16
FACULDADE DE LETRAS UNIVERSIDADE DE COIMBRA FICHEIRO EPIGRÁFICO (Suplemento de «Conimbriga») 155 INSCRIÇÕES 617-619 INSTITUTO DE ARQUEOLOGIA DEPARTAMENTO DE HISTÓRIA, ESTUDOS EUROPEUS, ARQUEOLOGIA E ARTES COIMBRA 2017

FICHEIRO EPIGRÁFICO

  • Upload
    others

  • View
    8

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: FICHEIRO EPIGRÁFICO

FACULDADE DE LETRASUNIVERSIDADE DE COIMBRA

FICHEIRO EPIGRAacuteFICO(Suplemento de laquoConimbrigaraquo)

155

INSCRICcedilOtildeES 617-619

INSTITUTO DE ARQUEOLOGIA DEPARTAMENTO DE HISTOacuteRIA ESTUDOS EUROPEUS ARQUEOLOGIA E ARTES

COIMBRA 2017

ISSN 0870-2004

FICHEIRO EPIGRAacuteFICO eacute um suplemento da revista CONIMBRIGA destinado a divulgar inscriccedilotildees romanas ineacuteditas de toda a Peniacutensula Ibeacuterica que comeccedilou a publicar-se em 1982

Dos fasciacuteculos 1 a 66 inclusive fez-se um CD-ROM no acircmbito do Pro-jecto de Culture 2000 intitulado VBI ERAT LVPA com a colaboraccedilatildeo da Uni-versidade de Alcalaacute de Henares A partir do fasciacuteculo 65 os volumes estatildeo disponiacuteveis no endereccedilo httpwwwucptfluciarqdocumentos_indexficheiro

Publica-se em fasciacuteculos de 16 paacuteginas cuja periodicidade depende da frequecircncia com que forem recebidos os textos As inscriccedilotildees satildeo numeradas de forma contiacutenua de modo a facilitar a preparaccedilatildeo de iacutendices que satildeo publica-dos no termo de cada seacuterie de dez fasciacuteculos

Cada laquoficharaquo deveraacute conter indicaccedilatildeo o mais pormenorizada possiacutevel das condiccedilotildees do achado e do actual paradeiro da peccedila Far-se-aacute uma descri-ccedilatildeo completa do monumento a leitura interpretada da inscriccedilatildeo e o respec-tivo comentaacuterio paleograacutefico Seraacute bem-vindo um comentaacuterio de integraccedilatildeo histoacuterico-onomaacutestica ainda que breve

Joseacute dEncarnaccedilatildeo

Toda a colaboraccedilatildeo deve ser dirigida a

Instituto de ArqueologiaDepartamento de Histoacuteria Estudos Europeus Arqueologia e Artes

Faculdade de Letras | Universidade de CoimbraRua de Sub-Ripas | Palaacutecio Sub-Ripas

P-3000-395 COIMBRA

A publicaccedilatildeo deste fasciacuteculo soacute foi possiacutevel graccedilas ao patrociacutenio de

Composto em ADOBE in Design CS4 Versatildeo 606 | Joseacute Luiacutes Madeira | IA | DHEEAA | FLUC | UC | 2017

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

617

UMA INSCRICcedilAtildeO ROMANA DE VENEZANA QUINTA DA CARDIGA GOLEGAtilde

(Conventus Scallabitanus)

No acircmbito do curso de Mestrado em Conservaccedilatildeo e Restauro Marco Rocha e Nuno Pereira do Instituto Politeacutecnico de Tomar estatildeo a preparar o relatoacuterio de estaacutegio sobre os temas Quinta da Cardiga pressupostos para a Conservaccedilatildeo e Restauro Estudo e intervenccedilatildeo de uma fonte ornamental e Estudo e intervenccedilatildeo no patrimoacutenio edificado Quinta da Cardiga respectivamente ambos sob orientaccedilatildeo do Professor Fernando Costa do mesmo Instituto Politeacutecnico

Acontece que durante a desmontagem e intervenccedilatildeo de conservaccedilatildeo e restauro de uma fonte (Fig 1 e 2) da referida Quinta da Cardiga sita na freguesia e concelho da Golegatilde distrito de Santareacutem verificaram que um dos elementos apresentava parte de uma inscriccedilatildeo que lhes pareceu poder ser romana1 Da troca de correspondecircncia subsequente resultou por conseguinte este estudo que desde jaacute se nos afigura do maior interesse pela singularidade que representa

Na verdade do que se conseguiu apurar a fonte ornamental poderaacute ser um trabalho proveniente de Itaacutelia adquirido entre 1903 e 1915 numa viagem de D Branca Falcatildeo Sommer drsquoAndrade

1 Agradecemos aos demais membros da equipa de conservaccedilatildeo e restauro a autorizaccedilatildeo para desde jaacute se dar a conhecer este elemento e ao Dr Rui drsquoAndrade a sua preciosa informaccedilatildeo acerca da eventual procedecircncia da fonte

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

estando Veneza identificada como local de compra informaccedilotildees que foram conferidas pelo Dr Rui drsquoAndrade Saliente-se poreacutem que esta hipoacutetese apenas pocircde ser facultada oralmente pois na verdade o diaacuterio de viagem das irmatildes Sommer traz referecircncias a outro tipo de compras mas natildeo especifica a compra desta ou doutra fonte2

Naturalmente nada se sabe quanto agrave proveniecircncia exacta da epiacutegrafe uma vez que como eacute bem visiacutevel (Fig 3) resulta do aproveitamento de um monumento epigrafado que foi trabalhado e moldado para ocupar a funccedilatildeo ornamental que deteacutem sem que os escultores da fonte se tivessem interessado em explicar donde tinham recuperado esse elemento Aliaacutes decerto nem lhes conviria tecirc-lo divulgado ainda que obviamente natildeo lhes tivesse passado pela cabeccedila a importacircncia documental que umas singelas linhas poderiam deter

Foram identificados dois tipos de materiais utilizados na confecccedilatildeo da fonte o maacutermore e a brecha O fragmento epigrafado eacute maacutermore natildeo sendo conhecidos outros reaproveitamentos em elementos constituintes da fonte estando em curso o seu estudo mineraloacutegico e petrograacutefico atraveacutes de meacutetodos de exame e anaacutelise na tentativa de se determinar a sua proveniecircncia bem como da fonte em geral com mais algum pormenor

O elemento arquitectoacutenico em que figura parte de uma inscriccedilatildeo funeraacuteria jaacute se encontrava partido em cinco pedaccedilos ajustaacuteveis na altura em que se procedeu agrave sua remoccedilatildeo A superfiacutecie epigrafada fora picada por meio de gradim a fim sem duacutevida de se obter mais faacutecil aderecircncia agrave parte superior Os trecircs buracos que se encontram na superfiacutecie desta espeacutecie de moacute (eacute de facto essa a forma que tem) foram resultado da reutilizaccedilatildeo

O fragmento apresenta 550 cm de espessura e 275 cm de diacircmetro ocupando a inscriccedilatildeo um espaccedilo de 105 x 165 cm

[hellip] [MAX]VMII [] [hellipP]II[hellip] [] [hellip] AELI [hellip] [LIBERTIS LIBERT]ABVSQ(ue) middot PO[STERISQ(ue) EORVM]

2 Sommer (Branca Falcatildeo de) e Sommer (Fernanda Falcatildeo de) Journal de Voyage Eacutegypte Palestine Syrie Turquie Grece Italie vol I e II Davos Impr de Davos 1908 A obra traz ilustraccedilotildees de Luiz Falcatildeo de Sommer

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Altura das letras l 1 25 l 2 26 l 3 2526 (V = 28C = 25) Espaccedilos 1 84 2 13 3 21

Caracteres actuaacuterios largos espaccedilados tiacutepicos da segunda metade do seacuteculo I da nossa era com serifas bem acentuadas a denunciar que houve preacutevias linhas de pauta ora imperceptiacuteveis (veja-se a tiacutetulo de exemplo o E que tem no veacutertice inferior uma serifa para traacutes) o A tem barra teacutenue o B eacute assimeacutetrico o S de curvaturas simeacutetricas levemente inclinado para diante o Q natildeo eacute rigorosamente circular e apresenta cauda curta obliacutequa e ligeiramente ondulada o O tem a parte superior que arranca de traacutes sugerindo portanto uma impressatildeo de movimento Eacute tentador ver na letra final um O ndash em vez do C para que a fotografia aponta3 ndash possibilitando assim a reconstituiccedilatildeo que se propotildee explicada mais adiante

Na l 1 o V mau grado o sulco posterior lhe haver deteriorado a haste da direita parece-nos possiacutevel MI reconstitui-se bem mas haacute o resto de um traccedilo vertical em seguida cujo significado natildeo entendemos outro I

Na segunda linha antes do primeiro I poderaacute haver o que resta de um P com semelhanccedilas ao P da foacutermula final apercebemo-nos de um trecho da volta superior e do prolongamento da serifa em baixo Seria sugestivo ler PII na medida em que de seguida a hipoacutetese AELI (genitivo de Aelius) afigura-se passiacutevel de aceitaccedilatildeo

A reconstituiccedilatildeo que se propotildee para o final vem ao encontro da troca de impressotildees de que a seguir se daacute conta Assim sendo estariacuteamos mui provavelmente perante o termo de uma longa inscriccedilatildeo funeraacuteria mandada fazer por um senhor para si e para os seus libertos e libertas como os exemplos venezianos satildeo susceptiacuteveis de sugerir4

3 P C permitiria o desdobramento da foacutermula assaz frequente P(onendum) C(uravit)4 Sobre o alcance poliacutetico-social deste uso leia-se Nicolas Laubry laquoLa deacutesi-gnation de la posteacuteriteacute Autour de la formule libertis libertabusque posterisque eorum dans les inscriptions funeacuteraires romainesraquo in DonDin Payre Monique et Tran Nicolas [dir] Esclaves et Maicirctres dans le Monde Romain Expressions eacutepi-graphiques de leurs relations Publications de lrsquoEacutecole Franccedilaise de Rome Roma 2016 Ebook acessiacutevel in httpbooksopeneditionorgefr3185 No entender de

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Na verdade por se tratar de uma epiacutegrafe seguramente proveniente de Veneza tiacutenhamos dois caminhos agrave nossa frente consultar a base de dados de Clauss ou algum dos nossos colegas e amigos epigrafistas da universidade de Veneza com dois objectivos o primeiro verificar se este fragmento e a nossa interpretaccedilatildeo se ajustariam a alguma das inscriccedilotildees constantes do corpus de inscriccedilotildees veneziano o que a concretizar-se seria deveras interessante o segundo testar a nossa leitura com os modelos das epiacutegrafes locais partindo do princiacutepio de que estariacuteamos seguramente perante a parte final de um texto funeraacuterio

A nossa amiga Professora Claudia Antonetti do Dipartimento di Studi Umanistici da Universitagrave Carsquo Foscari respondeu-nos prontamente a 26 de Julho p p

laquoPer il problema in questione passo la mail al mio giovane collega Lorenzo Calvelli che fra noi veneziani egrave il piugrave esperto di epigrafia locale e di riusi epigraficiraquo

Lorenzo Calvelli eacute tambeacutem um companheiro das nossas lides epigraacuteficas (estiveacuteramos juntos no Coloacutequio Borghesi organizado em Bertinoro no passado mecircs de Junho) ficou entusiasmado com o facto de que laquoda Venezia la fontana sia finita in Portogalloraquo e decidiu partilhar laquoquesto importante rinvenimentoraquo com outra colega Giovannella Cresci Transcrevemos com todo o gosto o parecer que nos enviou resultante dessa troca de impressotildees

laquoMi sono confrontato con Giovannella Cresci che conosce anche lei molto bene lrsquoepigrafia del territorio di Venezia Purtroppo non ci sembra che il frammento di cui ci hai mandato la foto corrisponda a nessuna delle iscrizioni edite a noi note provenienti dalle nostre zone Non credo in particolare che sia CIL V 2293 anche se ci assomiglia un porsquo

Tuttavia il formulario che si legge nellrsquoultima riga eacute tipico della ldquonostrardquo documentazione epigrafica Siamo certi che la riga finale si possa integrare con la formula [libert]abusq(ue) po[sterisq(ue)

Nicolas Laubry que perfilhamos laquola clause libertis libertabusque posterisque eorum instaurait une chaicircne de beacuteneacuteficiaires qui theacuteoriquement eacutetait appeleacutee agrave se prolonger le plus possible et qui conservait comme point de reacutefeacuterence le fondateur du seacutepulcreraquo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

eorum] Per quanto riguarda la riga precedente forse si legge un AELI come dici tu oppure forse un ndashAE come finale di un nome femminile in dativo e lrsquoinizio della formula li[bertis] che prosegue alla linea dopo In tal caso potremmo anche supporre grosso modo quanto spazio manca per la fine dellrsquoiscrizione sulla destraraquo

E acrescenta

laquoNella Regio X - Venetia et Histria la formula ldquolibertis libertabusque posterisque eorumrdquo ha almeno 50 attestazioni mentre ldquolibertabusque ponendum curavitrdquo mi pare un hapax Credo che lrsquoultima lettera che si vede nella foto fosse una O ora leggibile solo parzialmente a causa della rilavorazione della pietraraquo

Fizeacuteramos tambeacutem noacutes como primeira preocupaccedilatildeo a comparaccedilatildeo com as inscriccedilotildees da referida Regio X justamente para confrontarmos com outras a foacutermula final que se nos apresentava Assim da base de dados de Clauss retiraacutemos a tiacutetulo de exemplo estas duas

CIL V 2170 EDCS-04201225

D(is) M(anibus) C(aius) Cassius Herma sacerdos v(ivus) f(ecit) sibi et l(ibertis) libert(abusque) posterisq(ue) eor(um)

CIL V 2235 EDCS-04201289

[3] M(arci) l(ibertus) H(i)larius [3] l(ibertus) H(i)lar(hellip) [3] lib(ertis) libertabusque v(ivi) f(ecerunt)

Quiccedilaacute um dia reutilizada noutro monumento neoclaacutessico da regiatildeo de Veneza venha a encontrar-se a parte da epiacutegrafe que nos permita confirmar ou infirmar o que ora se nos antoja como verosiacutemil

Pelo tipo de letra e pela excelecircncia do traccedilado datariacuteamos a epiacutegrafe da 1ordf metade do seacuteculo I d C

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

FernanDo coSTa

marco rocha

nuno Pereira

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

617

1

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

3

2

617

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

ARA ANEPIacuteGRAFA ENCONTRADA EN CARDENtildeOSA (AacuteVILA)1

En esta breve nota damos a conocer un ara romana ineacutedita localizada en el municipio abulense de Cardentildeosa comuacutenmente conocido por integrar en su teacutermino al relevante yacimiento protohistoacuterico de Las Cogotas

Fue en los fondos del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila donde encontramos un informe sobre las prospecciones arqueoloacutegicas realizadas en el teacutermino municipal del citado pueblo durante el mes de septiembre de 19912 Seguacuten consta en la introduccioacuten de dicho documento el objetivo de las prospecciones era el de laquodocumentar y delimitar los yacimientos arqueoloacutegicos existentes con el objeto de preservarlos y de incluirlos en el futuro trazado de la ordenacioacuten de propiedadesraquo

1 Damos las gracias a D Fernando Sanchidriaacuten por las facilidades dadas en todo momento para acceder a la inscripcioacuten Del mismo modo agradecemos a Aacutelvaro Ruiz Heacutector Peacuterez y Javier Vaacutezquez su ayuda en la localizacioacuten y au-topsia del epiacutegrafe otro tanto a los miembros del Archivo Epigraacutefico de Hispa-nia y a los participantes en los seminarios de Epigrafiacutea alcalaiacutenos organizados por el profesor D Joaquiacuten Goacutemez-Pantoja por las opiniones aportadas para la realizacioacuten del presente trabajo Y por uacuteltimo a Dntildea Carmen Loacutepez directora del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila y a D J Francisco Fabiaacuten Arqueoacute-logo Territorial de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila por su ayuda y consejos a la hora de publicar esta nota2 AHPAv 44131

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

al hilo de la realizacioacuten de la Concentracioacuten Parcelaria de las fincas pertenecientes a este municipio El autor del informe fue D Alonso Domiacutenguez Bolantildeos uno de los miembros de ARCHEOS S L empresa contratada para realizar tales labores

Entre los resultados obtenidos se encuentran quince asentamientos pertenecientes a diferentes eacutepocas restos de una calzada y un ara romana Seguacuten registra el informe se trata de un ara laquorealizada en granito que a modo de poyo se encuentra en el mismo nuacutecleo de Cardentildeosa en el nordm 31 o 33 de la calle Mayor (carretera de Aacutevila) Es un bloque prismaacutetico rematado en sus extremos por un juego de molduras La inscripcioacuten estaacute totalmente perdida apreciaacutendose sin embargo restos de ellaraquo ademaacutes el informe cuenta con una foto de la inscripcioacuten en la que no se percibe ninguna letra con claridad

Una vez leiacutedo el documento y comprobado que el ara permaneciacutea ineacutedita3 consideramos oportuno realizar su autopsia tras una serie de gestiones nos pusimos en contacto con el duentildeo de la propiedad mencionada D Fernando Sanchidriaacuten Velayos el cual nos permitioacute amablemente el acceso a la casa en la que se conserva el monumento

Posteriormente consultamos la Carta Arqueoloacutegica de la provincia4 en la que tambieacuten encontramos un informe relativo al altar romano de Cardentildeosa En eacutel se registran nuevos datos sobre el mismo tales como una escueta descripcioacuten de la pieza las medidas totales y las del supuesto campo epigraacutefico ademaacutes de otras dos fotografiacuteas en las que tampoco se aprecia con nitidez letra alguna

Efectivamente estamos ante un ara de considerables

3 Entre la bibliografiacutea revisada se hallan los corpora epigraacuteficos provinciales de R C Knapp Latin Inscriptions from Central Spain Berkeley-Los Aacutengeles 1992 E Rodriacuteguez Almeida Aacutevila romana Notas para la arqueologiacutea la to-pografiacutea y la epigrafiacutea romanas de la ciudad y su territorio 2ordf edicioacuten corregi-da y ampliada Aacutevila 2003 y Mordf R Hernando Sobrino Epigrafiacutea romana de Aacutevila Petrae Hispaniarum 4 Burdeos-Madrid 2005 a los que debemos antildeadir los fondos del Archivo Epigraacutefico de Hispania la base de datos Hispania Epi-graphica Online Database (= HEpOL) [wwweda-beaes] y las revistas Hispa-nia Epigraphica y LrsquoAnneacutee Eacutepigraphique hasta el antildeo 20124 Registro de lugares arqueoloacutegicos de la provincia de Aacutevila Servicio Territo-rial de Cultura de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

proporciones realizada en granito gris local que presenta sus cuatro lados praacutecticamente simeacutetricos Tiene una estructura tripartita con cabecera moldurada y base de similar fisionomiacutea separadas por un neto prismaacutetico La cabecera estaacute decorada en orden descendente con cinta media cantildea bocel media cantildea cinta y gola recta5 esta misma molduracioacuten se aprecia si bien a la inversa en la base del ara Debe destacarse que las molduras recorren las cuatro caras del altar Carece de focus y pulvini

En lo que respecta a su estado de conservacioacuten es bueno en liacuteneas generales si bien las molduras tanto del coronamiento como de la base se encuentran bastante deterioradas en algunos puntos especialmente en los aacutengulos del mismo modo en dos de las caras del neto que se encuentran finamente pulidas se aprecian abrasiones

Dimensiones totales 90 x 39 x 40Dimensiones de la cabecera 21 x 39 x 39Dimensiones neto 47 x 32 x 325Dimensiones de la base 22 x 38 x 40

Tras la autopsia pudimos comprobar que no se aprecia resto alguno de letra si bien no podemos descartar la posibilidad de que en alguacuten momento hubiera contado con una inscripcioacuten

FernanDo PoLo aLonSo

5 Se sigue aquiacute la tipologiacutea planteada por J N Bonneville laquoLe monument eacutepigraphique et ses moulurationsraquo Faventia 2 2 1980 p 75-98

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 2: FICHEIRO EPIGRÁFICO

ISSN 0870-2004

FICHEIRO EPIGRAacuteFICO eacute um suplemento da revista CONIMBRIGA destinado a divulgar inscriccedilotildees romanas ineacuteditas de toda a Peniacutensula Ibeacuterica que comeccedilou a publicar-se em 1982

Dos fasciacuteculos 1 a 66 inclusive fez-se um CD-ROM no acircmbito do Pro-jecto de Culture 2000 intitulado VBI ERAT LVPA com a colaboraccedilatildeo da Uni-versidade de Alcalaacute de Henares A partir do fasciacuteculo 65 os volumes estatildeo disponiacuteveis no endereccedilo httpwwwucptfluciarqdocumentos_indexficheiro

Publica-se em fasciacuteculos de 16 paacuteginas cuja periodicidade depende da frequecircncia com que forem recebidos os textos As inscriccedilotildees satildeo numeradas de forma contiacutenua de modo a facilitar a preparaccedilatildeo de iacutendices que satildeo publica-dos no termo de cada seacuterie de dez fasciacuteculos

Cada laquoficharaquo deveraacute conter indicaccedilatildeo o mais pormenorizada possiacutevel das condiccedilotildees do achado e do actual paradeiro da peccedila Far-se-aacute uma descri-ccedilatildeo completa do monumento a leitura interpretada da inscriccedilatildeo e o respec-tivo comentaacuterio paleograacutefico Seraacute bem-vindo um comentaacuterio de integraccedilatildeo histoacuterico-onomaacutestica ainda que breve

Joseacute dEncarnaccedilatildeo

Toda a colaboraccedilatildeo deve ser dirigida a

Instituto de ArqueologiaDepartamento de Histoacuteria Estudos Europeus Arqueologia e Artes

Faculdade de Letras | Universidade de CoimbraRua de Sub-Ripas | Palaacutecio Sub-Ripas

P-3000-395 COIMBRA

A publicaccedilatildeo deste fasciacuteculo soacute foi possiacutevel graccedilas ao patrociacutenio de

Composto em ADOBE in Design CS4 Versatildeo 606 | Joseacute Luiacutes Madeira | IA | DHEEAA | FLUC | UC | 2017

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

617

UMA INSCRICcedilAtildeO ROMANA DE VENEZANA QUINTA DA CARDIGA GOLEGAtilde

(Conventus Scallabitanus)

No acircmbito do curso de Mestrado em Conservaccedilatildeo e Restauro Marco Rocha e Nuno Pereira do Instituto Politeacutecnico de Tomar estatildeo a preparar o relatoacuterio de estaacutegio sobre os temas Quinta da Cardiga pressupostos para a Conservaccedilatildeo e Restauro Estudo e intervenccedilatildeo de uma fonte ornamental e Estudo e intervenccedilatildeo no patrimoacutenio edificado Quinta da Cardiga respectivamente ambos sob orientaccedilatildeo do Professor Fernando Costa do mesmo Instituto Politeacutecnico

Acontece que durante a desmontagem e intervenccedilatildeo de conservaccedilatildeo e restauro de uma fonte (Fig 1 e 2) da referida Quinta da Cardiga sita na freguesia e concelho da Golegatilde distrito de Santareacutem verificaram que um dos elementos apresentava parte de uma inscriccedilatildeo que lhes pareceu poder ser romana1 Da troca de correspondecircncia subsequente resultou por conseguinte este estudo que desde jaacute se nos afigura do maior interesse pela singularidade que representa

Na verdade do que se conseguiu apurar a fonte ornamental poderaacute ser um trabalho proveniente de Itaacutelia adquirido entre 1903 e 1915 numa viagem de D Branca Falcatildeo Sommer drsquoAndrade

1 Agradecemos aos demais membros da equipa de conservaccedilatildeo e restauro a autorizaccedilatildeo para desde jaacute se dar a conhecer este elemento e ao Dr Rui drsquoAndrade a sua preciosa informaccedilatildeo acerca da eventual procedecircncia da fonte

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

estando Veneza identificada como local de compra informaccedilotildees que foram conferidas pelo Dr Rui drsquoAndrade Saliente-se poreacutem que esta hipoacutetese apenas pocircde ser facultada oralmente pois na verdade o diaacuterio de viagem das irmatildes Sommer traz referecircncias a outro tipo de compras mas natildeo especifica a compra desta ou doutra fonte2

Naturalmente nada se sabe quanto agrave proveniecircncia exacta da epiacutegrafe uma vez que como eacute bem visiacutevel (Fig 3) resulta do aproveitamento de um monumento epigrafado que foi trabalhado e moldado para ocupar a funccedilatildeo ornamental que deteacutem sem que os escultores da fonte se tivessem interessado em explicar donde tinham recuperado esse elemento Aliaacutes decerto nem lhes conviria tecirc-lo divulgado ainda que obviamente natildeo lhes tivesse passado pela cabeccedila a importacircncia documental que umas singelas linhas poderiam deter

Foram identificados dois tipos de materiais utilizados na confecccedilatildeo da fonte o maacutermore e a brecha O fragmento epigrafado eacute maacutermore natildeo sendo conhecidos outros reaproveitamentos em elementos constituintes da fonte estando em curso o seu estudo mineraloacutegico e petrograacutefico atraveacutes de meacutetodos de exame e anaacutelise na tentativa de se determinar a sua proveniecircncia bem como da fonte em geral com mais algum pormenor

O elemento arquitectoacutenico em que figura parte de uma inscriccedilatildeo funeraacuteria jaacute se encontrava partido em cinco pedaccedilos ajustaacuteveis na altura em que se procedeu agrave sua remoccedilatildeo A superfiacutecie epigrafada fora picada por meio de gradim a fim sem duacutevida de se obter mais faacutecil aderecircncia agrave parte superior Os trecircs buracos que se encontram na superfiacutecie desta espeacutecie de moacute (eacute de facto essa a forma que tem) foram resultado da reutilizaccedilatildeo

O fragmento apresenta 550 cm de espessura e 275 cm de diacircmetro ocupando a inscriccedilatildeo um espaccedilo de 105 x 165 cm

[hellip] [MAX]VMII [] [hellipP]II[hellip] [] [hellip] AELI [hellip] [LIBERTIS LIBERT]ABVSQ(ue) middot PO[STERISQ(ue) EORVM]

2 Sommer (Branca Falcatildeo de) e Sommer (Fernanda Falcatildeo de) Journal de Voyage Eacutegypte Palestine Syrie Turquie Grece Italie vol I e II Davos Impr de Davos 1908 A obra traz ilustraccedilotildees de Luiz Falcatildeo de Sommer

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Altura das letras l 1 25 l 2 26 l 3 2526 (V = 28C = 25) Espaccedilos 1 84 2 13 3 21

Caracteres actuaacuterios largos espaccedilados tiacutepicos da segunda metade do seacuteculo I da nossa era com serifas bem acentuadas a denunciar que houve preacutevias linhas de pauta ora imperceptiacuteveis (veja-se a tiacutetulo de exemplo o E que tem no veacutertice inferior uma serifa para traacutes) o A tem barra teacutenue o B eacute assimeacutetrico o S de curvaturas simeacutetricas levemente inclinado para diante o Q natildeo eacute rigorosamente circular e apresenta cauda curta obliacutequa e ligeiramente ondulada o O tem a parte superior que arranca de traacutes sugerindo portanto uma impressatildeo de movimento Eacute tentador ver na letra final um O ndash em vez do C para que a fotografia aponta3 ndash possibilitando assim a reconstituiccedilatildeo que se propotildee explicada mais adiante

Na l 1 o V mau grado o sulco posterior lhe haver deteriorado a haste da direita parece-nos possiacutevel MI reconstitui-se bem mas haacute o resto de um traccedilo vertical em seguida cujo significado natildeo entendemos outro I

Na segunda linha antes do primeiro I poderaacute haver o que resta de um P com semelhanccedilas ao P da foacutermula final apercebemo-nos de um trecho da volta superior e do prolongamento da serifa em baixo Seria sugestivo ler PII na medida em que de seguida a hipoacutetese AELI (genitivo de Aelius) afigura-se passiacutevel de aceitaccedilatildeo

A reconstituiccedilatildeo que se propotildee para o final vem ao encontro da troca de impressotildees de que a seguir se daacute conta Assim sendo estariacuteamos mui provavelmente perante o termo de uma longa inscriccedilatildeo funeraacuteria mandada fazer por um senhor para si e para os seus libertos e libertas como os exemplos venezianos satildeo susceptiacuteveis de sugerir4

3 P C permitiria o desdobramento da foacutermula assaz frequente P(onendum) C(uravit)4 Sobre o alcance poliacutetico-social deste uso leia-se Nicolas Laubry laquoLa deacutesi-gnation de la posteacuteriteacute Autour de la formule libertis libertabusque posterisque eorum dans les inscriptions funeacuteraires romainesraquo in DonDin Payre Monique et Tran Nicolas [dir] Esclaves et Maicirctres dans le Monde Romain Expressions eacutepi-graphiques de leurs relations Publications de lrsquoEacutecole Franccedilaise de Rome Roma 2016 Ebook acessiacutevel in httpbooksopeneditionorgefr3185 No entender de

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Na verdade por se tratar de uma epiacutegrafe seguramente proveniente de Veneza tiacutenhamos dois caminhos agrave nossa frente consultar a base de dados de Clauss ou algum dos nossos colegas e amigos epigrafistas da universidade de Veneza com dois objectivos o primeiro verificar se este fragmento e a nossa interpretaccedilatildeo se ajustariam a alguma das inscriccedilotildees constantes do corpus de inscriccedilotildees veneziano o que a concretizar-se seria deveras interessante o segundo testar a nossa leitura com os modelos das epiacutegrafes locais partindo do princiacutepio de que estariacuteamos seguramente perante a parte final de um texto funeraacuterio

A nossa amiga Professora Claudia Antonetti do Dipartimento di Studi Umanistici da Universitagrave Carsquo Foscari respondeu-nos prontamente a 26 de Julho p p

laquoPer il problema in questione passo la mail al mio giovane collega Lorenzo Calvelli che fra noi veneziani egrave il piugrave esperto di epigrafia locale e di riusi epigraficiraquo

Lorenzo Calvelli eacute tambeacutem um companheiro das nossas lides epigraacuteficas (estiveacuteramos juntos no Coloacutequio Borghesi organizado em Bertinoro no passado mecircs de Junho) ficou entusiasmado com o facto de que laquoda Venezia la fontana sia finita in Portogalloraquo e decidiu partilhar laquoquesto importante rinvenimentoraquo com outra colega Giovannella Cresci Transcrevemos com todo o gosto o parecer que nos enviou resultante dessa troca de impressotildees

laquoMi sono confrontato con Giovannella Cresci che conosce anche lei molto bene lrsquoepigrafia del territorio di Venezia Purtroppo non ci sembra che il frammento di cui ci hai mandato la foto corrisponda a nessuna delle iscrizioni edite a noi note provenienti dalle nostre zone Non credo in particolare che sia CIL V 2293 anche se ci assomiglia un porsquo

Tuttavia il formulario che si legge nellrsquoultima riga eacute tipico della ldquonostrardquo documentazione epigrafica Siamo certi che la riga finale si possa integrare con la formula [libert]abusq(ue) po[sterisq(ue)

Nicolas Laubry que perfilhamos laquola clause libertis libertabusque posterisque eorum instaurait une chaicircne de beacuteneacuteficiaires qui theacuteoriquement eacutetait appeleacutee agrave se prolonger le plus possible et qui conservait comme point de reacutefeacuterence le fondateur du seacutepulcreraquo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

eorum] Per quanto riguarda la riga precedente forse si legge un AELI come dici tu oppure forse un ndashAE come finale di un nome femminile in dativo e lrsquoinizio della formula li[bertis] che prosegue alla linea dopo In tal caso potremmo anche supporre grosso modo quanto spazio manca per la fine dellrsquoiscrizione sulla destraraquo

E acrescenta

laquoNella Regio X - Venetia et Histria la formula ldquolibertis libertabusque posterisque eorumrdquo ha almeno 50 attestazioni mentre ldquolibertabusque ponendum curavitrdquo mi pare un hapax Credo che lrsquoultima lettera che si vede nella foto fosse una O ora leggibile solo parzialmente a causa della rilavorazione della pietraraquo

Fizeacuteramos tambeacutem noacutes como primeira preocupaccedilatildeo a comparaccedilatildeo com as inscriccedilotildees da referida Regio X justamente para confrontarmos com outras a foacutermula final que se nos apresentava Assim da base de dados de Clauss retiraacutemos a tiacutetulo de exemplo estas duas

CIL V 2170 EDCS-04201225

D(is) M(anibus) C(aius) Cassius Herma sacerdos v(ivus) f(ecit) sibi et l(ibertis) libert(abusque) posterisq(ue) eor(um)

CIL V 2235 EDCS-04201289

[3] M(arci) l(ibertus) H(i)larius [3] l(ibertus) H(i)lar(hellip) [3] lib(ertis) libertabusque v(ivi) f(ecerunt)

Quiccedilaacute um dia reutilizada noutro monumento neoclaacutessico da regiatildeo de Veneza venha a encontrar-se a parte da epiacutegrafe que nos permita confirmar ou infirmar o que ora se nos antoja como verosiacutemil

Pelo tipo de letra e pela excelecircncia do traccedilado datariacuteamos a epiacutegrafe da 1ordf metade do seacuteculo I d C

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

FernanDo coSTa

marco rocha

nuno Pereira

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

617

1

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

3

2

617

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

ARA ANEPIacuteGRAFA ENCONTRADA EN CARDENtildeOSA (AacuteVILA)1

En esta breve nota damos a conocer un ara romana ineacutedita localizada en el municipio abulense de Cardentildeosa comuacutenmente conocido por integrar en su teacutermino al relevante yacimiento protohistoacuterico de Las Cogotas

Fue en los fondos del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila donde encontramos un informe sobre las prospecciones arqueoloacutegicas realizadas en el teacutermino municipal del citado pueblo durante el mes de septiembre de 19912 Seguacuten consta en la introduccioacuten de dicho documento el objetivo de las prospecciones era el de laquodocumentar y delimitar los yacimientos arqueoloacutegicos existentes con el objeto de preservarlos y de incluirlos en el futuro trazado de la ordenacioacuten de propiedadesraquo

1 Damos las gracias a D Fernando Sanchidriaacuten por las facilidades dadas en todo momento para acceder a la inscripcioacuten Del mismo modo agradecemos a Aacutelvaro Ruiz Heacutector Peacuterez y Javier Vaacutezquez su ayuda en la localizacioacuten y au-topsia del epiacutegrafe otro tanto a los miembros del Archivo Epigraacutefico de Hispa-nia y a los participantes en los seminarios de Epigrafiacutea alcalaiacutenos organizados por el profesor D Joaquiacuten Goacutemez-Pantoja por las opiniones aportadas para la realizacioacuten del presente trabajo Y por uacuteltimo a Dntildea Carmen Loacutepez directora del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila y a D J Francisco Fabiaacuten Arqueoacute-logo Territorial de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila por su ayuda y consejos a la hora de publicar esta nota2 AHPAv 44131

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

al hilo de la realizacioacuten de la Concentracioacuten Parcelaria de las fincas pertenecientes a este municipio El autor del informe fue D Alonso Domiacutenguez Bolantildeos uno de los miembros de ARCHEOS S L empresa contratada para realizar tales labores

Entre los resultados obtenidos se encuentran quince asentamientos pertenecientes a diferentes eacutepocas restos de una calzada y un ara romana Seguacuten registra el informe se trata de un ara laquorealizada en granito que a modo de poyo se encuentra en el mismo nuacutecleo de Cardentildeosa en el nordm 31 o 33 de la calle Mayor (carretera de Aacutevila) Es un bloque prismaacutetico rematado en sus extremos por un juego de molduras La inscripcioacuten estaacute totalmente perdida apreciaacutendose sin embargo restos de ellaraquo ademaacutes el informe cuenta con una foto de la inscripcioacuten en la que no se percibe ninguna letra con claridad

Una vez leiacutedo el documento y comprobado que el ara permaneciacutea ineacutedita3 consideramos oportuno realizar su autopsia tras una serie de gestiones nos pusimos en contacto con el duentildeo de la propiedad mencionada D Fernando Sanchidriaacuten Velayos el cual nos permitioacute amablemente el acceso a la casa en la que se conserva el monumento

Posteriormente consultamos la Carta Arqueoloacutegica de la provincia4 en la que tambieacuten encontramos un informe relativo al altar romano de Cardentildeosa En eacutel se registran nuevos datos sobre el mismo tales como una escueta descripcioacuten de la pieza las medidas totales y las del supuesto campo epigraacutefico ademaacutes de otras dos fotografiacuteas en las que tampoco se aprecia con nitidez letra alguna

Efectivamente estamos ante un ara de considerables

3 Entre la bibliografiacutea revisada se hallan los corpora epigraacuteficos provinciales de R C Knapp Latin Inscriptions from Central Spain Berkeley-Los Aacutengeles 1992 E Rodriacuteguez Almeida Aacutevila romana Notas para la arqueologiacutea la to-pografiacutea y la epigrafiacutea romanas de la ciudad y su territorio 2ordf edicioacuten corregi-da y ampliada Aacutevila 2003 y Mordf R Hernando Sobrino Epigrafiacutea romana de Aacutevila Petrae Hispaniarum 4 Burdeos-Madrid 2005 a los que debemos antildeadir los fondos del Archivo Epigraacutefico de Hispania la base de datos Hispania Epi-graphica Online Database (= HEpOL) [wwweda-beaes] y las revistas Hispa-nia Epigraphica y LrsquoAnneacutee Eacutepigraphique hasta el antildeo 20124 Registro de lugares arqueoloacutegicos de la provincia de Aacutevila Servicio Territo-rial de Cultura de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

proporciones realizada en granito gris local que presenta sus cuatro lados praacutecticamente simeacutetricos Tiene una estructura tripartita con cabecera moldurada y base de similar fisionomiacutea separadas por un neto prismaacutetico La cabecera estaacute decorada en orden descendente con cinta media cantildea bocel media cantildea cinta y gola recta5 esta misma molduracioacuten se aprecia si bien a la inversa en la base del ara Debe destacarse que las molduras recorren las cuatro caras del altar Carece de focus y pulvini

En lo que respecta a su estado de conservacioacuten es bueno en liacuteneas generales si bien las molduras tanto del coronamiento como de la base se encuentran bastante deterioradas en algunos puntos especialmente en los aacutengulos del mismo modo en dos de las caras del neto que se encuentran finamente pulidas se aprecian abrasiones

Dimensiones totales 90 x 39 x 40Dimensiones de la cabecera 21 x 39 x 39Dimensiones neto 47 x 32 x 325Dimensiones de la base 22 x 38 x 40

Tras la autopsia pudimos comprobar que no se aprecia resto alguno de letra si bien no podemos descartar la posibilidad de que en alguacuten momento hubiera contado con una inscripcioacuten

FernanDo PoLo aLonSo

5 Se sigue aquiacute la tipologiacutea planteada por J N Bonneville laquoLe monument eacutepigraphique et ses moulurationsraquo Faventia 2 2 1980 p 75-98

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 3: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

617

UMA INSCRICcedilAtildeO ROMANA DE VENEZANA QUINTA DA CARDIGA GOLEGAtilde

(Conventus Scallabitanus)

No acircmbito do curso de Mestrado em Conservaccedilatildeo e Restauro Marco Rocha e Nuno Pereira do Instituto Politeacutecnico de Tomar estatildeo a preparar o relatoacuterio de estaacutegio sobre os temas Quinta da Cardiga pressupostos para a Conservaccedilatildeo e Restauro Estudo e intervenccedilatildeo de uma fonte ornamental e Estudo e intervenccedilatildeo no patrimoacutenio edificado Quinta da Cardiga respectivamente ambos sob orientaccedilatildeo do Professor Fernando Costa do mesmo Instituto Politeacutecnico

Acontece que durante a desmontagem e intervenccedilatildeo de conservaccedilatildeo e restauro de uma fonte (Fig 1 e 2) da referida Quinta da Cardiga sita na freguesia e concelho da Golegatilde distrito de Santareacutem verificaram que um dos elementos apresentava parte de uma inscriccedilatildeo que lhes pareceu poder ser romana1 Da troca de correspondecircncia subsequente resultou por conseguinte este estudo que desde jaacute se nos afigura do maior interesse pela singularidade que representa

Na verdade do que se conseguiu apurar a fonte ornamental poderaacute ser um trabalho proveniente de Itaacutelia adquirido entre 1903 e 1915 numa viagem de D Branca Falcatildeo Sommer drsquoAndrade

1 Agradecemos aos demais membros da equipa de conservaccedilatildeo e restauro a autorizaccedilatildeo para desde jaacute se dar a conhecer este elemento e ao Dr Rui drsquoAndrade a sua preciosa informaccedilatildeo acerca da eventual procedecircncia da fonte

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

estando Veneza identificada como local de compra informaccedilotildees que foram conferidas pelo Dr Rui drsquoAndrade Saliente-se poreacutem que esta hipoacutetese apenas pocircde ser facultada oralmente pois na verdade o diaacuterio de viagem das irmatildes Sommer traz referecircncias a outro tipo de compras mas natildeo especifica a compra desta ou doutra fonte2

Naturalmente nada se sabe quanto agrave proveniecircncia exacta da epiacutegrafe uma vez que como eacute bem visiacutevel (Fig 3) resulta do aproveitamento de um monumento epigrafado que foi trabalhado e moldado para ocupar a funccedilatildeo ornamental que deteacutem sem que os escultores da fonte se tivessem interessado em explicar donde tinham recuperado esse elemento Aliaacutes decerto nem lhes conviria tecirc-lo divulgado ainda que obviamente natildeo lhes tivesse passado pela cabeccedila a importacircncia documental que umas singelas linhas poderiam deter

Foram identificados dois tipos de materiais utilizados na confecccedilatildeo da fonte o maacutermore e a brecha O fragmento epigrafado eacute maacutermore natildeo sendo conhecidos outros reaproveitamentos em elementos constituintes da fonte estando em curso o seu estudo mineraloacutegico e petrograacutefico atraveacutes de meacutetodos de exame e anaacutelise na tentativa de se determinar a sua proveniecircncia bem como da fonte em geral com mais algum pormenor

O elemento arquitectoacutenico em que figura parte de uma inscriccedilatildeo funeraacuteria jaacute se encontrava partido em cinco pedaccedilos ajustaacuteveis na altura em que se procedeu agrave sua remoccedilatildeo A superfiacutecie epigrafada fora picada por meio de gradim a fim sem duacutevida de se obter mais faacutecil aderecircncia agrave parte superior Os trecircs buracos que se encontram na superfiacutecie desta espeacutecie de moacute (eacute de facto essa a forma que tem) foram resultado da reutilizaccedilatildeo

O fragmento apresenta 550 cm de espessura e 275 cm de diacircmetro ocupando a inscriccedilatildeo um espaccedilo de 105 x 165 cm

[hellip] [MAX]VMII [] [hellipP]II[hellip] [] [hellip] AELI [hellip] [LIBERTIS LIBERT]ABVSQ(ue) middot PO[STERISQ(ue) EORVM]

2 Sommer (Branca Falcatildeo de) e Sommer (Fernanda Falcatildeo de) Journal de Voyage Eacutegypte Palestine Syrie Turquie Grece Italie vol I e II Davos Impr de Davos 1908 A obra traz ilustraccedilotildees de Luiz Falcatildeo de Sommer

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Altura das letras l 1 25 l 2 26 l 3 2526 (V = 28C = 25) Espaccedilos 1 84 2 13 3 21

Caracteres actuaacuterios largos espaccedilados tiacutepicos da segunda metade do seacuteculo I da nossa era com serifas bem acentuadas a denunciar que houve preacutevias linhas de pauta ora imperceptiacuteveis (veja-se a tiacutetulo de exemplo o E que tem no veacutertice inferior uma serifa para traacutes) o A tem barra teacutenue o B eacute assimeacutetrico o S de curvaturas simeacutetricas levemente inclinado para diante o Q natildeo eacute rigorosamente circular e apresenta cauda curta obliacutequa e ligeiramente ondulada o O tem a parte superior que arranca de traacutes sugerindo portanto uma impressatildeo de movimento Eacute tentador ver na letra final um O ndash em vez do C para que a fotografia aponta3 ndash possibilitando assim a reconstituiccedilatildeo que se propotildee explicada mais adiante

Na l 1 o V mau grado o sulco posterior lhe haver deteriorado a haste da direita parece-nos possiacutevel MI reconstitui-se bem mas haacute o resto de um traccedilo vertical em seguida cujo significado natildeo entendemos outro I

Na segunda linha antes do primeiro I poderaacute haver o que resta de um P com semelhanccedilas ao P da foacutermula final apercebemo-nos de um trecho da volta superior e do prolongamento da serifa em baixo Seria sugestivo ler PII na medida em que de seguida a hipoacutetese AELI (genitivo de Aelius) afigura-se passiacutevel de aceitaccedilatildeo

A reconstituiccedilatildeo que se propotildee para o final vem ao encontro da troca de impressotildees de que a seguir se daacute conta Assim sendo estariacuteamos mui provavelmente perante o termo de uma longa inscriccedilatildeo funeraacuteria mandada fazer por um senhor para si e para os seus libertos e libertas como os exemplos venezianos satildeo susceptiacuteveis de sugerir4

3 P C permitiria o desdobramento da foacutermula assaz frequente P(onendum) C(uravit)4 Sobre o alcance poliacutetico-social deste uso leia-se Nicolas Laubry laquoLa deacutesi-gnation de la posteacuteriteacute Autour de la formule libertis libertabusque posterisque eorum dans les inscriptions funeacuteraires romainesraquo in DonDin Payre Monique et Tran Nicolas [dir] Esclaves et Maicirctres dans le Monde Romain Expressions eacutepi-graphiques de leurs relations Publications de lrsquoEacutecole Franccedilaise de Rome Roma 2016 Ebook acessiacutevel in httpbooksopeneditionorgefr3185 No entender de

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Na verdade por se tratar de uma epiacutegrafe seguramente proveniente de Veneza tiacutenhamos dois caminhos agrave nossa frente consultar a base de dados de Clauss ou algum dos nossos colegas e amigos epigrafistas da universidade de Veneza com dois objectivos o primeiro verificar se este fragmento e a nossa interpretaccedilatildeo se ajustariam a alguma das inscriccedilotildees constantes do corpus de inscriccedilotildees veneziano o que a concretizar-se seria deveras interessante o segundo testar a nossa leitura com os modelos das epiacutegrafes locais partindo do princiacutepio de que estariacuteamos seguramente perante a parte final de um texto funeraacuterio

A nossa amiga Professora Claudia Antonetti do Dipartimento di Studi Umanistici da Universitagrave Carsquo Foscari respondeu-nos prontamente a 26 de Julho p p

laquoPer il problema in questione passo la mail al mio giovane collega Lorenzo Calvelli che fra noi veneziani egrave il piugrave esperto di epigrafia locale e di riusi epigraficiraquo

Lorenzo Calvelli eacute tambeacutem um companheiro das nossas lides epigraacuteficas (estiveacuteramos juntos no Coloacutequio Borghesi organizado em Bertinoro no passado mecircs de Junho) ficou entusiasmado com o facto de que laquoda Venezia la fontana sia finita in Portogalloraquo e decidiu partilhar laquoquesto importante rinvenimentoraquo com outra colega Giovannella Cresci Transcrevemos com todo o gosto o parecer que nos enviou resultante dessa troca de impressotildees

laquoMi sono confrontato con Giovannella Cresci che conosce anche lei molto bene lrsquoepigrafia del territorio di Venezia Purtroppo non ci sembra che il frammento di cui ci hai mandato la foto corrisponda a nessuna delle iscrizioni edite a noi note provenienti dalle nostre zone Non credo in particolare che sia CIL V 2293 anche se ci assomiglia un porsquo

Tuttavia il formulario che si legge nellrsquoultima riga eacute tipico della ldquonostrardquo documentazione epigrafica Siamo certi che la riga finale si possa integrare con la formula [libert]abusq(ue) po[sterisq(ue)

Nicolas Laubry que perfilhamos laquola clause libertis libertabusque posterisque eorum instaurait une chaicircne de beacuteneacuteficiaires qui theacuteoriquement eacutetait appeleacutee agrave se prolonger le plus possible et qui conservait comme point de reacutefeacuterence le fondateur du seacutepulcreraquo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

eorum] Per quanto riguarda la riga precedente forse si legge un AELI come dici tu oppure forse un ndashAE come finale di un nome femminile in dativo e lrsquoinizio della formula li[bertis] che prosegue alla linea dopo In tal caso potremmo anche supporre grosso modo quanto spazio manca per la fine dellrsquoiscrizione sulla destraraquo

E acrescenta

laquoNella Regio X - Venetia et Histria la formula ldquolibertis libertabusque posterisque eorumrdquo ha almeno 50 attestazioni mentre ldquolibertabusque ponendum curavitrdquo mi pare un hapax Credo che lrsquoultima lettera che si vede nella foto fosse una O ora leggibile solo parzialmente a causa della rilavorazione della pietraraquo

Fizeacuteramos tambeacutem noacutes como primeira preocupaccedilatildeo a comparaccedilatildeo com as inscriccedilotildees da referida Regio X justamente para confrontarmos com outras a foacutermula final que se nos apresentava Assim da base de dados de Clauss retiraacutemos a tiacutetulo de exemplo estas duas

CIL V 2170 EDCS-04201225

D(is) M(anibus) C(aius) Cassius Herma sacerdos v(ivus) f(ecit) sibi et l(ibertis) libert(abusque) posterisq(ue) eor(um)

CIL V 2235 EDCS-04201289

[3] M(arci) l(ibertus) H(i)larius [3] l(ibertus) H(i)lar(hellip) [3] lib(ertis) libertabusque v(ivi) f(ecerunt)

Quiccedilaacute um dia reutilizada noutro monumento neoclaacutessico da regiatildeo de Veneza venha a encontrar-se a parte da epiacutegrafe que nos permita confirmar ou infirmar o que ora se nos antoja como verosiacutemil

Pelo tipo de letra e pela excelecircncia do traccedilado datariacuteamos a epiacutegrafe da 1ordf metade do seacuteculo I d C

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

FernanDo coSTa

marco rocha

nuno Pereira

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

617

1

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

3

2

617

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

ARA ANEPIacuteGRAFA ENCONTRADA EN CARDENtildeOSA (AacuteVILA)1

En esta breve nota damos a conocer un ara romana ineacutedita localizada en el municipio abulense de Cardentildeosa comuacutenmente conocido por integrar en su teacutermino al relevante yacimiento protohistoacuterico de Las Cogotas

Fue en los fondos del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila donde encontramos un informe sobre las prospecciones arqueoloacutegicas realizadas en el teacutermino municipal del citado pueblo durante el mes de septiembre de 19912 Seguacuten consta en la introduccioacuten de dicho documento el objetivo de las prospecciones era el de laquodocumentar y delimitar los yacimientos arqueoloacutegicos existentes con el objeto de preservarlos y de incluirlos en el futuro trazado de la ordenacioacuten de propiedadesraquo

1 Damos las gracias a D Fernando Sanchidriaacuten por las facilidades dadas en todo momento para acceder a la inscripcioacuten Del mismo modo agradecemos a Aacutelvaro Ruiz Heacutector Peacuterez y Javier Vaacutezquez su ayuda en la localizacioacuten y au-topsia del epiacutegrafe otro tanto a los miembros del Archivo Epigraacutefico de Hispa-nia y a los participantes en los seminarios de Epigrafiacutea alcalaiacutenos organizados por el profesor D Joaquiacuten Goacutemez-Pantoja por las opiniones aportadas para la realizacioacuten del presente trabajo Y por uacuteltimo a Dntildea Carmen Loacutepez directora del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila y a D J Francisco Fabiaacuten Arqueoacute-logo Territorial de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila por su ayuda y consejos a la hora de publicar esta nota2 AHPAv 44131

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

al hilo de la realizacioacuten de la Concentracioacuten Parcelaria de las fincas pertenecientes a este municipio El autor del informe fue D Alonso Domiacutenguez Bolantildeos uno de los miembros de ARCHEOS S L empresa contratada para realizar tales labores

Entre los resultados obtenidos se encuentran quince asentamientos pertenecientes a diferentes eacutepocas restos de una calzada y un ara romana Seguacuten registra el informe se trata de un ara laquorealizada en granito que a modo de poyo se encuentra en el mismo nuacutecleo de Cardentildeosa en el nordm 31 o 33 de la calle Mayor (carretera de Aacutevila) Es un bloque prismaacutetico rematado en sus extremos por un juego de molduras La inscripcioacuten estaacute totalmente perdida apreciaacutendose sin embargo restos de ellaraquo ademaacutes el informe cuenta con una foto de la inscripcioacuten en la que no se percibe ninguna letra con claridad

Una vez leiacutedo el documento y comprobado que el ara permaneciacutea ineacutedita3 consideramos oportuno realizar su autopsia tras una serie de gestiones nos pusimos en contacto con el duentildeo de la propiedad mencionada D Fernando Sanchidriaacuten Velayos el cual nos permitioacute amablemente el acceso a la casa en la que se conserva el monumento

Posteriormente consultamos la Carta Arqueoloacutegica de la provincia4 en la que tambieacuten encontramos un informe relativo al altar romano de Cardentildeosa En eacutel se registran nuevos datos sobre el mismo tales como una escueta descripcioacuten de la pieza las medidas totales y las del supuesto campo epigraacutefico ademaacutes de otras dos fotografiacuteas en las que tampoco se aprecia con nitidez letra alguna

Efectivamente estamos ante un ara de considerables

3 Entre la bibliografiacutea revisada se hallan los corpora epigraacuteficos provinciales de R C Knapp Latin Inscriptions from Central Spain Berkeley-Los Aacutengeles 1992 E Rodriacuteguez Almeida Aacutevila romana Notas para la arqueologiacutea la to-pografiacutea y la epigrafiacutea romanas de la ciudad y su territorio 2ordf edicioacuten corregi-da y ampliada Aacutevila 2003 y Mordf R Hernando Sobrino Epigrafiacutea romana de Aacutevila Petrae Hispaniarum 4 Burdeos-Madrid 2005 a los que debemos antildeadir los fondos del Archivo Epigraacutefico de Hispania la base de datos Hispania Epi-graphica Online Database (= HEpOL) [wwweda-beaes] y las revistas Hispa-nia Epigraphica y LrsquoAnneacutee Eacutepigraphique hasta el antildeo 20124 Registro de lugares arqueoloacutegicos de la provincia de Aacutevila Servicio Territo-rial de Cultura de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

proporciones realizada en granito gris local que presenta sus cuatro lados praacutecticamente simeacutetricos Tiene una estructura tripartita con cabecera moldurada y base de similar fisionomiacutea separadas por un neto prismaacutetico La cabecera estaacute decorada en orden descendente con cinta media cantildea bocel media cantildea cinta y gola recta5 esta misma molduracioacuten se aprecia si bien a la inversa en la base del ara Debe destacarse que las molduras recorren las cuatro caras del altar Carece de focus y pulvini

En lo que respecta a su estado de conservacioacuten es bueno en liacuteneas generales si bien las molduras tanto del coronamiento como de la base se encuentran bastante deterioradas en algunos puntos especialmente en los aacutengulos del mismo modo en dos de las caras del neto que se encuentran finamente pulidas se aprecian abrasiones

Dimensiones totales 90 x 39 x 40Dimensiones de la cabecera 21 x 39 x 39Dimensiones neto 47 x 32 x 325Dimensiones de la base 22 x 38 x 40

Tras la autopsia pudimos comprobar que no se aprecia resto alguno de letra si bien no podemos descartar la posibilidad de que en alguacuten momento hubiera contado con una inscripcioacuten

FernanDo PoLo aLonSo

5 Se sigue aquiacute la tipologiacutea planteada por J N Bonneville laquoLe monument eacutepigraphique et ses moulurationsraquo Faventia 2 2 1980 p 75-98

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 4: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

estando Veneza identificada como local de compra informaccedilotildees que foram conferidas pelo Dr Rui drsquoAndrade Saliente-se poreacutem que esta hipoacutetese apenas pocircde ser facultada oralmente pois na verdade o diaacuterio de viagem das irmatildes Sommer traz referecircncias a outro tipo de compras mas natildeo especifica a compra desta ou doutra fonte2

Naturalmente nada se sabe quanto agrave proveniecircncia exacta da epiacutegrafe uma vez que como eacute bem visiacutevel (Fig 3) resulta do aproveitamento de um monumento epigrafado que foi trabalhado e moldado para ocupar a funccedilatildeo ornamental que deteacutem sem que os escultores da fonte se tivessem interessado em explicar donde tinham recuperado esse elemento Aliaacutes decerto nem lhes conviria tecirc-lo divulgado ainda que obviamente natildeo lhes tivesse passado pela cabeccedila a importacircncia documental que umas singelas linhas poderiam deter

Foram identificados dois tipos de materiais utilizados na confecccedilatildeo da fonte o maacutermore e a brecha O fragmento epigrafado eacute maacutermore natildeo sendo conhecidos outros reaproveitamentos em elementos constituintes da fonte estando em curso o seu estudo mineraloacutegico e petrograacutefico atraveacutes de meacutetodos de exame e anaacutelise na tentativa de se determinar a sua proveniecircncia bem como da fonte em geral com mais algum pormenor

O elemento arquitectoacutenico em que figura parte de uma inscriccedilatildeo funeraacuteria jaacute se encontrava partido em cinco pedaccedilos ajustaacuteveis na altura em que se procedeu agrave sua remoccedilatildeo A superfiacutecie epigrafada fora picada por meio de gradim a fim sem duacutevida de se obter mais faacutecil aderecircncia agrave parte superior Os trecircs buracos que se encontram na superfiacutecie desta espeacutecie de moacute (eacute de facto essa a forma que tem) foram resultado da reutilizaccedilatildeo

O fragmento apresenta 550 cm de espessura e 275 cm de diacircmetro ocupando a inscriccedilatildeo um espaccedilo de 105 x 165 cm

[hellip] [MAX]VMII [] [hellipP]II[hellip] [] [hellip] AELI [hellip] [LIBERTIS LIBERT]ABVSQ(ue) middot PO[STERISQ(ue) EORVM]

2 Sommer (Branca Falcatildeo de) e Sommer (Fernanda Falcatildeo de) Journal de Voyage Eacutegypte Palestine Syrie Turquie Grece Italie vol I e II Davos Impr de Davos 1908 A obra traz ilustraccedilotildees de Luiz Falcatildeo de Sommer

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Altura das letras l 1 25 l 2 26 l 3 2526 (V = 28C = 25) Espaccedilos 1 84 2 13 3 21

Caracteres actuaacuterios largos espaccedilados tiacutepicos da segunda metade do seacuteculo I da nossa era com serifas bem acentuadas a denunciar que houve preacutevias linhas de pauta ora imperceptiacuteveis (veja-se a tiacutetulo de exemplo o E que tem no veacutertice inferior uma serifa para traacutes) o A tem barra teacutenue o B eacute assimeacutetrico o S de curvaturas simeacutetricas levemente inclinado para diante o Q natildeo eacute rigorosamente circular e apresenta cauda curta obliacutequa e ligeiramente ondulada o O tem a parte superior que arranca de traacutes sugerindo portanto uma impressatildeo de movimento Eacute tentador ver na letra final um O ndash em vez do C para que a fotografia aponta3 ndash possibilitando assim a reconstituiccedilatildeo que se propotildee explicada mais adiante

Na l 1 o V mau grado o sulco posterior lhe haver deteriorado a haste da direita parece-nos possiacutevel MI reconstitui-se bem mas haacute o resto de um traccedilo vertical em seguida cujo significado natildeo entendemos outro I

Na segunda linha antes do primeiro I poderaacute haver o que resta de um P com semelhanccedilas ao P da foacutermula final apercebemo-nos de um trecho da volta superior e do prolongamento da serifa em baixo Seria sugestivo ler PII na medida em que de seguida a hipoacutetese AELI (genitivo de Aelius) afigura-se passiacutevel de aceitaccedilatildeo

A reconstituiccedilatildeo que se propotildee para o final vem ao encontro da troca de impressotildees de que a seguir se daacute conta Assim sendo estariacuteamos mui provavelmente perante o termo de uma longa inscriccedilatildeo funeraacuteria mandada fazer por um senhor para si e para os seus libertos e libertas como os exemplos venezianos satildeo susceptiacuteveis de sugerir4

3 P C permitiria o desdobramento da foacutermula assaz frequente P(onendum) C(uravit)4 Sobre o alcance poliacutetico-social deste uso leia-se Nicolas Laubry laquoLa deacutesi-gnation de la posteacuteriteacute Autour de la formule libertis libertabusque posterisque eorum dans les inscriptions funeacuteraires romainesraquo in DonDin Payre Monique et Tran Nicolas [dir] Esclaves et Maicirctres dans le Monde Romain Expressions eacutepi-graphiques de leurs relations Publications de lrsquoEacutecole Franccedilaise de Rome Roma 2016 Ebook acessiacutevel in httpbooksopeneditionorgefr3185 No entender de

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Na verdade por se tratar de uma epiacutegrafe seguramente proveniente de Veneza tiacutenhamos dois caminhos agrave nossa frente consultar a base de dados de Clauss ou algum dos nossos colegas e amigos epigrafistas da universidade de Veneza com dois objectivos o primeiro verificar se este fragmento e a nossa interpretaccedilatildeo se ajustariam a alguma das inscriccedilotildees constantes do corpus de inscriccedilotildees veneziano o que a concretizar-se seria deveras interessante o segundo testar a nossa leitura com os modelos das epiacutegrafes locais partindo do princiacutepio de que estariacuteamos seguramente perante a parte final de um texto funeraacuterio

A nossa amiga Professora Claudia Antonetti do Dipartimento di Studi Umanistici da Universitagrave Carsquo Foscari respondeu-nos prontamente a 26 de Julho p p

laquoPer il problema in questione passo la mail al mio giovane collega Lorenzo Calvelli che fra noi veneziani egrave il piugrave esperto di epigrafia locale e di riusi epigraficiraquo

Lorenzo Calvelli eacute tambeacutem um companheiro das nossas lides epigraacuteficas (estiveacuteramos juntos no Coloacutequio Borghesi organizado em Bertinoro no passado mecircs de Junho) ficou entusiasmado com o facto de que laquoda Venezia la fontana sia finita in Portogalloraquo e decidiu partilhar laquoquesto importante rinvenimentoraquo com outra colega Giovannella Cresci Transcrevemos com todo o gosto o parecer que nos enviou resultante dessa troca de impressotildees

laquoMi sono confrontato con Giovannella Cresci che conosce anche lei molto bene lrsquoepigrafia del territorio di Venezia Purtroppo non ci sembra che il frammento di cui ci hai mandato la foto corrisponda a nessuna delle iscrizioni edite a noi note provenienti dalle nostre zone Non credo in particolare che sia CIL V 2293 anche se ci assomiglia un porsquo

Tuttavia il formulario che si legge nellrsquoultima riga eacute tipico della ldquonostrardquo documentazione epigrafica Siamo certi che la riga finale si possa integrare con la formula [libert]abusq(ue) po[sterisq(ue)

Nicolas Laubry que perfilhamos laquola clause libertis libertabusque posterisque eorum instaurait une chaicircne de beacuteneacuteficiaires qui theacuteoriquement eacutetait appeleacutee agrave se prolonger le plus possible et qui conservait comme point de reacutefeacuterence le fondateur du seacutepulcreraquo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

eorum] Per quanto riguarda la riga precedente forse si legge un AELI come dici tu oppure forse un ndashAE come finale di un nome femminile in dativo e lrsquoinizio della formula li[bertis] che prosegue alla linea dopo In tal caso potremmo anche supporre grosso modo quanto spazio manca per la fine dellrsquoiscrizione sulla destraraquo

E acrescenta

laquoNella Regio X - Venetia et Histria la formula ldquolibertis libertabusque posterisque eorumrdquo ha almeno 50 attestazioni mentre ldquolibertabusque ponendum curavitrdquo mi pare un hapax Credo che lrsquoultima lettera che si vede nella foto fosse una O ora leggibile solo parzialmente a causa della rilavorazione della pietraraquo

Fizeacuteramos tambeacutem noacutes como primeira preocupaccedilatildeo a comparaccedilatildeo com as inscriccedilotildees da referida Regio X justamente para confrontarmos com outras a foacutermula final que se nos apresentava Assim da base de dados de Clauss retiraacutemos a tiacutetulo de exemplo estas duas

CIL V 2170 EDCS-04201225

D(is) M(anibus) C(aius) Cassius Herma sacerdos v(ivus) f(ecit) sibi et l(ibertis) libert(abusque) posterisq(ue) eor(um)

CIL V 2235 EDCS-04201289

[3] M(arci) l(ibertus) H(i)larius [3] l(ibertus) H(i)lar(hellip) [3] lib(ertis) libertabusque v(ivi) f(ecerunt)

Quiccedilaacute um dia reutilizada noutro monumento neoclaacutessico da regiatildeo de Veneza venha a encontrar-se a parte da epiacutegrafe que nos permita confirmar ou infirmar o que ora se nos antoja como verosiacutemil

Pelo tipo de letra e pela excelecircncia do traccedilado datariacuteamos a epiacutegrafe da 1ordf metade do seacuteculo I d C

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

FernanDo coSTa

marco rocha

nuno Pereira

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

617

1

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

3

2

617

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

ARA ANEPIacuteGRAFA ENCONTRADA EN CARDENtildeOSA (AacuteVILA)1

En esta breve nota damos a conocer un ara romana ineacutedita localizada en el municipio abulense de Cardentildeosa comuacutenmente conocido por integrar en su teacutermino al relevante yacimiento protohistoacuterico de Las Cogotas

Fue en los fondos del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila donde encontramos un informe sobre las prospecciones arqueoloacutegicas realizadas en el teacutermino municipal del citado pueblo durante el mes de septiembre de 19912 Seguacuten consta en la introduccioacuten de dicho documento el objetivo de las prospecciones era el de laquodocumentar y delimitar los yacimientos arqueoloacutegicos existentes con el objeto de preservarlos y de incluirlos en el futuro trazado de la ordenacioacuten de propiedadesraquo

1 Damos las gracias a D Fernando Sanchidriaacuten por las facilidades dadas en todo momento para acceder a la inscripcioacuten Del mismo modo agradecemos a Aacutelvaro Ruiz Heacutector Peacuterez y Javier Vaacutezquez su ayuda en la localizacioacuten y au-topsia del epiacutegrafe otro tanto a los miembros del Archivo Epigraacutefico de Hispa-nia y a los participantes en los seminarios de Epigrafiacutea alcalaiacutenos organizados por el profesor D Joaquiacuten Goacutemez-Pantoja por las opiniones aportadas para la realizacioacuten del presente trabajo Y por uacuteltimo a Dntildea Carmen Loacutepez directora del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila y a D J Francisco Fabiaacuten Arqueoacute-logo Territorial de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila por su ayuda y consejos a la hora de publicar esta nota2 AHPAv 44131

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

al hilo de la realizacioacuten de la Concentracioacuten Parcelaria de las fincas pertenecientes a este municipio El autor del informe fue D Alonso Domiacutenguez Bolantildeos uno de los miembros de ARCHEOS S L empresa contratada para realizar tales labores

Entre los resultados obtenidos se encuentran quince asentamientos pertenecientes a diferentes eacutepocas restos de una calzada y un ara romana Seguacuten registra el informe se trata de un ara laquorealizada en granito que a modo de poyo se encuentra en el mismo nuacutecleo de Cardentildeosa en el nordm 31 o 33 de la calle Mayor (carretera de Aacutevila) Es un bloque prismaacutetico rematado en sus extremos por un juego de molduras La inscripcioacuten estaacute totalmente perdida apreciaacutendose sin embargo restos de ellaraquo ademaacutes el informe cuenta con una foto de la inscripcioacuten en la que no se percibe ninguna letra con claridad

Una vez leiacutedo el documento y comprobado que el ara permaneciacutea ineacutedita3 consideramos oportuno realizar su autopsia tras una serie de gestiones nos pusimos en contacto con el duentildeo de la propiedad mencionada D Fernando Sanchidriaacuten Velayos el cual nos permitioacute amablemente el acceso a la casa en la que se conserva el monumento

Posteriormente consultamos la Carta Arqueoloacutegica de la provincia4 en la que tambieacuten encontramos un informe relativo al altar romano de Cardentildeosa En eacutel se registran nuevos datos sobre el mismo tales como una escueta descripcioacuten de la pieza las medidas totales y las del supuesto campo epigraacutefico ademaacutes de otras dos fotografiacuteas en las que tampoco se aprecia con nitidez letra alguna

Efectivamente estamos ante un ara de considerables

3 Entre la bibliografiacutea revisada se hallan los corpora epigraacuteficos provinciales de R C Knapp Latin Inscriptions from Central Spain Berkeley-Los Aacutengeles 1992 E Rodriacuteguez Almeida Aacutevila romana Notas para la arqueologiacutea la to-pografiacutea y la epigrafiacutea romanas de la ciudad y su territorio 2ordf edicioacuten corregi-da y ampliada Aacutevila 2003 y Mordf R Hernando Sobrino Epigrafiacutea romana de Aacutevila Petrae Hispaniarum 4 Burdeos-Madrid 2005 a los que debemos antildeadir los fondos del Archivo Epigraacutefico de Hispania la base de datos Hispania Epi-graphica Online Database (= HEpOL) [wwweda-beaes] y las revistas Hispa-nia Epigraphica y LrsquoAnneacutee Eacutepigraphique hasta el antildeo 20124 Registro de lugares arqueoloacutegicos de la provincia de Aacutevila Servicio Territo-rial de Cultura de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

proporciones realizada en granito gris local que presenta sus cuatro lados praacutecticamente simeacutetricos Tiene una estructura tripartita con cabecera moldurada y base de similar fisionomiacutea separadas por un neto prismaacutetico La cabecera estaacute decorada en orden descendente con cinta media cantildea bocel media cantildea cinta y gola recta5 esta misma molduracioacuten se aprecia si bien a la inversa en la base del ara Debe destacarse que las molduras recorren las cuatro caras del altar Carece de focus y pulvini

En lo que respecta a su estado de conservacioacuten es bueno en liacuteneas generales si bien las molduras tanto del coronamiento como de la base se encuentran bastante deterioradas en algunos puntos especialmente en los aacutengulos del mismo modo en dos de las caras del neto que se encuentran finamente pulidas se aprecian abrasiones

Dimensiones totales 90 x 39 x 40Dimensiones de la cabecera 21 x 39 x 39Dimensiones neto 47 x 32 x 325Dimensiones de la base 22 x 38 x 40

Tras la autopsia pudimos comprobar que no se aprecia resto alguno de letra si bien no podemos descartar la posibilidad de que en alguacuten momento hubiera contado con una inscripcioacuten

FernanDo PoLo aLonSo

5 Se sigue aquiacute la tipologiacutea planteada por J N Bonneville laquoLe monument eacutepigraphique et ses moulurationsraquo Faventia 2 2 1980 p 75-98

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 5: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Altura das letras l 1 25 l 2 26 l 3 2526 (V = 28C = 25) Espaccedilos 1 84 2 13 3 21

Caracteres actuaacuterios largos espaccedilados tiacutepicos da segunda metade do seacuteculo I da nossa era com serifas bem acentuadas a denunciar que houve preacutevias linhas de pauta ora imperceptiacuteveis (veja-se a tiacutetulo de exemplo o E que tem no veacutertice inferior uma serifa para traacutes) o A tem barra teacutenue o B eacute assimeacutetrico o S de curvaturas simeacutetricas levemente inclinado para diante o Q natildeo eacute rigorosamente circular e apresenta cauda curta obliacutequa e ligeiramente ondulada o O tem a parte superior que arranca de traacutes sugerindo portanto uma impressatildeo de movimento Eacute tentador ver na letra final um O ndash em vez do C para que a fotografia aponta3 ndash possibilitando assim a reconstituiccedilatildeo que se propotildee explicada mais adiante

Na l 1 o V mau grado o sulco posterior lhe haver deteriorado a haste da direita parece-nos possiacutevel MI reconstitui-se bem mas haacute o resto de um traccedilo vertical em seguida cujo significado natildeo entendemos outro I

Na segunda linha antes do primeiro I poderaacute haver o que resta de um P com semelhanccedilas ao P da foacutermula final apercebemo-nos de um trecho da volta superior e do prolongamento da serifa em baixo Seria sugestivo ler PII na medida em que de seguida a hipoacutetese AELI (genitivo de Aelius) afigura-se passiacutevel de aceitaccedilatildeo

A reconstituiccedilatildeo que se propotildee para o final vem ao encontro da troca de impressotildees de que a seguir se daacute conta Assim sendo estariacuteamos mui provavelmente perante o termo de uma longa inscriccedilatildeo funeraacuteria mandada fazer por um senhor para si e para os seus libertos e libertas como os exemplos venezianos satildeo susceptiacuteveis de sugerir4

3 P C permitiria o desdobramento da foacutermula assaz frequente P(onendum) C(uravit)4 Sobre o alcance poliacutetico-social deste uso leia-se Nicolas Laubry laquoLa deacutesi-gnation de la posteacuteriteacute Autour de la formule libertis libertabusque posterisque eorum dans les inscriptions funeacuteraires romainesraquo in DonDin Payre Monique et Tran Nicolas [dir] Esclaves et Maicirctres dans le Monde Romain Expressions eacutepi-graphiques de leurs relations Publications de lrsquoEacutecole Franccedilaise de Rome Roma 2016 Ebook acessiacutevel in httpbooksopeneditionorgefr3185 No entender de

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Na verdade por se tratar de uma epiacutegrafe seguramente proveniente de Veneza tiacutenhamos dois caminhos agrave nossa frente consultar a base de dados de Clauss ou algum dos nossos colegas e amigos epigrafistas da universidade de Veneza com dois objectivos o primeiro verificar se este fragmento e a nossa interpretaccedilatildeo se ajustariam a alguma das inscriccedilotildees constantes do corpus de inscriccedilotildees veneziano o que a concretizar-se seria deveras interessante o segundo testar a nossa leitura com os modelos das epiacutegrafes locais partindo do princiacutepio de que estariacuteamos seguramente perante a parte final de um texto funeraacuterio

A nossa amiga Professora Claudia Antonetti do Dipartimento di Studi Umanistici da Universitagrave Carsquo Foscari respondeu-nos prontamente a 26 de Julho p p

laquoPer il problema in questione passo la mail al mio giovane collega Lorenzo Calvelli che fra noi veneziani egrave il piugrave esperto di epigrafia locale e di riusi epigraficiraquo

Lorenzo Calvelli eacute tambeacutem um companheiro das nossas lides epigraacuteficas (estiveacuteramos juntos no Coloacutequio Borghesi organizado em Bertinoro no passado mecircs de Junho) ficou entusiasmado com o facto de que laquoda Venezia la fontana sia finita in Portogalloraquo e decidiu partilhar laquoquesto importante rinvenimentoraquo com outra colega Giovannella Cresci Transcrevemos com todo o gosto o parecer que nos enviou resultante dessa troca de impressotildees

laquoMi sono confrontato con Giovannella Cresci che conosce anche lei molto bene lrsquoepigrafia del territorio di Venezia Purtroppo non ci sembra che il frammento di cui ci hai mandato la foto corrisponda a nessuna delle iscrizioni edite a noi note provenienti dalle nostre zone Non credo in particolare che sia CIL V 2293 anche se ci assomiglia un porsquo

Tuttavia il formulario che si legge nellrsquoultima riga eacute tipico della ldquonostrardquo documentazione epigrafica Siamo certi che la riga finale si possa integrare con la formula [libert]abusq(ue) po[sterisq(ue)

Nicolas Laubry que perfilhamos laquola clause libertis libertabusque posterisque eorum instaurait une chaicircne de beacuteneacuteficiaires qui theacuteoriquement eacutetait appeleacutee agrave se prolonger le plus possible et qui conservait comme point de reacutefeacuterence le fondateur du seacutepulcreraquo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

eorum] Per quanto riguarda la riga precedente forse si legge un AELI come dici tu oppure forse un ndashAE come finale di un nome femminile in dativo e lrsquoinizio della formula li[bertis] che prosegue alla linea dopo In tal caso potremmo anche supporre grosso modo quanto spazio manca per la fine dellrsquoiscrizione sulla destraraquo

E acrescenta

laquoNella Regio X - Venetia et Histria la formula ldquolibertis libertabusque posterisque eorumrdquo ha almeno 50 attestazioni mentre ldquolibertabusque ponendum curavitrdquo mi pare un hapax Credo che lrsquoultima lettera che si vede nella foto fosse una O ora leggibile solo parzialmente a causa della rilavorazione della pietraraquo

Fizeacuteramos tambeacutem noacutes como primeira preocupaccedilatildeo a comparaccedilatildeo com as inscriccedilotildees da referida Regio X justamente para confrontarmos com outras a foacutermula final que se nos apresentava Assim da base de dados de Clauss retiraacutemos a tiacutetulo de exemplo estas duas

CIL V 2170 EDCS-04201225

D(is) M(anibus) C(aius) Cassius Herma sacerdos v(ivus) f(ecit) sibi et l(ibertis) libert(abusque) posterisq(ue) eor(um)

CIL V 2235 EDCS-04201289

[3] M(arci) l(ibertus) H(i)larius [3] l(ibertus) H(i)lar(hellip) [3] lib(ertis) libertabusque v(ivi) f(ecerunt)

Quiccedilaacute um dia reutilizada noutro monumento neoclaacutessico da regiatildeo de Veneza venha a encontrar-se a parte da epiacutegrafe que nos permita confirmar ou infirmar o que ora se nos antoja como verosiacutemil

Pelo tipo de letra e pela excelecircncia do traccedilado datariacuteamos a epiacutegrafe da 1ordf metade do seacuteculo I d C

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

FernanDo coSTa

marco rocha

nuno Pereira

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

617

1

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

3

2

617

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

ARA ANEPIacuteGRAFA ENCONTRADA EN CARDENtildeOSA (AacuteVILA)1

En esta breve nota damos a conocer un ara romana ineacutedita localizada en el municipio abulense de Cardentildeosa comuacutenmente conocido por integrar en su teacutermino al relevante yacimiento protohistoacuterico de Las Cogotas

Fue en los fondos del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila donde encontramos un informe sobre las prospecciones arqueoloacutegicas realizadas en el teacutermino municipal del citado pueblo durante el mes de septiembre de 19912 Seguacuten consta en la introduccioacuten de dicho documento el objetivo de las prospecciones era el de laquodocumentar y delimitar los yacimientos arqueoloacutegicos existentes con el objeto de preservarlos y de incluirlos en el futuro trazado de la ordenacioacuten de propiedadesraquo

1 Damos las gracias a D Fernando Sanchidriaacuten por las facilidades dadas en todo momento para acceder a la inscripcioacuten Del mismo modo agradecemos a Aacutelvaro Ruiz Heacutector Peacuterez y Javier Vaacutezquez su ayuda en la localizacioacuten y au-topsia del epiacutegrafe otro tanto a los miembros del Archivo Epigraacutefico de Hispa-nia y a los participantes en los seminarios de Epigrafiacutea alcalaiacutenos organizados por el profesor D Joaquiacuten Goacutemez-Pantoja por las opiniones aportadas para la realizacioacuten del presente trabajo Y por uacuteltimo a Dntildea Carmen Loacutepez directora del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila y a D J Francisco Fabiaacuten Arqueoacute-logo Territorial de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila por su ayuda y consejos a la hora de publicar esta nota2 AHPAv 44131

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

al hilo de la realizacioacuten de la Concentracioacuten Parcelaria de las fincas pertenecientes a este municipio El autor del informe fue D Alonso Domiacutenguez Bolantildeos uno de los miembros de ARCHEOS S L empresa contratada para realizar tales labores

Entre los resultados obtenidos se encuentran quince asentamientos pertenecientes a diferentes eacutepocas restos de una calzada y un ara romana Seguacuten registra el informe se trata de un ara laquorealizada en granito que a modo de poyo se encuentra en el mismo nuacutecleo de Cardentildeosa en el nordm 31 o 33 de la calle Mayor (carretera de Aacutevila) Es un bloque prismaacutetico rematado en sus extremos por un juego de molduras La inscripcioacuten estaacute totalmente perdida apreciaacutendose sin embargo restos de ellaraquo ademaacutes el informe cuenta con una foto de la inscripcioacuten en la que no se percibe ninguna letra con claridad

Una vez leiacutedo el documento y comprobado que el ara permaneciacutea ineacutedita3 consideramos oportuno realizar su autopsia tras una serie de gestiones nos pusimos en contacto con el duentildeo de la propiedad mencionada D Fernando Sanchidriaacuten Velayos el cual nos permitioacute amablemente el acceso a la casa en la que se conserva el monumento

Posteriormente consultamos la Carta Arqueoloacutegica de la provincia4 en la que tambieacuten encontramos un informe relativo al altar romano de Cardentildeosa En eacutel se registran nuevos datos sobre el mismo tales como una escueta descripcioacuten de la pieza las medidas totales y las del supuesto campo epigraacutefico ademaacutes de otras dos fotografiacuteas en las que tampoco se aprecia con nitidez letra alguna

Efectivamente estamos ante un ara de considerables

3 Entre la bibliografiacutea revisada se hallan los corpora epigraacuteficos provinciales de R C Knapp Latin Inscriptions from Central Spain Berkeley-Los Aacutengeles 1992 E Rodriacuteguez Almeida Aacutevila romana Notas para la arqueologiacutea la to-pografiacutea y la epigrafiacutea romanas de la ciudad y su territorio 2ordf edicioacuten corregi-da y ampliada Aacutevila 2003 y Mordf R Hernando Sobrino Epigrafiacutea romana de Aacutevila Petrae Hispaniarum 4 Burdeos-Madrid 2005 a los que debemos antildeadir los fondos del Archivo Epigraacutefico de Hispania la base de datos Hispania Epi-graphica Online Database (= HEpOL) [wwweda-beaes] y las revistas Hispa-nia Epigraphica y LrsquoAnneacutee Eacutepigraphique hasta el antildeo 20124 Registro de lugares arqueoloacutegicos de la provincia de Aacutevila Servicio Territo-rial de Cultura de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

proporciones realizada en granito gris local que presenta sus cuatro lados praacutecticamente simeacutetricos Tiene una estructura tripartita con cabecera moldurada y base de similar fisionomiacutea separadas por un neto prismaacutetico La cabecera estaacute decorada en orden descendente con cinta media cantildea bocel media cantildea cinta y gola recta5 esta misma molduracioacuten se aprecia si bien a la inversa en la base del ara Debe destacarse que las molduras recorren las cuatro caras del altar Carece de focus y pulvini

En lo que respecta a su estado de conservacioacuten es bueno en liacuteneas generales si bien las molduras tanto del coronamiento como de la base se encuentran bastante deterioradas en algunos puntos especialmente en los aacutengulos del mismo modo en dos de las caras del neto que se encuentran finamente pulidas se aprecian abrasiones

Dimensiones totales 90 x 39 x 40Dimensiones de la cabecera 21 x 39 x 39Dimensiones neto 47 x 32 x 325Dimensiones de la base 22 x 38 x 40

Tras la autopsia pudimos comprobar que no se aprecia resto alguno de letra si bien no podemos descartar la posibilidad de que en alguacuten momento hubiera contado con una inscripcioacuten

FernanDo PoLo aLonSo

5 Se sigue aquiacute la tipologiacutea planteada por J N Bonneville laquoLe monument eacutepigraphique et ses moulurationsraquo Faventia 2 2 1980 p 75-98

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 6: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Na verdade por se tratar de uma epiacutegrafe seguramente proveniente de Veneza tiacutenhamos dois caminhos agrave nossa frente consultar a base de dados de Clauss ou algum dos nossos colegas e amigos epigrafistas da universidade de Veneza com dois objectivos o primeiro verificar se este fragmento e a nossa interpretaccedilatildeo se ajustariam a alguma das inscriccedilotildees constantes do corpus de inscriccedilotildees veneziano o que a concretizar-se seria deveras interessante o segundo testar a nossa leitura com os modelos das epiacutegrafes locais partindo do princiacutepio de que estariacuteamos seguramente perante a parte final de um texto funeraacuterio

A nossa amiga Professora Claudia Antonetti do Dipartimento di Studi Umanistici da Universitagrave Carsquo Foscari respondeu-nos prontamente a 26 de Julho p p

laquoPer il problema in questione passo la mail al mio giovane collega Lorenzo Calvelli che fra noi veneziani egrave il piugrave esperto di epigrafia locale e di riusi epigraficiraquo

Lorenzo Calvelli eacute tambeacutem um companheiro das nossas lides epigraacuteficas (estiveacuteramos juntos no Coloacutequio Borghesi organizado em Bertinoro no passado mecircs de Junho) ficou entusiasmado com o facto de que laquoda Venezia la fontana sia finita in Portogalloraquo e decidiu partilhar laquoquesto importante rinvenimentoraquo com outra colega Giovannella Cresci Transcrevemos com todo o gosto o parecer que nos enviou resultante dessa troca de impressotildees

laquoMi sono confrontato con Giovannella Cresci che conosce anche lei molto bene lrsquoepigrafia del territorio di Venezia Purtroppo non ci sembra che il frammento di cui ci hai mandato la foto corrisponda a nessuna delle iscrizioni edite a noi note provenienti dalle nostre zone Non credo in particolare che sia CIL V 2293 anche se ci assomiglia un porsquo

Tuttavia il formulario che si legge nellrsquoultima riga eacute tipico della ldquonostrardquo documentazione epigrafica Siamo certi che la riga finale si possa integrare con la formula [libert]abusq(ue) po[sterisq(ue)

Nicolas Laubry que perfilhamos laquola clause libertis libertabusque posterisque eorum instaurait une chaicircne de beacuteneacuteficiaires qui theacuteoriquement eacutetait appeleacutee agrave se prolonger le plus possible et qui conservait comme point de reacutefeacuterence le fondateur du seacutepulcreraquo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

eorum] Per quanto riguarda la riga precedente forse si legge un AELI come dici tu oppure forse un ndashAE come finale di un nome femminile in dativo e lrsquoinizio della formula li[bertis] che prosegue alla linea dopo In tal caso potremmo anche supporre grosso modo quanto spazio manca per la fine dellrsquoiscrizione sulla destraraquo

E acrescenta

laquoNella Regio X - Venetia et Histria la formula ldquolibertis libertabusque posterisque eorumrdquo ha almeno 50 attestazioni mentre ldquolibertabusque ponendum curavitrdquo mi pare un hapax Credo che lrsquoultima lettera che si vede nella foto fosse una O ora leggibile solo parzialmente a causa della rilavorazione della pietraraquo

Fizeacuteramos tambeacutem noacutes como primeira preocupaccedilatildeo a comparaccedilatildeo com as inscriccedilotildees da referida Regio X justamente para confrontarmos com outras a foacutermula final que se nos apresentava Assim da base de dados de Clauss retiraacutemos a tiacutetulo de exemplo estas duas

CIL V 2170 EDCS-04201225

D(is) M(anibus) C(aius) Cassius Herma sacerdos v(ivus) f(ecit) sibi et l(ibertis) libert(abusque) posterisq(ue) eor(um)

CIL V 2235 EDCS-04201289

[3] M(arci) l(ibertus) H(i)larius [3] l(ibertus) H(i)lar(hellip) [3] lib(ertis) libertabusque v(ivi) f(ecerunt)

Quiccedilaacute um dia reutilizada noutro monumento neoclaacutessico da regiatildeo de Veneza venha a encontrar-se a parte da epiacutegrafe que nos permita confirmar ou infirmar o que ora se nos antoja como verosiacutemil

Pelo tipo de letra e pela excelecircncia do traccedilado datariacuteamos a epiacutegrafe da 1ordf metade do seacuteculo I d C

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

FernanDo coSTa

marco rocha

nuno Pereira

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

617

1

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

3

2

617

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

ARA ANEPIacuteGRAFA ENCONTRADA EN CARDENtildeOSA (AacuteVILA)1

En esta breve nota damos a conocer un ara romana ineacutedita localizada en el municipio abulense de Cardentildeosa comuacutenmente conocido por integrar en su teacutermino al relevante yacimiento protohistoacuterico de Las Cogotas

Fue en los fondos del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila donde encontramos un informe sobre las prospecciones arqueoloacutegicas realizadas en el teacutermino municipal del citado pueblo durante el mes de septiembre de 19912 Seguacuten consta en la introduccioacuten de dicho documento el objetivo de las prospecciones era el de laquodocumentar y delimitar los yacimientos arqueoloacutegicos existentes con el objeto de preservarlos y de incluirlos en el futuro trazado de la ordenacioacuten de propiedadesraquo

1 Damos las gracias a D Fernando Sanchidriaacuten por las facilidades dadas en todo momento para acceder a la inscripcioacuten Del mismo modo agradecemos a Aacutelvaro Ruiz Heacutector Peacuterez y Javier Vaacutezquez su ayuda en la localizacioacuten y au-topsia del epiacutegrafe otro tanto a los miembros del Archivo Epigraacutefico de Hispa-nia y a los participantes en los seminarios de Epigrafiacutea alcalaiacutenos organizados por el profesor D Joaquiacuten Goacutemez-Pantoja por las opiniones aportadas para la realizacioacuten del presente trabajo Y por uacuteltimo a Dntildea Carmen Loacutepez directora del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila y a D J Francisco Fabiaacuten Arqueoacute-logo Territorial de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila por su ayuda y consejos a la hora de publicar esta nota2 AHPAv 44131

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

al hilo de la realizacioacuten de la Concentracioacuten Parcelaria de las fincas pertenecientes a este municipio El autor del informe fue D Alonso Domiacutenguez Bolantildeos uno de los miembros de ARCHEOS S L empresa contratada para realizar tales labores

Entre los resultados obtenidos se encuentran quince asentamientos pertenecientes a diferentes eacutepocas restos de una calzada y un ara romana Seguacuten registra el informe se trata de un ara laquorealizada en granito que a modo de poyo se encuentra en el mismo nuacutecleo de Cardentildeosa en el nordm 31 o 33 de la calle Mayor (carretera de Aacutevila) Es un bloque prismaacutetico rematado en sus extremos por un juego de molduras La inscripcioacuten estaacute totalmente perdida apreciaacutendose sin embargo restos de ellaraquo ademaacutes el informe cuenta con una foto de la inscripcioacuten en la que no se percibe ninguna letra con claridad

Una vez leiacutedo el documento y comprobado que el ara permaneciacutea ineacutedita3 consideramos oportuno realizar su autopsia tras una serie de gestiones nos pusimos en contacto con el duentildeo de la propiedad mencionada D Fernando Sanchidriaacuten Velayos el cual nos permitioacute amablemente el acceso a la casa en la que se conserva el monumento

Posteriormente consultamos la Carta Arqueoloacutegica de la provincia4 en la que tambieacuten encontramos un informe relativo al altar romano de Cardentildeosa En eacutel se registran nuevos datos sobre el mismo tales como una escueta descripcioacuten de la pieza las medidas totales y las del supuesto campo epigraacutefico ademaacutes de otras dos fotografiacuteas en las que tampoco se aprecia con nitidez letra alguna

Efectivamente estamos ante un ara de considerables

3 Entre la bibliografiacutea revisada se hallan los corpora epigraacuteficos provinciales de R C Knapp Latin Inscriptions from Central Spain Berkeley-Los Aacutengeles 1992 E Rodriacuteguez Almeida Aacutevila romana Notas para la arqueologiacutea la to-pografiacutea y la epigrafiacutea romanas de la ciudad y su territorio 2ordf edicioacuten corregi-da y ampliada Aacutevila 2003 y Mordf R Hernando Sobrino Epigrafiacutea romana de Aacutevila Petrae Hispaniarum 4 Burdeos-Madrid 2005 a los que debemos antildeadir los fondos del Archivo Epigraacutefico de Hispania la base de datos Hispania Epi-graphica Online Database (= HEpOL) [wwweda-beaes] y las revistas Hispa-nia Epigraphica y LrsquoAnneacutee Eacutepigraphique hasta el antildeo 20124 Registro de lugares arqueoloacutegicos de la provincia de Aacutevila Servicio Territo-rial de Cultura de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

proporciones realizada en granito gris local que presenta sus cuatro lados praacutecticamente simeacutetricos Tiene una estructura tripartita con cabecera moldurada y base de similar fisionomiacutea separadas por un neto prismaacutetico La cabecera estaacute decorada en orden descendente con cinta media cantildea bocel media cantildea cinta y gola recta5 esta misma molduracioacuten se aprecia si bien a la inversa en la base del ara Debe destacarse que las molduras recorren las cuatro caras del altar Carece de focus y pulvini

En lo que respecta a su estado de conservacioacuten es bueno en liacuteneas generales si bien las molduras tanto del coronamiento como de la base se encuentran bastante deterioradas en algunos puntos especialmente en los aacutengulos del mismo modo en dos de las caras del neto que se encuentran finamente pulidas se aprecian abrasiones

Dimensiones totales 90 x 39 x 40Dimensiones de la cabecera 21 x 39 x 39Dimensiones neto 47 x 32 x 325Dimensiones de la base 22 x 38 x 40

Tras la autopsia pudimos comprobar que no se aprecia resto alguno de letra si bien no podemos descartar la posibilidad de que en alguacuten momento hubiera contado con una inscripcioacuten

FernanDo PoLo aLonSo

5 Se sigue aquiacute la tipologiacutea planteada por J N Bonneville laquoLe monument eacutepigraphique et ses moulurationsraquo Faventia 2 2 1980 p 75-98

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 7: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

eorum] Per quanto riguarda la riga precedente forse si legge un AELI come dici tu oppure forse un ndashAE come finale di un nome femminile in dativo e lrsquoinizio della formula li[bertis] che prosegue alla linea dopo In tal caso potremmo anche supporre grosso modo quanto spazio manca per la fine dellrsquoiscrizione sulla destraraquo

E acrescenta

laquoNella Regio X - Venetia et Histria la formula ldquolibertis libertabusque posterisque eorumrdquo ha almeno 50 attestazioni mentre ldquolibertabusque ponendum curavitrdquo mi pare un hapax Credo che lrsquoultima lettera che si vede nella foto fosse una O ora leggibile solo parzialmente a causa della rilavorazione della pietraraquo

Fizeacuteramos tambeacutem noacutes como primeira preocupaccedilatildeo a comparaccedilatildeo com as inscriccedilotildees da referida Regio X justamente para confrontarmos com outras a foacutermula final que se nos apresentava Assim da base de dados de Clauss retiraacutemos a tiacutetulo de exemplo estas duas

CIL V 2170 EDCS-04201225

D(is) M(anibus) C(aius) Cassius Herma sacerdos v(ivus) f(ecit) sibi et l(ibertis) libert(abusque) posterisq(ue) eor(um)

CIL V 2235 EDCS-04201289

[3] M(arci) l(ibertus) H(i)larius [3] l(ibertus) H(i)lar(hellip) [3] lib(ertis) libertabusque v(ivi) f(ecerunt)

Quiccedilaacute um dia reutilizada noutro monumento neoclaacutessico da regiatildeo de Veneza venha a encontrar-se a parte da epiacutegrafe que nos permita confirmar ou infirmar o que ora se nos antoja como verosiacutemil

Pelo tipo de letra e pela excelecircncia do traccedilado datariacuteamos a epiacutegrafe da 1ordf metade do seacuteculo I d C

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

FernanDo coSTa

marco rocha

nuno Pereira

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

617

1

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

3

2

617

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

ARA ANEPIacuteGRAFA ENCONTRADA EN CARDENtildeOSA (AacuteVILA)1

En esta breve nota damos a conocer un ara romana ineacutedita localizada en el municipio abulense de Cardentildeosa comuacutenmente conocido por integrar en su teacutermino al relevante yacimiento protohistoacuterico de Las Cogotas

Fue en los fondos del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila donde encontramos un informe sobre las prospecciones arqueoloacutegicas realizadas en el teacutermino municipal del citado pueblo durante el mes de septiembre de 19912 Seguacuten consta en la introduccioacuten de dicho documento el objetivo de las prospecciones era el de laquodocumentar y delimitar los yacimientos arqueoloacutegicos existentes con el objeto de preservarlos y de incluirlos en el futuro trazado de la ordenacioacuten de propiedadesraquo

1 Damos las gracias a D Fernando Sanchidriaacuten por las facilidades dadas en todo momento para acceder a la inscripcioacuten Del mismo modo agradecemos a Aacutelvaro Ruiz Heacutector Peacuterez y Javier Vaacutezquez su ayuda en la localizacioacuten y au-topsia del epiacutegrafe otro tanto a los miembros del Archivo Epigraacutefico de Hispa-nia y a los participantes en los seminarios de Epigrafiacutea alcalaiacutenos organizados por el profesor D Joaquiacuten Goacutemez-Pantoja por las opiniones aportadas para la realizacioacuten del presente trabajo Y por uacuteltimo a Dntildea Carmen Loacutepez directora del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila y a D J Francisco Fabiaacuten Arqueoacute-logo Territorial de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila por su ayuda y consejos a la hora de publicar esta nota2 AHPAv 44131

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

al hilo de la realizacioacuten de la Concentracioacuten Parcelaria de las fincas pertenecientes a este municipio El autor del informe fue D Alonso Domiacutenguez Bolantildeos uno de los miembros de ARCHEOS S L empresa contratada para realizar tales labores

Entre los resultados obtenidos se encuentran quince asentamientos pertenecientes a diferentes eacutepocas restos de una calzada y un ara romana Seguacuten registra el informe se trata de un ara laquorealizada en granito que a modo de poyo se encuentra en el mismo nuacutecleo de Cardentildeosa en el nordm 31 o 33 de la calle Mayor (carretera de Aacutevila) Es un bloque prismaacutetico rematado en sus extremos por un juego de molduras La inscripcioacuten estaacute totalmente perdida apreciaacutendose sin embargo restos de ellaraquo ademaacutes el informe cuenta con una foto de la inscripcioacuten en la que no se percibe ninguna letra con claridad

Una vez leiacutedo el documento y comprobado que el ara permaneciacutea ineacutedita3 consideramos oportuno realizar su autopsia tras una serie de gestiones nos pusimos en contacto con el duentildeo de la propiedad mencionada D Fernando Sanchidriaacuten Velayos el cual nos permitioacute amablemente el acceso a la casa en la que se conserva el monumento

Posteriormente consultamos la Carta Arqueoloacutegica de la provincia4 en la que tambieacuten encontramos un informe relativo al altar romano de Cardentildeosa En eacutel se registran nuevos datos sobre el mismo tales como una escueta descripcioacuten de la pieza las medidas totales y las del supuesto campo epigraacutefico ademaacutes de otras dos fotografiacuteas en las que tampoco se aprecia con nitidez letra alguna

Efectivamente estamos ante un ara de considerables

3 Entre la bibliografiacutea revisada se hallan los corpora epigraacuteficos provinciales de R C Knapp Latin Inscriptions from Central Spain Berkeley-Los Aacutengeles 1992 E Rodriacuteguez Almeida Aacutevila romana Notas para la arqueologiacutea la to-pografiacutea y la epigrafiacutea romanas de la ciudad y su territorio 2ordf edicioacuten corregi-da y ampliada Aacutevila 2003 y Mordf R Hernando Sobrino Epigrafiacutea romana de Aacutevila Petrae Hispaniarum 4 Burdeos-Madrid 2005 a los que debemos antildeadir los fondos del Archivo Epigraacutefico de Hispania la base de datos Hispania Epi-graphica Online Database (= HEpOL) [wwweda-beaes] y las revistas Hispa-nia Epigraphica y LrsquoAnneacutee Eacutepigraphique hasta el antildeo 20124 Registro de lugares arqueoloacutegicos de la provincia de Aacutevila Servicio Territo-rial de Cultura de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

proporciones realizada en granito gris local que presenta sus cuatro lados praacutecticamente simeacutetricos Tiene una estructura tripartita con cabecera moldurada y base de similar fisionomiacutea separadas por un neto prismaacutetico La cabecera estaacute decorada en orden descendente con cinta media cantildea bocel media cantildea cinta y gola recta5 esta misma molduracioacuten se aprecia si bien a la inversa en la base del ara Debe destacarse que las molduras recorren las cuatro caras del altar Carece de focus y pulvini

En lo que respecta a su estado de conservacioacuten es bueno en liacuteneas generales si bien las molduras tanto del coronamiento como de la base se encuentran bastante deterioradas en algunos puntos especialmente en los aacutengulos del mismo modo en dos de las caras del neto que se encuentran finamente pulidas se aprecian abrasiones

Dimensiones totales 90 x 39 x 40Dimensiones de la cabecera 21 x 39 x 39Dimensiones neto 47 x 32 x 325Dimensiones de la base 22 x 38 x 40

Tras la autopsia pudimos comprobar que no se aprecia resto alguno de letra si bien no podemos descartar la posibilidad de que en alguacuten momento hubiera contado con una inscripcioacuten

FernanDo PoLo aLonSo

5 Se sigue aquiacute la tipologiacutea planteada por J N Bonneville laquoLe monument eacutepigraphique et ses moulurationsraquo Faventia 2 2 1980 p 75-98

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 8: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

617

1

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

3

2

617

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

ARA ANEPIacuteGRAFA ENCONTRADA EN CARDENtildeOSA (AacuteVILA)1

En esta breve nota damos a conocer un ara romana ineacutedita localizada en el municipio abulense de Cardentildeosa comuacutenmente conocido por integrar en su teacutermino al relevante yacimiento protohistoacuterico de Las Cogotas

Fue en los fondos del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila donde encontramos un informe sobre las prospecciones arqueoloacutegicas realizadas en el teacutermino municipal del citado pueblo durante el mes de septiembre de 19912 Seguacuten consta en la introduccioacuten de dicho documento el objetivo de las prospecciones era el de laquodocumentar y delimitar los yacimientos arqueoloacutegicos existentes con el objeto de preservarlos y de incluirlos en el futuro trazado de la ordenacioacuten de propiedadesraquo

1 Damos las gracias a D Fernando Sanchidriaacuten por las facilidades dadas en todo momento para acceder a la inscripcioacuten Del mismo modo agradecemos a Aacutelvaro Ruiz Heacutector Peacuterez y Javier Vaacutezquez su ayuda en la localizacioacuten y au-topsia del epiacutegrafe otro tanto a los miembros del Archivo Epigraacutefico de Hispa-nia y a los participantes en los seminarios de Epigrafiacutea alcalaiacutenos organizados por el profesor D Joaquiacuten Goacutemez-Pantoja por las opiniones aportadas para la realizacioacuten del presente trabajo Y por uacuteltimo a Dntildea Carmen Loacutepez directora del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila y a D J Francisco Fabiaacuten Arqueoacute-logo Territorial de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila por su ayuda y consejos a la hora de publicar esta nota2 AHPAv 44131

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

al hilo de la realizacioacuten de la Concentracioacuten Parcelaria de las fincas pertenecientes a este municipio El autor del informe fue D Alonso Domiacutenguez Bolantildeos uno de los miembros de ARCHEOS S L empresa contratada para realizar tales labores

Entre los resultados obtenidos se encuentran quince asentamientos pertenecientes a diferentes eacutepocas restos de una calzada y un ara romana Seguacuten registra el informe se trata de un ara laquorealizada en granito que a modo de poyo se encuentra en el mismo nuacutecleo de Cardentildeosa en el nordm 31 o 33 de la calle Mayor (carretera de Aacutevila) Es un bloque prismaacutetico rematado en sus extremos por un juego de molduras La inscripcioacuten estaacute totalmente perdida apreciaacutendose sin embargo restos de ellaraquo ademaacutes el informe cuenta con una foto de la inscripcioacuten en la que no se percibe ninguna letra con claridad

Una vez leiacutedo el documento y comprobado que el ara permaneciacutea ineacutedita3 consideramos oportuno realizar su autopsia tras una serie de gestiones nos pusimos en contacto con el duentildeo de la propiedad mencionada D Fernando Sanchidriaacuten Velayos el cual nos permitioacute amablemente el acceso a la casa en la que se conserva el monumento

Posteriormente consultamos la Carta Arqueoloacutegica de la provincia4 en la que tambieacuten encontramos un informe relativo al altar romano de Cardentildeosa En eacutel se registran nuevos datos sobre el mismo tales como una escueta descripcioacuten de la pieza las medidas totales y las del supuesto campo epigraacutefico ademaacutes de otras dos fotografiacuteas en las que tampoco se aprecia con nitidez letra alguna

Efectivamente estamos ante un ara de considerables

3 Entre la bibliografiacutea revisada se hallan los corpora epigraacuteficos provinciales de R C Knapp Latin Inscriptions from Central Spain Berkeley-Los Aacutengeles 1992 E Rodriacuteguez Almeida Aacutevila romana Notas para la arqueologiacutea la to-pografiacutea y la epigrafiacutea romanas de la ciudad y su territorio 2ordf edicioacuten corregi-da y ampliada Aacutevila 2003 y Mordf R Hernando Sobrino Epigrafiacutea romana de Aacutevila Petrae Hispaniarum 4 Burdeos-Madrid 2005 a los que debemos antildeadir los fondos del Archivo Epigraacutefico de Hispania la base de datos Hispania Epi-graphica Online Database (= HEpOL) [wwweda-beaes] y las revistas Hispa-nia Epigraphica y LrsquoAnneacutee Eacutepigraphique hasta el antildeo 20124 Registro de lugares arqueoloacutegicos de la provincia de Aacutevila Servicio Territo-rial de Cultura de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

proporciones realizada en granito gris local que presenta sus cuatro lados praacutecticamente simeacutetricos Tiene una estructura tripartita con cabecera moldurada y base de similar fisionomiacutea separadas por un neto prismaacutetico La cabecera estaacute decorada en orden descendente con cinta media cantildea bocel media cantildea cinta y gola recta5 esta misma molduracioacuten se aprecia si bien a la inversa en la base del ara Debe destacarse que las molduras recorren las cuatro caras del altar Carece de focus y pulvini

En lo que respecta a su estado de conservacioacuten es bueno en liacuteneas generales si bien las molduras tanto del coronamiento como de la base se encuentran bastante deterioradas en algunos puntos especialmente en los aacutengulos del mismo modo en dos de las caras del neto que se encuentran finamente pulidas se aprecian abrasiones

Dimensiones totales 90 x 39 x 40Dimensiones de la cabecera 21 x 39 x 39Dimensiones neto 47 x 32 x 325Dimensiones de la base 22 x 38 x 40

Tras la autopsia pudimos comprobar que no se aprecia resto alguno de letra si bien no podemos descartar la posibilidad de que en alguacuten momento hubiera contado con una inscripcioacuten

FernanDo PoLo aLonSo

5 Se sigue aquiacute la tipologiacutea planteada por J N Bonneville laquoLe monument eacutepigraphique et ses moulurationsraquo Faventia 2 2 1980 p 75-98

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 9: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

3

2

617

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

ARA ANEPIacuteGRAFA ENCONTRADA EN CARDENtildeOSA (AacuteVILA)1

En esta breve nota damos a conocer un ara romana ineacutedita localizada en el municipio abulense de Cardentildeosa comuacutenmente conocido por integrar en su teacutermino al relevante yacimiento protohistoacuterico de Las Cogotas

Fue en los fondos del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila donde encontramos un informe sobre las prospecciones arqueoloacutegicas realizadas en el teacutermino municipal del citado pueblo durante el mes de septiembre de 19912 Seguacuten consta en la introduccioacuten de dicho documento el objetivo de las prospecciones era el de laquodocumentar y delimitar los yacimientos arqueoloacutegicos existentes con el objeto de preservarlos y de incluirlos en el futuro trazado de la ordenacioacuten de propiedadesraquo

1 Damos las gracias a D Fernando Sanchidriaacuten por las facilidades dadas en todo momento para acceder a la inscripcioacuten Del mismo modo agradecemos a Aacutelvaro Ruiz Heacutector Peacuterez y Javier Vaacutezquez su ayuda en la localizacioacuten y au-topsia del epiacutegrafe otro tanto a los miembros del Archivo Epigraacutefico de Hispa-nia y a los participantes en los seminarios de Epigrafiacutea alcalaiacutenos organizados por el profesor D Joaquiacuten Goacutemez-Pantoja por las opiniones aportadas para la realizacioacuten del presente trabajo Y por uacuteltimo a Dntildea Carmen Loacutepez directora del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila y a D J Francisco Fabiaacuten Arqueoacute-logo Territorial de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila por su ayuda y consejos a la hora de publicar esta nota2 AHPAv 44131

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

al hilo de la realizacioacuten de la Concentracioacuten Parcelaria de las fincas pertenecientes a este municipio El autor del informe fue D Alonso Domiacutenguez Bolantildeos uno de los miembros de ARCHEOS S L empresa contratada para realizar tales labores

Entre los resultados obtenidos se encuentran quince asentamientos pertenecientes a diferentes eacutepocas restos de una calzada y un ara romana Seguacuten registra el informe se trata de un ara laquorealizada en granito que a modo de poyo se encuentra en el mismo nuacutecleo de Cardentildeosa en el nordm 31 o 33 de la calle Mayor (carretera de Aacutevila) Es un bloque prismaacutetico rematado en sus extremos por un juego de molduras La inscripcioacuten estaacute totalmente perdida apreciaacutendose sin embargo restos de ellaraquo ademaacutes el informe cuenta con una foto de la inscripcioacuten en la que no se percibe ninguna letra con claridad

Una vez leiacutedo el documento y comprobado que el ara permaneciacutea ineacutedita3 consideramos oportuno realizar su autopsia tras una serie de gestiones nos pusimos en contacto con el duentildeo de la propiedad mencionada D Fernando Sanchidriaacuten Velayos el cual nos permitioacute amablemente el acceso a la casa en la que se conserva el monumento

Posteriormente consultamos la Carta Arqueoloacutegica de la provincia4 en la que tambieacuten encontramos un informe relativo al altar romano de Cardentildeosa En eacutel se registran nuevos datos sobre el mismo tales como una escueta descripcioacuten de la pieza las medidas totales y las del supuesto campo epigraacutefico ademaacutes de otras dos fotografiacuteas en las que tampoco se aprecia con nitidez letra alguna

Efectivamente estamos ante un ara de considerables

3 Entre la bibliografiacutea revisada se hallan los corpora epigraacuteficos provinciales de R C Knapp Latin Inscriptions from Central Spain Berkeley-Los Aacutengeles 1992 E Rodriacuteguez Almeida Aacutevila romana Notas para la arqueologiacutea la to-pografiacutea y la epigrafiacutea romanas de la ciudad y su territorio 2ordf edicioacuten corregi-da y ampliada Aacutevila 2003 y Mordf R Hernando Sobrino Epigrafiacutea romana de Aacutevila Petrae Hispaniarum 4 Burdeos-Madrid 2005 a los que debemos antildeadir los fondos del Archivo Epigraacutefico de Hispania la base de datos Hispania Epi-graphica Online Database (= HEpOL) [wwweda-beaes] y las revistas Hispa-nia Epigraphica y LrsquoAnneacutee Eacutepigraphique hasta el antildeo 20124 Registro de lugares arqueoloacutegicos de la provincia de Aacutevila Servicio Territo-rial de Cultura de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

proporciones realizada en granito gris local que presenta sus cuatro lados praacutecticamente simeacutetricos Tiene una estructura tripartita con cabecera moldurada y base de similar fisionomiacutea separadas por un neto prismaacutetico La cabecera estaacute decorada en orden descendente con cinta media cantildea bocel media cantildea cinta y gola recta5 esta misma molduracioacuten se aprecia si bien a la inversa en la base del ara Debe destacarse que las molduras recorren las cuatro caras del altar Carece de focus y pulvini

En lo que respecta a su estado de conservacioacuten es bueno en liacuteneas generales si bien las molduras tanto del coronamiento como de la base se encuentran bastante deterioradas en algunos puntos especialmente en los aacutengulos del mismo modo en dos de las caras del neto que se encuentran finamente pulidas se aprecian abrasiones

Dimensiones totales 90 x 39 x 40Dimensiones de la cabecera 21 x 39 x 39Dimensiones neto 47 x 32 x 325Dimensiones de la base 22 x 38 x 40

Tras la autopsia pudimos comprobar que no se aprecia resto alguno de letra si bien no podemos descartar la posibilidad de que en alguacuten momento hubiera contado con una inscripcioacuten

FernanDo PoLo aLonSo

5 Se sigue aquiacute la tipologiacutea planteada por J N Bonneville laquoLe monument eacutepigraphique et ses moulurationsraquo Faventia 2 2 1980 p 75-98

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 10: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

ARA ANEPIacuteGRAFA ENCONTRADA EN CARDENtildeOSA (AacuteVILA)1

En esta breve nota damos a conocer un ara romana ineacutedita localizada en el municipio abulense de Cardentildeosa comuacutenmente conocido por integrar en su teacutermino al relevante yacimiento protohistoacuterico de Las Cogotas

Fue en los fondos del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila donde encontramos un informe sobre las prospecciones arqueoloacutegicas realizadas en el teacutermino municipal del citado pueblo durante el mes de septiembre de 19912 Seguacuten consta en la introduccioacuten de dicho documento el objetivo de las prospecciones era el de laquodocumentar y delimitar los yacimientos arqueoloacutegicos existentes con el objeto de preservarlos y de incluirlos en el futuro trazado de la ordenacioacuten de propiedadesraquo

1 Damos las gracias a D Fernando Sanchidriaacuten por las facilidades dadas en todo momento para acceder a la inscripcioacuten Del mismo modo agradecemos a Aacutelvaro Ruiz Heacutector Peacuterez y Javier Vaacutezquez su ayuda en la localizacioacuten y au-topsia del epiacutegrafe otro tanto a los miembros del Archivo Epigraacutefico de Hispa-nia y a los participantes en los seminarios de Epigrafiacutea alcalaiacutenos organizados por el profesor D Joaquiacuten Goacutemez-Pantoja por las opiniones aportadas para la realizacioacuten del presente trabajo Y por uacuteltimo a Dntildea Carmen Loacutepez directora del Archivo Histoacuterico Provincial de Aacutevila y a D J Francisco Fabiaacuten Arqueoacute-logo Territorial de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila por su ayuda y consejos a la hora de publicar esta nota2 AHPAv 44131

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

al hilo de la realizacioacuten de la Concentracioacuten Parcelaria de las fincas pertenecientes a este municipio El autor del informe fue D Alonso Domiacutenguez Bolantildeos uno de los miembros de ARCHEOS S L empresa contratada para realizar tales labores

Entre los resultados obtenidos se encuentran quince asentamientos pertenecientes a diferentes eacutepocas restos de una calzada y un ara romana Seguacuten registra el informe se trata de un ara laquorealizada en granito que a modo de poyo se encuentra en el mismo nuacutecleo de Cardentildeosa en el nordm 31 o 33 de la calle Mayor (carretera de Aacutevila) Es un bloque prismaacutetico rematado en sus extremos por un juego de molduras La inscripcioacuten estaacute totalmente perdida apreciaacutendose sin embargo restos de ellaraquo ademaacutes el informe cuenta con una foto de la inscripcioacuten en la que no se percibe ninguna letra con claridad

Una vez leiacutedo el documento y comprobado que el ara permaneciacutea ineacutedita3 consideramos oportuno realizar su autopsia tras una serie de gestiones nos pusimos en contacto con el duentildeo de la propiedad mencionada D Fernando Sanchidriaacuten Velayos el cual nos permitioacute amablemente el acceso a la casa en la que se conserva el monumento

Posteriormente consultamos la Carta Arqueoloacutegica de la provincia4 en la que tambieacuten encontramos un informe relativo al altar romano de Cardentildeosa En eacutel se registran nuevos datos sobre el mismo tales como una escueta descripcioacuten de la pieza las medidas totales y las del supuesto campo epigraacutefico ademaacutes de otras dos fotografiacuteas en las que tampoco se aprecia con nitidez letra alguna

Efectivamente estamos ante un ara de considerables

3 Entre la bibliografiacutea revisada se hallan los corpora epigraacuteficos provinciales de R C Knapp Latin Inscriptions from Central Spain Berkeley-Los Aacutengeles 1992 E Rodriacuteguez Almeida Aacutevila romana Notas para la arqueologiacutea la to-pografiacutea y la epigrafiacutea romanas de la ciudad y su territorio 2ordf edicioacuten corregi-da y ampliada Aacutevila 2003 y Mordf R Hernando Sobrino Epigrafiacutea romana de Aacutevila Petrae Hispaniarum 4 Burdeos-Madrid 2005 a los que debemos antildeadir los fondos del Archivo Epigraacutefico de Hispania la base de datos Hispania Epi-graphica Online Database (= HEpOL) [wwweda-beaes] y las revistas Hispa-nia Epigraphica y LrsquoAnneacutee Eacutepigraphique hasta el antildeo 20124 Registro de lugares arqueoloacutegicos de la provincia de Aacutevila Servicio Territo-rial de Cultura de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

proporciones realizada en granito gris local que presenta sus cuatro lados praacutecticamente simeacutetricos Tiene una estructura tripartita con cabecera moldurada y base de similar fisionomiacutea separadas por un neto prismaacutetico La cabecera estaacute decorada en orden descendente con cinta media cantildea bocel media cantildea cinta y gola recta5 esta misma molduracioacuten se aprecia si bien a la inversa en la base del ara Debe destacarse que las molduras recorren las cuatro caras del altar Carece de focus y pulvini

En lo que respecta a su estado de conservacioacuten es bueno en liacuteneas generales si bien las molduras tanto del coronamiento como de la base se encuentran bastante deterioradas en algunos puntos especialmente en los aacutengulos del mismo modo en dos de las caras del neto que se encuentran finamente pulidas se aprecian abrasiones

Dimensiones totales 90 x 39 x 40Dimensiones de la cabecera 21 x 39 x 39Dimensiones neto 47 x 32 x 325Dimensiones de la base 22 x 38 x 40

Tras la autopsia pudimos comprobar que no se aprecia resto alguno de letra si bien no podemos descartar la posibilidad de que en alguacuten momento hubiera contado con una inscripcioacuten

FernanDo PoLo aLonSo

5 Se sigue aquiacute la tipologiacutea planteada por J N Bonneville laquoLe monument eacutepigraphique et ses moulurationsraquo Faventia 2 2 1980 p 75-98

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 11: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

al hilo de la realizacioacuten de la Concentracioacuten Parcelaria de las fincas pertenecientes a este municipio El autor del informe fue D Alonso Domiacutenguez Bolantildeos uno de los miembros de ARCHEOS S L empresa contratada para realizar tales labores

Entre los resultados obtenidos se encuentran quince asentamientos pertenecientes a diferentes eacutepocas restos de una calzada y un ara romana Seguacuten registra el informe se trata de un ara laquorealizada en granito que a modo de poyo se encuentra en el mismo nuacutecleo de Cardentildeosa en el nordm 31 o 33 de la calle Mayor (carretera de Aacutevila) Es un bloque prismaacutetico rematado en sus extremos por un juego de molduras La inscripcioacuten estaacute totalmente perdida apreciaacutendose sin embargo restos de ellaraquo ademaacutes el informe cuenta con una foto de la inscripcioacuten en la que no se percibe ninguna letra con claridad

Una vez leiacutedo el documento y comprobado que el ara permaneciacutea ineacutedita3 consideramos oportuno realizar su autopsia tras una serie de gestiones nos pusimos en contacto con el duentildeo de la propiedad mencionada D Fernando Sanchidriaacuten Velayos el cual nos permitioacute amablemente el acceso a la casa en la que se conserva el monumento

Posteriormente consultamos la Carta Arqueoloacutegica de la provincia4 en la que tambieacuten encontramos un informe relativo al altar romano de Cardentildeosa En eacutel se registran nuevos datos sobre el mismo tales como una escueta descripcioacuten de la pieza las medidas totales y las del supuesto campo epigraacutefico ademaacutes de otras dos fotografiacuteas en las que tampoco se aprecia con nitidez letra alguna

Efectivamente estamos ante un ara de considerables

3 Entre la bibliografiacutea revisada se hallan los corpora epigraacuteficos provinciales de R C Knapp Latin Inscriptions from Central Spain Berkeley-Los Aacutengeles 1992 E Rodriacuteguez Almeida Aacutevila romana Notas para la arqueologiacutea la to-pografiacutea y la epigrafiacutea romanas de la ciudad y su territorio 2ordf edicioacuten corregi-da y ampliada Aacutevila 2003 y Mordf R Hernando Sobrino Epigrafiacutea romana de Aacutevila Petrae Hispaniarum 4 Burdeos-Madrid 2005 a los que debemos antildeadir los fondos del Archivo Epigraacutefico de Hispania la base de datos Hispania Epi-graphica Online Database (= HEpOL) [wwweda-beaes] y las revistas Hispa-nia Epigraphica y LrsquoAnneacutee Eacutepigraphique hasta el antildeo 20124 Registro de lugares arqueoloacutegicos de la provincia de Aacutevila Servicio Territo-rial de Cultura de la Junta de Castilla y Leoacuten en Aacutevila

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

proporciones realizada en granito gris local que presenta sus cuatro lados praacutecticamente simeacutetricos Tiene una estructura tripartita con cabecera moldurada y base de similar fisionomiacutea separadas por un neto prismaacutetico La cabecera estaacute decorada en orden descendente con cinta media cantildea bocel media cantildea cinta y gola recta5 esta misma molduracioacuten se aprecia si bien a la inversa en la base del ara Debe destacarse que las molduras recorren las cuatro caras del altar Carece de focus y pulvini

En lo que respecta a su estado de conservacioacuten es bueno en liacuteneas generales si bien las molduras tanto del coronamiento como de la base se encuentran bastante deterioradas en algunos puntos especialmente en los aacutengulos del mismo modo en dos de las caras del neto que se encuentran finamente pulidas se aprecian abrasiones

Dimensiones totales 90 x 39 x 40Dimensiones de la cabecera 21 x 39 x 39Dimensiones neto 47 x 32 x 325Dimensiones de la base 22 x 38 x 40

Tras la autopsia pudimos comprobar que no se aprecia resto alguno de letra si bien no podemos descartar la posibilidad de que en alguacuten momento hubiera contado con una inscripcioacuten

FernanDo PoLo aLonSo

5 Se sigue aquiacute la tipologiacutea planteada por J N Bonneville laquoLe monument eacutepigraphique et ses moulurationsraquo Faventia 2 2 1980 p 75-98

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 12: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

proporciones realizada en granito gris local que presenta sus cuatro lados praacutecticamente simeacutetricos Tiene una estructura tripartita con cabecera moldurada y base de similar fisionomiacutea separadas por un neto prismaacutetico La cabecera estaacute decorada en orden descendente con cinta media cantildea bocel media cantildea cinta y gola recta5 esta misma molduracioacuten se aprecia si bien a la inversa en la base del ara Debe destacarse que las molduras recorren las cuatro caras del altar Carece de focus y pulvini

En lo que respecta a su estado de conservacioacuten es bueno en liacuteneas generales si bien las molduras tanto del coronamiento como de la base se encuentran bastante deterioradas en algunos puntos especialmente en los aacutengulos del mismo modo en dos de las caras del neto que se encuentran finamente pulidas se aprecian abrasiones

Dimensiones totales 90 x 39 x 40Dimensiones de la cabecera 21 x 39 x 39Dimensiones neto 47 x 32 x 325Dimensiones de la base 22 x 38 x 40

Tras la autopsia pudimos comprobar que no se aprecia resto alguno de letra si bien no podemos descartar la posibilidad de que en alguacuten momento hubiera contado con una inscripcioacuten

FernanDo PoLo aLonSo

5 Se sigue aquiacute la tipologiacutea planteada por J N Bonneville laquoLe monument eacutepigraphique et ses moulurationsraquo Faventia 2 2 1980 p 75-98

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 13: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

618

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 14: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

ARA ROMANA REAPROVEITADANA CAPELA DE S JOAtildeO LOBAtildeO DA BEIRA TONDELA

(Conventus Scallabitanus)

Durante as obras de restauro da estrutura do altar-mor da capela de S Joatildeo em Lobatildeo da Beira freguesia do concelho de Tondela (distrito de Viseu) realizadas neste ano de 2017 entre Julho e Setembro foi encontrada uma ara romana (Fig 1) de granito branco-cinza de gratildeo fino que natildeo ostentava nenhuma inscriccedilatildeo primitiva mas em contrapartida um letreiro (Fig 2) datado do seacuteculo XVII1

A actual forma do capitel resulta da intenccedilatildeo laquoartiacutesticaraquo de quem manipulou o monumento no seacuteculo XVII uma vez que as molduras natildeo correspondem agrave primitiva molduraccedilatildeo romana tendo havido mesmo o desbaste de uma delas O que resta daacute a entender que teria havido eventualmente foacuteculo e ateacute toros lateralmente a ele de que parecem ser indiacutecio as trecircs saliecircncias dianteiras Entre a moldura que foi picada e o filete directo mediante o qual a molduraccedilatildeo se une ao fuste teraacute havido possivelmente moldura em bocel directo que foi danificada

A base eacute tambeacutem moldurada bem agrave maneira claacutessica romana filete reverso seguido de bocel directo e bocel reverso separados por ranhura assentes no soco

O monumento (Fig 3) tem molduras nas quatro faces como eacute comum nas aras romanas

Dimensotildees 73 x 423147 x 383143 O capitel tem 20 cm de altura e a base 21

1 Agradecemos vivamente ao Sr Padre Joatildeo Pedro F Cardoso e agrave Doutora Maria de Faacutetima P Euseacutebio as informaccedilotildees que tiveram a gentileza de nos prestar acerca da descoberta do monumento e as facilidades concedidas para o seu estudo

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 15: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

Campo epigraacutefico 32 x 31

S IOM 1604 (ou 1609)

Altura das letras S = 8 l 2 810 l 3 29 Espaccedilos 1 e 2 05 3 e 4 3

No fuste bem alisado estaacute a inscriccedilatildeo que indicaacutemos Eacute claramente apoacutecrifa Natildeo houve de resto qualquer intenccedilatildeo de o esconder por ter sido gravada desajeitadamente no final uma data 1609 ou 1604 O 1 eacute um longo I agrave romana o 6 cursivo e em moacutedulo mais pequeno toca no seu termo no 0 de moacutedulo ainda menor O uacuteltimo algarismo acabou por ser lsquoornamentadorsquo (Fig 4) certamente para gerar alguma confusatildeo ao leitor ou para mostrar algum secretismo na medida em que ateacute parece estar estilizadamente representada a perna e o peacute de um ser humano

Afigura-se-nos evidente que quem fez a gravaccedilatildeo aproveitando um monumento romano tinha algumas luzes do tipo de inscriccedilotildees habituais Assim o S inicial (muito inclinado para a frente e com serifas deveras acentuadas) poderaacute querer significar o comum S(acrum) palavra corrente nas inscriccedilotildees romanas votivas Houve por outro lado a intenccedilatildeo de dar a entender que se tratava de uma dedicatoacuteria a Juacutepiter Oacuteptimo Maacuteximo de facto uma das divindades mais veneradas neste ambiente lusitano

Natildeo lograacutemos descortinar qualquer vestiacutegio de que tivesse havido inscriccedilatildeo anterior a natildeo ser que houvesse sido pintada

Partindo do princiacutepio de que estamos perante a reutilizaccedilatildeo de um monumento autecircntico afigurou-se-nos interesse dar a conhececirc-lo por ser mais um testemunho da estada dos Romanos nesta aacuterea Aliaacutes poder-se-aacute tambeacutem pensar que documenta a existecircncia de uma oficina de lapicida nas proximidades onde se conhecia bem a tipologia dos altares romanos sendo esta caracteriacutestica do seacuteculo I da nossa era Por outro lado natildeo eacute somenos importante do ponto de vista cultural verificar esta lsquoreutilizaccedilatildeorsquo nos primoacuterdios do seacuteculo XVII ndash ainda que desajeitada ndash com a intenccedilatildeo que nos parece evidente de querer mostrar alguma erudiccedilatildeo

JoSeacute D encarnaccedilatildeo

Jorge aDoLFo m marqueS

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3

Page 16: FICHEIRO EPIGRÁFICO

Ficheiro Epigraacutefico 155 [2017]

619

4

2

1

3