . Για τη μεταβιομηχανική κοινωνία το κεφαλαιώδες πρόβλημα

είναι εκείνο της οργάνωσης της επιστήμης. Η δομή κλειδί είναι το πανεπιστή­

μιο και το ινστιτούτο έρευνας. (Bell, 1973, p. 155). Χαρακτηρίζει μάλιστα τη μεταβιομηχανική κοινωνία ως κοινωνία στην οποία: α. Υπάρχει σημαντική με­

τατόπιση της απασχόλησης προς τον τριτογενή τομέα της οικονομίας β. Σημα­

ντική θέση στην κοινωνία αυτή έχε ι η επιστημονική πρόοδος με τις ανακαλύ­

ψεις των επιστημόνων και των τεχνικών, η θεωρητική γνώση, ο σχεδιασμός

και ανασχεδιασμός της τεχνολογίας και η άνοδος της ευφυούς τεχνολογίας .

Ο ρόλος της πληροφορίας και της γνώσης (διανοητογενής τεχνολογία) εί­

ναι ιδιαίτερα σημαντικοί, αφού αποτελούν τα κυριότερα δομικά στοιχεία της

νέας οικονομίας και η οποία αντικαθιστά τη μηχανική τεχνολογία.

Για πρώτη φορά μάλιστα χρησιμοποιούνται και οι όροι τεταρτογενής και

πεμπτογενής τομέας, τους οποίους διαχωρίζει από τον τριτογενή . Θεωρεί μά­

λιστα ότι κυρίαρχοι κλάδοι του τριτογενή τομέα είναι οι μεταφορές και οι υπη ­

ρεσίες διασκέδασης-ψυχαγωγίας , του τεταρτογενή τομέα το εμπόριο, η χρη­

ματοδότηση , οι ασφάλειες και τα ακίνητα, ενώ στον πεμπτογενή τομέα τοπο­

θετεί την υγεία, την εκπαίδευση, την έρευνα και τη διοίκηση . Σε μεταγενέστε­

ρη έρευνά του ο Bell δίνει ποσοτικά δεδομένα ανά δεκαετία, για την ποσοστι-. αία εξέλιξη του εργατικού δυναμικού των τριών τομέων της αμερικανικής οι­κονομίας από το 1950 έως το 1980, όπως επίσης και για ένα τέταρτο τομέα που χρησιμοποιεί, των πληροφοριών.

Πίνακας 3: Ποσοσταία κατανομή του εργατικού δυναμικού στους τέσσερες τομείς οικονομικής δραστηριότητας

των Η.Π.Α την περίοδο 1950-1980

ΧQΟVιές ΓεΙΙΙQ'Υία Βιομηχανία Υπη(!εσίες ΠληQΟφΟQ(α ΑθQΟισμα

1950 11,9 8,3 19,0 30,8 100,0

1960 6,0 34,8 17,2 42,0 100,0

1970 3,1 28,6 21,9 46,4 100,0

1980 2,1 22,5 28,8 46,6 100,0

Πηγή: Bell D. (1982). "The Social Framework of the Information Society". Στο Forester Τ. (ed.) The Microelectronic Revolution, Oxford: Blackwell, 1982, p.p 500-549.

173

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΙ Δ. ΤΡΑΧΑΝΑΙ - ΕΠΙΟΕΩΡΗΙΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), 167-184

174

Επιπλέον, στο Ηνωμένο Βασίλειο η αύξηση της απασχόλησης στον τομέα

των πληροφοριών είναι σύμφωνα με τους ειδικούς θεαματική , τόσο σε απόλυ­

τους αριθμούς όσο και σε επίπεδο ποσοστών στο σύνολο της απασχόλησης.

Κατά τη διάρκεια της εικοσαετούς περιόδου 1951-1971, ο αριθμός των άνω των 15 χρόνων βρετανών πολιτών που ακολουθούν πλήρεις σπουδές, αυξάνε­

ται από 556 χιλιάδες το 1951σε1.785 χιλιάδες το 1971 . Αν οι παραπάνω σπου­δαστές περιληφθούν στην κατηγορία των χειριστών πληροφοριών, το ποσοστό

του εργατικού δυναμικού στη Μεγάλη Βρετανία που απασχολείται στον τομέα

των πληροφοριών, από 21 % περίπου που είναι το 1951 αυξάνεται σε 33% το 1971 (Stonier, 1983, ρ. 57).

5. Χαρακτηριστικά των μεταβιομηχανικών οικονομιών

Οι περισσότεροι ερευνητές επικεντρώνουν το επιστημονικό τους ενδιαφέ­

ρον στα παρακάτω χαρακτηριστικά :

1. Είναι πρωταρχικά οικονομίες υπηρεσιών. Τα ποσοστά του τριτογενή το­μέα τόσο στο Α.Ε.Π. όσο και στην απασχόληση , είναι σημαντικά υψηλότερα

εκείνων του δευτερογενή τομέα. Κυρίαρχο ρόλο στις οικονομίες των χωρών

αυτών διαδραματίζουν οι πληροφορίες , ιδιαίτερα στην οικονομία των Η.Π.Α. ,

αλλά και των άλλων ανεπτυγμένων χωρών. Μάλιστα ο οικονομολόγος Marc Porat συμπληρώνει τις έρευνες στον τομέα αυτόν , ενώ χρησιμοποιεί από το

1976 τον όρο «οικονομία των πληροφοριών» για να καταδείξει την όλο και με­γαλύτερη αύξηση του τομέα των πληροφοριών στην οικονομία των Η.Π.Α.

(Trakhanas, 1987, ρ. 14 και Χατζηκιάν, 1997, σελ. 72).

2. Το εργατικό δυναμικό δεν εργάζεται σε μηχανήματα, αλλά αναζητάει και επεξεργάζεται πληροφορίες, δηλαδή είναι χειριστές πληροφοριών. Η λή­

ψη ορθών αποφάσεων απαιτεί δεξιότητες στην αναζήτηση , διάθεση και απο­

θήκευση όλων των σχετικών πληροφοριών, αλλά και εργαζομένων με υψηλό

επίπεδο γνώσων, ώστε να είναι σε θέση να ερμηνεύουν με ικανοποιητικό και

αποτελεσματικό τρόπο τις πληροφορίες αυτές.

3. Έτσι, «τα σύγχρονα παραγωγικά συστήματα συνεπάγονται μια πολύ­πλοκη αλληλεπίδραση εισροών γης , εργασίας, κεφαλαίου, μηχανημάτων,

ενέργειας και πρώτων υλών σε συνδυασμό με εξίσου πολύπλοκα συστήματα

μεταφορών, επικοινωνιών και διανομών. Για να επιτευχθεί η κατάλληλη ορ­

γάνωση των διαφόρων αυτών παραγόντων, απαιτείται ένα πλήθος ειδικών

στην οργάνωση , δηλαδή μάνατζερ. Οι μάνατζερ είναι ένα είδος χειριστών

πληροφοριών» (Stonier, 1983, ρ . 55).

4. Χαρακτηρίζονται περισσότερο από τη ροή πληροφοριών και λιγότερο από χρηματικές συναλλαγές .

5. Είναι υπερεθνικές οικονομίες. Η ανάληψη επιχειρηματικών πρωτοβου­λιών και δραστηριοτήτων εκτός των ορίων της εθνικής οικονομίας, δηλαδή

υπερεθνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων , αυξάνεται με πολύ γρήγο­

ρους ρυθμούς τα τελευταία πενήντα χρόνια. Ειδικότερα , ο αριθμός των επιχει-

CONSTANTIN TRAKHANAS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), 167-184

ρήσεων με υπερεθνική δράση από 7.000 το 1970 αυξάνεται σε 40.000 το 1995 (Δημητριάδη, 2002, σελ. 103).

6. Είναι περισσότερο θεσμοθετημένες οικονομίες. Τρεις βασικοί οικονομι­

κοί θεσμοί αναφέρονται: Η κυβέρνηση, οι μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις

και τα εργατικά συνδικάτα. Η ενίσχυση της εξουσίας των πολυεθνικών επιχει­

ρήσεων είναι αναμφισβήτητη τα τελευταία πενήντα χρόνια, ενώ αρκετές πο­

λυεθνικές επιχειρήσεις μετασχηματίζονται την τελευταία δεκαετία σε παγκό­

σμιες, με την κυριαρχία τους στο διεθνές εμπόριο.

7. Η αύξηση του παγκόσμιου πλούτου συμβαδίζει με βαθύτατες οικονομι­κές και κοινωνικές ανισότητες. «Ποτέ άλλοτε η αντίθεση που προκαλεί ο

πλούτος δεν ήταν τόσο έντονη: τα εισοδήματα του 1 % του παγκόσμιου πληθυ­σμού (στο οποίο περιλαμβάνονται λιγότεροι από 50 εκατομμύρια άνθρωποι) αντιστοιχούν στα εισοδήματα των 2,7 δισεκατομμυρίων φτωχότερων ανθρώ­πων του πλανήτη» (Le Monde diplomatique, 2002, p. 48).

8. Οι μεταβολές οι οποίες επέρχονται γίνονται με ρυθμούς, οι οποίοι χα­ρακτηρίζονται ως εκθετικοί.

Επιπρόσθετα, οι περισσότεροι ερευνητές υποστηρίζουν σε στατιστικό επί­

πεδο ότι μεταβιομηχανική οικονομία είναι εκείνη , στην οποία τόσο ο αριθμός

και το ποσοστό συμμετοχής των απασχολουμένων του δευτερογενή τομέα στο

σύνολο των απασχολουμένων, όσο και το ποσοστό συμμετοχής του ακαθάρι­

στου εθνικού προϊόντος που παράγεται επίσης στο δευτερογενή τομέα στο

Α.Ε.Π της χώρας, καταλαμβάνουν τη δεύτερη θέση και όχι την πρώτη. Μ ε βά­

ση τα παραπάνω φαίνεται ότι έξι χώρες, οι οποίες ανήκουν στην κορυφή της

πυραμίδας του καπιταλιστικού συστήματος, είναι αδιαμφισβήτητα μεταβιομη­

χανικές οικονομίες από τη δεκαετία του 1960. Μάλιστα, με βάση τα στοιχεία

της Τράπεζας της Αγγλίας , τα οποία παρατίθενται στον παρακάτω πίνακα,

φαίνεται ότι ενδεχομένως η οικονομία των Η.Π.Α να είναι μεταβιομηχανική

ακόμη και πρίν από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, ενώ στη δεκαετία του 1960 ακολουθούν οι υπόλοιπες χώρες του πίνακα . Χωρίς αμφιβολία σε μετα­

γενέστερες δεκαετίες μετασχηματίζονται σε μεταβιομηχανικές και άλλες οι­

κονομίες, που βρίσκονται σε χαμηλότερο επίπεδο ανάπτυξης .

Έτσι, φαίνεται ότι η τεχνολογική εξέλιξη δημιούργησε μεγάλο αριθμό νέ­

ων θέσεων εργασίας στον τριτογενή τομέα, ακόμη και στις μεσοαναπτυγμένες

οικονομίες, λύνοντας κατά το μεγαλύτερο μέρος το πρόβλημα της ανεργίας

που δημιουργήθηκε από τη συρρίκνωση της απασχόλησης στο δευτερογενή το­

μέα. (Χρηστίδης, 2002, σελ. 92).

6. «Νέα οικονομία» και η μετάβαση σ' αυτή

Ο όρος «νέα οικονομία» χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από το αμερικα­

νικό περιοδικό Business Week στο τέλος του 1996 (6), για να καταδείξει ότ ι η

(6) Φάκελλος με τον τίτλο: 'The Triomph of the New Economy", Business Week, 30 December 1996, ο οποίος μεταφράσθηκε και στα γαλλικά.

175

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ . ΤΡΑΧΑΝΑΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ -Τεύχος 9 (2006) , 167-184

176

ανάπτυξη των παγκόσμιων αγορών -μετά την κατάρρευση του <<υπαρκτού σο­

σιαλισμού» στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης- και η πληροφορική επανά­

σταση δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την ανάδυση μιας οικονομίας διαφο­

ρετικής από εκείνη που είναι γνωστή μέχρι τότε και η οποία σήμερα ονομάζε­

ται «παλαιά οικονομία». Παρά τις αντιρρήσεις ο όρος αυτός υιοθετείται και

από τους οικονομικούς επιστήμονες σε διεθνές επίπεδο , ενώ διαζευκτικά χρη ­

σιμοποιούνται και οι όροι «πληροφορική οικονομία» , «οικονομία της γνώ­

σης», «ψηφιακή οικονομία», «δυνητική οικονομία» . Κι αυτό επειδή πολλοί

ερευνητές θεωρούν ότι, από διαρθρωτικής πλευράς η μετάβαση από τη μία οι­

κονομία στην άλλη ταυτίζεται χρονικά με τη μαζική εφαρμογή προϊόντων πλη­

ροφορικής, τόσο στις εισροές όσο και στις εκροές, σε όλους τους τομείς και

κλάδους της οικονομίας (Σακκάς, 2002, σελ. 84).

Πίνακας 4: Μερίδια των Υπηρεσιών και της Μεταποίησης στο Α.Ε.Π. και στην Απασχόληση σε Έξι Χώρες της (G7)

ΧώQα ΧQΟVιά ΜεQίδιο των ΥπηQεσιών ΜεQίδιο της Μεταποίησης

(%) Α.Ε.Π. (%) Απασχ (%) Α.Ε.Π (%) Απασχ.

1. Μ.Β. 1964 51,8 51,3 30,2 33,9 1972 53,1 56,0 30,0 32,1 1981 55,6 63,4 24,9 25,6

2. Η.Π.Α. 1964 57,9 - 24,8 25,8 1972 59,6 65,8 24,7 23,4 1982 64,0 70,1 22,8 19,6

3. ΙΑΠΩΝΙΑ 1964 51 ,7 - 24,1 -1972 50,3 44,2 31,1 26,8 1982 48,8 52,7 39,8 24,3

4.ΓΕΡΜΑΝΙΑ 1964 45,2 37,4 40,7 37,2 1972 45,9 42,4 37,6 37,0 1981 49,7 48,1 33,2 33,7

5.ΓΑΛΛΙΑ 1964 51,6 - 27,4 -

1972 49,7 52,5. 32,2 26,5 1981 53,7 58,0 31,2 23,7

6. ΙΤΑΛΙΑ 1964 48,2 36,1 25,4 25,8 1972 48,6 42,6 9,5 27,7 1982 49,6 50,0 31,5 26,2

Πηγή: Τράπεζα της Αγγλίας

Με την πλατιά έννοια του όρου «όταν μιλάμε για τη νέα οικονομία, μιλάμε

για έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι δουλεύουν με το νου αντί με τα χέρια. Ένας

κόσμος στον οποίο η τεχνολογία της επικοινωνίας δημιουργεί παγκόσμιο

ανταγωνισμό - όχι μόνο για την πώληση αγαθών αλλά και για την παροχή υπη­

ρεσιών. Ένας κόσμος στον οποίο η καινοτομία είναι σημαντικότερη από τη

CONSTANTIN TRAKHANAS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006) , 167-184

μαζική παραγωγή . Ένας κόσμος στον οποίο οι επενδύσεις στρέφονται περισ­

σότερο στην αγορά νέων ιδεών ή μέσων για τη δημιουργία τους και λιγότερο

στην αγορά μηχανών . Ένας κόσμος στον οποίο η ραγδαία αλλαγή είναι η μό­

νη σταθερά (Encyclopedia of the New Economy, 1998).

Σύμφωνα με την αυστηρή επιστημονική έννοια : «Ονομάζουμε νέα οικονο­

μία ένα σύνολο εξελίξεων και μηχανισμών , τις οποίες περιγράφουμε: εμφάνι­

ση των νέων τεχνολογιών (της πληροφορίας και της επικοινωνίας , κυρίως

όμως του Internet), νέων προϊόντων και υπηρεσιών συδεδεμένων με τις τεχνο­λογίες αυτές, ενσωμάτωση των νέων αυτών τεχνολογιών στη διαδικασία πα­

ραγωγής του συνόλου των προϊόντων και των υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομέ­

νων και εκείνων της "παλαιάς οικονομίας" (αυτοκίνητα, χημεία, μεταφορές ... ), επανοργάνωση των επιχειρήσεων σε πιο ευέλικτες μορφές, αλλαγές στη φύση

των αμοιβών, αύξηση του χρηματιστηρίου ... » (Artus, 2002, p. 3). Η μετάβαση στη «Νέα Οικονομία» γίνεται στα μέσα της δεκαετίας του 1990, όταν για περι­

σότερο από μία δεκαετία σχεδιάζονται και δρομολογούνται από τις Η .Π .Α κυ­

ρίως, αλλά και από την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ιαπωνία, πολιτικές, οικο­

νομικές και κοινωνικές εξελίξεις, οι οποίες μπορούν να συνοψιστούν:

1. Στην παγκοσμιοποίηση των οικονομιών, των αγορών και των εταιριών .

Η στρατηγική αυτή συζητείται κατά τη διάρκεια της συνόδου των επτά πλου­

σιότερων χωρών του κόσμου (G7) το 1985. Οι ηγέτες των χωρών αυτών κατα­λαβαίνουν ότι ο μετωπικός ανταγωνισμός είναι ένα «παίγνιο» με μηδενικό

αποτέλεσμα, ενώ ο ανταγωνισμός που βασίζεται στη συνεργασία είναι ένα

«παίγνιο», του οποίου το αποτέλεσμα είναι διάφορο του μηδενός (Κεφα­

λάς , 1999, σελ. 284). Μεταξύ των δύο προτιμούν και θέτουν σε εφαρμογή το δεύτερο . «Στα πλαίσια της (G7) , οι μεγάλες οικονομικές δυνάμεις προσπα­θούν να συντονίσουν τις προσπάθειές τους στον τομέα της οικονομικής , νομι­

σματικής και εμπορικής πολιτικής . Έτσι, η παγκοσμιοποίηση διαμορφώνει

την ανάγκη συντονισμού σε παγκόσμια κλίμακα» (Ρουμελιώτης, 1996, p. 32), ώστε αυτή να ελέγχεται πλήρως .

2. Στην ανάπτυξη των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών

(Τ.Π.Ε.) και τη διάχυσή τους στις οικονομικές δραστηριότητες των επιχειρή­

σεων, αλλά και ευρύτερα στις κοινωνίες των χωρών αυτών σε πρώτη φάση , αλ­

λά και στην παγκόσμια κοινωνία σε δεύτερη φάση . Ο παλαιότερος όρος «Νέ­

ες Τεχνολογίες της Πληροφορίας» χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στα επί­

σημα έγγραφα της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας το 1979 και εξηγεί με έναν γενικό τρόπο το φαινόμενο της σύγχρονης τεχνολογικής ανάπτυξης,

στον τομέα στον οποίο προσδένονται όλα τα αγαθά και οι υπηρεσίες που

έχουν σχέση με την παραγωγή της πληροφορίας.

3. Στην ερευνητική και εμπορική εξέλιξη του διαδικτύου. Πρόγονος του διαδικτύου είνα το ARP Anet πού δημιουργείται το 1968 από τον αμερικανικό στρατό για την επικοινωνία μεταξύ των στρατιωτικών επιτελείων και των δια­

φόρων μονάδων, αργότερα χρησιμοποείται ως πανεπιστημιακό δίκτυο επικοι­

νωνίας υπολογιστών σε τέσσερα πανεπιστήμια των Η.Π .Α. , ενώ το 1991 ανα-177

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΤΡΑΧΑΝΑΣ - ΕΠΙΒΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ -Τεύχος 9 (2006), 167-184

178

πτύσσεται η τεχνολογία του παγκόσμιου ιστού (Word Wide Web). Το 1995 πε­ρίπου 6,5 εκατομμύρια χρήστες χρησιμοποιούν το Internet, ενώ θεωρείται αναπόσπαστο τμήμα της λειτουργικής δομής πολλών σύγχρονων επιχειρήσε­

ων. Σήμερα χρησιμοποιείται από ένα δισεκατομμύριο χρήστες, αφού προσφέ­

ρει πληροφορίες και έναν οικονομικό και γρήγορο τρόπο επικοινωνίας σε πα­

γκόσμιο επίπεδο. Παράλληλα το Ίντερνετ χρησιμοποιείται από τις επιχειρή­

σεις για πωλήσεις προϊόντων ή υπηρεσιών από απόσταση και αυτός ο νέος

τρόπος πωλήσεων τείνει να επηρεάσει το σύνολο των επιχειρήσων, μικρών ή

μεγάλων . Μία από τις πλέον διαδεδομένες εφαρμογές του επιχειρησιακού

Internet αποτελεί το Ηλεκτρονικό Εμπόριο ( e-commerce ), ή Διαδικτυακό Εμπόριο (Internet Commerce) (Γεωργόπουλος - Πολλάλης - Αγιακλόγλου,

2000, σελ.142), που καταλαμβάνει όλο και μεγαλύτερο μέρος στην οικονομική βιβλιογραφία και αρθρογραφία τα τελευταία χρόνια, ενώ οι δραστηριότητές

του εξαπλώνονται με φανταστικούς ρυθμούς. Οι τρείς βασικοί τύποι εφαρμο­

γών ηλεκτρονικού εμπορίου είναι το μάρκετινγκ , το Β2Β (Business to Business) και το B2C (Business to Consumer) .

Ανάμεσα στο 1997 και 1999 ο αριθμός των ιστοσελίδων εμπορικού περιε­χομένου στο Internet αυξάνεται από 200 σε 120.000, ενώ το 2000 το ηλεκτρο­νικό εμπόριο στις Η.Π.Α. καταλαμβάνει το 5,3% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος. Έτσι, στην αυγή της νέας χιλιετίας το ηλεκτρονικό εμπόριο κερδί­

ζει μέρα με την ημέρα συνεχώς έδαφος, ενώ οι αμερικανικές εταιρίες διαδρα­

ματίζουν όλο και μεγαλύτερο ηγεμονικό ρόλο σε διεθνές επίπεδο, στον τομέα

αυτόν . Ενώ το Α.Ε.Π των δέκα πέντε χωρών της Ε.Ε. είναι το 1999 ισοδύναμο πρός εκείνο των Η.Π.Α, ο όγκος των συναλλαγών μέσω Internet είναι πέντε φορές λιγότερο σημαντικός στην Ευρωπαϊκή Ενωση (Muller, 2001, p. 35). Πα­ρά την καθυστέρηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης μερικοί πιστεύουν ότι τα επό­

μενα χρόνια θα ξεσπάσει η μεγάλη μάχη μεταξύ των αμερικανικών, ευρωπαϊ­

κών και ιαπωνικών επιχειρήσεων για τον έλεγχο των δικτύων και για την κυ­

ριαρχία τους στην αγορά των εικόνων, των δεδομένων και του ήχου

(Ramonet, 2000, p. 1).

Πίνακας 5: Εκτιμήσεις του ποσού της αγοράς του ηλεκτρονικού εμπορίου στον κόσμο ~ε δισεκατομμύρια δολλάρια.

Χρονιές 2000 2001 2002 2003 2004

Β2Β 9,1 20,3 45,3 96,9 191,4

B2C 0,8 1,8 3,8 7,9 15,0

Πηγή: Forester Research, Juin 2000.

7. Διαφορές μεταξύ «Παλαιάς» και «νέας οικονομίας»

Δώδεκα γνωρίσματα διαφοροποιούν σημαντικά τη «νέα» από την «παλαιά

οικονομία». Αυτά είναι: 1. Η γνώση 2. Η ψηφιοποίηση 3. Η εικονικοποίηση 4.

CONSTANTI N TRAKHANAS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), 167-184

Η μοριοποίηση 5. Η διαδικτύωση 6. Η απομεσολάβηση 7. Η καινοτομία 8. Η σύγκλιση 9. Η προ-κατανάλωση , δηλαδή η εμπλοκή των καταναλωτών στην

παραγωγική διαδικασία 10. Η αμεσ6τητα 11. Η παγκοσμιοποίηση και 12. Η αναθεώρηση του κοινωνικού συμβολαίου. (Tapscott, 2000, σελ. 58-85).

Επιπλέον, οι διαφορές μεταξύ της «παλαιάς» και της <<νέας οικονομίας»

εστιάζονται, τ6σο σε μακροοικονομικ6-μεσοοικονομικ6 6σο και σε μικροοι­

κονομικ6 επίπεδο . Ο παρακάτω πίνακας δίνει τα κύρια χαρακτηριστικά των

δύο οικονομιών .

Πίνακας 6: Κύρια χαρακτηριστικά στην «Παλαιά» και «νέα οικονομία»

Παλαιά Οιχονομία Νέα Οιχονομία

• 0Lχονομιχά ΧΙΙQ«Κ'r'ΙQW1Ι.Χά

-Αγορές Στάσιμες Δυναμικές

-Ανταγωνισμός Εθνικός Παγκόσμιος & τοπικός - Οργάνιοοη Ιεραρχική , Γραφει/tική Διαδικτυακή

• Βwμηχανία - Οργάνιοοη Παραγωγής Μαζική Ευέλικτη

- Συντελεσιές Παραγωγής Εργασία - Κεφάλαιο Καινοτομίες - Γνώσεις-

Πληροφορίες

- Συγκριτικό Πλεονέκτημα Κόστος - Οικονομίες Καινοτόμες Ενέργειες-

Κλίμακας Ποιότητα-Κόστος

- Σχέσεις μεταξύ επιχειρήσεων Μοναχικές Συμμαχικές-Συνεργατικές

• Απασχόληση - Στόχοι Πολιτικής Πλήρης Απασχόληση Προσαρμοσιικότηια

- Προσόντα Ειδικά Διαφοροποιημένα-

Υ περπειθαρχημένα

- Εκπαίδευση Εξειδίκευση ή Δίπλωμα Διά Βίου Επαγγελματική Κατάρτιση

- Διοίκηση Προσωπικού Εναντιότητας Συνεργασίας

- Φύση Εργασίας Στατική Κίνδυνος-Ευκαιριακή

•κυρέQνηση

- Σχέσεις με Επιχειρηματίες Τακτοποιημένες Ενθάρρυνση για ανάπτυξη

Πηγή: www.neweconornyindex.org/introduction

8. Αναγκαιότητα επιστημονικής θεμελίωσης και καθιέρωσης του τεταρτογενή τομέα

Η τρομακτική δι6γκωση των ποσοστών του τριτογενή τομέα, τ6σο σε επί­

πεδο Α.Ε.Π. 6σο και σε επίπεδο απασχ6λησης, φαίνεται 6τι επαληθεύουν

τους μελλοντολ6γους. Απ6 τον πίνακα εξέλιξης της απασχ6λησης των εργαζο­

μένων στους τρείς τομείς, που παραθέτει ο Fourastie, φαίνεται 6τι ο τριτογε-179

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΤΡΑΧΑΝΑΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006) , 167-184

180

νής τομέας θα απασχολεί το 2100 περίπου το 80% των εργαζομένων, ενώ οι

δύο άλλοι τομείς θα απασχολούν από 10% ο καθένας (Fourastie, 1952, p. 41). Επίσης, ένας άλλος ερευνητής τοποθετείται πάνω στο ίδιο θέμα σε πολύ πιό

κοντινό χρονικό διάστημα όμως, με τον παρακάτω τρόπο: «Η ανάλυση του με­

ταβαλλόμενου προτύπου απασχόλησης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, μέσα

σε τριάντα χρόνια, δε θα χρειάζεται πάνω από 10 τοις εκατό του εργατικού δυναμικού για να παράγει όλα τα υλικά αγαθά που έχει ανάγκη η κοινωνία.

Δηλαδή, όλα τα αναγκαία τρόφιμα, ενδύματα, υφάσματα, έπιπλα, συσκευές ,

αυτοκίνητα, σπίτια κτλ. , θα απαιτούν απασχόληση μόνο του 10 τοις εκατό του εργατικού δυναμικού. Κι ακόμη , το ζωτικό αυτό ποσοστό του 1 Ο τοις εκατό στη μεταποίηση , θα ασχολείται ολοένα και περισσότερο με το χειρισμό σύνθετων

πληροφοριών» (Stonier, 1983, pp. 31-32) . Σήμερα, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στη Μ . Βρετανία, τον Καναδά και την Αυ­

στραλία ο τριτογενής τομέας απασχολεί περίπου το 75% του εργατικού δυνα­

μικού . Η Ιαπωνία και η Γερμανία ακολουθούν με χαμηλότερα ποσοστά

(Αντωνοπούλου, 2004, σελ. 73), ενώ σε μικρό χρονικό διάστημα θα ακολουθή­σουν και οι οικονομίες των άλλων χωρών της (G8) ή της Ε.Ε των 25 χωρών-με­λών, ανεπτυγμένων και μεσοανεπτυγμένων. Η υπερδιόγκωση αυτή απαιτεί

την άμεση διάσπαση του τομέα αυτού και τη δημιουργία ενός νέου τομέα, του

τεταρτογενή. Η επίσημη θεμελίωση και λειτουργία του τομέα αυτού αποτελεί

μία αναγκαιότητα που προκύπτει από τις εξελίξεις στον χώρο των τεχνολο­

γιών πληροφορικής και επικοινωνιών, των τελευταίων δέκα χρόνων.

Πίνακας 7: Προστιθέμενη αξία κατά τομέα οικονομικής δραστηριότητας

ΧώQες Οικονομική δQασtηQιόtηtα 1981 1991

ΓΕΡΜΑΝΙΑ Πρωτογενής 2,2 1,4 Δευτερογενής 39,9 37,8 Τριτογενής 57,9 60,7

ΓΑΛΛΙΑ Πρωτογενής 4,6 3,4 Δευτερογενής 35,2 29,5 Τριτογενής 60,2 67,1

ΙΤΑΛΙΑ Πρωτογενής 5,8 3,7 Δευτερογενής 39,0 32,9 Τριτογενής 55,2 63,4

ΟΛΛΑΝΔΙΑ Πρωτογενής 4,4 4,5 Δευτερογενής 35,4 30,9 Τριτογενής 60,1 64,6

Πηγή: World Banc

2000

1,2 31,2 67,6

2,9 26,1 70,9

2,9 29,5 67,6

--

-

Μάλιστα δε «δικαιολογείται από τη- σαφή πλέον διάκριση μεταξύ των απλών μεταπρατικών δραστηριοτήτων (εμπόριο , μεταφορές κ.λπ. ) και την

εξαιρετικά υψηλής στάθμης παροχή υπηρεσιών, όπως αυτές εξελίσσονται στη

CONSTANTIN TRAKHANAS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), 167-184

σύγχρονη τεχνολογική εποχή» (Μπουραντάς- Παπαλεξανδρή , 1998, σελ. 41). Για το λόγο αυτό ο νέος τομέας πρέπει να συμπεριλάβει όλες εκείνες τις επι­

χειρήσεις της «νέας οικονομίας», οι οποίες είναι τελείως διαφορετικές από τις

επιχειρήσεις της «παλαιάς οικονομίας». Οι επιχειρήσεις αυτές μπορεί να εί­

ναι, είτε του ιδιωτικού είτε του δημόσιου τομέα και οι οποίες ασχολούνται με

τη διοίκηση και τη διάχυση της πληροφορίας. Δραστηριότητες σε προηγμένες

υπηρεσίες όπως της πληροφορικής, των τηλεπικοινωνιών, της έρευνας-ανά­

πτυξης, της εκπαίδευσης, των βάσεων δεδομένων, της επεξεργασίας ηλεκτρο­

νικών δεδομένων , του διαδικτύου , των multimedia, συμπεριλαμβανομένων και των υπηρεσιών τηλεματικής και ρομποτικής, μπορούν να καταταγούν στον τε­

ταρτογενή τομέα. Η κατάταξη αυτή, η οποία πρέπει να γίνει με επιστημονικό

τρόπο και αφού αξιολογηθούν όλες οι μέχρι σήμερα τοποθετήσεις και προτά­

σεις από διεθνείς οργανισμούς, όπως είναι ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ή

ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης ή άλλοι οργανισμοί.

Σημαντική θεωρείται και η επίλυση σοβαρών στατιστικών προβλημάτων που

θα προκύψουν από την κατάταξη αυτή , για τη δημιουργία έγκυρων και αποδε­

κτών Εθνικών Λογαριασμών .

9. Συμπεράσματα

Η προετοιμασία για τη μετάβαση στη <<Vέα καπιταλιστική οικονομία» του

21ου αιώνα απαιτεί μεγάλο χρονικό διάστημα προετοιμασίας της, αλλά και

καλά σχεδιασμένες και συντονισμένες πολιτικές για τον πλήρη έλεγχο της με­

τάβασης αυτής από τις Η.Π.Α και τις υπόλοΙJtες χώρες της (G7).

Η ανάπτυξη των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών κυρίως από

τις πολυεθνικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο χώρο αυτό, η κα­

τάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης,

η παγκοσμιοποίηση των επιχειρήσεων, των αγορών και των οικονομιών και η

εφαρμογή του Internet σε επιχειρησιακά θέματα με την ανάπτυξη του ηλε­κτρονικού εμπορίου, οδηγούν την παγκόσμια οικονομία σε μία νέα φάση, η

οποία ονομάζεται δημοσιογραφικά «νέα οικονομία», έκφραση η οποία γίνε­

ται δεκτή και σε επιστημονικό επίπεδο .

Η σταθερή και συνεχής αύξηση της συμμετοχής των υπηρεσιών στο ΑΕΠ

και στην απασχόληση των ανεπτυγμένων κα'ι μεσοανεπτυγμένων χωρών, οδη­γεί τις οικονομίες των Η.Π .Α και της Μ.Β, αλλά και τις άλλες οικονομίες σε

δεύτερη φάση σε υπερδιόγκωση του τριτογενή τομέα .

Η διάσπαση του τριτογενή τομέα και η λειτουργία ενός τεταρτογενή τομέα

είναι και αναγκαία και επιβεβλημένη σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε. Όλες οι

προηγμένες δραστηριότητες υπηρεσιών των επιχειρήσεων της «νέας οικονο­

μίας» πρέπει να μεταφερθούν και να καταγραφούν στον τεταρτογενή τομέα .

Η διαδικασία αυτή θα αποτυπώσει καλύτερα τα δεδομένα των Εθνικών Λογα­

ριασμών της κάθε χώρας και θα εμφανίσει καλύτερα την εικόνα των παραγω­

γικών δραστηριοτήτων και της απασχόλησης του κάθε τομέα . Έτσι, και με τον

τρόπο αυτό θα αναδειχθούν καλύτερα τα προβλήματα της <<νέας οικονομίας»,

θα αναλυθεί καλύτερα και στη φάση αυτή ο ταξικός μετασχηματισμός και θα

181

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΤΡΑΧΑΝΑΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006) , 167-184

182

καταρριφθούν οι αισιόδοξες προοπτικές των υποστηρικτών της παγκοσμιο­

ποίησης. Αφού συνήθης συνέπεια της όλο και μεγαλύτερης ανάπτυξης των με­

γάλων επιχειρήσεων και των αυξημένων παραγωγικών δυνάμεων της κοινω­

νίας, είναι η επέκταση και η σύγκρουση συμφερόVτων μεταξύ των μονοπωλια­κών επιχειρήσεων, η οποία μαζί με άλλους παράγοντες (σωβινισμός, πολιτι­

κός τυχοδιωκτισμός, επεκτατικός ιμπεριαλισμός κλπ.), οξύνουν τις αντιθέσεις

σε διεθνές επίπεδο (Χουμανίδης, 2002, σελ. 404) με όλες τις γνωστές συνέπει­ες και τα αδιέξοδα, στα οποία οδηγούνται οι οικονομίες και οι κοινωνίες πολ­

λών χωρών του κόσμου.

Βιβλιογραφία και αρθρογραφία

1. Ελληνική

Αντωνοπούλου Σ. (2004): 'Ή Διαδικασία της Παγκοσμιοποίησης και ο ταξικός με­τασχηματισμός στη Δύση", Ουτοπία, Τεύχος 62, Νοέμβριος-Δεκέμβριος, σελ. 57-85.

Γεωργόπουλου Ν. Πολλάλη Γ. Αγιακλόγλου Χ . (2000): "Το διαδίκτυο ως μέσο ανά­

πτυξης του Ηλεκτρονικού Εμπορίου στην Ελλάδα", Σπουδαί, Τόμος 50, Τεύχος 3ο-4ο,

σελ. 140-157.

Δημητριάδη Ζ. (2002): " Επιχειρηματική ηθική και εταιρική κοινωνική ευθύνη στην

παλαιά και νέα οικονομία", Διοικητική Ενημέρωση, Τεύχος 24,σελ. 92-107.

Δουκίδη Γ. (2000): "Η Ελληνική Επιχείρηση μπι}οστά στις Προκλήσεις της Νέας Οικονομίας" , Plant, Οκτώβριος-Νοέμβριος, σελ. 24-26.

Καλογήρου Γ. (2000): 'Ή νέα οικονομία της γνώσης και της πληροφορίας", Οικονο­

μικός Ταχυδρόμος, 25 Νοεμβρίου, σελ. 100-103.

Κατσορίδα Δ. (2001): "Σχετικά με τη διάκριση «παραγωγικής» και μη «παραγωγι­κής» εργασίας", Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων, Τεύχος 21, σελ.4-13.

Κατσουλάκου Γ. (2001 ): Νέα Οικονομία, Διαδίκτυο και Ηλεκτρονικό Εμπόριο, Εκ­

δόσεις Κέρκυρα, Αθήνα .

Κεφαλά Α. (1999): Η επιχείρηση στον 210 αιώνα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

Le Monde Diplomatique (2003): "Βαθαίνει το χάσμα μεταξύ των πλούσιων και των

φτωχών", Τεγόπουλος, τεύχος lo, σελ.48 . (Μετάψραση από τα γαλλικά)

Λιβανού Η . (2003): 'Ή «Οικονομία της γνώσης» και η επίδρασή της στη φύση της

εργασίας" , Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων, Τεύχος 32, σελ.54-60 .

Λιοδάκη Γ. (2000): "Το νέο στάδιο του ολοκληρωτικού καπιταλισμού και η ευρω­

παϊκή οικονομική ενοποίηση", Ουτοπία , Νο 39, σελ 117-127.

Μαζμανίδη Κ. (2000): Παγκοσμιοποίηση , Αποϋλοποίηση και Νέα Οικονομία, Εξά­

ντας, Αθήνα.

Μάρξ Κ. (1984):Θεωρίες για την Υπεραξία, Μέρος Πρώτο, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα.

Μπουραντά Δ, Παπαλεξανδρή Ν. (1998): Εισαγωγή στη Διοίκηση Επιχειρήσεων,

Ε. Μπένου, Αθήνα.

CONSTANTIN TRAKHANAS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 9 (2006), 167-184

Μουρδουκούτα Π. (2001): Η επιχειρηματικότητα στη Νέα Οικονομία, 1. Σιδέρης,

Αθήνα.

Ναξάκη Χ. (2003): "Παγκοσμιοποίηση. Μύθοι και πραγματικότητα". Στο Κόλλια Χ.

Ναξάκη Χ. Χλέτσου Μ. (επιμ.): Μύθοι και πραγματικότητα την εποχή της παγκοσμιο­

ποίησης, Διεπιστημονική προσσέγγιση , σελ. 271-289, Πατάκης, Αθήνα.

Προβόπουλου Γ., Γκόρτσου Χ. (2004): Το Νέο Ευρωπαϊκό Χρηματοοικονομικό Περιβάλλον. Τάσεις και προοπτικές, ΕΕΤ-Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα.

Ρουμελιώτη Π . (1996): Η πορεία πρός την Παγκοσμιοποίηση. Η Ευρωπαϊκή Στρα­τηγική για τον 210 Αιώνα, «Νέα Σύνορα»-Α.Α. Λιβάνη , Αθήνα.

Σακκά Δ. (2002): ''Τι νέο στοιχείο προσφέρει η «νέα οικονομία» στη μακροοικονομι­κή θεωρία", Επιθεώρηση Οικονομικών Επιστημών, ΤΕΙ Ηπείρου, τεύχος 2, σελ. 83-96.

Tapscott D. (2000): Η Ψηφιακή Οικονομία: Υποσχέσεις και Κίνδυνοι στην Εποχή

της Δικτυακής Εφυίας, Leader Books, Αθήνα.

Τζεκίνη Χ. (1984): Οι Επιπτώσεις της Μικροηλεκτρονικής στην Απασχόληση , ΟΑ­

ΕΔ, Αθήνα.

Χατζηκιάν Γ. (1997): 'Ή ευέλικτη επιχείρηση και η κοινωνία της πληροφορίας'',

Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων, Τεύχος 5, σελ. 72-84.

Χουμανίδη Λ. (2002): Η εξέλιξις των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και θεσμών.

(Τράπεζα-Νόμισμα-Διακυμάνσεις-Παγκοσμιότης) , Σύγχρονη Εκδοτική, Αθήνα.

Χουμανίδη Λ . (1999): Ιστορία Οικονομικών Θεωριών . Από των Αρχαίων χρόνων

μέχρι των Ημερών μας, Σύγχρονη Εκδοτική , Αθήνα.

Χρηστίδη 1. (2002): "Νέες Τεχνολογίες και Κοινωνικοοικονομικός Μετασχηματι­

σμός'', Επιστημονική Επετηρίδα Εφαρμοσμένης Έρευνας, Τόμος Vll, Νο 1, σελ. 87-108.

2. Ξενόγλωσση

Artus Ρ. (2002): La Nouνelle Economie, Νο 303, La Decouνerte, Paris.

Bailly Α. , Maillat D. (1983): Le secteur tertiaire en question. Actiνites de serνice, deνeloppement economique et spatial, Economica, Paris.

Bell D. (1973): The Coming of Post-lndustrial. Society. Α Venture ίη Social Forecasting, Basic Books, Inc Publishers, New York.

Bensahel L. (1997): Introduction iι Ι ' economie du serνice, PUG, Grenoble.

Bremond J., Geledan Α. (1981 ): Dictionnaire economique et social, Hatier, Paris.

Brender Α. , Pisani F. (1999): Le nouνelle age de 1' economie americaine, Economica, Paris.

Fourastie J. (1952): La productiνite, PUF, Paris.

Fourastie J. ( 1949): Le grand espoir du XXe siecle, PUF et Gallimard (1963), Paris.

Fushs V. (1968): The serνice economy, Columbia Uniνersity Press, New York.

Hom F. (2004): L' economie des logiciels, La Decouνerte, Paris.

183

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ . ΤΡΑΧΑΝΑΣ- ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 9 (2006), 167-184

184

Muller Α. ( 2001 ): La Net Economie, PUF, Paris.

Nusbaumer 1. (1984): Les Serνices, Nouvelle Donne de Ι ' έconomie, Economica, Paris.

Pastre Ο. (1984): L' informatisation et Ι ' emploi, La Decouverte, Paris.

Porat Μ. (1977): The lnformation Economy, Special Publication, 77-12 U-S, Department of Commerce, New Υ ork.

Stonier Τ. (1983): The Wealth of Information. Α Profile of the Post-lndustrial Economy, Thames Mmethuen, London.

Sue R. (1997): La Richesse des hommes. Vers Ι ' economie quaternaire, O. Jacob, Paris.

Trakhanas C., Mizithra Μ. (2004): 'Ίnternet Banking and the Role of Management in the New Economy", 20th European Conference on Operational Research, July 4-7, 2004, Rhodes. (Discussion Paper).

Trakhanas Ρ. (1987): lntroduction des Technologies Nouvelles d' Info rmation en Grece, These de Doctorat, Uniersite de Paris- IX Dauphine, Paris.

Vincent Α. (1968): La mesure de la productivite, Dunod, Paris.

3. Ηλεκτρονική

www.monde-diplomatique.fr/1998/01/CASSEN/9783

www.monde-diplomatique.fr/2000/04/RAMONET/13688

www.neweconomyindex.org.

www.worldbanc.org/data/