23
ERMENİLER VE TÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ Öğr. Gör. Hülya YARAR* ERMENİ TARİHİNE GİRİş Ermeni tarihi konusunda Ermeniler ve Avrupa tarihçileri tara- fından tam olarak gerçeği yansıtan bilgiler mevcut değildir. İddia edilen efsane; Ermeniler'in Orta Asya'dan Trakya'ya ve oradan da Anadolu'ya yayılmış olan Firik (Frijie) ler olduğu faraziyesidir. Bu faraziye Heredot tarihine dayanır. Ermeni tarihçileri ise Babil' den göç ettiklerini yazıyorlar. Bunlar da V. Yüzyılın Ermeni tarihçisi olan ve birçok dillere tercüme olunan Moise de Korene'nin tarihine dayanmaktadırlar. Ermenistan'ın Karen şehrinde 407'de doğup 492' de ölen Mois de Korene zamanına kadar gelişen Ermeni tarihi yapılan araştırmalarla kutsal kitaplarda gösterilen ced'lere bağlan- mıştır. Buna göre Ermeniler Nuh Peygamberin oğlu Yasef'e dayan- maktadır. Yasef'in çocuğu Gomer, bunun da çocuğu Thiras, bunun da çocuğu Thargoni, bunun da çocuğu Hayk'dlf. Babil kralı Bel mabudluk idiasıyla bütün beşeriyete egemenli- ğini iHinetti. Yasef'in oğullarından Hayk onu ilah olarak tanımaya razı olmadı ve ona itaat etmedi. Bunun üzerine Bel Hayk'a kızdı ve onu memleketinden kovdu. Hayk da oğlu Aramanyak ve diğer 300'e varan aile efradı, hayvanları, hizmetçileri ve mallarıyla birlik- te Ararat mıntıkasına çekildi. Bir müddet sonra burasını torunu Ara- manyak'ın oğlu Gatmas'a bıraktı ve kendisi kuzeyde bir platoya çe- kildi (burası Erivan'ın kuzeyindeki Elagöz dağıdır). Buraya Hayi- kistan veya Ermenistan denildi. Ermeni tarihi ve gelişimi hakkında çok sayıda tahmin ve efsa- neler vardır. Fakat tam olarak belge ve kaynağa bağlı bilgiler mev- * KTÜ, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Trabzon.

ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

  • Upload
    others

  • View
    9

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

ERMENİLER VE TÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ

Öğr. Gör. Hülya YARAR*

ERMENİ TARİHİNE GİRİş

Ermeni tarihi konusunda Ermeniler ve Avrupa tarihçileri tara-fından tam olarak gerçeği yansıtan bilgiler mevcut değildir. İddiaedilen efsane; Ermeniler'in Orta Asya'dan Trakya'ya ve oradan daAnadolu'ya yayılmış olan Firik (Frijie) ler olduğu faraziyesidir. Bufaraziye Heredot tarihine dayanır. Ermeni tarihçileri ise Babil' dengöç ettiklerini yazıyorlar. Bunlar da V. Yüzyılın Ermeni tarihçisiolan ve birçok dillere tercüme olunan Moise de Korene'nin tarihinedayanmaktadırlar. Ermenistan'ın Karen şehrinde 407'de doğup492' de ölen Mois de Korene zamanına kadar gelişen Ermeni tarihiyapılan araştırmalarla kutsal kitaplarda gösterilen ced'lere bağlan-mıştır. Buna göre Ermeniler Nuh Peygamberin oğlu Yasef'e dayan-maktadır. Yasef'in çocuğu Gomer, bunun da çocuğu Thiras, bununda çocuğu Thargoni, bunun da çocuğu Hayk'dlf.

Babil kralı Bel mabudluk idiasıyla bütün beşeriyete egemenli-ğini iHin etti. Yasef'in oğullarından Hayk onu ilah olarak tanımayarazı olmadı ve ona itaat etmedi. Bunun üzerine Bel Hayk'a kızdı veonu memleketinden kovdu. Hayk da oğlu Aramanyak ve diğer300'e varan aile efradı, hayvanları, hizmetçileri ve mallarıyla birlik-te Ararat mıntıkasına çekildi. Bir müddet sonra burasını torunu Ara-manyak'ın oğlu Gatmas'a bıraktı ve kendisi kuzeyde bir platoya çe-kildi (burası Erivan'ın kuzeyindeki Elagöz dağıdır). Buraya Hayi-kistan veya Ermenistan denildi.

Ermeni tarihi ve gelişimi hakkında çok sayıda tahmin ve efsa-neler vardır. Fakat tam olarak belge ve kaynağa bağlı bilgiler mev-

* KTÜ, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Trabzon.

Page 2: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

36 HÜLYA YARAR

cut değildir. 1938' de yayımlanan Almanca yeni Brockhaus Erme-niler hakkında şu bilgileri vermektedir; Kalde'ler tarafından Milat-tan Önce (1860-585) arasında tesis ve idare edilen memleketMed'ler tarafından tabiiyete alındı. 6. Yüzyıl içinde Ermeni göç-menler yavaş yavaş dağlara kovuldular. Ermeniler Orta Asya'dangelmişlerdir fakat 20. yüzyılın Fransız tarihçileri Ermenileri Make-donya'ya ve oradan Anadolu'ya göç eden oymaklardan biri oldu-ğunu ileri sürmektedir. Hayk sülalesinin hakim olduğu söylenendevrin son zamanlarında, Büyük İskender'in istilasından önceki dö-nemde Ermenistan denen bölge İranlılara tabi idi. İranlılar tarafın-dan tayin edilen valilerle idare ediliyordu. İskender'den sonra da,Makedonya'lılar -Selefkus'lar ve Part'lar devrinde yine bu devletle-rin tayin ettiği valiler, beyler veya küçük krallar memleketi idare et-mişlerdir. Ermeniler ve Ermenistan denen ülkenin tamamı hiçbir za-man bir hükümdar tarafından idare edilen memleket ve devlet ha-line gelmemiştir. Milattan önce ve sonraki 2 asırlık devir Roma ha-kimiyetinde geçmiştir. Daha sonra İran ve Roma arasında, ondansonra da Bizans, İran ve Araplar arasında bir mücadele sahası ol-muştur.

X. ve Xl. Yüzyıllarda Doğu Anadolu ve Kafkas bölgesinde,İran, Bizans ve Arap mücadelesi içinde en çok zarar gören kavim-lerden birisi Ermeniler olmuştur. Yüzyıllarca bu bölgelerde dağınıkbir şekilde ve komşu büyük devletlere tabi olarak yaşayan Ermeni-lerden bir kısmı bu mücadeleye dayanamayarak, Gürcistan, Polon-ya ve Galiçya'ya, büyük bir kısmı da Güney Batıya (Akdeniz kıyı-larına) göç etmişlerdir. Selçuklu Türklerinin İran ve Kafkasya üze-rinden Doğu Anadolu'ya girip 1064'te Kars ve Ani'yi zaptedip,1071 'de Malazgirt Savaşı ile Bizans'ı mağlup etmesi üzerine Erme-ni krallıkları Bizans tarafından tamamen dağıtılmış, hakimiyetierinikaybetmişlerdir. Bunun üzerine Ermenilerin büyük bir kısmı Kilik-ya bölgesine göç etmişlerdir. Büyük Ermenistan parçalanmış, Lorive Kapan Krallıkları ile, Artsalı ve Sasun beylikleri mücadelelerinedevam etmiştir.

XlI. Yüzyılda Büyük Ermenistan'ın bir kısmı da Gürcistan ta-rafından istila ve ilhak edilmiş, XIII. Yüzyılda ise bütün Ermenistan

Page 3: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

ERMENİLER VE TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37

ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devletikurulmuştur. Kilikya Ermeni Krallığının sonu da diğer ErmeniDevletlerinden farklı olmayarak bir müddet mücadelenin sonundaTürklerin Orta Doğuya hakim olmaları ile son bulmuştur.

TÜRKERMENİ İLİşKİLERİSelçuklular Doğu Anadolu'ya hakim oldukları zaman, bu bölge

halkının büyük kısmı (Ermeniler de dahil) büyük arazi sahiplerielinde köle hayatı yaşıyorlardı. Bizans'ın bunu düzeltecek gücü veetkisi yoktu. Bu nedenle halk kendilerine vergiden başka bir mükel-lefiyet yüklemeyen, din ve mezheplerine karışmayan Selçuklularıbir kurtarıcı olarak karşIlamışlardır. "Bizanslılar XI. asrın başların-dan beri şarkf Anadolu'yu istila ederek oradaki küçük Ermeni kral-lıklarını kaldırıp mühim bir Ermeni nüfUsunu Sivas, Kayseri ve Fı-rat bölgelerine nakletmişler; Selçuklular muhacereti ve fütfihatı daErmeni halkının daha fazla cenup-garba doğru kaymasına, Fuat kı-yıları, Toroslar, Kilikya, Malatya, Maraş ve Urfa bölgelerinde yo-ğunluğun oluşmasına sebep olmuştur. Bizans'ın bu tehciri ve Orto-doksluğu Ermenilere zorla kabul ettirme siyaseti, onları RumIardansoğutmuş ve düşman bir duruma getirmiştir. Anadolu'nun müda-faasına karışmayan Ermeniler bazen Türkleri bir kurtarıcı olarakkarşılayarak BizanslIlar aleyhindeki millf ve dilli nefretlerini devamettirmişler, Malazgirt muharebesinde olduğu gibi toptan savaş mey-danından uzaklaşmışlar; fusat buldukça da RumIara karşı tecavüzegeçmişlerdi. Böylece Ermeniler ilk Arap fetihlerinden Müslüman-lara olduğu gibi şimdi de Bizanslılara karşı Türklere yakın olmuş-lardı. Bu sebepledir ki, çağdaş Ermeni ve Süryani müellifleri Rum-ları "menfur ve kadınlaşmış" sıfatlarıyladinlerine ve millf varlıkla-rına düşman "Zalim Rafizilerli olarak gösteriyor; BizanslIlar da on-ları hıyanetle itham ediyorlardı" ı.Ermenilerin barış ve güven içeri-sinde yaşamlarını sürdürmeleri Selçuklu Devleti ile başlayıp Os-manlı Devleti ile de devam etmiştir.

1324 yılında Osman Gazinin Devlet merkezini Bursa olarak ta-yin etmesi üzerine, Kütahya'da bulunan Ermenilerin çoğu ve Erme-

i. Osman Turan, "Selçuklular Zamanında Türkiye", Boğaziçi Yayınları, s. 68.

Page 4: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

38 HÜLYA YARAR

ni ruhani reisliğinin Bursa'ya nakledilmesi ile ilk Osmanlı Ermenimünasebeti başlamıştır. Ermenilerin tamamının bulunduğu bölgelerKanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlı toprakları haline gel-miştir. Ermeniler bu dönemde her yerde azınlık olarak ve küçükbeyliklerin, krallıkların yönetimi altında bulunuyorlardı. Siyası vesosyal bakımdan bir teşkilata sahip değillerdi. Asırlardır kendileriniyöneten devletlerin baskıları altında ezilen Ermeniler ilk olarak Fa-tih Sultan Mehmet döneminde din ve vicdan özgürlüklerine kavuş-muşlardır . Ermeniler için Patrikhane tesis edilmiş ve başına ErmeniPatriği Hovakim getirilerek din bakımından yönetim Patrikhaneyeverilmiştir (1461).

Ermeniler Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u fethinden sonraTürklerden daha emin ve zengin bir hayata kavuşmuşlardır. Dağınıkve fakir durumda olan Ermeniler yer yer cemaat haline geldiler,sanat ve ticarette önde gelen kişiler oldular. Din dışında tüm yaşambiçimlerini Türklere uydurdular. 1514'e Yavuz Sultan Selim Teb-riz'den İstanbul'a birçok Ermeni sanat ehlini aileleriyle birlikte ge-tirmiş ve bunları İstanbul'un en güzel yerlerine yerleştirmiştir.Türklerle Ermenilerin karşılıklı sevgi ve güveni kendi din kardeş-lerinden daha ileri seviyede yıllarca devam etti.

Ermenilerin rahatlamasını ilk bozan Fransız Katolik misyoner-leridir. Bunlar Ortodoksluğun daha sıkı ve sıkıcı olduğunu, Katolik-liğin daha güvenli ve medeni olduğunu, papalığa bağlanırlarsa dahaçok himaye göreceklerini ileri sürerek, Ermenilerin aslında Katolikolduğunu Bizans'ın onları zorla Ortodoks yaptığını telkine başladı.1811 'de Bükreş Antlaşması'ndan sonra Ermenilerin bir kısmı res-men Katolik olduklarını ilan ettiler. Ermeni patriği idaresindeki Er-meniler ile Katolik Ermeniler birbirine amansız düşman oldular.Fransa Katolik Ermenilere her türlü yardımı yapıyor, onları sanat,ticaret ve eğitimde destekliyordu. Ermeniler hayli zaman sonraFransa'ya bağlanmışlardı. Böylelikle bir taraftan da Osmanlı Dev-letinin paylaşımında Fransa sahip olmayı hedeflediği yerlerdeki ön-cülerini de hazırlamıştı.

Osmanlı Devleti Ermenilerin sadakatinin devam edeceğine gü-venerek onlara hükümet işlerinde ve serbest hayatlarında en zengin

Page 5: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

ERMENİLER VE TÜRK-ERMENİ iLİŞKİLERİ 39

ve rahat işleri veriyordu. Barutçubaşılık, Demircibaşılık, Hazine-darlık, Darphane Sarraflığı, Madencilik, şirket kurulması ve idareedilmesi, vapur işletmek ...vs. işlerinin tamamı Ermenilerin elindey-di. Padişahın muhasipleri arasında Ermeniler de vardı. Türk halkıfakirleştikçe Ermeniler daha zengin ve güçlü oluyorlardı. 1860'taOsmanlı Hükümeti Ermeni Patrikhanesi tarafından yapılan ErmeniAnayasasını kabul etti. Artık Ermenilerin, dilli, millf ve içtimm me-selelerini konuşmak ve idare etmek için "Ermeni Milli Meclis-iUmumisi" adıyla bir meclis kurmalarına ve kendilerini idare etme-lerine izin verilmiş oluyordu.

Bu dönemde Türk Ermenileri sarayda, belediye ve mahkeme-lerde, memurluklarda görevalabilirken, Rusya' daki Ermeniler zorlaOrtadoks yapılıyor, olmayanlar hapsediliyor veya Sibirya'ya sürü-lüyordu. Ermeni dili ile okumak, yayın yapmak yasaklanmıştı. Kili-selerdeki ayinler kontrol altına alınmıştı. Ermenilerden asker alını-yor, uzak ve sağlıksız, pis yerlere gönderiliyordu. Bu durumlara da-yanamayan Ermeniler Avrupa'ya, İngiltere ve Fransa'ya kaçıyor-Iardı. Osmanlı Rus Savaşı başlarken Ruslar Ermenilere hoş görün-mek ve onlan kullanmak maksadıyla iyi muamele etmeye başladı-lar. 1877-1878 harbinde Kafkas Orduları Başkomutanlığını ErmeniLoris Melikan'a verdiler. Ancak Osmanlı-Rus Savaşı bittikten son-ra Rusya'da tekrar Ermenilere karşı işkenceler başladı. Rusya'dankaçan Ermeniler canlarını kurtarabilmek için Türkiye'ye sığınıyor-lardı.

3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos (Yeşilköy) Ant-laşmasının 16. maddesi ve 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Antlaş-masının 61. Maddesi ile meydana getirilen Ermeni meselesi resmibir sıfat kazanmış ve Avrupalılar tarafından her fırsatta Osmanlılarakarşı bir koz olarak kullanılmıştır.

Ermeni meselesi hiçbir zaman Türkler tarafından çıkartılma-mıştır. Bu mesele, Osmanlı İmparatorluğunun doğu vilayetlerindekarışıklık çıkartarak büyük menfaatler kazanacak olan Rus ve İn-gilizlerin uyguladıkları politikadan doğmuştur. Teşkilatlanmış birErmenistan Rusya için Akdeniz'e doğru atılmış ilk adım demekti.

Page 6: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

40 HÜLYA YARAR

İngiltere için oyunun iki yönü vardı: Ermenistan bir yandan Rus-ya'nın uzak hedeflerine karşı bir sur olacak, diğer yandan da kurul-ması için çıkarılacak karışıklıklar, Türklerin dikkatini Mısır'ın iş-gali sırasında başka bir yere çekecekti. Kurulmuş olan Ermeni ko-miteleri İngilizler tarafından desteklenmişlerdir. Kurulan komiteler,cemiyet ve dernekler aldıkları dış yardım ve tahriklerle Türki-ye' deki isyan ve ayaklanmaları başlatmışlardır. Ermeni din adam-ları, öğretmenler, öğrenciler ve dernek mensupları yaptıklan isyan-lar sonucunda Osmanlı devletinin kendilerine sağladığı serbestlik-ten ve suçluları cezalandırmamasından aldıkları cesaretle daha daileriye gitmiştir. Taşnak ihtilalci Ermeni komitesinin 100 bin üyesibulunmaktaydı. Osmanlı birliklerine karşı savaşmış olan eski Erme-ni ihtilalcilerinin tabanca ve tüfekleri vardı. Sürekli silahlanarak güçkazanmaktaydılar. Masum Ermeni köylülerini tehdit ve baskı ile lis-telerine kaydediyor, ürünlerinin bir kısmını ellerinden alıyorlardı.Anayasanın ilanından sonra, eski polisiye tedbirlerin kaldınlmasıve Ermenilere tam seyahat hakkı tanınmasıyla Taşnakçıların yaban-cılarla olan ilişkileri de son derece gelişti. Böylece Türkler sadecegüçlü bir dış düşmana değil aynı zamanda içeride zamanla teşkilat-lanmış bir iç düşmanla da karşı karşıya bulunmaktaydı.

1 nci Dünya Savaşı ilan edildikten sonra Ermenilerin itaatsiz-likleri artmış, vergi vermemeye, askere gitmemeye ve hükümete bolbol şikayet götürmeye başlamışlardı. Türk ordusunu arkadan vuru-yor, yalnız kalmış müfrezelere saldınyor, erzak konvoylannı ele ge-çiri yorlardı. Van' da isyan çıkartalar, bu şehri Rus birliklerine teslimettiler. Van şehir merkezinin güneyinde toplanan yaklaşık 5000 si-lahlı Ermeni askeri birlikleri ve diğer resmi binaları, bankalan bom-baladılar. Banat köyünde jandarma müfrezesine saldınlarak Yüzba-şı Süleyman efendi ve tüm müfrezesi şehit edildi. Çatak, Gevaş,Gürpınar, Hizan, Süleymanlı ve Mamuretülaziz'in pek çok köyündedurum aynı şekilde gelişti2•

Ermeni çetelerinin başlatmış olduğu bu durum Türk Hüküme-tinin ihmal edemeyeceği bir hale gelmişti. Acil bir çözüm bulunmak

2. BOA. OH. EUM. 2.Şb. 68/83.

Page 7: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

ERMENİLER VE TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 41

zorundaydı. Her gün masum ve korunmasız Türk halkı yağmalanı-yor, eziliyor ve şehit ediliyordu. Memleketin içinde bulunduğu enzor dönemde vatan savunması görevinden kaçarak, dış düşmanla iş-birliği içerisine giren, Türk halkına eziyet ve işkence eden Ermeniçetelerinin mensup olduğu komitelerin bir an önce kapatılması vefaaliyetlerinin durdurulması gerekmiştir. 24 Nisan 1915 tarihli gizlibir tamimle tüm vilayetlerdeki komite merkezlerinin kapatılması veevraklarına el konulması emri verilerek 26 Nisan 1915 tarihindeBaşkomutanlık tarafından tüm birliklere gönderilen aynı emir gere-ği 2345 kişi tutuklanmıştır3• Bu hareketler Van'ın Ermeni birlikleritarafından ele geçirilmesinden sonra gerçekleştirilmiştir. Yapılanbu uygulama nedeni ile Ermeniler her yıl 24 Nisanı katliam günüolarak kutlamaktadırlar. Bu tedbirler gereği, 27 Nisan 1915 tarihin-de çıkartılan geçici kanunla (Teheir Kanunu) Ermeniler bulunduk-ları yerlerden alınarak ülkenin iç kısımlanna doğru yerleştirilmeyebaşlanmıştır4• Bu iç göç son derece güç şartlar altında gerçekleşmiş-tir. Haberleşme vasıtasının bulunmayışı, düzenli yiyecek temin edi-lememesi, sevkıyat sırasında eşkıya ve Ermeni komitecilerin saldır-ması, çeşitli hastalıklar nedenleri ile bu zavallıların büyük bir kısmıkendi ırkdaşlarının iğrenç oyununun masum kurbanları olmuştur.

Sevkıyat sırasında Ermeni kafilelerine tecavüzlerin önlenmesimaksadıyla güzergahların değiştirilmesi5, Ermeni kadın ve çocukla-nna yeterince ekmek verilmesi, çetedlerle ilişkisi bulunmayan veihanet etmeyen Ermenilerin sevk edilmemeleri için Dahiliye Neza-retinden emir verilmiştif6.

Savaş sebebiyle başka yerlere nakledilen Rum ve Ermenileriniaşe ve iskanlarının temin edilerek, emniyet içinde geri dönmeleri-nin sağlanması, gerekli tedbirlerin alınması, seyahat belgeleri ol-maksızın seyahat edebilmelerinin sağlanması, masrafsız bir şekildeyiyecek ve ihtiyaçlarının karşılanması, bu konuda görevliler tarafın-

3. Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara, 1983, s. 213.4. BOA, Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, Ankara, 1994, s. 30.5. Gürün, a.g.e., s. 119.6. Gürün, a.g.e., s. 133.

Page 8: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

42 HÜLYA YARAR

dan gösterilecek herhangi bir ihmalinin cezalandınlacağı DahiliyeNezareti tarafından vilayet ve livalara bildirilmiştir7•

Bu iskanların yapıldığı dönemde Türk halkı da yapılan Rus veErmeni eziyetleri yüzünden bulunduklan yerlerden göç ediyorlardı.Türk birlikleri Rus ordularının ve isyancı Ermenilerin baskısı karşı-sında geri çekilmek zorunda kalıyordu. Göçler sırasında soğuk, aç-lık ve hastalık Türk halkını da ölüme mahkum ediyordu. Kafkascephesinde görev yapan subaylar tarafından tutulan notlarda bu du-rum şu şekilde ifade edilmektedir: "Annelerinin kollarında so-ğuktan donarak ölmüş bebekler!". Aynı zamanda arşivlerimizdemevcut fotoğraflarda da bu açıkça görülebilmektedir.

Geri çekilme sırasında da Kürt ve Arap çeteleri Ermeni veMüslüman konvoylarına saldınlar düzenlemişlerdir. İngiliz işgalle-rinde Türk aileler Hıristiyan ailelerden daha fazla ızdırap çekmiştir.Tüm bu savaş sırasında gerçekleşmiş olan kanlı eylemler diğer dev-letlerin yapmış olduğu resmi istatistiklerle de tespit edilmiştir. Fakathiçbir zaman katledilen, evlerinden, mallarından, evlatlarından, an-ne ve babalarından zorla aynlan Türk halkından bahsedilmemiştir.Türk köyleri yakıJıp yıkılmış, insanlar diri diri toprağa gömülmüş,kadınlar ve çocuklar işkence yapılarak öldürülmüş, tecavüze uğra-mıştır.

Türkiye Büyük Millet Meclisi, Bakanlar Kuruluna milli' hudut-lanmız içerisinde bulunan, ancak mütareke hükümlerine uyularak,boşaltılan "Elviye-i Selase" Kars, Artvin ve Ardahan'ın tekrar gerialınması konusunda yetki vermişti. Şark Cephesi Komutanı KazımKarabekir Paşa' nın 30 Mayıs ve 4 Haziran 1920 tarihli raporlarındada belirttiği üzere, "Ermeniler ilk fırsatta Erzurum'u dahi ellerinegeçirmek için teşebbüslerde bulunacakları, Ermeni ordusuna karşıhakim ve müsait bir vaziyet almanın zorunluluğu, Brestlitovsk veBatum muahedeleri ile Türkiye'ye bırakılan Elviye-i Seliise'yi işgaletmek üzere harekete geçmenin" gerekliliğini açıklamış ve hükü-metçe de bu durum uygun görülmüş, taarruz için 7 Haziranda emirverilmişti. Ancak, Sovyet Cumhuriyeti Hariciye Nazınnın Erme-

7. Gürün, G.g.e., s. 175-184.

Page 9: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

ERMENİLER VE TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 43

nistan, İran ve Türkiye hudutlarının tespitinde Rus Sovyet Hüküme-tinin arabuluculuğu ile meselenin siyası yollardan hallinin mümkünolabilmesi üzerine, ordunun taarruzu gecikmişti. Bu gecikme sonu-cunda, Ermeniler doğu cephesinde, Türk topraklarına ve halkına te-cavüze devam ederek Müslüman halkı öldürmeye devam etmiştir.Rusya bu duruma engelolamamıştır.

Kafkas Cephesi Osmanlı Ordulan Komutanı Ferik Vehip Meh-met Paşanın Rus Kafkas Orduları Başkumandanı Piyade GeneralPerzuvalski Cenaplarına yazmış olduğu mektupta;

"Brestlitovsk mütarekesinin 5. Maddesi Erzincan mütarekesi-nin 15. Maddesi yerine kaim olacağına nazaran bu sonuncu madde-nin ol babdaki muvafakat alileri üzerine mütareke metninden ihraçedildiğine dair mütarekeye şerh verildi. El-yevm Rus ordulan tahtıişgalinde bulunan havali-yi malumedeki İslam teb'ayı Osmaniyesi-nin Ermeniler tarafından hiçbir suretle duçar-ı zulm ve i'tisaf olma-malan için makam-ı aide ve mes'ulesine evamir-i kal'iye şedide i'tabuyurulduğu muhtemel vuku' her türlü harekata karşı tedabiri mü-essere ve şedidenin ittihaz kılınacağı hakkındaki neş'arat devletleri-ne bütün kalbimle arz-ı şükran eylerim. Ahiren Asar zade-i zuhurolan bazı vakaya-ı tedabir manianın ittihazı ricasıyla Kafkas OrdusuKumandanı Odişe Lidze Generallerine bildirdiğim gibi Ermenilerinmezalimi hakkında elde edebildiğim bir kısım malumatı zat-ı dev-letlerine de ber vech ati arz eylerneyi lüzumlu ve faydalı gördüm.

"Bilhassa Rus Kafkas kolordusu karargahının Erzincan' dan ha-reketinden sonra Erzincan kasabasıyla civar köylerinde Ermenilerinmezalimi yalnız tenha yerlerde tesadüf eylediklerini katı etmek, ge-ce bir takım haneleri basarak ashabını öldürmek gibi fecayi' ve şe-naat münferide halinden çıkarak bazı kur' anın kamilen ihrakı, ka-dınlann namusuna tecavüz ve yaktıklan köylerdeki ahalinin kat-liamı derecesine vardığının kemal tesirle sema' devletlerine ısalinivezifeden ad eylerim.

"Bu cümleden olarak 13 K.Sani 1334'de Erzincan'ın 18 km.kadar cenup şarkındaki (zekkih) karyesi Ermeniler tarafından akı-

Page 10: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

44 HÜLYA YARAR

bet-i elemiyeye uğratılmış ve takriben bir hafta evvelisideArdasa'nın 3 km. cenup garbiyesinde (koska) İslam karyesi 30kişilik bir Ermeni çetesi tarafından asılarak insaniyet ve beşeriyetidelhun edecek şenayi' ve fecayi' irtikab edildikten sonra karyedeihrak edilmiştir. Rus-Kafkas ordusunun bir ay istirahat geri çek-ilmesiyle iş bu ordu cürümname1erini istihlaf eden ve kısmenmemaliki müstevliye halkından bulunan Ermeni kıtaatının bir ayistirahat vakaya-a karşı emir ve nehiy devletlerini fiilen ne derecehulus ve asabiyetle ifa edebileceklerinin takdirini minel kadim buhusus da haiz oldukları fikir ve kanaat aliye ve nafizenin takdiratmuhakkasına terk ve havale tedabir ciddiye-i manianın tesriğihususundaki karar musib devletlerine intizar eyler ve bu münasebe-tle kadim ve samimi olan ihtiramatımın kabulünü rica eylerim.General Hazretleri"8.

Kafkas Cephesi Osmanlı Orduları KomutanıFerik Vehip Mehmet Paşa

Arşiv kayıtlarımızdaki belgelerde 1'nci Dünya Savaşında Er-meniler tarafından Türk ve Müslüman halkına yapılmış katliamlarve işkenceler çok açık bir şekilde gözükmektedir. Üçüncü Ordu Ko-mutanlığı tarafından tutulmuş olan kayıtlarda; 19.05.1918 tarihindeAhirke1ek Ermenileri büyük bir hazırlık yaparak civar Müslümanköylerine tecavüze ve taarruza başlamışlardır. Bu saldırılarda kadın,çocuk demeden herkesi işkence ile öldürmüş, çeşitli organlarını par-çalamış, evleri ve yerleşim yerlerini yakıp yıkmışlardır. Avkam,Varavan, Koniya, ve Tok köylerinde de aynı işkenceleri yapmışlar-dır. Bu işkencelere dayanamayan ve hayatta kalanlar ise kaçmak zo-runda kalmıştır. Ermenilerin işledikleri cinayetleri gösteren fotoğ-raflarla birlikte Erzincan'da bulunan 13'ncü Türkistan AlayınaMensup Yüzbaşı Vekili Kazmir kendi el yazısı ile Ermenilerin Er-zincan'da yaptığı zulmü anlatmış, Ermenilerin 800 kadar Türk'ükatlettiğini, zulmün devam ettiğini ve şehri yağmalayıp, yakıp, yık-tıklarına bizzat şahit olduğunu bildirmiştir'I.

8. ATASE. 0-25, F-1.9. ATASE Arşivi 0;48, R; 1-3.

Page 11: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

ERMENİLER VE TÜRK-ERMENİ İLİşKİLERİ 45

Kafkas Cephesi Osmanlı Ordulan Komutanı Korgeneral VehipMehmet Paşa, Rus Kafkas Ordulan Başkomutanı Prezevalsky'eyazmış olduğu yazıda; Ermenilerin Erzincan, Ardasa, Gümüşhane,Vakfıkebir ve Polathane civarlarında katliam yaptıklannı, evleri ya-kıp yaktıklan, halkın malına el koyarak ırzlanna geçildiği bildiril-miştir. Aynı yazıda, Osmanlı mahkemeleri tarafından idama mah-kum edilmiş eski Ermeni çete başlanndan Sivas lı Muradban adlı,ktilin başına topladığı adamlan ile idareyi ele aldığı bildirilerek,bölgedeki Rus birliklerinin duruma hakim olamadıklan vurgulan-mıştırlO.

13 Nisan 1919'da Kars'taki mahalli hükümet, İngilizlerin ey-lemleri sayesinde şehri terketmek zorunda kalınca, Ermeni generalOssebian şehre birlikleriyle yerleşmiş ve Taşnakçı Gargonof iktida-n ele almıştır. Kars'ın Ermeni birliklerince işgali sırasında yüzler-ce Müslüman asker katledilmiştir!! 28 Eylül 1920 sabahı Türk taar-ruzlan başlamış ve Kars kısa bir süre sonra geri alınmıştır. Türk or-dulan Kars'a girdikleri zaman, orada bulunan Ermeni yetim çocuk-lanna bakmakla görevli Amerikan teşkilatının başı olan EdwardFoks, İstanbul' daki Amerikan temsilcisi Amiral Bristol' a 31 Ekim1920'de şu telgrafı çekmişti (Kars'taki bütün Amerika'lılar iyi-dir. Türk ordusu bizden ilgi ve himayesini esirgememektedir.Teşkilatı eskisi gibi geliştirmemize müsaade edilmiştir. Türk as-kerleri disiplinlidir. Katliam olmamıştır)!2.

Şüphesiz; Kars ve bu bölgeyi geri almak için taarruza geçenTürk ordusunun buradaki Ermenileri öldürdüğü iddiasını ileri sü-renlere bu telgraftan daha güzel bir cevap verilemez. Bunu aksinebölgede çok sayıda Türk halkı ve askeri şehit edilmiştir. Bunlarınispatı için ise bölgede yapılan kazılar sonucunda ortaya çıkan toplumezarlar yeterlidir.

Doğu Anadolu'daki toplu mezarlan araştıran, sayın Prof. Dr.Enver Konukçu hocamızın yazmış olduğu bir makale oldukça dik-

10. ATASE, D; 32, K; 1-3.ll. Jean Schlicklin "Ermeni Meselesi" Paris, Berger-Levrault-Editeurs, 136.

Boulevard Saint-Germain (VI.), 1922.12. Sadi Koçaş, "Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk Ermeni İlişkileri", Ankara, 1967,

s.244.

Page 12: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

46 HÜLYA YARAR

kat çekicidir; "Ermenilerin kilisesi Eçmiyazin duvarlarının hemengüneyindeki Oba köyünde, merekte yakılarak, kurşunlanarak öldü-rülen Türk'lere ait ceset kalıntılarına karlı ve soğuk bir günde ula-şabildim. Akşama kadar devam eden kazıda yüzlerce iskelet ortayaçıkartıldı.. .. Böylece 1918'de Drastamat Kanayan, Heço, Antranikve Armen Garo gibi Ermeni çete reisIerinin hiç acımadan katlettik-leri insanlar, 1986'dadünya tarafından ibretle görüldü. Bir Ameri-kalı meslektaşımız "Türkler soykınmın maddi delillerini buldular"derken, Ermeniler New York, Los Angeles, Paris, Londra ve Ro-ma'dan hatta Atina'dan garip sesler çıkardılar.

"I Temmuz 1986'da iki kademeli yapılan Alaca kazısı da,Oba'daki gibi tüyler ürpertici idi. 300' e yakın vatandaşımız, 1'nciKafkas Kolordusu'ndan önce, Antranik'in talimatı çerçevesindeyok edilmişlerdi ... Doğu Anadolu'da Ermeni zulmüne uğramayanhiçbir yer yoktu. Erzincan, Sansa, Tercan, Aşkale, Kandilli, Ilıca,Bayburt, Erzurum, Hasankale, Horasan, Bardız, Sankamış, Selim,Kars, ve Gümrü sınınna kadar her yerde Ermeni vahşeti, kan dökü-cülüğü, binlerce insanı yok etmişti. Bitlis, Van, Gevaş, Erciş, Muş,Doğu Beyazıt ve Iğdır' da bundan nasibini almıştı ...

"7 Ekim 1988'de Erzurum'un kuzeyinde eski Arzuti harabesi-nin kalıntılan üzerinde kurulmuş olan Yeşil yayla köyünde, Mart1918' de Ermenilerin çekilişIeri sırasında öldürdükleri insanlara aittoplu mezar açılmıştı. Merek tabir edilen samanlığa doldurulmuş veyakılmış insanlardan sadece 80 kadarının iskeletleri teşhis edilmişti .....Mehmet Reşat devrinin hatıralarına tesadüf edildiği gibi hala or-tadan kaybolmamış insan eriyiği yağ tabakaları, nazarlıklar ve mus-kalar gözler önüne çıkartıldıkça, vahşetin ulaştığı çizgi daha iyi an-laşılmıştır. Hele, bir annenin kucağında çocuğu ile bulunması, basınmensuplannı ve yabancı bir gazeteciyi hayli etkilemişti.

"Kars'ta, Ani harabelerine giden yol üzerindeki Subatan köyü,1918 ile 1920'de katliama maruz kalmıştı. Burada öldürülen çocuk-ların resimleri zamanımıza kadar gelebilmişti ...."ı3 •

13. E. Konukçu, Tarih ve Medeniyet, "Doğu Anadolu'da Ağlayan Tarih: TopluMezarlar", Sayı: 2, İstanbul, 1994, s. 22-23.

Page 13: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

ERMENİLER VE TÜRK-ERMENİ İLİşKİLERİ 47

Bütün bu eylemler 1920 yılı boyunca devam etmiştir. Müslü-man halk sistematik bir şekilde soykınma tabi tutulmuştur. Taşnak-çı Ermeniler faaliyetlerini Azerbaycan ve Karadağ kazasında dasürdürüyor, köyleri yakıp, yıkıyorlardı. Bu eylemler özellikle ÖnAsya'nın doğu bölgelerinde oturanların güvenliğini tehdit etmiştir.

Yapılan mücadelenin tam olarak sonuçlanabilmesi ve bölgedebarışın sağlanması için Genelkurmay Başkanlığı, 31 Ekim 1920'deDoğu Cephesi Komutanlığına verdiği direktifte: (Kazanılan zafer-den kesin sonuç alınması için Ermenileri silahtan tecrit vemümkünse barışa mecbur edinceye kadar harekata aralıksızdevam edilmesini) emretti14• Bu emir sonucu zor durumda kalanErmeniler her zaman yaptıkları gibi telgraflar, bildiriler ve çeşitlises getirici yöntemlerle feryatlarını dünya ülkelerine duyurmaya ça-lıştılar. Sonuç olarak; bu çabalan hiçbir işe yaramadı ve 3 Aralık1920'de Gümrü Barış Antlaşmasını imzaladılar. 16 Mart 1921 'deMoskova ve Kars antlaşmalan ile Misak-ı Millf sınırları kabul edil-miş oldu. Ermeni işgali altında bulunan Iğdır ve Tuzluca Kars'ın il-çesi olarak Türkiye sınırlarına dahiloldu.

Lozan Antlaşmasıyla, Türkiye'de yaşayan Ermeniler azınlıkstatüsüne kavuşmuş, Türk vatandaşlarının sahip olduğu tüm haklarasahip olmuşlardır. Bu tarihten sonra Ermenilerle problem yaş anma-mıştır. II'nci Dünya Savaşından sonra Türkiye Sovyet Rusya tehdi-dine karşı NATO' üye olması üzerine Rusya tarafından Türkiye'nindışarıdaki itibarını zedelemek ve iç karışıklık çıkartmak maksadıylaErmeni propagandası ortaya atılmıştır. Ermeniler bu tarihten itiba-ren "Dört T" planını uygulamaya koymuştur. Bu planın aşamaları;Terör, tanınma, tazminat ve topraktır.

Dünya siyasetinde Ermeni Meselesi belli zamanlarda planlıolarak ortaya atılmaktadır. Emperyalist ve sömürge devletleri Os-manlıyı parçalayıp bölgesel çıkarlannı elde etmek için Ermeni ko-mitecilerinin özgürlük ve istiklal ülkülerini kendi amaçlarına kılıfolarak kullanmışlardır. Bu devletlerin yapmış olduğu yardımlar ve

14. Koçaş, a.g.e., s. 245.

Page 14: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

48 HÜLYA YARAR

desteklemeler Ermeni halkına hiçbir menfaat sağlamamış, aksinemasum Ermeni halkının yok olmasına sebep olmuştur.

1948 yılında Birleşmiş Milletler tarafından "Soykınm Sözleş-mesi" kabul edilmiş, Türkiye 1950 yılında bu sözleşmeye taraf ol-muştur. Sözleşmeye göre soykınmın tanımı: "ırk, milliyet, etnik vedin farklılıkları nedeniyle insan gruplarının yok edilmesidir. "Türki-ye'de Ermenilere yönelik uygulamada Türkler tamamıyla kendihalkı ve masum Ermeni halkının can ve mal güvenliğinin sağlanma-sı için çaba harcamıştır.

Türkiye' de yaşayan ve ülkenin bir parçası olarak görülen, çeşit-li devlet mercilerinde görev yapan Ermenilerin işten çıkartılmalarıve tayinlerinin ne şekilde ve sebeplerle yapıldığına örnek teşkil et-mesi bakımından Mart 1915 senesinde İşten çıkartılan ve tayin olu-nan Ermeni asıllı Adliye Memurları ile ilgili Arşiv Belgesi tercümeedilerek sunulmuştur.

Mart 1331 Senesi Sonundan Ağustos 1331 Başına Kadar (Azledilen)İşten ÇıkarılanErmeni Asıllı Adliye Memurları ve İşten Çıkartılma Sebepleri15

İsİM MEMURİYET YERİ AZİLTARİHİ AZİL SEBEBİ

Frenkyan Horon Efendi Hüdavendigar Merkez 30 Nisan 1331 Harp Sebebi lie GörülenBidayet Mahkemesi Azası Lüzum

Hamrok Bekyan Efendi Karahisar Şarki Bidayet 1 Nisan 1331 Ermeni Komitesine veIdare Mahkemesi Azası Hükümet Sırlannı Açık-

ladığı Sivas Vilayetin-den BildirilmesiÜzerine

Leon Efendi Hafik Kazası Bidayet 14 Nisan 1331 Vatanın Menfaati GereğiMahkemesi Müdde-i Işyerinin KapatıldığınınUmumi Sivas Vilayetinden

Bildirilmesi Üzerine

Vahram Efendi Mersin Bidayet 14 Nisan 133 i Görülen Lüzumu Avare-Mahkemesi Azası ye (Işsizlik) Sivas Vila-

yetinden BildirilmesiÜzerine

15. ATASE, D; 21, F; 1-2.

Page 15: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

ERMENİLER VE TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 49

İsİM MEMURİYET YERİ AZİLTARİHİ AZİLSEBEBİ

Mağradik Efendi Mersin Bidayet 14 Nisan 1331 Görülen Lüzumu Avare-Mahkemesi Azası ye (Işsizlik) Sivas Vila-

yetinden BildirilmesiÜzerine

Refail Kardaşyan Adana Bidayet Ceza Reisi 25 Nisan 1331 Ermenilerle İlgili Konu-Efendi larda Tarafsız Davrana-

maması ve HükümetYetkilerini Olumsuz Ba-zı Yerlerde Kullanması

Dikyan Haracyan Diyarbakır Merkez Bidaye 25 Nisan 1331 Bilgisinin Azlığı ve IşeEfendi Mahkemesi Azası Devamsızlığı

Handanyan Garabet Diyarbaku Merkez Bidaye 25 Nisan 1331 Adı Geçen Şahıs YerliEfendi Mahkemesi Azası Olup, Bulunduğu Mah-

kemede Iyi Nam Buakmamış Olması, Memuri-yet Yaşının Dolması veIyi Bir Tahsili Olmayışı

Garabete Efendi Trabzon Istinaf 30 Nisan 1331 Resmi Mevkisi GereğiMahkemesi Azası Tanınmış Olmasından

Milli Bilgileri Içte veDıştaki DüşmanlaraBildirdiğinin TrabzonVilayetinden Bildirilme-si Üzerine

Erşak Efendi Trabzon Merkez Bidayet 30 Nisan 1331 Resmi Mevkisi GereğiMahkemesi Tanınmış Olmasından

Milli Bilgileri Içte veDıştaki DüşmanlaraBildirdiğinin TrabzonVilayetinden Bildirilme-si Üzerine

Serkis Efendi Trabzon Merkez Bidayet 30 Nisan 1331 Resmi Mevkisi GereğiMahkemesi Tanınmış Olmasından

Milli Bilgileri Içte veDıştaki DüşmanlaraBildirdiğinin TrabzonVilayetinden Bildirilme-si Üzerine

Dikran Altunyan Efendi Bitlis Istinaf Mahkemesi 30 Nisan 1331 Hıyanet ve Ihaneti Tes-Azası pit Edilerek Bitlis Vila-

yetinden BildirilmesiÜzerine

Mihran Markosyan Bitlis Merkez Bidayet 30 Nisan 133 i Hıyanet ve Ihaneti Tes-Efendi Mahkemesi Azası pit Edilerek Bitlis Vila-

yetinden BildirilmesiÜzerine

Page 16: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

50 HÜLYA YARAR

İsİM MEMURİYET YERİ AZİLTARİHİ AZİL SEBEBİ

Useb obsiyan Efendi Bitlis Merkez Bidayet 30 Nisan 133 i Hıyanet ve İhaneti Tes-Mahkemesi Azası pit Edilerek Bitlis Vila-

yetinden BildirilmesiÜzerine

Monok Çerkezyan Muş Bidayet Mahkemesi 30 Nisan 1331 Hıyanet ve Komiteye

Efendi Azası Mensubiyeti Muş Muta-sarrıflığıyla Müdde-iUmumiliğine Bildiril-mesiyle

Ağim Kalemyan Efendi Siirt Bidayet Mahkemesi 30 Nisan 133 i Muma ileyhin İstihdamıAzası Gayrı Caiz Olduğu Ma-

halli MutasarrıflığıylaMüddei UmumiliğindenBildirilmesiyle

Karakin Efendi Genç Bidayet Mahkemesi 5 Mayıs 1331 Görülen Lüzum ÜzerineAzası

Avadis Efendi Muş Bidayet Mahkemesi 5 Mayıs 1331 Hıyanet ve KomiteyeAzası Mensubiyeti Muhakkık

Olmasından

Aleksandır Efendi Mamuretülaziz İstinaf 16 Mayıs 133 i Hüsnü Vazifeden ZiyadeMahkemesi Azası Gayreti Milliye ile Ko-

miteye Mensup OlduğuAnlaşılmasından Lüzu-mu Azli MamuretülazizVilayetinden İş'ar Ol-ması

Agop Efendi Mamuretülaziz Merkez i6 Mayıs 133 i Hüsnü Vazifeden ZiyadeBidayet Mahkemesi Azası Gayreti Milliye ile Ko-

miteye Mensup OlduğuAnlaşılmasından Lüzu-mu Azli MamuretülazizVilayetinden İş'ar Ol-ması

Bartın Muhibbi Efendi Kırşehir Bidayet 24 Mayıs 133 i Süprüntü Arabacısı İbra-Mahkemesi him'e "Şurada 4 Günlük

Ömrünüz Kaldı" GibiHissiyaH Osmanf -yiRencide Edecek SözlerleSitem ve Tahkir EdecekSözler Söylediği Anla-şılmasına Mebni

Mihrak Efendi Erzurum Merkez Bidayet 24 Mayıs 133 i Ermeni Taşnak Komite-Mahkemesi Azası sine Mensubiyeti ve

Neşri Fesad İle MeşgulOlduğu Erzurum Vilaye-tinden İş'ar OlunmasınaMebni

Page 17: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

ERMENİLER VE TÜRK-ERMENi İLişKİLERi 51

Mart 1331 Senesi Sonundan Ağustos 1331 Başına Kadar (Azledilen)İşten ÇıkarılanErmeni Asıllı Adliye Memurlarının Tayin Edilmeleril6

İsİM ESKİ VE YENİ GÖREV YERİ TAYİN TARİHİ

Kostantin Efendi İstanbul inci Ticaret Mahkemesi Azalığından i Mart 1331İstanbul İstinaf Mahkemesi Azası Mülazımlığına

Viran Sabık Efendi İstanbul Inci Ticaret Mahkemesi Azalığından i Mart 1331İstanbul İstinaf Mahkemesi Riyasetine

Arvaşin Bekyan Efendi Konya Bidayet Mahkemesi Azalığından Karaman 7 Martı 1331Bidayet Mahkemesi Azalığına

Abraham Efendi Karasi Mutasarrıt1lğından Eceabat Mutasarrıflığına 19 Mart 1331

Kığorak Efendi Gelibolu İstinaf Mahkemesinden Kütahya İstinaf 16 Mart 133 iMahkemesine

SONUÇ OLARAK;Yıllar önce çeşitli milletler tarafından sürekli aşağılanan, hak-

sızlığa uğratılan ve göçe zorlanan Ermeni halkı ülkelerin çıkarlarınagöre çoğu zaman göz ardı edilmiştir. Buraya kadar yazılan yazılardaErmeni halkının yalnızca Türk d~vleti yönetimi esnasında gerçekhak ve özgürlüklerine kavuştuğu, Türk halkından ayırt edilmediğigörülmüştür. Ne zaman diğer ülkelerin siyası çıkarlarına alet olmuş,her türlü hak ve özgürlüğü kazanmalarına vesile olan Türk insanınakarşı cephe almış ise, o zaman Türk halkı ve Ermeni halkının ezil-mesine sebep olmuştur. Bu politika Ermenilere siyası ve ekonomikhiçbir fayda sağlamamıştır. Ermeni halkının bu günde tarihindenders alarak diğer ülkelerin tahrik ve propagandalarına kapılmamala-rı, tarihlerinden ders almaları gerekmektedir. Tarihlerinden ders al-mayan devlet ve devlet adamları, yalnız kendi ülkelerini değil, bü-tün insanlığa felaket getirir.

Gerçekıere ulaşılabilmesi için arşiv kayıtlarının mümkün oldu-ğu kadar çabuk bir şekilde kamuoyuna sunulması, tercümelerininyapılarak birkaç dilde yayınlanması gerekmektedir. Bu gün yabancıtarihçiler tarafından mensup oldukları ülkenin siyası menfaatleridüşünülerek hazırlanmış olan yayınların bilimsel yönleri araştırıl-malı, kendi arşiv kayıtlarımızdaki Fransız, İngiliz, Rus, Amerikan

16. ATASE, D;21, F; 1-1.

Page 18: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

52 HÜLYA YARAR

ve Türk komutanlann kaleminden çıkan notlar ve belgeler gün ışı-ğına çıkartılmalıdır. Gündemi meşgul eden asılsız yayınlar değilbelgelerin gösterdiği gerçek olaylar Türk ve yabancı basında konu-şulmalıdır. Makalemde sunmaya çalıştığım belgeler Arşivlerdekibelgelerin binde biri bile değildir. Çok daha önemli, sorunlan ay-dınlatıcı belge ve fotoğraflar mevcuttur. Bunlann sorun ortaya çık-madan önce milli' bir görev ve tarih bilinciyle yayınlanması gerek-mektedir.

Osmanlı İmparatorluğunu parçalayarak kendi çıkarlarına ulaş-mayı hedefleyen ülkeler bu gün de bölgesel güç olarak adından sözettiren Türkiye için komplolar hazırlamakta, sorunlarla uğraşan, si-yası ve ekonomik hayatta geri kalmış bir Türkiye oluşturmak için"Ermeni Meselesi" adı altında dünya gündeminde Türkiye'yi kara-lamaya çalışmaktadırlar. Haklı davasında Türkiye'nin başanya ula-şacağı gerçektir, umanz halen Türkiye'de tüm hak ve özgürlükleri-ne sahip, zengin bir hayat yaşayan Ermeniler tarihlerinden de dersalarak bu oyunlara gelmeyecektir. Zira bu olaylar sırasında hayatla-rım kaybeden Ermeniler de bizim vatandaşımız ve toplumumuzunbirer ferdi idi. Onların yok olması ile Türkler de en önemli sanatlar-da çalışan yetenekli insanlanm kaybetmiştir. Bu çalışma alanlann-daki yetersizliğin ve tecrübeli insanların olmayışı Türk ticaretini veekonomisini büyük ölçüde etkilemiştir.

14.03.2001 tarihinde, 104 yaşında vefat eden Babaannem Ha-nife Yarar'ın amsına hürmet için seferberlik olarak bahsettiği anıla-rından onun hafızasındaki Rus ve Ermeni kavramlanndan naklet-mek istediğim önemli bir ayrıntı da var;

"Kızım, biz çok zor günler yaşadık, sizlerin göremeyeceğiniz,görmenizi de istemeyeceğim karanlık günler. Seferberlikte ve Rusbaskınında ben yedi yaşındaydım, kardeşim yeni doğmuştu henüzkırkı çıkmamıştı. Bir sabah uyandığımızda köy (Erzurum-İspir-Fı-sırık Danzut köyü) Rus askerleriyle doluydu. Bütün evleri tek tekboşaltıp, bizi bir hanede topladılar. Erkeklerin kalanlanm götürdü-ler. Çok güzelolan kadınları da seçip (Mezire köyü)'de karargahkuran başkomutanlanna götürüyorlardı. Beni annem yiyecek bul-mam için eve gönderdi. Korkarak eve gittim, her yer darma dağın

Page 19: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

ERMENİLER VE TÜRK-ERMENİ İLİşKİLERİ 53

olmuştu, evlerin içine hayvanlarını bağlamışlardı, bütün yiyeceklerialmışlardı, hiçbir şey bırakmamışlardı. Nasılolmuşsa tandmn üs-tünde annemin akşamdan yaptığı pilavı görmemişlerdi onu zorlakucaklayıp gene korka korka annemin bulunduğu eve geldim.Onunla bir hafta idare ettik, annemin sütü kesilmişti. Kardeşim ağ-layıp duruyordu. Rus askerleri onun ve benim başımızı okşuyor bi-ze bir şey yapmıyorlardı. Ama Ermeniler öylemi! Gördüklerini he-men anında öldürüyor, kimseyi sağ bırakmıyorlardı. Yok, yok Rus-lar iyiydi, onlar Ermeni1ere göre merhametliydi!"

Ermenilerle ilgili yaptığım arşiv taraması sırasında dikkatimiçeken bir de mektuptan bahsetmek istiyorum. Mektubu aynen tercü-me ediyorum:

"Medeniyet ve İnsaniyet facialarından;Şimdi aşina-yı mennan zalim olan bu madure-i milletin zulmenhaysiyeti şike-i tasvire alırken arkamdaki çıplak ağacın veray-ı sa-mitinden derin bir enin, elem aksetti. Şu feryad baki müfekkiremdehenüz yıldmmlı bir kasırga şiddetiyle hüküm sürerken bu sefidlice(beyazlaşmış) sal-hurde-i (ihtiyar) yasın kaside-i giryanını şurayakaydediyorum.

Zavallı ihtiyar korkudan titreyen uçuk dudaklarını erne ernehem ağlıyor hem de;

-Ah Pakize, sana reva görülen zulüm ve şena'ate bilmem kiTann razı olacakmı?Bu ağlayıcı eleme karşı müttecis bir elemle sordum

-İhtiyar, bu kim? ve kim öldürdü?Biçare bu tecessüs müşfikten cesaret alarak ağladı, ağladı. Sonra kı-sık ve kesik bir sesle cevap verdi.

-Anasız ve babasız torunum. Babası şehit oldu, annesi verem-den ölmüştü. Bunu da süngü ile öldürdüler. Keşke yalnız öldürsel-erdi.. .....

-Kim dedim. Ağlar gözleriyle semaya baktı da gök gürler gibicevap verdi:

-Ekmeğimizle beslediğimiz Ermeniler!"

17. ATASE, D-20; F-1.

Page 20: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

54 HÜLYA YARAR

Resim i: Oba Köyü Toplu Mezar.

Resim 2: Toplu Mezar Kazısı Oba Köyü, 6 Mart 1985.

Page 21: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

r---.--' 1, ; 1i~

LO

ERMENİLER VE TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 55

Page 22: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

Resim 4: Bayburt'un Doğusunda Ermeniler Tarafından Tahrip Edilen Yerler (ATASE, D; 20, F; 27). (1L.

'J>o'

:ı::C::::l'o<;p-o<>-;ıt:;p-;ı;:I

Page 23: ERMENİLER VETÜRK.ERMENİ İLİşKİLERİ · ERMENİLER VETÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 37 ve Gürcistan Moğollar tarafından işgal edilerek İlhanlılar Devleti kurulmuştur

ERMENİLER VE TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ 57