golemite pretprijatija vo ekonomijata na republika makedonija

GOLEMITE PRETPRIJATIJA VO EKONOMIJATANA REPUBLIKA MAKEDONIJA

REFERATI I DISKUSII OD TRKALEZNA MASA

Izdava~i:Zdruènie za odr`liv razvojSkopje, ul. �Vladimir Komarov� br. 18A 1/22

Fondacija �Fridrih Ebert� � Kancelarija Makedonijabul. �Kliment Ohridski� br. 21/1 � Skopje

Za izdava~ite:prof. d-r Aleksandar PetroskiPetar Telen

Urednik:d-r Boris Blaèvski

Lektura:Angela Petrovska

Kompjuterska obrabotka i korica:Fon~e Boìnovski

Realizacija:�Vlabor� DOOEL - Skopje

Pe~at:�Jela� DOOEL Kiro - Negotino

Tira`: 500 primeroci

CIP � Katalogizacija vo publikacijaNarodna i univerzitetska biblioteka �Sv. Kliment Ohridski�,Skopje

334.012.62(497.7)(063)338:334.012.62(497.7)(063)

GOLEMITE pretprijatija vo ekonomijata na Republika Makedonija: referati idiskusii od trkalezna masa, Skopje, 16 juni 2003 godina / (urednik Boris Bla-èvski), - Skopje: Zdruènie za odr`liv razvoj: Fondacija �Fridrih Ebert� -Kancelarija Makedonija, 2003, - 195 str.; graf. prikazi: 24 sm

� ... trkalezna masa na tema �Golemite pretprijatija vo ekonomijata ...�--str. 11, -fusnoti kon tekstot, Bibliografija kon oddelni trudovi

ISBN 9989-2019-4-3 (ZOR)ISBN 9989-109-09-5 (Fridrih Ebert))

1. Blaèvski, Borisa) Pretprijatija, golemi- Ekonomski razvoj - Makedonija - Sobiri

COBISS.MK - ID 53566730

ZDRU@ENIE ZA ODR@LIV RAZVOJ - SKOPJE

MINISTERSTVO ZA EKONOMIJA

FONDACIJA �FRIDRIH EBERT� � KANCELARIJA MAKEDONIJA

AD ORGANSKO�HEMISKA INDUSTRIJA�NAUM NAUMOVSKI - BORÊ� � SKOPJE (OHIS)

GOLEMITE PRETPRIJATIJAVO EKONOMIJATA

NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

REFERATI I DISKUSII OD TRKALEZNA MASA

Skopje, 16 Juni 2003 godina

�Golemite kompanii treba da se smetaatza najvozvi{eni tvorbi na ~ove{tvoto�

Peter Druker

KRATENKI

OON ......... Organizacija na obedinetite naciiEU ............. Evropska unijaMMF ........ Me|unaroden monetaren fondMBOR ...... Me|unarodna banka za obnova i razvojSEV .......... Sovet za vzaemna pomo{FARE ....... Programa na EU za pomo{ na zemjite od

Centralna i od Jugoisto~na EvropaOECD ....... Organizacija za ekonomska sorabotka i razvojSTO .......... Svetska trgovska organizacijaMANU ...... Makedonska akademija na naukite i

umetnostiteNEPA ...... Nacionalna agencija za razvoj na mali i

sredni pretprijatijaMSP ......... Mali i sredni pretprijatijaBDP .......... Bruto doma{en proizvodDDV .......... Danok na dodadena vrednostSDI .......... Stranski direktni investiciiSG/RM ...... Statisti~ki godi{nik na Republika

MakedonijaAD ............. Akcionersko dru{tvoPIOM ...... Penzisko - invalitsko osiguruvawe na

MakedonijaGTZ ........... Germanska tehni~ka pomo{ZOR .......... Zdruènie za odr`liv razvoj

7

Sodrìna

SODR@INA

VOVEDNI NAPOMENI ......................................................................................... 11

M-r Qerka Tot Naumova

OTVORAWE ............................................................................................................. 13

Ilija Filipovski

OBRA]AWE NA TRKALEZNATA MASA ...................................................... 15

REFERATI ................................................................................................................. 19

D-r Boris Blaèvski

GOLEMITE PRETPRIJATIJA VO RAZVOJOT NAINDUSTRIJATA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA .......................... 21

Prof. d-r Metodija Nestorovski

GOLEMITE I SREDNITE PRETPRIJATIJAVO PRESTRUKTURIRAWETONA MAKEDONSKOTO STOPANSTVO ..................................................... 43

D-r Dragoqub ArsovskiBiljana Maksimovska-Popovi}

MO@NOSTI ZA FINANSIRAWENA GOLEMITE PRETPRIJATIJAVO REPUBLIKA MAKEDONIJA ............................................................... 57

D-r Marija Zarezankova-Potevska

FORMI NA ORGANIZIRAWEI ZDRU@UVAWE NA GOLEMITE PRETPRIJATIJAI MALOTO STOPANSTVO .......................................................................... 63

Jorgo ]ukaM-r Qerka Tot Naumova

RAZVOJOT NA OHIS I EFEKTITE VO PROIZVODSTVOTO,IZVOZOT I INVESTICIITE .................................................................. 79

8

Konkurentnosta na ekonomijata na Republika Makedonija

DISKUSIJA .....................................................................................................95

Prof. d-r Tihomir Jovanovski

GOLEMI VERSUS MALI PRETPRIJATIJA .......................................... 97

Rodopi Korneti Jakovqevi}

GOLEMITE PRETPRIJATIJAVO SVETOT I KAJ NAS ............................................................................... 103

M-r Qubi{a Nikolovski

POTTIKNUVAWE NA SORABOTKATA ME\UGOLEMITE I MALITE PRETPRIJATIJA ......................................... 105

Jorgo ]uka

NEMA IDNINA BEZ INVESTICII..................................................... 111

Prof. d-r Aleksandar Petreski

GOLEMITE PRETPRIJATIJA-NOSITELINA ISTRA@UVA^KO -RAZVOJNATA DEJNOST .............................. 115

Prof. d-r Qiqana Mi{kovska - Kajevska

GOLEMITE PRETPRIJATIJAVO TRGOVIJATA NA GOLEMO I RAZVOJOTNA MAKEDONSKATA EKONOMIJA ..................................................... 119

Mihajlo Manev

VZAEMNATA I KOORDINIRANA SORABOTKA -NEOPHODEN PREDUSLOV ZA RAZVOJOT NA GOLEMITE PRETPRIJATIJA. ....................................................... 123

Aleksandar Atanasovski

ULOGATA I ZADAÎTE NA STOPANSKITEKOMORI VO POVRZUVAWE NA MALITEI SREDNI PRETPRIJATIJA (MSP)SO GOLEMITE PRETPRIJATIJA ......................................................... 125

M-r Qerka Tot Naumova

O@IVUVAWETO NA GOLEMITE FIRMI-PRIORITETNA ZADAÂ NA RAZVOJOT .......................................... 131

Daniela Miteva

SOSTOJBA I PROBLEMI NA KRUPNITEZEMJODELSKI PRETPRIJATIJA VO MAKEDONIJA .................. 133

D-r Marija Zarezankova - Potevska

ANTAGONIZAM NA MALITE I GOLEMITEPRETPRIJATIJA �DA ILI NE? ............................................................ 145

Vladimir Blaèvski

GOLEMITE FIRMI I IZVOZOT ........................................................... 147

9

Sodrìna

M-r Len~e Nikolova-Gogova

GOLEMITE PRETPRIJATIJA - NOSITELINA STRANSKITE DIREKTNI INVESTICII ................................. 151

Prof. d-r Kiki Mangova Powavi}

DA ZAVR[I PRIVATIZACIJATA I OTPO^NEPROCES NA OSVOJUVAWE NA PAZAROT ........................................ 161

D-r Boris Blaèvski

AKTUELNI PRA[AWA OD RAZVOJOT-VO FOKUSOT NA NA[IOT INTERES ................................................ 165

ZAKLUÔCI I PREPORAKI ........................................................................... 169

SUMMARY .................................................................................................................... 173

LITERATURA .......................................................................................................... 177

INFORMACII OD ZOR...................................................................................... 181

11

VOVEDNI NAPOMENI

Zdruènieto za odr`liv razvoj-Skopje, Ministerstvoto za ekonomi-ja, Fondacijata �Fridrih Ebert�-Kancelarija Makedonija i AD Organ-sko-hemiska industrija �Naum Naumovski -Bor~e�- Skopje (OHIS) orga-niziraa trkalezna masa na tema �Golemite pretprijatija vo ekonomijatana Republika Makedonija�. Trkaleznata masa se odrà vo AD OHIS na 16juni 2003 godina.

Pra{awata povrzani so konsolidacijata i proizvodstvenoto pre-struktuirawe na golemite firmi vo makedonskata ekonomija se aktuelnii zna~ajni {to vpro~em go potvrduva relativno golemiot broj na soorga-nizatori na trkaleznata masa, prisustvoto na u~esnici od biznis zaedni-cata, ostvarenite diskusii, osobeno od pretstavnici na odelni pretprija-tija.

Za trkaleznata masa bea izgotveni pet referati od univerzitetskiprofesori, eksperti od nadle`nite ministerstva, institucii i od bizniszaednicata. Referatite bea umnoèni i dostaveni do u~esnicite na trka-leznata masa.

Na trkaleznata masa, po otvoraweto, se obrati g-din Ilija Filipov-ski, minister za ekonomija, a potoa bea prezentirani rezimeata na izgot-venite referati, se ostvari diskusija vo koja u~estvuvaa petnaesettinadiskutanti i na krajot se usvoija zaklu~oci i preporaki. Ovie zaklu~ocii preporaki, koi ednoglasno bea prifateni od u~esnicite na trkaleznatamasa, bea dostaveni do nadle`nite ministerstva i asocijaciite na bizniszaednicata.

Ovoj materijal pretstavuva zabornik na referatite i diskusijata odtrkaleznata masa. Pri ova po~ituvaj}i go pravoto i slobodata na u~esni-cite na trkaleznata masa da gi izlagaat svoite pogledi i stavovi na na~inza koj tie smetaat deka e adekvaten se odlu~ivme site referati i diskusii

12

Golemite pretprijatija vo ekonomijata na Republika Makedonija

da se objavat vo forma kako se prezentirani, odnosno napi{ani od av-torite. Ottamu referatite i diskusiite ne mora da gi izrazuvat stavo-vite na instituciite kade se vraboteni avtorite.

O~ekuvame ovoj zbornik da dade skromen pridones kon aktivnostiteza intenzivirawe na procesot na konsolidirawe i proizvodstveno pre-struktuirawe na golemite pretprijatija. Pri ova teì{teto na aktivnos-tite, kako e naglaseno vo zaklu~nite sogleduvawa i preporaki, treba da sedade na mikro nivo so jaknewe na menaxerskite timovi vo pretrpijati-jata, pozasilena orientacija za poefikasno rabotewe, unapreduvawe nasorabotkata so stranstvo, standardizacija na proizvodastvoto soglasnome|unarodnite standardi i sli~no. Naporite na delovnite subjekti trebada bidat poddràni so aktivni merki na makroekonomskata i na razvojna-ta politika. Svrzano so ova na trkaleznata masa bea prisutni iskaùvawaod izgotvuawe na posebna programa za konsolidacija i prestruktuirawena golemite pretprijatija. Ako kon ova se dade skromen pridones smetamedeka trkaleznata masa }e go opravda odrùvaweto, odnosno pe~ateweto nareferatite i diskusiite vo ovoj zbornik.

Zdruènieto za odr`liv razvoj, pokraj na soorganizatorite na trka-leznata masa, izrazuva balgodarnost i kon Dru{tvoto za izdava~ka dejnost�Vlabor� od Skopje koe go pottpomogna pe~ateweto na zbornikot.

Skopje, avgust 2003 god.

Od urednikot

13

M-r Qerka Tot NaumovaKoordinator na trkaleznata masa

OTVORAWE

Po~ituvani prisutni,

Dozvolete da ja otvoram trkaleznata masa so zborovite na Peter Dru-ker, tatkoto na naukata za menaxment koj istaknuva : � Golemite kompaniitreba da se smetaat za najvozvi{eni tvorbi na ~ove{tvoto�. Dali ovojcitat moè da se primeni i na makedonskata ekonomija? Ova pra{awe }ego otvorime deneska na trkaleznata masa na tema �Golemite pretprijatijavo ekonomijata na Republika Makedonija.�

Vo ovaa prilika dozvoletemi da ve pozdravuvam od imeto na organi-zatorite: Ministerstvo za ekonomija, Fondacija Fridrih Ebert - Kance-larija Makedonija, Zdruènie za odr`liv razvoj -Skopje i AD OHIS.Pri ova posebno go pozdravuvam prisustvoto na ministerot za ekonomijapo~ituvaniot gospodin Ilija Filipovski, najpovikanata li~nost zaekonomskata problematika kaj nas.

Dozvolete mi nakratko da vi ja prezentiram programata za rabota.

Najnapred }e imame obara}awe na gospodinot Ilija Filipovski �minister za ekonomija, a pota }e sledat pozdravite na organizatorite.

Potoa sledat kratki prezentirawa na referentite izgotveni od d-rBoris Blaèvski od Ministerstvoto za finansii, prof.d-r MetodijaNestorovski od Ekonomski fakultet Skopje, d-r Dogoqub Arsovski i Bil-jana Maksimovska-Popovi} od Komercijalna banka AD Skopje, d-r Mari-ja Zarezankova-Potevska od Ministerstvo za ekonomija, Jorgo ]uka, gene-ralen direktor i m-r Qerka Tot Naumova od AD OHIS.

14


Po zavr{uvaweto na prezentiraweto na referatite sledi kratkakafe i sendvi~-pauza. Od 12,30 do 13,30 e predvideno da go razgledamepogonot za proizvodstvo na sapuni.

Potoa sledi najva`niot del na trkaleznata masa - diskusijata. Vezamoluvam za vreme na pauzata da gi popolnite prijavi za diskusija koi vise priloèni so materijalite, kako bi moèle da napravime redosled nadiskutanti.

Na krajot od dene{nata trkalezna masa predviduvame da usvoimezaklu~oci i preporaki. Ovie zaklu~ni sogleduvawa i preporaki }e gidostavime do nadle`nite ministerstva i drugi zainteresirani instituciiso cel da pottikneme soodvetni aktivnosti vo nasoka na konsolidirawe iproizvodstveno prestruktuirawe na golemite firmi vo makedonskataekonomija.

Referatite i diskusiite i od ovaaa trkalezna masa predviduvame dagi objavime vo poseben zbornik. Zatoa gi molam site diskutanti svoitediskusii vo elektronska forma da gi dostavat do Zdruènieto za odr`livrazvoj vo rok od desetina denovi. Onie kolegi koi deneska ne se vo mo`nostda diskutiraat svoite diskusii moè da gi priloàt.

Tolku svrzano so otoraweto na dene{nata trkalezna masa. Sega moèda po~neme soglasno programata za rabota.

15

Ilija Filipovski,minister za ekonomija

OBRA]AWE NA TRKALEZNATA MASA

Po~ituvani doma}ini i gosti,

Vladata na Republika Makedonija zapo~na so ekonomski reformi soosoben akcent na procesot na privatizacijata, a vo 1994 godina so Pro-gramata za stabilizacija i strukturni reformi so poddr{ka na me|una-rodnite finansiski institucii i donatori pristapi kon re{avawe na 40golemi pretprijatija zagubari, preku proda`ba, finansisko prestruktu-irawe ili zatvarawe vo ramkite na FESAL aran`manot. Nivnoto re{a-vawe }e zavr{i do krajot na ovaa godina, {to }e zna~i za del od niv povtornoproizvodno aktivirawe i re{avawe na problemite od ekonomsko-soci-jalen karakter na stopanstvoto.

Vodeni se golemi raspravi vo nau~nite krugovi za optimalniot rastna golemite kompanii, spre~uvaweto na nivnoto stareewe preku organ-iziran menaxment i organizacioni promeni.

Problemite na golemite pretprijatija proizleguvaat od nesoodvetni-ot model i proces na privatizacija, otsustvo na stranski investitori,gubewe na tradicionalnite pazari i nemo`nost za osvojuvawe novi, otustvona re{itelni i brzi odluki za strate{ki promeni vo raboteweto od stra-na na vrvniot menaxment. Ovie odluki naj~esto se mnogu bolni, no ako nese prezemat, vo krajna linija presudno se odrazuvaat na opstanokot na go-lemite pretprijatija.

16


Prestruktuiraweto na golemite pretprijatija moè da se izvr{i narazni na~ini pri {to pristapot e razli~en, no voglavnom se odviva vopravec na:

- sovremen menaxment vo upravuvaweto preku obezbeduvawe na teh-ni~ka pomo{ so proekti za edukacija na menaxerskite timovi zapoefikasno vodewe na firmite vo novite uslovi na stopanisu-vawe;

- voveduvawe na evropski standardi vo organiziraweto na proiz-vodstvoto, kvalitetot na proizvodite, marketingot i nastapotna svetskiot pazar;

- organizirawe na novo proizvodstvo vo delovi koi se likvidira-ni koristej}i ja postojnata infrastruktura i drugite uslovi;

- osloboduvawe od prevrabotenosta na najhuman na~in, pri {to sekoristi stranska pomo{, kako i dodeluvawe na sredstva od kom-panijata za otpo~nuvawe na pretpriemni{tvo na otpu{tenitelica;

- otkupuvawe na del od pretprijatieto od strana na vrabotenitekoi imaat znaewe i sposobnost da go izvle~at od propa|awe;

- jaknewe na sorabotkata i gradewe na kooperativni odnosi na go-lemoto so maloto stopanstvo, podelba na trudot zaradi efikas-nost vo raboteweto i podobruvawe na konkurentnosta na golemitepretprijatija;

- razvoj i neguvawe na me|usebnata doverba me|u stopanstvenicitevo celost;

- razvoj na nau~no-istraùva~kata dejnost vo golemite pretpri-jatija, razvoj na inovaciite i tehni~ka i stru~na pomo{ na mali-te pretprijatija;

- osovremenuvawe na na~inot na rabota, edukacija i obuka na~ove~kite potencijali �u~ewe za cel ̀ ivot � kako vtora {ansa�i poddr{ka na li~nite inicijativi na lu|eto so dobri idei.

Vo ovaa nasoka OHIS ima materijalni i kadrovski preduslovi i 40-godi{no iskustvo, obu~eni kadri koi se nosea so problemite vo vremetona turbulentnite periodi na razvoj na mladata makedonska ekonomija, novo ̀ elbata za celosen opstanok, izostana brzoto prestruktuirawe, kako ivo drugi golemi pretprijatija.

Evropskata unija nedvosmisleno go iskaà zalagaweto za prifa}awena malite pretprijatija kako razvoen element na nacionalnata ekonomijaso Evropskata Povelba za mali pretprijatija od juni 2000 godina.

17

Vo soglasnost so taa opredelba Vladata na Republika Makedonija vojuli 2002 godina usvoi Nacionalna strategija za razvoj na malite i sred-nite pretprijatija koja sodrì merki i instrumenti za poddr{ka i razvojna ovoj sektor.

Ministerstvoto za ekonomija vo po~etokot na 2003 godina na Vlada-ta É ja predloì Programata na merki i aktivnosti za poddr{ka i razvojna pretpriemni{tvoto i sozdavawe na konkurentnost na privatniot sek-tor vo Republika Makedonija, koja ja sodrì poddr{kata vo pove}e oblas-ti, kako {to e konkurentnata sposobnost na pretprijatijata, na razvojotna inovaciite, kako i poddr{kata na internacionalizacijata na malitei srednite pretprijatija. Ovie usvoeni dokumenti ednovremeno se zalo`bavo makroekonomskata politika, kako mo`nost za novi vrabotuvawa i zgo-lemuvawe na proizvodstvoto i tie istovremeno pretstavuvaat dobra bazaza stopanski razvoj na golemite i malite pretprijatija vo otvorenoto pa-zarno stopanstvo, nivno povrzuvawe i sorabotka na ramnopravni odnosina partneri i pogolema efikasnost na stopanstvoto vo celina.

Posakuvam uspe{na rabota i plodni mislewa i preporaki od u~es-nicite na trkaleznata masa.

Blagodaram.

19

D-r Boris Blaèvski

REFERATI

21

D-r Boris Blaèvski

D-r Boris BlaèvskiMinisterstvo za finansii

GOLEMITE PRETPRIJATIJA VO RAZVOJOT NAINDUSTRIJATA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Golemite pretprijatija imaat zna~ajno vlijanie na razvojot na na-cionalnite ekonomii. Tie se nositeli na tehnolo{kiot progres, na iz-vozot i rasteòt na bruto doma{niot proizvod. Ottamu golemite firmise smetaat za �lokomotivi na razvojot�.

Golemite firmi se od posebno zna~ewe za ekonomijata na Republi-ka Makedonija, a vo tie ramki pred sÈ za industrijata. Ottamu i intere-sot za nivno konsolidirawe i proizvodstveno prestruktuirawe soglas-no barawata na pazarot.

Golemite pretprijatija vo Republika Makedonija vo osnova se iz-gradeni vo {eesettite i sedumdesettite godini koga be{e ostvarena in-tenzivna investiciona aktivnost so koristewe na stranski krediti idoma{ni bankarski sredstva. Pri ova golemite pretprijatija bea grade-ni vo ramkite na razvojniot koncept na porane{na SFR Jugoslavija.

Vo tranzicioniot period, kako posledica na izgubenite pazari inovite uslovi za stopanisuvawe, kaj golemite pretprijatija dojde do izos-truvawe na problemite, odnosno zamirawe na nivnoto rabotewe. Ovapredizvika rapidno namaluvawe na industriskoto proizvodstvo iprodlabo~uvawe na ekonomskata kriza.

Istraùvawata svrzani so razvojot na Republika Makedonija nasreden i kratok rok pokaùvaat deka od osobeno zna~ewe e konsolidira-

22


weto na golemite pretprijatija, soglasno pazarnite kriteriumi, i vrztaa osnova otpo~nuvawe na procesot na prestruktuirawe na proizvod-stvoto.

Golemite pretprijatija predtranzicioniot period

Industrijata na Republika Makedonija vo tranzicioniot periodvleze so dominatna zastepenost na golemite pretprijatija. Ova be{e pos-ledica na ekonomskata politika vo koja zdruùvaweto na trudot i sred-stvata, odnosno okrupnuvawata na pretprijatijata i nivno povrzuvawevo reprocelini be{e prioritetna zada~a.

Raboteweto na golemite pretprijatija vo industrijta se potpira{ena koristewe prirodni resursi i uvoz na repromaterijali, nivna pre-rabotka vo proizvodi so niski fazi i isporaka vo drugite republiki naporene{na SFR Jugoslavija, a del se izvezuva{e vo isto~noevropskitezemji. Kako posledica na vakvata orientacija izvozot vo razvienite zemjise odrùva{e na mnogu nisko nivo, dodeka uvoznata zavisnost be{e gole-ma.

Vo pazarno-planskiot sistem golemite pretprijatija od industri-jata bea nositeli na proizvodstvoto, vrabortenosta, izvozot i investici-ite, a ovaa stopanska dejnost, pak, imaa{e dominatno mesto vo razvojotna nacionalnata ekonomija.

Individualniot sektor pred osamostojuvaweto na Republikata, kojse smeta{e deka prestavuva malo stopanstvo, u~estvuva{e vo op{testve-niot proizvod so okolu 10%. Ovoj sektor ne be{e zastapen vo industri-jata. Poradi ova, iako ne se raspolaga so statisti~ki podatoci, se cenideka okolu 90% od industriskoto proizvodstvo se ostvaruva{e vo go-lemite pretprijatija. So ogled, pak, na toa {to industrijata kon krajotna osumdesettite godini u~estvuva{e so 57% vo formiraweto na op{-testveniot proizvod golemite firmi od ovaa dejnost bea nositeli navkupnata stopanska aktivnost vo Republikata.1)

Efektite od ekstenzivniot model na razvoj vo po~etokot na osum-desettite godini bea iscrpeni i kako imperativ se nametnuva{e potreba-ta od prestruktuirawe na proizvodstvoto vrz kvalitativnite faktorina stopanisuvawe. Me|utoa, ovoj proces be{e pomesten poradi ekonom-skata kriza, a podocna i po~etokot na raspa|aweto na Federacijata.

1) Za ova vidi poop{irno: Republi~ki zavod za op{testveno planirawe, Ana-liza za razvojot vo izminatiot period i na uslovite i mo`nostite za raz-voj na Republika Makedonija vo periodot od 1991 do 1995 godina, Skopje,1990, str. 156

23

D-r Boris Blaèvski

Vo vakvi uslovi golemite pretprijatija kon krajot na osumdeset-tite godini, odnosno pred procesot na tranzicijata, se karakteriziraaso visok stepen na amortiziranost na osnovnite sredstva, dominatna za-stapenost na zastareni tehnolo{ki procesi, nedovolna izvozna orienti-ranost na proizvostvoto, golema uvozna zavisnost, nekonkurentnost naproizvodite, prevrabotenost i sli~no. Osnovnite sredstva bea so pro-se~na starost od dvaesetina godini, nad 70% od proizvodstvoto vo indus-trijata se ostvaruva{e so primena na zastareni tehnolo{ki procesi,koristeweto na kapacitetite be{e okolu dve trettini vo odnos na in-staliranite mo`nosti, vo izvozot preovladuvaa proizvodi so niski fazina prerabotka i lon rabotite i sli~no. Golemite pretprijatija se so-o~uvaa so seriozni problemi vo rabotata poradi {to eden del od fir-mite pokaùvaa tekovni i kumulirani zagubi.

Vo vakvi uslovi vo osumdesettite godini dojde do zabavuvawe nadinamikata na industriskoto proizvodstvo. Imeno, prose~nata stapkana porast na proizvodstvoto vo ovaa stopanska dejnost, koja pred osumde-settite godini se ostvaruva{e so nad 8%, vo periodot od 1986 do 1990godina se svede na 0,5%.

Golemite pretprijatija vo tranzicioniot period

So intenzivirawe na procesot na tranzicijata vo po~etokot na de-vedesettite godini dojde do bitna promena vo strukturata na delovnitesubjkti i nivnoto zna~ewe vo industrijata. Dojde do formirawe na go-lem broj mali firmi vo privatniot sektor.

Za razlika od ova, golemite pretprijatija se soo~uvaa i sÈ u{te sesoo~uvaat so izostreni problemi svrzani so izgubebnite pazari, potreba-ta od konsolidacija i proizvodstvenoto prestruktuirawe. Ova poradiprenesenite problemi koi vo tranzicioniot period se izostrija.

Poradi ova golem broj na golemi pretprijatija go namalija proiz-vodstvoto ili privremeno go zaprea, a nekoi bea likvidirani. Ova pre-dizvika rapidno namaluvawe na industriskoto proizvodstvo.

Procesite na konsolidacija i prestruktuirawe na golemite fir-mi se prisutni vo site zemji vo tranzicija. Pri ova, ovie procesi seostvaruvaat so razli~en intenzitet i formi, gledano po oddelni zemji.Poradi ova, sogleduvawata pokaùvaat deka za razvojot na zemjite votranzicija od osobeno zna~ewe e procesot na sopstveni~koto i proizvod-stvenoto prestruktuirawe na golemite i srednite pretprijatija, a votie ramki izna|aweto na strate{ki stranski investitori.2)

2) Za ova vidi poop{irno: Economic Commission for Europe, Economic Survey ofEurope, 2002, Uniteded Nations, New York and Geneva, 2002, str. 82-83.

24


Vo izminatiot period nasprotiv raspa|aweto na golemite pretpri-jatija dojdde do rapino zgolemuvawe na brojot na malite privatni fir-mi.Spored statisti~kite podatocite so sostojba na 31 dekemvri 2002 godi-na, vo industrijata na Republika Makedonija se evidetirani 18.190 delov-ni subjekti {to pretstavuva porast od nad pet pati vo odnos na 1992 godi-na.

Pri ova, spored vidovite na delovnite subjekti, dominatno mestoimaat trgovskite dru{tva i pretprijatijata.

Golemiot raste` na brojot na delovnite subjekti vo industrijata,kako e naglaseno, e rezultat na razvojot na malite privatni firmi.

Spored statisti~kite podatoci za goleminata na pretprijatijata,se zabeleùva deka dominiraat pretprijatijata koi imaat vraboteni od1 do 6 lica.

Tabela 1

VIDOVI NA DELOVNI SUBJEKTI VO INDUSTRIJATA(sostojba 31 dekemvri 2002)

VkupnoPretpri-

jatijaTrgovskidru{tva

Trgovec-poedinec

Ostanato

Vkupno industrija 18.190 7.827 8.773 1.486 103

- Vadewe rudi i kamen 142 41 100 - -

- Prerabotuva~ka industrija 17.897 7.702 8.661 1.486 48

- Snabduvawe so elektri~naenergija, gas i voda

151 84 12 - 55

Izvor: Dràven zavod za statistika, Kratkoro~ni statisti~ki podatoci zastopanskite dvièwa vo Republika Makedonija 1.3.3.01, Skopje, 2003.

Tabela 2

STRUKTURA NA PRETPRIJATIJATA SPORED BROJOTNA VRABOTENI VO 1993 GODINA

- struktura vo %

Broj na vraboteni Vkupno stopanstvo Industrija

Vkupno 100,0 100,0

1-6 88,3 75,5

7-15 3,7 3,5

16-29 1,7 2,3

30-60 1,5 2,4

61-125 1,4 3,6

126-250 1,4 3,9

251-500 1,0 4,7

501-1000 0,5 2,4

1001-2000 0,2 0,8

nad 2001 0,2 0,9

Izvor: SG /RM 1995, str. 264.

25

D-r Boris Blaèvski

Spored, pak, goleminata na aktivnite osnovni sredstva vo vkupnotostopanstvo dominiraat preprijatijata so minimalni aktivni sredstva,dodeka vo industrijata ovie pretprijatija se na vtoro mesto po tie koiimaat najgolemi aktivni osnovni sredstva. Imeno, spored raspolo`livitestatisti~ki podatocite za 1993 godina, firmite koi imaat skromen obemna aktivni osnovni sredstva, odnosno do 400 iljadi denari, vo vkupniotbroj na pretprijatija vo stopanstvoto u~estvuvaat so 41,5%, a vo industr-ijata so 33,6%. Za razlika od ova, pretprijatijata so najgolem obem naosnovni sredstva spored navedenata skala, odnosno so aktivni osnovnisredstva so nad 77 milioni denari vo vkupnoto stopanstvo u~estvuvaat so29,9%, a vo industrijata so 43,0%.

Podatocite pokaùvaat deka golemite pretprijatija i vo tranzi-cioniot period imaat zna~ajno mesto vo nacionalnata ekonomija, a votie ramki osobeno vo industrijata. Poradi ova za razvojot na RepublikaMakedonija od osobeno zna~ewe e da se sozdavaat uslovi i pretpostavkiza sanirawe i zajaknuvawe na golemite pretprijatija ~ii{to problemimoàt da se re{at.

Na ova upatuva i iskustvoto na naprednite zemji vo tranzicija.Prof. d-r Ivan Ribnikar, eden od najuglednite ekonomisti vo ramkitena porane{nata SFR Jugoslavija, pi{uva: �Najva`na rabota vo tranzici-jata e da ne se dozvoli da propadne nitu edno pretprijatie ~ii problemimoàt da se re{at. Vo Slovenija, na primer, propadnaa mnogu malku pret-prijatija. Edna e logikata da se is~isti sÈ kako ni{to da ne e dobro, papotoa da se trgne od po~etok. Toa e pogre{no. Slovienija spasuva{e se{to moè da se spasi. Sprovedovme sanacija na bakite. Eden del od pret-prijatijata opstoija preku bankite, a del so dobivawe na sredstva direkt-no (od dràvata)� Ako pu{tite da propadne sÈ {to mislite deka nevredi, toga{ malku {to }e ostane...� 3)

Del od golemite pretprijatija vo industrijata na Republika Make-donija denes pretstavuvaat golemi zagubari. Kako takvi tie se tovar nanacionalanta ekonomija. Ottamu se naloùva kako imperativiznao|aweto na soodvetno re{enie. So Akcioniot plan na Minister-stvoto za ekonomija za prestruktuirawe na pretprijatijata koipokaùvaat zaguba ovie pretprijatija }e bidat analizirani so cel da seutvrdi dali treba da se likvidiraat ili privatiziraat, odnosno dokolkupostoi mo`nost, da bidat prestruktuirani. Analizite se vr{at od stra-na na renomirani nezavisni konsultanski ku}i, so golemo me|unarodnotehni~ko-marketin{ko i finansisko iskustvo. Pri ova za pretprijati-

3) Citirano spored �Ekonomska politika�, broj 2649, Beograd, 27 januar 2003,str.30.

26


jata koi imaat izgledi za opstanok }e se nastojuva da se iznajadat strate{-ki partneri.

Za intenzivirawe na re{enijata svrzani so pretprijatijata zaguba-ri, soglasno predvidenite obvrski sodràni vo matricata na aktivnos-tite na FESAL 2 aran`manot so Svetskata banka, so makroekonomskatapolitika za 2003 godina se predviduva da se prezemat merki vo nasoka nazabrzuvawe na reformite i namaluvawe na poddr{kata na ovie pretprija-tija. Imeno so makroekonomskata politika za 2003 godina, soglasno Ak-cioniot plan na Ministerstvoto za ekonomija, vkupnata buxetska pod-dr{ka se predviduva da se namali za 50% i da iznesuva 2,8% od BDP.4)

Se o~ekuva godinava da se iznajde definitivno re{enie za golemitefirmi zagubari-proda`ba na strate{ki partner ili zatvorawe. Ak-tivnostite vo ovoj domen se utvrdeni so programa vo koja se sodrànipretprijatijata, konsultantite, na~inot na re{avawe i rokot na re{e-nieto5). Ovie opredelbi svrzani so pretprijatijata zagubari, a osobenonivnoto konsolidirawe }e imaat posebno zna~ewe za razvojot na indus-trijata, odnosno nacionalnata ekonomija.

Ostvareno proizvodstvo i aktuelni problemi

1. Vo krajno nepovolni materijalno-finansiski uslovi, brojni pro-blemi i ograni~uvawa, transformacioni politi~ki i ekonomski proce-si, izrazito nepovolno opkruùvawe i drugo, vo periodot od 1989 do2002 godina dojde do silno namaluvawe na i onaka stagnantnata stopan-ska aktivnost vo Republika Makedonija. Ova namaluvawe e osobeno izra-zeno vo industrijata. Vo ovaa stopanska dejnost i pokraj zgolemuvawetona brojot na delovnite subjekti so formirawe na mali firmi, proizvod-stvoto ima tendencii na opa|awe, pred sÈ poradi neraboteweto na gole-mite pretprijatija.

Namaluvaweto na proizvodstvoto vo industrijata osobeno so visokintenzitet se ostvari vo prvite godini na tranzicioniot period.

4) Vlada na Republika Makedonija, Makroekonomska politika na RepublikaMakedonija za 2003 godina, �Slu`ben vesnik na Republika Makedonija� br.21/2003, str.436.

5) Ministerstvo za ekonomija, Dinamika na aktivnostite za prestruktuirawena pretprijatijata zagubari, Skopje, noevri 2002 godina.

27

D-r Boris Blaèvski

Vo vtorata polovina na devedesettite godini vo ekonomijata naRepublika Makedonija postepeno se sozdadoa razvojni performansi. Nasozdavaweto na razvojnite performansi pridonesoa relativnoto zaokru-ùvawe na pazarniot sistem i negovata primena vo praktikata, stabi-liziraweto na cenite i kursot na denarot, unaprduvaweto na trgovskite,finsiskite i drugi vidovi na sorabotka so stranski partneri, kako irelativno podobrenoto nadvore{no opkruùvawe. Pri ova trendot nablag porast na BDP vo 1999 i 2000 godina e intenziviran.

Me|utoa, trendot na raste` e prekinat vo 2001 godina poradinaru{enata politi~ko-bezbednosna sostojba vo zemjata. Poradi ova dojdedo prekinuvawe na raboteweto na oddelni golemi kapaciteti vo kriznitepodra~ja, otkaùvawe na dogovorite za sorabotka so stranskite part-neri i sli~no. Namaluvaweto na proizvodstvoto vo industrijataprodolì i vo 2002 godina.

Grafikon 1

Izvor: Vidi tabela 3

Tabela 3

BRUTO DOMA[EN PROIZVOD

-realni stapki na promeni

1991-1995 1996-2000 2001-2002

Bruto doma{en proizvod -8,6 2,4 -2,5

od toa:- Industrija

-12,5 1,2 -5,0

Izvor: Presmetano vrz osnova na statisti~ki podatoci od dokumnetacijata naDràvniot zavod za statistika.

28


Poradi vakvite trendovi, vo 2002 godina bruto doma{niot proiz-vod e namalen za okolu 20%, a industriskoto proizvodstvo e pove}e odprepoloveno vo odnos na 1989 godina, {to ukaùva na pove}egodi{naekonomska kriza na nacionalanta ekonomija.

Tendencii na namaluvawe na BDP i na prepoloveno industriskoproizvodstvo se prisutni i vo drugite zemji vo tranzicija od Jugoisto~naEvropa. Za razlika od ova, kaj zemjite vo tranzicija od Centralna Ev-ropa nivoto na BDP, odnosno na industriskoto proizvodstvo od 1989godina e dostignato vo 1997, odnosno 1999 godina, a vo narednite godinise vospostaveni raste~ki trendovi.


Grafikon 2

Tabela 4

DINAMIKA NA BDP I NA INDUSTRISKOTO PROIZVODSTVO

-indeksi 1989 =100

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

BDP

Isto~na Evropa 86,9 90,2 92,1 94,1 95,7 99,3 102,2

- Centralna Evropa 93,5 97,9 102,3 105,8 109,1 113,4 115,9

- Jugoisto~na Evropa 75,3 76,8 74,3 73,5 72,2 74,6 78,1

od toa:R. Makedonija

70,8 71,6 72,6 75,1 78,4 81,9 78,6

Industrisko proizvodstvo

Isto~na Evropa 70,3 73,9 77,2 78,3 78,5 85,1 87,7

- Centralna Evropa 82,4 86,5 93,7 97,8 100,2 108,9 111,9

- Jugoisto~na Evropa 51,1 53,9 50,9 47,2 44,0 47,3 49,2

od toa:R. Makedonija 42,9 44,3 45,0 47,0 45,8 47,4 45,9

Izvor: Economic Commission for Europe, Economic Surveuy of Europe 2002 No 2, UnitedNations, New York and Geneva, 2002, str. 162 i 164.

29

D-r Boris Blaèvski

Relativno visokiot pad na industriskoto proizvodstvo vo Repub-lika Makedonija se dolì na problemite so koi se soo~uvaa golemitepretprijatija: ote`nat plasman na gotovite proizvodi, pred sÈ vo stran-stvo; nedovolna obezbedenost so surovini i repromaterijali; visokitro{oci na raboteweto i niska konkurentnost; zastarenosta na oprema-ta vo pogolem broj kapaciteti; visoki tro{oci za plati poradi prevrabo-tenost; visoki kamatni stapki i drèwe na golemi zalihi od site vidovina proizvodi.

Vrz sostojbite i ostvarenite dvièwa vo industriskoto proizvod-stvo i vo drugite dejnosti vlijanie imaat i radikalnite procesi na trans-formacija (sopstveni~ka i organizaciona) koi se ostvaruvaat vo make-donskoto stopanstvo, a vo tie ramki privatizacijata, prestruktuirawe-to na pretprijatijata zagubari, transformacijata i sanacijata na banki-te i drugo.

Vo vakvi uslovi izostanaa o~ekuvanite strukturni promeni vo na-cionalnata ekonomija. Vo periodot od 1990 do 1995 godina so golemotonamaluvawe na proizvodstvoto, pred sÈ vo industrijata dojde do vlo{uvawena proizvodstvenata struktura. Vo strukturata na BDP namaleno e u~est-voto na industrijata za 10 procenti poeni. Isto taka, dojde do namaluva-we na u~estvoto na grade`ni{tvoto i na soobra}ajot. Na mnogu niskonivo na proizvodstvoto spontano e zgolemeno u~estvoto na zemjodelstvo-to, a osobeno na nekoi uslu`nite dejnosti koi se finansiraat od buxe-tot.

Izvor:Vidi tabela 4

Grafikon 3

30


Ostvarenite strukturni promeni vo izminatiot tranzicionen pe-riod imaat spontan karakter. Sogleduvawata pokaùvaat deka poradizabavenata investiciona aktivnost, a osobeno dominantnata naso~enostna investiciite za poddr{ka na proekti od infrastrukturen karakter,vo ovoj period prodolì ekstenzivniot na~in na stopanisuvawe.

Vo ramkite na industrijata vo izminatiot period od tranzicijatase ostvareni odredeni strukturni promeni, pred sÈ kako posledica nanamalenoto proizvodstvo vo periodot od 1991 do 1995 godina. Ovie struk-turni promeni ne se posledica na programski aktivnosti, tuku na poin-tenzivnoto namaluvawe na proizvodstoto vo oddelni industriski gran-ki.


Grafikon 4

STRUKTURA NA BDP VO 2002 GODINA

Tabela 5

STRUKTURA NA BDP

- struktura vo %

1990 2000 2002

Bruto doma{en proizvod 100,0 100,0 100,0

Industrija i rudarstvo 29,0 21,7 20,3

Zemjodelstvo, ribarstvo i {umarstvo 8,3 10,0 10,2

Grade`ni{tvo 6,4 5,7 4,8

Uslugi 39,9 49,4 49,1

Danoci na proizvodstvoto (neto) 15,5 16,5 15,6

Izvor: Presmetano vrz osnova na dokumnetacijata na Dràvniot zavod za statistika.Za 2002 predhodni podatoci.

Uslugi

49%

Zemjodel-

stvo, ribar-

stvo i

{umarstvo

10%

Grade`-

ni{tvo

5%

Industrija i

rudarstvo

20%

Danoci na

proizvod-

stvoto (neto)

16%

31

D-r Boris Blaèvski

Proizvodstvenata struktura na industrijata se karakterizira sodominatna zastapenost na surovinite i repromaterijali, niski fazi naprerabotka na finalnite proizvodi, nedovolno konkurentno sposobnoproizvodstvo da se nosi so izostrenite barawa na stranskite pazari, re-lativno visoka uvozna zavisnost i sli~no.

Vo energetikata dominantno e proizvodstvoto na elektri~na ener-gija, lignit i na naftenite derivati. Vo kompleksot na osnovni metalipreovladuva proizvodstvoto na debeli i sredni limovi, zavareni cevki,

Grafikon 5

STRUKTURA NA PROIZVODSTVOTO VO INDUSTRIJATAVO 2002 GODINA


Tabela 6

STRUKTURA NA PRIZVODSTVOTO VO INDUSTRIJATA

- struktura vo %

1990 1995 2000 2002

Vkupno industrija 100,0 100,0 100,0 100,0

Energetika 12,2 20,4 20,0 14,0

Osnovni metali 11,4 7,7 9,6 18,4

Nemetali i grade`ni materijali 8,1 8,1 8,9 5,6

Oprema i trajni potro{ni dobra 15,8 10,9 10,5 9,1

Hemija 8,9 8,8 11,6 7,2

Prerabotki od drvo 3,6 3,0 1,9 2,6

Tekstil i koà 21,1 13,6 10,8 11,5

Prerabotka na zemjodelski proizvodi 16,7 25,6 25,0 29,9

Ostanato 2,5 1,9 1,7 1,6

Izvor: Presmetano vrz osnova na dokumnetacija na Dràvniot zavod za statistikaNapomena: Za 1990 i 1995 godina presmetkite se napraveni vrz osnova na podatoci zaop{testveniot proizvod izrazen vo denari od 1995 godina, a za 2000 i 2002 godina vrzosnova na strukturata na fizi~kiot obem na proizvodstvoto.

Prerabotki od

drvo

2,6%

Tekstil i

koà

11,5%

Hemija

7,2%

Oprema i

trajni

potro{ni

dobra

9,1%

Nemetali i

grade`ni

materijali

5,6%

Osnovni

metali

18,4%

Energetika

14,0%Ostanato

1,6%Prerabotka na

zemjodelski

proizvodi

29,9%

32


feroleguri, olovno-cinkova ruda, koncentrati od olovo, koncentratiod cink, bakarna ruda, koncentrati od bakar, surovo olovo, rafiniranoolovo, surov cink i rafiniran cink. Vo industrijata na nemetali i nagrade`ni materijali se proizveduvaat pove}e proizvodi me|u koi naj-zna~ajni se ognootpornite materijali, keramikata za doma}instvo, port-land cement, tuli i gips, a vo kompleksot na prerabotka na drvo vnima-nie zasluùvaat gra|ata od pove}e vidovi drvo, ku}en mebel, parket idrvena ambalaà. Vo kompleksot na trajni potro{ni dobra e zastapenoproizvodstvoto na limeni i èlezni elementi, metalen mebel, metalnaambalaà, ma{ini i uredi, aparati za doma}instvoto i sli~no. Vo ko-pleksot na tekstil i koà najzastapeno e proizvodstvoto na pamu~no ivolneno predivo, pamu~ni i volneni tkaenini, tekstilna konfekcija,konfekcija na dolna obleka, ~orapi, gorna koà i ko`ni obuvki. Voprerabotkite na zemjodelski proizvodi se ostvaruva {irok asortimanvo koj pozna~ajno mesto imaat bra{noto, testeninite, konzervi so ze-len~uk, presno meso, kolbasi~arski proizvodi, sirewe, maslo za jadewe,{e}er, razni vidovi bezalkoholni pijaloci, pivo, fermentiran tutun icigari.

Realniot sektor vo najgolem del se ostvaruva vrz ekstenziven mo-del na razvoj. Ova e poradi zabaveniot proces na proizvodstvenoto pre-struktuirawe soglasno kriteriumite i barawata na stranskite pazari.Poradi ova, izvoznata struktura koja treba da pretstavuva motorna silana razvojot e anemi~na i se potpira na mal broj niskodohodovni proizvo-di. Investiciite poradi maloto doma{no {tedewe i ograni~enite mo`-nosti za koristewe na stranski kapital se odrùvaat na mnogu niskonivo i ne sozdavaat prostor za otpo~nuvawe na procesot na revitalizacijai prestruktuirawe na proizvodstvoto. Pokaj ova, bavno se ostvaruva pro-cesot na menaxesko i organizaciono konsolidirawe na stopanskite sub-jekti, {to e od osobeno zna~ewe za prestruktuirawe na proizvodstvotoi sozdavawe uslovi za raste` i razvoj na nacionalnata ekonomija.

Vo vakvi uslovi raspolo`livite kapaciteti vo industrijata, sporedstatisti~kite pokazateli za 1997 godina,6) se koristat so 33%, odnosno40% vo zavisnost od primenetiot metod. Vo oddelni industriski grankikoristeweto na kapacitetite se dviì od 3% do 25%. So vakvoto koris-tewe na kapacitetite ne moè da dojde do izraz ekonomijata na obemot ise namaluva konkurentskata sposobnost na proizvodite na doma{niot ina stranskiot pazar.

Industrijata se karakterizira so dominatna zastapenost na amor-tizirani osnovni sredstva i primena za zastareni tehnologii vo tehno-

6) SG RM, 2001, str. 400

33

D-r Boris Blaèvski

lo{kite procesi. Amortiziranosta na osnovnite sredstva vo prosek eokolu 25 godini, a nad 80% od proizvodstvoto se ostvaruva so koristewena zastareni tehnologii koi vo razvienite zemji vo golem del se napu{-teni.

Poradi vakvata sostojbi izvozot stagnira, a se zgolemuva uvozot.So ova se zgolemuva deficitot vo nadvore{no-trgovskata razmena {topretstavuva limitira~ki faktor za natamo{en razvoj.

Podolg vremenski period Republika Makedonija be{e orientira-na kon pro{iruvawe na kapaciteti vo primarnite fazi vo industrijatakoi se karakteriziraat so visoka kapital intenzivnost, se potpiraat naskudni prirodni bogatstva i ne se eksportno orientirani. Neadekvatna-ta politika vo izminatiot period uslovi formirawe na nepovolna, sub-optimalna, nefleksibilna i ekstenzivna struktura so nepovolna kom-binacija na faktorite za proizvodstvo i dovede do niska dohodnost naindustrijata i vkupnoto stopanstvo. Istovremeno vakvata proizvodstvenaorientacija vo uslovi na izobilstvoto na rabotna sila i nedostig nakapital uslovi raste` na nevrabotenosta.

Strukturnite promeni vo stopanstvoto na Republika Makedonijaotstapuvaat od tie {to se ostvaruvaat vo porazvienite zemji vo svetotkade nastanuvaat dlaboki promeni tokmu vo strukturata na stopanstvotonaso~eni kon primena na visoka tehnologija, supstitucija na uvozot ipogolema izvozna orientacija i vrz taa osnova obezbeduvawe na stopan-ski raste`.

Vo strukturata na stopanstvoto na Republika Makedonija nisko eu~estvoto na propulzivnoto proizvodstvo koe moè da obezbedi po{irokprostor za dinamizirawe na izvozot i proizvodstvo koe ovozmoùva vi-sok dohod, pogolema vrabotenost i pouspe{no vklu~uvawe vo me|unarod-nata podelba na trudot.

Tranzicionite procesi kaj golemite firmi zabaveno se ostvaru-vaat. Osobeno zabaveno se ostvaruvaat postprivatizcionite procesi po-vrzani so kadrovskoto i menaxerskoto ekipirawe, finasiskata kosoli-dacija i proizvodstvenoto prestruktuirawe soglasno barawata na stran-skite pazari. Kako posledica na ova, spored podatocite na Stopanskatakomora na Makedonija, samo 70 proizvodi i uslugi poseduvaat ISO ser-tifikati. Za sporedba moè da se navede Slovenija koja ima nad 850 proiz-vodi i uslugi so ISO standardi. Kako {to e poznato, bez ovie i sli~nime|unarodni standardi te{ko moè da se postigne konkurentnost nastranskite pazari.

34


U~estvo na golemite pretprijatija vo vkupnotoproizvodstvo

Statisti~kite pokazateli za oddelni ekonomski indikatori sporedgoleminata na delovnite subjekti pokaùvaat deka u~estvoto na golemitefirmi e zna~ajno i dominato vo pove}e domeni gledano po stopanskidejnosti i voop{o za nacionalnata ekponomija.7)

Spored statisti~kite pokazateli na nacionalnata ekonomija za 2000godina, kako golemi firmi rabotele 472, vo niv bile vraboteni163 ilja-di lica, ostvarile dodadena vrednost od 199 milijardi denari, a sredstvana vrabotenite od 50 milijardi denari.

7) Rasporedot na delovnite subjekti na golemi, sredni ili mali e izvr{enovo soglasnost so kriteriumite od ~len 4 od Zakonot zaa smetkovodstvo, spo-red koi:

Mal subjekt se smeta subjektot koj vo sekoja od poslednite dve presmetkovnigodini, odnosno vo prvata godina od raboteweto zadovoluva najmalku dvaod slednive kriteriumi:

a) prose~niot broj na vraboteni vrz osnova na ~asovi na rabota da e do 50 rabot-nici;

b) godi{niot prihod da e pomal od 8000 prose~ni mese~ni bruto-plati po ra-botnik vo stopanstvoto na Republika Makedonija;

v) prose~nata vrednost ( na po~etokot i na krajot na presmetkovnata godina)na sredstvata vo aktiva da e pomala od 6000 prose~ni bruto-plati vo sto-panstvoto na Republika Makedonija.

Sreden subjekt se smeta subjektot koj vo sekoja od poslednite dve presmetkov-ni godini, odnosno vo prvata godina od raboteweto zadovoluval najmalkudva od slednive kriteriumi:

a) prose~niot broj na vraboteni vrz osnova na ~asovi na rabota da e do 250rabotnici;

b) godi{niot prihod da e pomal od 40000 prose~ni mese~ni bruto-plati po ra-botnik vo stopanstvoto na Republika Makedonija;

v) prose~nata vrednost (na po~etokot i na krajot na presmetkovnata godina)na sredstvata vo aktiva da e pomala od 30000 prose~ni bruto-plati vo sto-panstvoto na Republika Makedonija.

Subjektite koi ne se rasporeduvaat vo mali i sredni subjekti steknuvaat sta-tus na golemi subjekti.(Dràven zavod za statistika, Bruto-doma{en proizvod vo Republika Make-donija, 2000 godina, Skopje, 2002, str.11 i 12).

35

D-r Boris Blaèvski

Od tabelata 7 se gleda deka iako golemite firmi vo vkupniot brojna delovni subjekti minimalno se zastareni, tie imaat dominatno u~estvovo BDP i sredstva na vrabotenite. Relativno visoko e i u~estvoto vobrojot na vrabotenite.

Vo pogled na proizvodstvoto golemite firmi osobeno visoko u~est-vo imaat vo industrijata, grade`ni{tvoto, soobra}ajot, finansiskiteuslugi i nestopanskite dejnosti. Ova moè da se ilustrira so statisti~-kite podatoci za bruto vrednosta na proizvodstvoto vo 2000 godina sporedgoleminata na delovnite subjekti

Tabela 7NEKOI PODATOCI PO NKD SEKTORI SPORED

GOLEMINATA NA DELOVNITE SUBJEKTI ZA 2000 GODINA

Vkupno mali sredni golemi

Bruto vrednost na proizvodstvoto ( milijardi den) 431,8 169,6 62,9 199,3

Broj na delovni subjekti 52.927 51.922 533 472

Broj na vraboteni (vo ooo) 491,5 249,8 85,1 162,6

Sredstva na vrabotenite (vo milijardi den) 11,3 40,4 20,2 49,8

Izvor: Dràven zavod za statistika, Bruto doma{en proizvod vo RepublikaMakedonija, 2000 godina, Skopje, 2002 god., str. 68 i 69.

Tabela 8

BRUTO VREDNOSTA NA PROIZVODSTVOTO VO 2000 GODINASPORED GOLEMINATA NA DELOVNITE SUBJEKTI

- vo milijardi denaritekovni ceni


Vkupno 431,8 169,6 62, 9 199,3

Zemjodelstvo 50,2 40,6 3,8 5,9

Vadewe na rudi i kamen 3,7 0,9 0,5 2,4

Prerabotuva~ka industrija 128,6 30,9 25, 0 72,3

Snabduvawe so elektri~na energija i gas 19,2 0,5 1,6 17,2

Grade`ni{tvo 40,4 18,5 7,6 14,4

Trgovija 43,6 31,5 6,3 5,8

Hoteli i restorani 5,7 3,6 1,5 0,6

Soobra}aj 43,6 13,1 6,6 23,9

Finansisko posreduvawe 9,9 � - 9,9

Delovni uslugi 13,8 10,6 1,8 1,4

Javna uprava 28,0 1,1 - 27,0

Obrazovanie 10,2 8,3 2,0 -

Zdravstvo 14,8 3,9 4,7 6,2

Komunalni uslugi 9,3 6,1 1,5 1,7

Izvor: Dràven zavod za stratistika, Bruto doma{en proizvod vo RepublikaMakedonija, 2000 godina, Skopje, 2002 god.

36


Golemite firmi osobeno zna~ewe imaat vo ostvaruvaweto na in-dustriskoto proizvodstvo. Spored podatocite za industriskoto proiz-vodstvo, gledano od aspekt na goleminata na pretprijatijata za 2000 godi-na, golemite firmi u~estvuvaat so nad 60%. U~estvoto na malite pret-prijatija iznesuva 21%, a na srednite pretprijatija 18%.

Pedviduvawa

Vo Nacionalanta strategija za ekonomskiot razvoj na RepublikaMakedonija8) e naglaseno deka e neophodno da dojde do zna~ajni promenivo sektorskata struktura na proizvodstvoto. Ova se predviduva da se ost-varuva so razvoj na moderna industrijalizirana ekonomija so vitalensektor na uslugite i visoko produktivno zemjodelstvo.

8) Makedonska akademija na naukite i umetnostite, Nacionalna strategijaza ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija , Skopje, 1997 god.

Tabela 9

STRUKTURA NA INDUSTRISKOTO PROIZVODSTVOSPORED GOLEMINATA NA PRETPRIJATIJATA VO 2000 GODINA

- vo procenti


Vkupno 100,0 21,3 17,9 60,8

Vadewe na ruda i kamen 2,4 0,5 0,3 1,6

Prerabotuva~ka industrija 84,9 20,5 16,6 47,9

Snabduvawe so elektri~na energija i gas 12,7 0,7 1,0 11,3

Izvor: Dràven zavod za stratistika, Bruto doma{en proizvod vo RepublikaMakedonija, 2000 godina, Skopje, 2002 god.

Sredni

17,9%

Mali

21,3%

Golemi

60,8%

Grafikon 6

STRUKTURA NA INDUSTRISKOTO PROIZVODSTVOSPORED GOLEMINATA NA PRETPRIJATIJATA VO 2000 GODINA


37

D-r Boris Blaèvski

Za ostvaruvawe na moderna industrijalizirana ekonomija od pri-marno zna~ewe e da se sopre procesot na deindustrijalizacija pri {topogolem broj na pretprijatija od klu~nite industrii go namalija proiz-vodstvoto, a oddelni firmi bea likvidirani. Otttamu strategijata sezalaga za revitalizacija na makedonskata industrija. Pri ova se naglas-uva deka dobri izgledi za revitalizacija i razvoj ima ekstraktivnata,prerabotuva~kata i procesnata industrija.

Istraùvawata vr{eni vo Nacionalnata strategija pokaùvaat dekaRepublika Makedonija e neophodno da sozadava uslovi za raste` na in-dustriskoto proizvodstvo so prose~na stapka na porast od najmalku 6%.

So vakvata dinamika Republika Makedonija vo 2015 godina }e godostigne nivoto na industriskoto proizvodstvo ostvareno vo 1989 godi-na. Ottamu se naloùva potrebata od sozdavawe {to e mo`no popovolniuslovi za raste` so pointenzivna dinamika. Poradi ova, a se podrazbiratrgnuvaj}i od realnite materijalni mo`nosti, za periodot 2010-2020 godi-na se predviduva pointenzivna stapka na raste` na industriskoto proiz-vodstvo.

Rasteòt na industriskoto proizvodstvo se predviduva da se ostva-ruva so revitalizacija na postojnite pretprijatija i izgradba na novikapaciteti so koi }e se sozdavaat uslovi za pogolema finalizacija istandardizacija na proizvodstvoto. Vrz ovie osnovi }e se intenziviraprocesot na prestruktuirawe na proizvodstvoto spored barawata nastranskite pazari. 9)

9) Za ova vidi poop{irno: D-r Boris Blaèvski, Pogledi kon proizvodstveno-to prestruktuirawe na ekonomijata na Republika Makedonija , �Vlabor�,Skopje, 2001 god,

Tabela 10

PROZVODSTVO VO INDUSTRIJATA PO KOMPLEKSI

- stapki na promeni

2001-2010 2011-2020

Vkupno industrija 6,0 8,0

- Energetika 4,0 5,5

- Osnovni metali 5,0 5,5

- Nemetali i grade`ni materijali 6,0 9,0

- Oprema i trajni potro{ni dobra 9,0 12,0

- Hemiska industrija 7,5 8,5

- Prerabotka na drvo 5,0 5,5

- Tekstil i koà 5,0 7,0

- Prehranbena industrija 6,5 7,0

Izvor: MANU, Strategija za ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija , Skoje, 1997god. str 408.

38


Rasteòt na proizvodstvoto kaj osnovnite metali se predviduva dase ostvaruva so revitalizacija na postojnite rudarski i metalur{ki ka-paciteti i so voveduvawe novi tehnologii i procesna tehnika, so cel dase podobri kvalitetot na postojnite i da se vovede proizvodstvo na noviproizvodi.

Pro{iruvaweto na proizvodstvoto kaj opremata i trajnite pot-ro{ni dobra se potpira vrz pogolemo koristewe na postojnite kapaci-teti i na znaeweto, niz postojan proces na revitalizacija i promeni votehnologijata soglasno barawata na pazarot.

Razvojot na hemijata se o~ekuva da se ostvaruva so proizvodstvena itehnolo{ka modernizacija na postojnite kapciteti, pro{iruvawe nadelovna sorabotka so stranskite partneri i so izgradba na novi kapaci-teti za finalizacija na primarnoto proizvostvo.

Zgolemuvaweto na proizvodstvoto vo kompleksot na nemetalite igrade`nite materijali se pradviduva da se ostvaruva so revitalizacija imodernizacija na rudarskite i prerabotuva~kite kapaciteti i so nivnopro{iruvawe za obezbeduvawe na povisok stepen na finalizacija i ost-varuvawe na neto devizen priliv.

Vo kompleksot na prerabotka na drvo so revitalizacija na postoj-nite prerabotuva~ki kapaciteti neophodno e da se podobri kvalitetoti dizajnot na finalnite proizvodi i da se podigne nivnata konkurent-nost.

Proizvodstvoto vo kopleksot na tekstil i koà se predviduva prven-stveno da se potpira vrz revitalizacija i modernizacija na postojnitekapaciteti.

Razvojot na agroindustriskiot sektor pretstavuva atraktiven do-men za revitalizacija na postojnite i izgradba na novi kapaciteti vofunkcija na obezbeduvawe na hrana na naselenieto, izvozni vi{oci ineto devizen priliv, kako i produktivno angaìrawe na rabotnospobnotonaselenie.

Rasteòt na industriskoto proizvodstvo vo osnova se predviduvavrz osnova na revitalizacija na postojnite i izgradva na novi kapaci-teti, po{iroka primena na dostignuvawata na tehni~ko-tehnolo{kiotprogres, naglasena izvozna orientacija i pogolemo vklu~uvawe vo glo-balizacijata na svetskat ekonomija.

Trgnuvaj}i od ova, vo Strategijata za ekonomskiot razvoj e predvi-deno vo procesot na privatizacijata i prestruktuiraweto na golemitepretprijatija da se oformuvaat profitni edinici kade {to toa odgov-ara na organizacijata na proizvodstveniot proces i na postignuvawe nasubkontraktorska povrzanost na golemite i malite pretprijatija.

39

D-r Boris Blaèvski

Razvojot na industrijata prvenstveno treba da se potpira vrz pre-struktuirawe na golemite pretprijatija i izgradba na novi kapaciteti,unapreduvawe na tehni~ko-tehnolo{kite procesi, naglasena izvozna ori-entacija i pro{iruvawe na ekonomskata sorabotka so stranski partneri.

Golemite pretprijatija za da go dobijat mestoto koe se o~ekuva dago imaat, neophodno e teì{teto da se dade vo zavr{uvawe na privatiza-cijata kade toa dosega ne e napraveno, na organizaciono, kadrovsko ifinansisko konsolidirawe, a osobeno na otpo~nuvawe na procesot naproizvodstveno prestrukuirawe soglasno barawata na stranskite pazari.

Vo pretprijatijata naporedno so porastot na proizvodstvoto se pred-viduva da se sozdavaat uslovi za raste` i na izvozot i na vrabotenosta.

So razvojot na golemite pretprijatija i indistrijata }e se sozdavaatuslovi i za zgolemena aktivnost vo drugite dejnosti na nacionalnataekonomija. Ova osobeno se odnesuva na soobra}ajot, trgovijata, grade`-ni{tvoto i finansiskiot sektor.

Tabela 11

PROEKCII ZA RAZVOJOT NA INDUSTRIJATA

- stapki na promeni

2001-2010 2011-2020

Proizvodstvo 6,0 8,0

Izvoz (bez lon raboti) 7,0 9,0

Investicii vo osnovni fondovi 8,0 9,0

Vrabotenost 4,0 6,0

Izvor: MANU, Strategija za ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija, Skopje, 1997god., str 408.

Grafikon 7


40


So rasteòt na industristrijata i drugite stopanski sektori }e sesozdavaat uslovi za porast na BDP vrz trajni osnovi.

Namesto zaklu~ok

Za razvojot na Republika Makedonija od osobeno zna~ewe e da seizvr{i konsolidacija na golemite industriski pretprijatija. Toa }emoè da se ostvari so izrabotka na programi so koi }e se konceptirarazvojot vo pazarni uslovi na stopanisuvawe i sogledaat potrebnite merkii aktivnosti za negova realizacija.

Pri ova od osobeno zna~ewe e da se iznajde strate{ki partneri sokoi }e se podignat tehnolo{kite procesi, zgolemi izvozot i vrz taa osnovaproizvodstvoto.

Golemite firmi }e sozdavaat prostor za razvoj na malite i sredni-te pretrijatija. Sogleduvawata pokaùvaat deka revitalizacijata na pos-tojnite golemi firmi i izgradnata na novi }e pretstvuvaat zna~ajni fak-tori za dostignuvawe na industriskoto proizvodstvo ostvareno pred 15godini i sozdavawe prepostavki za vospostavuvawe na raste~ki trendovivo ovaa stopanska dejnost.

Za jaknewe na golemite firmi vo industrijata treba da se zavr{iprocesot na privatizacijta, sozdadat uslovi za kadrovsko i organizaci-ono jaknewe, izgotvat razvojni programi, predvidat merki na aktivnos-ti za nivno ostvaruvawe. Pri ova, pokraj naporite na delovnite subjek-ti od posebno zna~ewe e poddr{kata od makroekonomskata i razvojnata

Grafikon 1

Izvor: Vidi tabela 3 i 10

41

D-r Boris Blaèvski

politika. Ovie merki treba da bidat vo funcija na poddr{ka na napo-rite na delovnite subjekti za prestruktuirawe na proizvodstvoto soglas-no barawata i kriteriumite na stranskite pazari, pro{iruvaat pazaritei sorabotkata so zemjite vo svetot i sli~no.

Konsolidacijata na golemite pretprijatija e kompleksen problemkoj se uslo`nuva so prolongiranite rokovi i treba da se ostvaruva vrzsinhronizirana aktivnost i vrz programski osnovi. Vo ovie ramki pri-marno mesto treba da imaat aktivnostite na menaxmentot koi treba dabidat poddràni so makroekonomskata i razvojnata politika.

43

D-r Metodija Nestorovski

Prof. d-r Metodija NestorovskiEkonomski fakultet na Univerzitetot �Sv. Kiril i Metodij� � Skopje

GOLEMITE I SREDNITE PRETPRIJATIJAVO PRESTRUKTURIRAWETO

NA MAKEDONSKOTO STOPANSTVO

Pra{aweto za goleminata na pretprijatijata vosovremenata nauka za organizacija

Edna od najzabele`livite karakteristiki na pretrijatieto e nego-vata golemina. Duri i ~itatelot na dnevni vesnici ~esto se sretnuva sorangirawa na najgolemite pretrijatija. Vo vode~kite stru~ni ~asopisi,pak, se sretnuvaat pobogati rangirawa za vode~kite firmi i za firmiteso najbrz raste`. Vo akademskite krugovi se vodat raspravi za organiza-cionata golemina na firmite, za kriteriumite za determinirawe na go-leminata, za prednostite i slabostite na golemite i malite firmi. Vovladinite krugovi se rasprava za politikite vo vrska so restrukturali-zacijata na golemite firmi vo fazata na nivnata zrelost i pottiknuva-wata na malite firmi. Me|u stopanstvenicite i menaxerite se raspravaza optimalnata golemina na firmata, za nejziniot status, za goleminatana osvoeniot pazar itn. Zna~i, goleminata na firmite e postojan inte-res na naukata, politikata i javnosta.

No, da vidime kako bi moèle da gi sumirame stavovite na sovreme-nata nau~na misla vo odnos na organizacionata golemina. Preku

44


prou~uvawe na literaturata podolu pravime obid da gi izneseme central-nite poraki na sovremenata nauka za organizacijata na pretrijatijata.

Prvo, nema nekakva nau~na preporaka za edna nacionalna ekonomijaza strukturirawe na ekonomijata spored goleminata na firmite,za nekakva prepora~liva struktura na firmite spored golemi-nata;

Vtoro, ne postojat univerzalni stavovi vo pogled na toa {to sesmeta za golemo, sredno ili malo pretprijatie. Vodeni se mnoguraspravi za kriteriumite za merewe na goleminata na firmite,no nikoga{ na firmite ne se gleda kako na stati~ki ili stag-nantni organizacioni entiteti;

Treto, organizacionata golemina se razbira kako dinami~ka kate-gorija koja se menuva vo tekot na vremeto na promenetite uslo-vi, se prisposobuva na tie uslovi, na rastot na firmata. Taa sera|a, raste i staree;

êtvrto, kako rezultat na rasteweto na firmata se javuva kompleks-nosta na firmata, se uslo`nuva organizacijata i neizbe`no go-lemite firmi stanuvaat posloèni za upravuvawe;

Petto, preku organizacionen menaxment, vo koj postoi bogat fondna nau~no znaewe, menaxmentot gi planira i vodi organizaci-onite promeni, ja prisposobuva goleminata na promenetite us-lovi, na rastot ili se spravuva so krizite na organizacionatagolemina. So drugi zborovi, preku novi kombinacii na fakto-rite menaxmentot ja bara optimalnata golemina na firmata vosekoj stadium od nejziniot rast (ìvoten ciklus);

[esto, sovremenata nauka se iskaùva za posebnata potreba od vla-dina poddr{ka na firmite vo fazata na nivnoto nastanuvawe(�organizaciono ra|awe�), posebno na malite samorodni firmi(t.n. �bebe{ka faza�, odnosno poddr{ka na �po~etnikot vo biz-nisot� vo ranata pretpriema~ka faza);

Sedmo, se javuva potreba i na poddr{ka od vladata na procesite narestrukturalizacija na golemite.

Zasega bi moèle da trgneme samo od pogore iznesenite pojdovninau~ni stavovi.

45


Kriteriumi za merewena organizacionata golemina

Iako se sretnuvaat mnogu pragmati~ni pri~ini za opredeluvawe nagoleminata na firmite, kako {to se potrebata za statisti~ko sledewe,za potrebite na smetkovodstvenite propisi, za dano~nite propisi i dru-gi potrebi, sepak, na pra{aweto na kriteriumite za opredeluvawe naorganizacionata golemina naukata ne gleda kako na ednostavna rabota.Pa duri i koga se iskaùva za kriteriumite za opredeluvaweto na golemi-nata, nikoga{ ne stanuva zbor za nekoj edinstven kriterium, nitu, pak,za kombinacijata na kriteriumite koi }e dadat definitiven i edinstvenodgovor, tuku se poa|a od dinami~koto sfa}awe na organizacionata gole-mina, kako postojano optimizirawe na goleminata na nivo na firma.Me|utoa, za pragmatski potrebi od oddelni pri~ini, kako {to se klasi-fikacii i grupirawa na nivo na nacionalna ekonomija, dejnosti i sek-tori, za analizi na strukturata na industriite i celata ekonomija seprepora~uvaat konkretni merila. Takvi se slednite voobi~aeni krite-riumi:

� Goleminata na proda`bata;

� Goleminata na ostvarenata dobivka;

� Goleminata na sredstvata;

� Brojot na vrabotenite;

� Pazarnoto u~estvo na firmata (market share)1);

� Stepen na koncentracija (concentration ratio)2)

Primer za eden pragmatski pristap za klasifikacija moè da bideklasifikacijata na Evropskata komisija na EU3). Imeno, klasifikaci-jata se vr{i spored broj na vraboteni i goleminata na fiksnata aktiva.Taka, spored brojot na vraboteni, firmite se klasiraat na mikro (od 1-

1) Pazarnoto u~estvo go pretstavuva delot {to opredelena firma go posedu-va od proda`bata na nekoj opredelen pazar, na primer, od nacionalniot pa-zar, od pazarot na eden grad ili za golemite multinacionalni kompanii,u~estvoto vo pazarot vo globalni ramki.

2) Stepenot na koncentiranost se meri preku indeks na koncentracija i poka-ùva do koj stepen edna industrija e koncentrirana vo nekoi kompanii, od-nosno toj e visok koga grankata ja poseduvaat mal broj kompanii ili e nizokako ja poseduvaat mnogubrojni firmi. Isto taka, kako dopolnitelen krite-rium za stepenot na koncentracija moè da bide i brojot na pazarite nakoi firmata e prisutna.

3) D. Sokes: �Small bussiness Management�, DP Publication, London, 1995.

46


9 vraboteni), mali pretrijatija (10-99 vraboteni), sredni (od 100 �500vraboteni) i golemi (so nad 500 vraboteni).

Spored fiksnata aktiva, pak, mali pretrijatija se onie koi imaatpomala fiksna aktiva od 75 milioni evra. No, isto, taka, kako dopolni-telen kriterium za niv e kapitalot najmalku od ednta trettina da pripa|ana nekoja firma-osnova~.

Pragmati~ni kriteriumi moàt da se sretnat i vo na{ata prakti-ka. Na primer, za potrebite na vodeweto na procesot na transformacijana o{testveniot kapital4) mali pretprijatija se smetaat onie koi, vodve posledovatelni godini gi ispolnuvaat slednite kriteriumi: do 50prose~no vraboteni na baza na ~asovi rabota; godi{en prihod pomal od8.000 prose~ni bruto-plati po rabotnik vo stopanstvoto i prose~na vred-nost na sredstvata vo aktivata koj e pomal od 6.000 prose~ni plati. Sitedrugi pretrijatija se smetaat za golemi. Poznati se kaj nas, isto taka,pragmatskite klasifikacii vo propisite od smetkovodstvoto.

No, nezavisno od klasifikaciite i nezavisno od toa koi kriteriu-mi }e se izberat za klasirawe na pretprijatijata spored nivnata golemi-na, objektivo vo sekoja ekonomska struktura na edna ekonomija se formi-ra struktura na pretrijatijata spored goleminata. Klasifikaciite sesamo obid pojasno da ja pretstavat takvata formirana struktura.

Potreba od golemi pretprijatija

Bidej}i ovde na{ interes se golemite pretrijatija, }e go otvorimepra{aweto za nivnata objektivna potreba vo strukturata na stopanstvo-to.

Naukata za organizacija izobiluva so raspravi za objasnuvawe napojavata na golemite pretprijatija, za nivnite prednosti i slabosti voodnos na drugite. Ili, ~esto toa se raspravi povrzani so t.n. organiza-cionen rast i objasnuvawe zo{to nekoi pretprijatija stanuvaat golemiili objektivno, nekoi od niv ne moàt da bidat mali.

Bidej}i rastot zna~i vnesuvawe na novi resursi, rasteweto moèda se sfati kako akcija na menaxmentot da ostvari takvi promeni so koi}e se izbegne opa|aweto i kolapsot na sistemot � entropijata. Pretpri-jatieto e otvoren sistem kon okruènieto, pa menaxmentot prifa}a stra-tegija na rast so cel da stekne pogolema konkurentnost od drugite rival-ski pretprijatija, odnosno da stekne pogolemo pazarno u~estvo vo granka-ta. So rastot se zgolemuva kontrolnata mo} vo okruùvaweto, se vr{i

4) Zakon za transformacija na pretprijatijata so op{testven kapital,Slu`ben vesnik na Republika Makedonija, br. 42/93.

47


pritisok vrz dobavuva~ite i kupuva~ite, se vr{i pritisok so samata svojagolemina vrz politikite na vladata. Toa e eden aspekt na objasnuvawetona rastot na organizacionata golemina.

Vtor aspekt vo objasnuvaweto na pojavata na golemi pretprijatijase sostoi vo poznatata zakonomernost na ekonomija na obemot. Vsu{nost,toa e objasnuvawe za objektivnata potreba za postavuvawe na golemo pret-prijatie u{te vo po~etokot na organizacijata. Poznato e objasnuvawetona teorijata na tro{ocite deka golemite pretprijatija proizveduvaatgolemi koli~ini na proizvodi so niski fiksni tro{oci po edinicaproizvod, no do opredelena granica. Sli~no kako i proizvodnite fiks-ni tro{oci se odnesuvat i tro{ocite za marketing, za istraùvawa,tro{ocite za osvojuvawe na pazarite itn. Zna~i pretrijatieto dokolkuima dovolno resursi za investirawe, bi sakalo da se najde na nekoja povi-soka skala na ekonomijata na obemot za da se iskoristat ekonomiite povr-zani so samiot obem na proizvodstvo. Takvite prednosti vidlivo e dekadobro se koristat od nekoi industrii, kako {to se proizvodstvoto nabezalkoholni pijalaci, fabriki za cigari, kapaciteti za potro{ni dob-ra i mnogu drugi. No, vo teorijata na tro{ocite se otvora pra{aweto zaoptimalnata golemina, odnosno optimalnoto skalilo od ekonomijata naobemot na koe se postignuvaat optimalni odnosi me|u goleminata na in-vesticiite i performansite na pretprijatieto.

Tret aspekt za objektivnoto nastanuvawe na golemi pretoprijatijae faktot {to nekoi aktivnosti moàt ednostavno da se obavuvat samo odgolemi pretprijatija. Taa pojava e povrzana so karakterot na tehnolo{-kite procesi � na primer kaj rafineriite, kaj kapaciteti od petrohemis-kiot kompleks, baznata hemiska industrija, metalurgijata, proizvodstvona avtomobili, farmacevtskite prietprijatija, ~eli~arnici itn. Zna~i,problemot e od tehnolo{ka priroda � ednostavno ne moè da se najdera-cionalna tehnolo{ka linija za proizvodstvo na mali koli~ini na ne-koi proizvodi. Iako, sovremeniot tehnolo{ki napredok se pove}e doa|ado fleksibilni re{enija vo odnos na goleminata, odnosno moè da po-nudi i tehnologii za pomali kapaciteti vo odnos na onie, na primer, odpred dve-tri decenii za pove}e proizvodni sektori, sepak, ograni~uva-weto {to doa|a od tehni~ko-tehnolo{kiot proces e mnogu prisutno. Taaobjektivnost, vo zrelite fazi od organizacijata, mnogu ja ote`nuva re-strukturalizacijata na firmite, go popre~uva deleweto na firmite napomali organizacioni edinici.

48


Problemite na menaxmentot na golemite firmivo zrelite fazi od ìvotniot ciklus

Vo zrelata doba na firmite menaxmentot objektivno se nao|a predteòk problem na restrukturawe na pretprijatieto. Toa e akcija na me-naxentot za promeni so koi se saka da se spre~i opa|aweto i propast nafirmata. Naukata ukaùva na potrebata od navreme voo~uvawe na vreme-to koga treba da po~ne rekonfigurirawe na organizacijata. Ima nekolkupoznati praktikuvani modeli za toa. Takvi se:

� Reinènergot (reenginering), kako prestrukturirawe vo koe semenuva tehnologijata;

� Povtorno osmisluvawe na organizacijata (rethinking), povtornopostavuvawe na organizacijata � nejzinite celi, identitet, me-todi i filozofija na rabota, redizajn na kontrolata i kultura-ta;

� Restrukturairawe na rabotnata sila (organizaciona demograf-ija), so lepeza na aktivnosti povrzani so redizajnirawe na obe-mot na vrabotenosta, politikata na ekonomski i tehnolo{kivi{ok, namaluvawe na rabotnici, preobuka, itn;

� Sopstveni~ko prestrukturirawe, podelbi na pove}e dru{tva-edinici itn.

Organizaciono pa|awe na golemite pretprijatija

Dokolku ne se prezemat navreme intervencii od menaxmentot vosmisla na prehodno iznesenite restrukturirawa, nastanuva organizaciskopa|awe � deklinacija. Toa se objasnuva kako organizaciona nesposob-nost da se prisposobi pretprijatieto na okruùvaweto � na pojava naizgubeni proda`ni pazari, neprilagodenost na promenite na barawatana potro{uva~te, na promenetite pazari na surovini i energenti, napromenata na sistemskite re{enija, na promenite na sopstveni~katastruktura i sl. Kone~no, bankrotiraweto na firmite e krajniot rezul-tat od navreme neproceneti i neprezemeni organizacioni restruktur-irawa na golemoto pretrijatie.

Vo teorijata za organizacijata poznati se nekolku stepeni (fazi)na organizaciono opa|awe. Tie, vo poslobodna interpretacija, bi moèleda se iznesat na sledniot na~in:

� Zaslepenost (neuspeh poradi nenavremeno otkrivawe na promen-ite vo okruènieto �pazarno i sistemsko);

� Miruvawe (neuspeh pri prezemaweto korektivni akcii,pogre{ni o~ekuvawa);

49


� Pogre{na akcija (pogre{na odluka za restrukturirawe inatamo{no opa|awe);

� Kriza (neprifa}awe na pretprijatieto od strana na okruè-nieto pri {to se doveduva vo pra{awe opstanokot na firmata);

� Propast (organizacionen kraj so bezizbornost vo strategijata).

Aplikacija � strukturata na pretprijatijata sporedgoleminata vo Republika Makedonija5)

Makedonskoto stopanstvo se nao|a vo tranziciona faza. Osnovnakarakteristika vo izminatata decenija e sopstveni~kata transformaci-ja na pretprijatijata. Na po~etokot na izminatata decenija, po gubewetona steknatite pazari i voveduvawe na nacionalni politiki na razvoj odsekoja od zemjite - porane{ni jugoslovenski republiki, objektivno nas-tana proces na redizajnirawe na stopanstvoto od aspekt na goleminatana firmite. Vsu{nost se rabote{e za proces na povtorno barawe na op-timalni kombinacii na faktorite i na resursite vo pretprijatijata, odaspekt na pazarot, kapitalot, uslovite na stopanisuvawe itn. Procesotna sopstveni~ka transformacija ne be{e prosleden so ednovremen proc-es na tehnolo{koto osovremenuvawe na kapacitetite, tuku naplatenitesredstva od procesot na privatizacija se namenija prete`no za drugi celi,vo mnogu slu~ai nadvor od stopanstvoto. Se ispu{ti mo`nosta da se sin-hronizira transformacijata osobeno kaj golemite pretprijatija � tiese vturnaa vo sopstveni~ka transformacija bez toj proces da bide sledenso poddr{ka na tehnolo{kite i organizacioni modernizacii. Golem delod golemite firmi optovareni so tehnolo{ko zaostanuvawe ili odnemo`nost da se vklopat vo novite uslovi propadnaa, eden del ne go zavr-{ija sÈ u{te procesot na sopstveni~ka transformacija, eden del od go-lemite pretprijatija sÈ u{te se borat �sami so sebe� � so svojata organiza-cija. No, sepak, eden del od golemite prtrijatija mnogu uspe{no reagira{ena promenite i tie denes se sopstveni~ki transformirani, ekonomskiefikasni i investiciono sposobni.

Zna~i slikata za golemite pretrijatija po edna decenija tranzici-ja e mnogu izmeneta. Moè{e vo toj period da se prosledi eden raznovi-den proces na organizacioni restrukturirawa � od padovi i bankrotst-va do pojava na nov rast na nekoi golemi firmi so izvedeni golemi kapi-talni investicii i pro{ireni pazari. Navistina, razli~ni pretpri-jatija imaa razli~na pazarna pozicija, razli~ni tehnolo{ki karakte-

5) Izvorot na podatoci e od Centralniot registar na Rupublika Makedonija.Podatocite se obraboteni za 2000 i 2001 godina. I pokraj nastojuvawetone dojdovme do obraboteni podatoci za 2002 godina.

50


ristiki, no ostanuva faktot deka procesot dade mnogu razli~ni rezulta-ti kaj razli~ni pretrijatija. No, pri~inite za toa bi bile interes nanekoja druga {iroka elaboracija.

Namerata ovde e da se poso~i strukturata na makedonskoto stopan-stvo od aspekt na goleminata, no stavaj}i go akcentot na golemite i sred-nite pretprijatija. No, ne e interesna samo strukturata spored golemi-nata, tuku i nejzinoto povrzuvawe so pokazatelite na delovnata efikas-nost. Zatoa, vo ovaa aplikacija se koristeni podatoci od Centralniotregister na Republika Makedonija so podatoci za pretprijatijata koivodat smetkovodstvo soglasno Zakonot za trgovski dru{tva i Zakonot zasmetkovodstvo. Pokazatelite za klasifikacija na goleminata se stan-dardni � brojot na vrabotenite, goleminata na aktivata, goleminata nakapitalot, prihodite od proda`ba, goleminata na dobivkata. Pokraj toa,odbranite pokazatelite za finansiskata efikasnost {to natamu }e sle-dat se obid da se prikaàt razlikite vo efikasnosta me|u pretprijati-jata so razli~na golemina.

Kriteriumot za grupirawe {to ovde e primenet e potrebata zasledewe na pretprijatijata koi spored Zakonot za smetkovodstvo se ob-vrzani da vodat smetkovodstvo. Spored toa, samo 1,8% od pretprijatijatadobile status na golemi i sredni pretprijatija. Sosema e jasno deka nasta-nal silen proces na samorodni pretprijatija vo izminatata decenija,pridruèn i so proces na transformirawe na golemi pretprijatija vopomali edinici. Samiot ovoj fakt, kako statisti~ki pokazatel, zboruvaza golemata disperziranost na ekonomskite aktivnosti vo brojni maliedinici. Ottamu i posebniot interes na ekonomskata politika zapoddr{ka na nivnoto sozdavawe i poddr{ka na pretriema~kiot rast.

Tabela 1STRUKTURA NA PRETPRIJATIJATA SPORED GOLEMINATA

VO 2001 GODINA

Broj %

Site zaedno 35.116 100,0

Golemi i sredni 603 1,8

Mali 34.513 98,2

Tabela 2STRUKTURA NA PRETPRIJATIJATA

SPORED VRABOTENOSTA

2000 2001

Vid pretprijatie Broj % Broj %

Site zaedno 275.711 100,0 292.729 100

Golemi i sredni 169.756 61,6 172.963 59,1

Mali 105.955 39,4 119.766 40,9

51


Nasproti faktot za dominacija na malite firmi spored nivniotbroj, {to e normalno da se o~ekuva, spored u~estvoto vo vrabotenosta sepokaùva deka golemite i srednite firmi opfa}aat okolu 3/5 od vrabo-tenosta, odnosno tie se nositeli na vrabotenosta.

Golemi i

sredni

59,1%

Mali

40,9%

Grafikon 2

STRUKTURA NA PRETPRIJATIJATA SPORED GOLEMINATANA AKTIVATA VO 2001 GODINA


Golemi i

sredni

70,0%

Mali

30,0%

Grafikon 1

STRUKTURA NA PRETPRIJATIJATA SPORED VRABOTENOSTAVO 2001 GODINA



SPORED GOLEMINATA NA AKTIVATA

2000 2001

Vid pretprijatie Mil. den % Mil. den %

Site zaedno 626.675 100,0 730.615 100,0

Golemi i sredni 464.540 74,1 509.841 70,0

Mali 162.165 25,9 220.774 30,0

52


Vo aktivata na site pretprijatija golemite i srednite pretprijat-ija zafa}aat re~isi ¾. Toa proizleguva od golemata kapital-intenzivnostna ovie pretprijatija, bidej}i eden del od niv pripa|aat na sektori kakvi{to se baznata hemija, metalurgijata i drugi sektori �golta~i� na mnogukapital. Zna~i, so drugi zborovi, ekonomskiot potencijal na zemjata,gledan kako aktiva, e koncentriran vo relativno mal broj pretprijati-ja. Toa, bezdrugo, e bitna informacija za razvojnata politika na zemjata.

Gledano spored goleminata na kapitalot, u{te podrasti~no otkolkuspored aktivata, e zabele`livo visoto u~estvo na malubrojnite golemii sredni pretrijatija. Imeno, preku 4/5 od kapitalot vo 2000 god. se nao|avo golemite i sredni firmi.

Zna~itelno ponisko u~estvo otkolku ona {to go zabeleàvme sporedkapitalot i spored aktivata golemite i srednite pretrijatija imaatspored proda`bata. Toa proizleguva ottamu {to kapitalnite koefici-enti (odnosi me|u aktivata i proda`bata) vo golemite pretrijatija sepovisoki otkolku vo malite. Malite firmi so pomalku kapital imaatpogolem obrt, odnosno se poefikasni vo proda`bata. Se potvrduva soz-

Grafikon 3

STRUKTURA NA PRETPRIJATIJATA SPORED GOLEMINATANA KAPITALOT VO 2001 GODINA


Golemi i

sredni

76,6%

Mali

23,4%


SPORED GOLEMINATA NA KAPITALOT

2000 2001


Site zaedno 320.488 100,0 374.925 100,0

Golemi i sredni 268.848 83,8 287.357 76,6

Mali 51.639 16,2 87.567 23,4

53


nanieto za prednostite na malite firmi od aspekt na fleksibilnostavo dopirot do potro{uva~ot.

Spored ovoj pokazatel se pokaùva deka dobivkata prete`no se os-tvaruva vo golemite i srednite pretprijatija � okolu 70% od vkupnata.Ostatokot otpa|a na malite prtrijatija. Osvarenata dobivka na malitefirmi, dokolku e taa realno iskaàna, ne komunicira so u~estvoto voodnos na proda`bite, {to moè da se tolkuva deka tie poradi malataekonomija na obemot imaat visoki proizvodni tro{oci.

Grafikon 4

STRUKTURA NA PRETPRIJATIJATA SPORED GOLEMINATANA PRODA@BATA VO 2001 GODINA


Golemi i

sredni

56,8%

Mali

43,2%


SPORED GOLEMINATA NA PRODA@BATA

2000 2001


Vkupno 450.931 100,0 434.808 100,0

Golemi i sredni 259.570 57,6 246.835 56,8

Mali 191.361 42,4 187.973 43,2

Tabela 6STRUKTURATA NA PRETPRIJATIJATA SPORED

GOLEMINATA NA DOBIVKATA PRED ODANOÛVAWE

2000 2001

Vid pretprijatieIznos

mil. den%

Iznosmil. den

%

Site zaedno 19.277 100,0 17.895 100,0

Golemi i sredni 13.730 71,2 12.469 69,7

Mali 5.547 28,8 5.426 30,3

54


Delovnata uspe{nost na pretprijatijataspored goleminata

Na krajot na ovaa prezentacija eve i nekolku bitni pokazateli zadelovnata uspe{nost na golemite i malite pretrijatija. ]e napravime ikus komentar na podatocite vo dolnata tabela.

Pokazatelot na uspe{nosta gledan kako odnos me|u dobivkata iprihodite, pokaùva povisoka uspe{nost na golemite i sredni pretpri-jatija i toa re~isi dvojno povisoka vo odnos na malite. Spored odnosotna sredstvata za reprodukcija (dobivkata i amortizacijata) vo odnos naaktivata, pokazatelite se neizrazito podobri kaj golemite i srednitepretprijatija. Natamu, dobivkata po rabotnik e mnogu povisoka vo go-lemite i srednite vo odnos na istata vo malite pretprijatija. No, i zagu-bata po rabotnik (na onie pretprijatija {to iskaàle zaguba) e istotaka povisoka kaj golemite vo odnos na malite. I, na krajot, golemite isrednite pretprijatija imaa daleku povisok li~en dohod po rabotnik voodnos na malite.

Grafikon 5

STRUKTURA NA PRETPRIJATIJATA SPORED GOLEMINATANA DOBIVKATA PRED ODANOÛVAWETO VO 2001 GODINA


Golemi i

sredni

69,7%

Mali

30,3%

Tabela 7POKAZATELI ZA DELOVNATA USPE[NOST

NA PRETPRIJATIJATA

Pokazatel Site zaedno Golemi i sredni Mali

2000 2001 2000 2001 2000 2001

Odnos me|u dobivkata iprihodite, %

3,4 3,4 4,2 4,2 2,5 2,4

Dobivka i amortizacija voodnos aktivata

2,5 2,1 5,2 4,9 5,0 3,9

Odnos me|u zagubata iprihodite

2,8 4,2 3,1 4,8 2,4 3,3

Dobivka po rabotnik, den 57.722 52.069 65.476 61.398 45.299 38.598

Zaguba po rabotnik, den 47.291 63.393 49.190 70.185 44.248 53.583

Prose~na neto plata porabotnik, den.

8.524 8.666 9.859 10.272 6.385 6.346

55


Poraka za menaxmentot na golemite pretprijatijavo fazata na restrukturiraweto

Republika Makedonija gradi nov stopanski sistem kako otvorenpazaren sistem vo koj se ovozmoùva samostojnost na organizacioniteformi na pretprijatijata i slobodna opredelba na menaxmentot za orga-nizacionata golemina. Zna~i, stopanskiot sistem e sosema neutralen voodnos na goleminata na firmite. Toa zna~i deka uslovite na stopanisuva-weto se ednakvi za site stopanski subjekti. Isto taka, i instrumentari-umot na ekonomskata politika e neutralen vo odnos na goleminata. Toase poznati premisi na sovremenite stopanski sistemi.

Vo sega{nite promeni bitno e vodewe na posebni politiki na pot-tiknuvawe na pretpriemni{tvoto, na maloto stopanstvo kako inicijalenproces na sozdavawe na firmi i olesnuvawe na prvite fazi od stopani-suvaweto. No, toa ne e ni{to nepoznato ili ne{to posebno � i najrazvie-nite zemji prezemaat posebni aktivnosti za stimulacija na pojavata nanovi firmi. Toa e patot za zgolemuvawe na ekonomskite aktivnosti i zarast na vrabotenosta.

Golemite pretprijatija, kako postojni pretprijatija, po praviloimaat golema koncentracija na znaewe, golemi pazari, golema istraù-va~ka mo}, visoko pazarno u~estvo, naj~esto imaat i visoko kvalitetenmenaxment itn. Tie moàt da ja ponesat samostojno svojata tranzicijakon poefikasni pazarni subjekti. Klu~niot faktor na transformaci-jata e kvalitetot na menaxmentskiot tim na firmite, na negovata per-cepcija navreme da gi otkrie pravcite na promenite i negovata podgotven-


Grafikon 6

PROSE^NA NETO PLATA PO RABOTNIK VO 2000 I 2001GODINA

20002001

20002001

Prose~na neto plata po

rabotnik

0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

- vo denari

Golemi

i sredniMali

56


ost da gi izvede promenite. Toa go potvrdile pove}e uspe{ni menaxerikoi izr{ija navreme transformacii na pretprijatijata, a denes stanaa inajgolemi investitori vo na{eto stopanstvo. No, vo naukata za organi-zacija, kako {to vidovme, se ukaùva na pojava na organizaciono slepi-lo, no i poradi objektivni pri~ini ili poradi zadocneti promeni, seukaùva deka nastanuvaat seriozni problemi vo visokite fazi od razvo-jot na golemite pretprijatija. Toa zna~i deka nastapil krajniot momentza prezemawe novi organizacioni restrukturirawa. êkawe, nereagi-rawe na okruènieto i nemo}, neizbe`no vodi kon propast. Naukataukaùva deka svrtenosta kon novi pazari, kon organizacioni moderniza-cii i drugi unapreduvawa se pat kon opstanok i razvoj na firmite.

57

D-r Dragowub Arsovski, Biljana Maksimovska-Popovi}

D-r Dragoqub ArsovskiBiljana Maksimovska - Popovi}Komercijalna banka AD Skopje

MO@NOSTI ZA FINANSIRAWENA GOLEMITE PRETPRIJATIJAVO REPUBLIKA MAKEDONIJA

Soglasno Zakonot za trgovski dru{tva, tri kriteriumi se rele-vantni za opredeluvawe na goleminata na delovnite subjekti: prose~niotbroj na rabotnici, prose~nata vrednost na vkupnite sredstva, kako i izno-sot na ostvareniot godi{en prihod - realizacija. Spored ovie krite-riumi, golemi se onie dru{tva koi vrabotuvaat nad 250 lica, imaat vkupnisredstva (vo aktivata) nad 30.000 prose~ni bruto plati po rabotnik vostopanstvoto na RM (okolu 450 milioni denari) i ostvaruvaat prihod vovisina od nad 40.000 prose~ni bruto plati (okolu 600 milioni denari).Isto taka, golemite pretprijatija zaedno so srednite, imaat zakonskaobvrska da izgotvuvaat revidirani bilansi (godi{ni smetki) za nivnotorabotewe, kako i revizorski izve{taj. Naj~esta forma na organizirawena ovie dru{tva se akcionerskite dru{tva, koi svojot kapital go pribi-raat so emisija na akcii na pazarot na dolgoro~ni hartii od vrednost(berzata).

Imaj}i gi predvid osnovnite karakteristiki na golemite pretpri-jatija, jasna e pri~inata zo{to ovie subjekti imaat polesen pristap dofinansiski sredstva i pobogat izbor na izvori na finansirawe kako nanivnite sekojdnevni potrebi od obrten kapital taka i za finansirawe

58


na nivnite investicioni proekti. Imeno, pokraj sopstvenite izvori nafinansirawe - akumuliranata dobivka, kako i mo`nosta za pribirawena dopolnitelen kapital preku nova emisija na akcii na primarniotpazar1) na hartii od vrednost, golemite pretprijatija imaat mo`nost zakoristewe na nadvore{ni izvori na finansirawe vo slednite formi:

� krediti od banki, finansiski institucii ili delovni partneri;

� lizing, faktoring, forfejting i dr. finansiski proizvodi;

� emisija na dol`ni~ki hartii od vrednost: obvrznici i komerci-jalni zapisi.

Kreditiraweto e naj~esto koristen nadvore{en izvor za finan-sirawe na raboteweto na golemite pretprijatija vo Makedonija. Poradisteknata doverba vo me|usebnite dolgogodi{ni delovni odnosi,uspe{nite firmi dobivaat povolni uslovi za odloèno pla}awe(kreditirawe) direktno od svoite doma{ni ili stranski dobavuva~i, kakoza surovinite i reprometerijalite taka i za nabavkata na osnovni sred-stva (oprema, ma{ini, transportni vozila i sl). Pokraj vakviot na~inna kreditirawe od svoite delovni partneri, vo Makekedonija naj~estaforma na finansirawe na golemite pretrijatija se bankarskite kredi-ti. Kreditnata poddr{ka od bankite kako izvor na finansirawe gi opfa}aslednite formi:

- kratkoro~ni krediti, so rokovi na var}awe do edna godina, koisluàt za finansirawe na povremenite porebi od obrtni sred-stva na komitentite, bilo zaradi nabavka na surovini i repro-materijali za realizcija na odredena zdelka ili za odrùvawena tekovnata likvidnost;

- dolgoro~ni krediti koi se odobruvaat so rokovi na vra}awepodolgi od edna godina i koi se nameneti za finansirawe nainvesticionite proekti na pretprijatijata - steknuvawe na os-novni sredstva (kupuvawe na oprema, ili izgradba, odnosno ku-puvawe na deloven objekt), kako i finansirawe na potrebite odtrajni obrtni sredstva. Ovie krediti, pokraj od sopstveni sred-stva, bankite gi odobruvaat od kreditni linii, odnosno od sred-stva obezbedeni od doma{ni ili me|unarodni finansiski in-stitucii. Pri toa mora da se po~ituvaat uslovite i kriterimi-

1) Ovde e bitno da se potenciraat prednostite na stranskite direktni in-vestiici kako forma na obezbeduvawe dopolnitelen kapital na golemitepretprijatija: so SDI se ostvaruava transfer na sovremena tehnologija,novi menaxerski tehniki (efikasnost, racionalnost, razvoj na pretpri-meni~ki duh i korporativno upravuvawe).

59


te sodràni vo dogovorite za kreditni linii. So ogled na go-lemoto zna~ewe koe vo poslednive godini im se dava na malite isredni pretprijatija, vo momentov najgolem broj od kreditnitelinii koi se realziiraat preku makedonskite banki se namenetiza finansirawe na proekti na MSP2);

- izdavawe na razni vidovi na garancii: plate`ni, ~inidbeni(licitacioni, avansni za dobro i kvalitetno izvr{uvawe na rab-otite, kako i carinski garancii). Garanciite pretstavuvaat in-direkten izvor na finansirawe na raboteweto na firmite, soogled deka sluàt kako obezbeduvawe za odloèno pla}awe naodredni obvrski, a so toa poefikasno upravuvawe so gotovina-ta;

- otvorawe akreditivi bez obzebedeno pokritie so sredstva oddelovnite subjekti. Akreditivite se naj~esto primenuvana for-ma na pla}awe na obvrskite na firmite, po osnov na uzvoz nastoki i oprema od stranstvo. Tie isto taka pretstavuvaat edenvid kratkoro~na kreditna poddr{ka, koja im ovozmoùva nafirmite poefikasno upravuvawe so gotovinata, so ogled dekasredstvata kako pokritie za otvoreniot akreditiv se obezbedu-vaat na denot na dostasuvawe na akreditivot za pla}awe.

Pokraj napred navedenite formi na kreditirawe, na bonitetnitefirmi im stojat na raspolagawe i drugi finansiski proizvodi - fak-toring, forfetirawe i lizing koi spa|aat vo grupata na neklasi~nibankarski proizvodi.

Faktoringot pretstavuva proda`ba na pobaruvawata so odredendiskont so {to pretprijatieto obezbeduva likvidni pari~ni sredstvapred rokot na dostasuvawe na pobaruvaweto i voedno se osloboduva odrizikot za naplata na pobaruvaweto.

Forfetiraweto isto taka pretstavuva proda`ba na pobaruvawataso odreden diskont, no se zasnovuva na odredeni dol`ni~ki instrumenti(menici - biils of exchange- vle~eni po loro akrediivi, sopstveni~ki men-ici - promisorry notes i drugi prenoslivi instrumenti) koi obezbeduvaatvisok stepen na sigurnost vo naplatata na pobaruvawata na rokot na dos-

2) Komercijalna banka e vklu~ena vo realizcija na dve kreditni linii, prekukoi moè da se finansiraat proekti na golemite pretprijatija i toa: Kre-ditna programa na MBOR za finansirawe na izvozot (izvozni aran`mani)so rok na vra}awe do 15 meseci i kamatna stapka od 11% godi{no, kako iKreditna linija od Evropska investiciona banka so rok na vra}awe do 6godini i kamatna stapka od okolu 7,5% godi{no.

60


tasuvawe. Predmet na forfetirawe naj~esto se pobaruvawa koi proiz-leguvaat od nadvore{no-trgovskoto rabotewe - izvoz na stoki i uslugi.

Lizingot pretstavuva izvor na kapitalno finansirawe na pretpri-jatijata so ogled deka odredena oprema (podvièn imot) koja e neophodnaza raboteweto, pretprijatieto moè da ja nabavi so sklu~uvawe na li-zing aran`man so zakupodava~ot, pri {to po istekot na periodot na za-kup, kaj finansiskiot lizing postoi obvrska zakupoprima~ot da ja isplativrednosta na opremata pod lizing (ostatokot na vrednost) i da steknesopstvenost nad istata. Prednostite na lizingot vo odnos na klasi~notokreditirawe se pove}e, no najbitni se za{tedata na tro{oci za upis nazalo`no pravo, so ogled deka osnovnoto sredstvo e sopstvenost na davate-lot na lizing se do celosna isplata na sredstvoto i nema potreba oddopolnitelen kolateral. Kamatnata stapka, odnosno nadomestot za li-zing aran`manot e poniska od klasi~nite krediti, a postapkata za sklu-~uvawe na dogovor za lizing e pokratka od voobi~aenite proceduri zaodobruvawe na kredit.

Vo razvienite pazarni ekonomii golemite pretprijatija gi kori-stat site raspol`livi formi na finansirawe na nivnite delovni pot-fati. Golemite korporacii imaat �superioren� tretman vo odnos na MSPod strana na bankite i finansiskite institucii koi me|u sebe si konku-riraat vo privlekuvaweto na golemite klienti so ponuda na poeftinifinansiski sredstva. êsto se praktikuva i formirawe na konzorcium(syndication loans) na oddelni banki za kreditirawe na pogolemi proektina kompaniite, so cel diverzifikacija na rizikot i izloènosta na po-edine~nite banki vklu~eni vo toj konzorcium. Rezulatat na svetskiotproces na globlizacija se golemite multinacionalni kompanii koipokraj mati~nata komapnii poseduvaat i golem broj filijali i pod-ru`nici niz celiot svet. Vo nastojuvawata za diverzifikacija na de-lovniot rizik, ovie kompanii kontinuirano go pro{iruvaat asortimanotna proizvodi i uslugi, a sovremenata tehnolo{ka opremenost, visokataefikasnost i produktivnost im ovozmoùva da ostvaruvaat niski proiz-vodni tro{oci i ceni so koi go osvojuvaat svetkiot pazar. So ogled navisokiot profit koj go ostvaruvaat, ovie kompanii so reinvestirawe nasopstvenata dobivka se vo sostojba da go finansiraat sopstveniiot ra-voj.

Mestoto, ulogata i zna~eweto na golemite subjekti za edna ekonomijase analizira vo me|usebna povrzanost so razvojot na MSP sektorot. Go-lemite pretprijatija ja so~inuvaat bazata za razvoj na MSP sektorot soogled deka tie se im obezbeduvaat rabota i suguren plasman na proizvo-dite i uslugite na brojni pomali firmi - kooperanti.

61


Vo Makedonija situacijata e poinakva. Naj~esto koristeni izvoriza finansirawe na raboteweto na golemite pretprijatija se bankarskitekrediti, {to prvenstveno se dolì na nedovolnata razvienost na paza-rot na pari i kapital i generalno niskiot stepen na razvoj na ekonomi-jata. Golemata nelikvidnost vo stopanstvoto, postojnata finansiska ne-disciplina me|u delovnite subjekti ja nametnuva potrebata od finan-sirawe na potrebite od obrtni sredstva, osobeno na golemite pretpri-jatija, kaj koi potrebite od traen obrten kapital se poizrazeni. Banki-te go poddrùvaat razboteweto na uspe{nite golemi pretprijatija sorazni vidovi kreditna podd{ka, no se orientirani i kon MSP sektorotso cel diverzifikacija na kreditniot rizik.

Vo makedonskoto stopanstvo dominiraat malite i sredni biznisi,dodeka maliot broj golemi pretprijatija (0,4% od vkupno registriran-ite trgovski dru{tva) se soo~uvaat so brojni problemi vo nivnoto funk-cionirawe. Imeno, raspa|aweto na biv{ata SFRJ negativno se odrazina raboteweto na pogolemiot broj golemi pretprijatija vo Makedonijakoi izgubija golem del od pazarot, rabotat so minimalno iskoristuvawena kapacitetot, se karakteriziraat so prevrabotenost, {to doveduva dovisoki proizvodni tro{oci, nemo`nost za plasman na proizodite nastranskite pazari i generirawe na zagubi.

Golem problem pretstavuva i akcionerstvoto, osnosno sopstvenos-ta na golemite pretprijatija od slednite aspekti: rasitnetata sopstven-ost kako rezultat na golemiot broj mali akcioneri (naj~esto vraboten-ite i menaxmentot) e pre~ka za uspe{no korporativno upravuvawe nakompaniite, a postojanite revizii i preispituvawa na privatizacijatana ovie pretprijatija e pre~ka za nivno normalno funkcionirewe. Vak-vite sostojbi sozdavaat nedoverba i pretpazlivost kaj doveritelite (os-obeno kaj bankite) i gi obeshrabruvaat potencijalnite stranski inves-titori za vloùvawa vo ovie subjekti. Maliot broj golemi pretprijati-ja koi uspe{no rabotat pravat napori za prestruktuirawe, primena nasovremeni tehnologii, zgolemuvawe na efiskanosta vo raboteweto i po-dobruvawe na kvalitetot na proizvodite so cel opstojuvawe vo konkurent-skata borba na svetskite pazari.

Pod vlijanie na procesite na globalizacija, kako i strategijata zavlez vo Evropska unija, Makedonija vodi politika na otvorawe na ekono-mijata, za {to potvrda se brojnite bilateralni spogodbi za slobodnaili preferencijalna trgovija, Spogodbata za stabilizacija i asocijaci-ja so Evropskata unija, kako i pristapuvaweto na Makedonija kon Svet-skata trgovska organizacija vo 2003 godina. Vakvata politika na libera-lizacija direktno vlijae na zgolemuvawe na konkurentnosta, osobeno nadoma{niot pazar, pritisok na doma{noto proizvodstvo za zgolemena efi-kasnost i namaluvawe na proda`nite ceni. Pogolemo vlijanie na

62


konkurencijata na doma{niot pazar }e se ostvari po istekot na predvi-deniot preoden period, koga treba da se primenuvaat namalenite obvrzu-va~ki carinski staki3) za proizvodite koi se za{titeni na po~etokot napristapuvawe na RM vo STO4).

Kako rezulatat na zgolemenata konkurencija, pretprijatijata (oso-beno doma{nite proizvoditeli) }e bidat prinudeni da se prestruktui-raat vo nasoka na zgolemuvawe na produktivnosta i efikasnosta vo ra-boteweto, so cel namaluvawe na tro{ocite vo raboteweto, namaluvawena proda`nite ceni i podobruvawe na kvalietot na proizvodite. Strate-gijata za restruktuirawe i prilagoduvawe kon svetskite procesi }e bidepresudna za opstanokot na sektorot na golemite pretprijatija vo Make-donija.

3) So celosna implementacija na obvrskite na RM kon STO, obi~niot prosekna site carinski stapki }e se namali za 4,6 procentni poeni vo odnos nanivnoto sega{no nivo, a vo odnos na nivoto od 2001 godina namaluvawetoiznesuva 6,6 procentni poeni

4) Pritisiokot od nadvore{na konkurencija osobeno }e dojde do izraz kaj sled-nite industriski granki: hemiska, farmacevtska, tekstilna industrija,drvna i drugi.

63


D-r Marija Zarezankova-PotevskaMinisterstvoto za ekonomija

FORMI NA ORGANIZIRAWEI ZDRU@UVAWE NA GOLEMITE

PRETPRIJATIJA I MALOTO STOPANSTVO

Voved

Golemite i multinacionalni kompanii i korporacii pretstavu-vaat predizvik vo uslovi na globalizacija na svetskata ekonomija, a ed-novremeno se mo`nost za ekonomski razvoj i prosperitet.1) Me|utoa, soprodlabo~uvaweto na krizata na golemite pretprijatija vo svetot, odkrajot na osumdesettite godini na minatiot vek, ekonomskite politikina najrazvienite zemji zapo~nuvaat seriozno da se zanimavaat so pra{a-weto na razvojot na maloto stopanstvo, so industriskata konkurentnost,so prestruktuiraweto i privatizacijata, so odr`liviot razvoj. Kako re-zultat na taa politika denes do 99% od pretprijatijata vo visoko razvi-enite zemji se mali i sredni i vo niv raboti okolu 70% od vkupno vrabo-tenata rabotna sila vo stopanstvoto. No, povrzanosta na malite i gole-mite stopanski subjekti e nesomnena i kontinuirana. Ekonomskite funk-cii na malite ekonomski subjekti upatuvaat na dominantnata sorabotkai partnerstvo so golemite pretprijatija, iako e zna~ajno nivnoto mestoi uloga vo zadovoluvaweto na potrebite na lokalno nivo.

1) Vidi po{iroko: Zoran Jolevski: Multinacionalnite korporacii, prediz-vik na sovremenata ekonomija, Economy press, Skopje,1997.

64


Taka, vo erata na pretpriema~kiot kapitalizam, zapo~nata od se-dumdesettite godini na 20iot vek, sektorot na maloto stopanstvo stanu-va dominanten, klu~en razvoen faktor. Vo uslovi na postindustrisko,informati~ko op{testvo, nositeli na prestruktuiraweto se malitepretprijatija, koi so svojata ̀ ilavost, vitalnost, inventivnost, se gene-ratori na novi vrabotuvawa i mobilizatori na site faktori na proiz-vodstvo.

No, jakneweto na pretpriemni{tvoto potrebno e da se pomaga i dase poddrùva za da gi dade svoite efekti {to poskoro, pred se vo vrabo-tuvaweto, vo zgolemuvaweto na proizvodstvoto, vo jakneweto na konku-rencijata i voop{to vo ekonomskiot, socijalniot i ~ovekoviot razvoj.

Od osobena va`nost e pravovremenata poddr{ka na interprener-stvoto, karakteristi~no za pogolemite pretprijatija, kade inicijativitena poedincite pronao|a~i, inovatori treba nu`no da sÈ poddrùvaat.Nivnata poddr{ka obezbeduva razvoj na golemite sistemi vo tehnolo{kai ekonomska smisla, a preku nivnata sorabotka i partnerstvo so malite,novi stopanski subjekti, se obezbeduva ekonomski razvoj na zemjata. Go-lemite sistemi/pretprijatija imaat razvojni i istraùva~ki centri koinu`no treba da se razvivaat i poddrùvaat, kako centri {to moè da impomagaat i da im davaat razni usligi i na malite i inovativni privatnipretprijatija.

Tuka, sekako stanuva zbor za poddr{ka i na infoprenerstvoto kakonajnov vid na pretpriemni{tvo vo uslovi na informati~ko op{testvo,koga delovnite aktivnosti na pretprijatijata se tesno povrzani so pri-mena na najnova tehnologija, so novi znaewa i so najsovremeni metodi nadelovno rabotewe. Golemite sistemi toa osobeno treba da go neguvaat,za da bidat vo ~ekor so najnovite trendovi vo svetskata ekonomija.

Golemite pretprijatija/sistemi imaat silno vlijanie vrz razvojotna malite stopanski subjekti i od tamu proizleguva nivnata povrzanosti sorabotka. Svetskoto iskustvo od visoko razvienite ekonomii toa ne-somneno go potvrduva.

1. Golemite pretprijatija i maloto stopanstvo

Maloto stopanstvo e integralen del na vkupnoto stopanstvo i nego-voto funkcionirawe zavisi i e odredeno vo golema merka od funkcio-niraweto na golemoto stopanstvo, odnosno na golemite pretprijatija.

êstopati vo ekonomskata praktika na zemjite vo tranzicija, kakoi vo Republika Makedonija, se istaknuvaat nepostojni antagonizmi pome|u�maloto� i �golemoto� stopanstvo i nepotrebno i neargumentirano sepreferira ednoto za smetka na drugoto. Vakvite stavovi sosema se pog-

65


re{ni i vodat kon dualizam i antagonizam, {teten za stopanskiot raz-voj. Ekonomskite zakonitosti na otvorenoto pazarno stopanstvo naloù-vaat povrzuvawe i stopanska sorabotka na ramnopravni osnovi na partne-ri me|u golemite stopanski subjekti i malite, nastanati so privatizacijana golemite pretprijatija ili so osnovaweto novi mali pretprijatija.

Preku razvojot na kooperantski odnosi, spored principot na dogo-vor za kupoproda`ba ili na dolgoro~na proizvodstvena sorabotka i sli~-ni formi na zaemna sorabotka vo oblasta na proizvostvoto, distribuci-jata, nastap na stranski pazari i sli~no, malite i golemi stopanski sub-jekti nao|aat zaedni~ki interes, {to po pravilo rezultira vo evtino ikvalitetno proizvodstvo i uslugi. Praksata od visoko razvienite eko-nomii, toa nesomneno go potvrduva (SAD, EU, Japonija).

Ona {to naj~esto ne im se isplatuva da go proizveduvaat golemitefirmi, odnosno nemaat poseben interes za toa, toa go pravat malite pret-prijatija koi lesno i relativno brzo se prilagoduvaat na potrebite napazarot. Taka jakne sorabotkata i povrzanosta me|u malite i golemite, apodelbata na trudot pridonesuva za pogolema efikasnost vo delovnotorabotewe i zgolemuvawe na konkurentnata sposobnost na stopanstvotovo celost.

1.1. Karakteristiki na golemite sistemi

1. Golemite sistemi imaat finansiska, tehni~ka, kadrovska mo}da privle~at za sorabotka i partnerstvo golem broj mali pret-prijatija, a so toa da stanat matica za privlekuvawe na golembroj kompatibilni i srodni mali i sredni pretprijatija. Natoj na~in, moè da se inicijatori za razvivawe na industriskigrozdovi/zoni (clusters), so {to se obezbeduva zgolemuvawe naefikasnosta vo raboteweto i konkurentnosta.

2. Malite pretprijatija vo golema mera rabotat za golemite sis-temi/pretprijatija.

3. Golemite sistemi/pretprijatija imaat svoi sopstveni razvi-eni istraùva~ki i razvojni centri, {to pretstavuva mnoguzna~ajna komponenta za postojana primena na inovacii itehnolo{ki razvoj.

4. Vo niv, naj~esto, se obezbeduva razvoj na interprenerstvoto,odnosno se dava mo`nost na vrabotenite koi poseduvaat znaewai sposobnosti za patenti i inovacii da gi razvivaat i primenu-vaat. Taka, se obezbeduva tehnolo{kiot razvoj vo niv, a pos-redno i vo stopanstvoto vo celina.

66


5. Golemite sistemi/pretprijatija sorabotuvaat i se nadopolnu-vaat vo procesot na proizvodstvo preku dogovori za sorabotka(subcontracting) so malite stopanski subjekti, a so toa ja jaknatsvojata polo`ba i vo svetski ramki.

6. Golemite sistemi/pretprijatija imaat mo`nost za pravewe nastrategiski partnerstva so doma{ni i stranski pretprijati-ja, so ogled na raspoloìviot kapital i visokokvalifikuva-na rabotna sila. Transnacionalnite kompanii se sostaveni odgolem broj na mali i golemi pretprijatija povrzani sozaedni~ki interes.

7. Golemite sistemi/pretprijatija dokolku uspe{no stopanisu-vaat, moè da bidat motorna sila/dvigatel na siot ekonomskii op{testven ìvot na lokalno, regionalno, nacionalno isvetsko nivo.

8. Golemite sistemi/pretprijatija, so ogled na faktot deka im-aat ogromna organizaciska struktura, treba brzo i efikasnoda reagiraat na site promeni vo opkruùvaweto so cel da senosat pravovremeni i dobri odluki. Vo toj kontekst se posta-vuva pra{aweto na potrebata od sovremen menaxment, koj giprifa}a i primenuva postojanite promeni vo upravuvaweto irakovodeweto.

1.2. Golemite pretprijatija i maloto stopanstvovo Republika Makedonija

Odnosot na golemite i malite pretprijatija vo Republika Make-donija e dosta rigiden, so doza na nedoverba i otsustvo na ̀ elba za sora-botka, pred sÈ poradi sopstvenite problemi na golemite pretprijatija{to proizleguvaat od nesoodvetniot proces na privatizacijata i otsus-tvo na adekvatni sistemski re{enija za povrzuvawe so stranski investi-tori i delovni partneri, nesnaodlivost vo novite uslovi na stopanisu-vawe, gubewe na tradicionalnite pazari i nemo`nost da se osvojat novi.

Procesot na prestruktuirawe na golemite sistemi se odviva mnogubavno, a so toa i neefikasno. Neprivatizirani celosno ( OHIS-Skopjena primer) nemaat mo`nost za dobivawe na finansiski sredstva od banki-te.

Kaj ovie pretprijatija postoi otsustvo na obuka za sovremen menax-ment i drug vid obuka {to }e im pomaga na pobezbolen na~in so znaewe iumeewe da gi nadminat natrupanite problemi vo nivnoto rabotewe. Tukae sekako prisuten problemot koj proizleguva od bavnosta vo donesuvawe-to na odluki vo delovnoto rabotewe od strana na vrvniot menaxment,

67


{to negativno se odrazuva vrz raboteweto i opstanokot na golemite pret-prijatija, vo krajna linija. Vo SAD e poznat faktot deka 80% od pretpri-jatijata propa|aat poradi bavnost vo donesuvaweto na strate{ki odlukivo delovnoto rabotewe.

Od druga strana, makedonskoto malo stopanstvo e sÈ u{te nedovol-no razvieno i silno, za da se nametne so svoite kvalitetni proizvodi iuslugi.

Mora da se istakne i nostalgijata {to ja nosat vo sebe golem del odstopanstvenicite i del od politi~kata i intelektualnata elita za gole-mite sistemi od minatoto kako edinstveni stoèri na stopanskiot raz-voj, a pritoa zanemaruvaj}i go faktot deka noviot op{testven, politi~kii stopanski sistem bara novi ramnopravni odnosi vo stopanisuvawetona site subjekti, bara nov sovremen na~in na rabotewe i ima potreba odrazvoj na li~nite inicijativi na lu|eto.

Gubeweto na nekoga{nite pazari ja nametnuva potrebata od brzoprilagoduvawe kon novite uslovi, no za àlost, nekoi golemi pretpri-jatija ne bea vo sostojba toa da go napravat pravovremeno i efikasno.

Del od golemite pretprijatija denes uspe{no rabotat i stopanisu-vaat, kako rezultat na podgotvenosta na menaxmentot brzo i efikasno dase prilagodat kon novite uslovi za stopanisuvawe, kon noviot i sovre-men na~in na delovno rabotewe i primena na sovremeni metodi na rabo-ta i nova tehnika i tehnologija (primer Alkaloid, FENI itn.).

Faktot deka golemite sistemi po svojata priroda (bidej}i se gole-mi) se tromi i bavni vo prestruktuirawata od sekakov vid, vklu~uvaj}i ifinansirawe na novi stopanski aktivnosti, ukaùva na potrebata od:

� promena na svesta na vrvniot menaxment za brzi odluki;

� permanentni obuki i usovr{uvawa;

� primena na sovremeni metodi na upravuvawe i delovno rabotewe;

� razvoj na nau~no-istraùva~ki, inovativni i tehnolo{ki cen-tri;

� razvoj i neguvawe na vzaemnata doverba me|u stopanstvenicite;

� povrzuvawe so malite stopanski subjekti i neguvawe na razli~niformi na sorabotka i organiziranost.

Dolgogodi{nata ekonomska stagnacija vo Republika Makedonija gizabavuva procesite na stopanskoto prestrukturirawe i na stopanskiotrazvoj. Sepak, razvojot na pretppriemni{tvoto navestuva deka se sozda-vaat uslovi za porast na stopanskite aktivnosti. Vo tie ramki treba dase o~ekuva pogolema povrzanost me|u malite i golemite stopanski subjek-

68


ti, {to e od zaemen interes, no pred sÈ preku promena na svesta dekamalite i golemite pretprijatija treba da sorabotuvaat i da se zdruùvaat.

Mo`nite formi za sorabotka i zdruùvawe na malite i golemitepretprijatija se golemi i raznovidni. Potrebna e edinstveno èlba zasorabotka, vzaemna doverba i zaedni~ki interes za zaedni~ki aktivnos-ti vo uslovi na povolna delovna klima.

Donesenite dokumenti Akcionen plan za restruktuirawe na pret-prijatijata zagubari od juni 2002 godina i Dinamika na aktivnosti zaprestruktuirawe na pretprijatijata zagubari ( akkcionen plan) oddekemvri 2002 godina, upatuvaat na griàta na Makedonskata vlada zaovie pretprijatija. Sepak, nu`no e da se vodi grià za obezbeduvawe nakvalitetni stranski investitori so cel da ne se obezvredni kapitalot ikvalitetnata rabotna sila. Dosega ( krajot na 2002 godina) se privatizira-ni okolu 1.688 pretprijatija, a 87 se vo proces na privatizacija i seo~ekuva do krajot na godinata da se zavr{i procesot na privatizacija vomakedonskata ekonomija. Toa go naloùvaat i sklu~enite aran`mani(FESAL) so Svetskata banka i MMF.

Prestruktuiraweto na pretprijatijata/ zagubari moè da se izvr{ina razli~ni na~ini, no osnoven faktor e brzinata, a so toa efikasnostavo prestruktuiraweto. Pred sÈ stanuva zbor za:

1. Brza privatizacija, odnosno davawe na upravuvawe na pretpri-jatijata na vrabotenite koi imaat znaewe i sposobnosti da goizvle~at pretprijatieto od propa|awe;

2. Organizirawe na novo proizvodstvo vo ramki na oddelnidelovi na pretprijatijata koi se likvidiraat;

3. Osnovawe na delovni inkubatori vo ramki na pretprijatijata-zagubari za vrabotuvawe na potencijalni pretpriema~i i os-novawe na sopstveni pretprijatija;

4. Otkupuvawe na del od pretprijatijata od strana na vraboten-ite, so cel brzo i efikasno da prodolì procesot na proiz-vodstvo.

5. Organizirawe kursevi i obuki na vrabotenite za pretpriem-ni{tvo i sovremeno delovno rabotewe, so cel da se naso~uvaatvi{okot na rabotnici kon sopstveno vrabotuvawe;

6. Obezbeduvawe na finansiski sredstva preku soodvetni pro-grami koi }e se davaat vo vid na zaemi ili pla}awe na sopstve-no u~estvo za dobivawe na zaem na potencijalnite pretpri-ema~i/otpu{teni rabotnici.

69


2. Strukturata na pretprijatijatavo Republika Makedonija

Evropskata povelba za mali pretprijatija2), nedvosmisleno gi is-taknuva zalagawata na EU za prifa}awe na malite pretprijatija kakostoèr na evropskata ekonomija i kako glaven dvigatel za inovaciite,vrabotuvaweto, ednovremeno i za socijalnoto i lokalno integrirawe voEvropa.

Nacionalnata strategija za razvoj na malite i sredni pretpri-jatija, usvoena vo juli 2002 godina od Vladata na Republika Makedonija,sodrì merki i instrumenti za poddr{ka na razvojot na ovoj sektor odnacionalnata ekonomija, kako mnogu biten razvoen element.

Programata na merki i aktivnosti za poddr{ka na razvojot napretpriemni{tvoto i sozdavawe na konkurentnost na privatniotsektor vo Republika Makedonija, usvoena vo januari 2003 od Vladata naRepublika Makedonija, ja sodrì poddr{kata vo pove}e oblasti kao {toe konkurentskata sposobnost na pretprijatijata, na razvojot na infor-mati~kite tehnologii, investiciite vo tehnolo{kiot razvoj i inovacii-te kako i poddr{kata na internacionalizacijata na malite i sredni pret-prijatija.

Ovie usvoeni dokumenti, ednovremeno so zalo`bite vo makroekonom-skata politika, nesomneno upatuvaat na deklarativnite zalagawa zapomagawe na razvojot na pretpriemni{tvoto, kako mo`nost za novi vra-botuvawa i zgolemuvawe na proizvodstvoto. Sepak, realizacijata e bav-na i ne mnogu efikasna.

Malite pretprijatija vo Republika Makedonija vo 2001 godina u~est-vuvaat so 98,3% vo vkupniot broj na aktivni pretprijatija (34.716) i op-fa}aat 41% od vkupnata vrabotenost vo stopanstvoto na zemjata. Istotaka i brojot na zanaet~iite registrirani kako fizi~ki lica iznesuva7.000 lica vo 2001 godina, {to ja pokaùva visokata zastapenost na mali-te stopanski subjekti vo stopanskata struktura na Republika Makedoni-ja.

Vo 2001 godina samo 1,4% od vkupniot broj na registrirani pret-prijatija se sredni po obem pretprijatija, dodeka golemite pretprijati-ja u~estvuvaat so 0,3% vo vkupniot broj na aktivni pretprijatija. No, oddruga strana, brojot na vraboteni vo golemite pretprijatija e seu{tegolem (34,2%), {to ukaùva na goleminata i teìnata na problemot soupravuvaweto so golemite sistemi. Isto taka, toa zboruva deka procesot

2) The European Charter for Small Enterprises,European Comission,Endorsed by theMember States at the Feira Eurropean Council on 19 and 20 June 2000.

70


na prestruktuirawe se odviva brzo, so site pozitivni i negativni vli-janija i reperkusii od ekonomski i socijalen aspekt, no deka sÈ u{te nee zavr{en.

Brojot na pretprijatija rapidno porasna izminatava decenija, avkupnata vrabotenost, kako rezultat na prestruktuirawata, postepenose namaluva. Prose~niot broj na vraboteni lica vo pretprijatijata kon-stantno se namaluva (215,8 vo 1989 godina, 8,4 vo 1997 i vo 2001 godina),isto kako i vkupnata vrabotenost vo stopanstvoto.

Grafikon 1

STRUKTURA NA AKTIVNI PRETPRIJATIJA NA KRAJOT OD 2001 GODINA

Izvor: Centralen register na RM

Golemi

34,2%

Mali

41,0%

Sredni

24,8%

Tabela 1BROJ NA PRETPRIJATIJA I BROJ NA VRABOTENI

GodinaBroj na

pretprijatijaBroj na

vraboteni

1989 2.003 432.400

2001 34.716 292.526

Izvor:Centralen register na RM

Tabela 2STRUKTURATA NA AKTIVNITE PRETPRIJATIJA

NA KRAJOT OD 2001 GODINA

Broj na pret-prijatija

StrukturaBroj na

vraboteniStruktura

Mali pretprijatija 34.113 98,3% 119.565 41,0%

sredni 484 1,4% 72.565 24,8%

golemi 119 0,3% 100.526 34,2%

Vkupno 34.716 100,0% 292.526 100,0%

Izvor:Centralen register na RM

71


Kon krajot na 2001 godina,3) stapkata na nevrabotenost iznesuva30,5%, a stapkata na vrabotenost e 38,6%, industriskoto proizvodstvobeleì opa|awe vo odnos na prethodnata godina za 8,8%, zemjodelskotoproizvodstvo za 13,3%, izvozot e pomal za 10,2%, a trgovskiot deficitiznesuva 513 milioni dolari, odnosno 768 mil. dolari na krajot na 2002godina. Nevrabotenosta vo po~etokot na 2003 godina iznesuva 380,7 ilja-di lica.

Vo vakvi nepovolni uslovi razvojot na maloto stopanstvo dava mo`-nosti i {ansi za relativno brzo zgolemuvawe na vrabotenosta i pro-izvodstvoto poradi nizata ekonomski karakteristiki i pogodnosti, koimu davaat zna~ewe na klu~en razvoen faktor, a vo krajno nepovolni so-cijalni uslovi . Na primer, cenata na 1 novo rabotno mesto e mnogu poma-la vo maloto stopanstvo otkolku vo golemite sistemi.4)

Razvojot na maloto stopanstvo vo prv red zavisi od sozdavaweto napovolen deloven ambient i klima, povolno delovno opkruùvawe {tozna~i donesuvawe i primena na sistemskite zakoni koi }e gi eliminiraatbarierite na patot na nepre~eniot, brz razvoj na ovoj sektor. Pokrajtoa, nu`na e nacionalna politika na poddr{ka na maloto stopanstvo, sokoja }e se zabrza razvojot na pretpriemni{tvoto vo zemjata i }e se obezbe-di nu`no prestruktuirawe na proizvodstvoto.

Dosega{nata praksa pokaà niza slabosti ~ii koreni se vo makroe-konomskiot ambient, odnosno nesoodvetno povolen ambient i klima zanepre~en razvoj na pretpriemni{tvoto. Malostopanstvenicite se sre-}avaat so problemi vo dolgite proceduri za dobivawe dozvoli za gradbai upotrebni dozvoli, problemi vo finansiraweto, osobeno za po~etnitedelovni aktivnosti svrzani so rigidniot bankarski sistem, problemisvrzani so te{ki uslovi za kreditirawe od bankite (visoki hipoteki igarancii, visoki kamati, kratki rokovi na otplata itn), potoa monopol-skata polo`ba na oddelni stopanski subjekti {to ja onevozmoùva kon-kurencijata i negativno vlijae vrz konkurencijata i vrz razvojot na mal-ite i sredni pretprijatija, problemi svrzani so sudskiot sistem, otsus-tvo na efikasen, sovremen i edinstven dano~en sistem i namaluvawe nadano~noto optovaruvawe, otsustvo na carinski i dano~ni osloboduvawa,otsustvo na efikasen, sovremen carinski sistem i namaluvawe na carin-

3) Spored podatoci na Zavod za statistika na RM, dekemvri 2001 i februari2003.

4) Vidi po{iroko: D-r Marija Zarezankova-Potevska: Perspektivite na malo-to stopanstvo, NEOL,Skopje, 2000.

72


skoto optovaruvawe, merki na poddr{ka na stranskite investicii itn.5)

Otstranuvaweto na pre~kite na patot za nepre~en i brz razvoj napretpriemni{tvoto preku nivno eliminirawe vo pove}e oblasti potreb-no e da se napravi {to pobrzo i poefikasno vo interes na razvoj nacelokupnoto stopanstvo.

3. Formi na organizirawe na maloto stopanstvoi povrzuvawe so golemite sistemi

Formite na organiziranost na maloto stopanstvo, kako i formitei metodite na pomagawe na malite i novi stopanski subjekti se raznovidnii mnogubrojni, vo zavisnost od potrebite i mo`nostite vo odredeni okol-nosti, vo oddelni zemji i po{iroko. Sekoja zemja vo zavisnost od uslo-vite i sostojbite, vo zavisnost od utvrdenite razvojni prioriteti i utvr-deni celi si gradi svoi modeli na razvoj na maloto stopanstvo.

Formite na organiziranost se usloveni od pove}e faktori, a predsÈ od nivoto na stopanskiot razvoj, od razvojot na pretpriemni{tvoto,od politikata na poddr{ka na privatniot sektor, od prifa}aweto natehnolo{kite promeni itn. Naj~esti formi se:

Ø Semejnoto stopanisuvawe, odnosno familijarniot biznis e mnogupoznata i ednostavna forma na zdruùvawe vo maloto stopan-stvo koja e prisutna vo zemjite na Evropa, a osobeno vo mediter-anskite zemji. Vo Zapadna Evropa 85% od site biznisi se fami-lijarni biznisi, odnosno toa se pretprijatija koi delumno ilicelosno gi kontroliraat familiite koi gi osnovale. Fami-lijarnite pretprijatija se mikro pretprijatija (do 10 vrabote-ni), no imaat tendencija i da prerasnat vo golemi pretprijati-ja. Toa e, na primer, �Fiat� ili �Beneton� vo Republika Itali-ja. Toa se pretprijatija so nasledena delovna struktura koi gozgolemuvaat semejniot kapital go mobiliziraat rabotniot idrugiot raspoloìv kapital i na toj na~in tie razvivaat �uni-katen sistem na organizacija�6). So dobro utvrdena i oblikuva-na programa za poddr{ka, ovoj vid na stopanisuvawe vo Repub-lika Makedonija moè da najde svoja podloga poradi faktot {tozemjata po osamostojuvaweto nasledi razvieno zanaet~istvo irazvien privaten sektor vo zemjodelstvoto.Primeri za dobrosemejno stopanisuvawe vo na{ata zemja se na primer :Alatnica

5) Sprema FARE Proekt: Pribliùvawe na zakonodavstvoto-otstranuvawena barierite vo razvojot na malite i sredni pretprijatija, tom 1 i 2, juli1998, Skopje.

6) Poutziouris Panirkos: �The Development of the Family business�,24th European SmallBusiness Seminar, 1994, Slovenia, September 21-23,1994.

73


Milo{evski, Italeks itn. Za razvoj na ovoj vid na stopanisu-vawe, golema uloga moè da ima i fran{izing, lizing i licenc-nite dogovori. Ovie pretprijatija, poradi delovniot moral {togo poseduvaat, moè da bidat i se dobri partneri na golemite,doma{ni i stranski partneri.

Ø Delovnite inkubatori ili �odgleduva~i� na novi mali pretpr-ijatija, kade novite mali stopanski subjekti dobivaat delovniuslugi pod povolni uslovi, vklu~uvaj}i i finansiski sredstvai deloven prostor i konsultativni, sovetodavni i drugi uslugiza nivno uspe{no delovno rabotewe. Delovnite inkubatori moèda bidat od najrazli~en vid, kako: op{ti tehnolo{ki parkovi,{to podrazbira tehnolo{ka poddr{ka na malostopanstvenic-ite; nau~ni parkovi, so nau~na komponenta itn.Tie moè da bi-dat finansirani od buxetski sredstva, od privatni golemi pret-prijatija, od lokalnata zaednica. Tie moè da bidat locira-ni vo ramki na golemite pretprijatija ili nadvor od niv kakonezavisni institucii. Za àl, makedonskite golemi pretpri-jatija koi raspolagaat so prazen deloven prostor i drugi poten-cijali , kako personal koj moè da dava razni uslugi na potenci-jalnite pretpriema~i, ne pokaùvaat nikakov interes za vakviaktivnosti. Menaxmentot na ovie pretprijatija ne razmisluvaza poddr{ka na privatnite inicijativi na vi{okot nivni rab-otnici i potencijalni pretpriema~i. Golemite pretprijatijatreba da se ohrabrat so dràvna pomo{ za vakvi aktivnosti, asekako i so odredeni stranski programi i donacii. Vo Berlin,SR Germanija, na primer, eden tehnolo{ki park e osnovan odSIMENS i Univerzitetot Humbolt, i vo nego se razvivaat in-ovativni pretprijatija so pomo{ na osnova~ite.

Ø Industriskite zoni se naj~est oblik na organizirawe na malo-to stopanstvo, kade na edno mesto rabotat pove}e sli~ni pret-prijatija vo interes na pogolema racionalnost i efikasnost.Vo niv rabotat specijalizirani pretprijatija za izvoz, a so celda se olesnat uvozno-izvoznite transakcii postojat i agencii zamarketing, razni laboratorii za kvalitet itn. Dobar primer zauspe{na industriska zona e OSTIM blizu Ankara vo Republi-ka Turcija, koja pokraj 2.500 pretprijatija od metaloprerabotu-va~kata industrija ima i svoja televizija, 20 filijali na banki,sredno zanaet~isko u~ili{te, so laboratorii, marketing agen-cii, pretstavni{tvo na KOSGEB, javna dràvna institucija voramkite na Ministerstvoto za industrija i trgovija za poddr{kana maloto stopanstvo.

74


Ø Grupa na srodni, kompatibilni pretprijatija koi pretstavuvaat�grozd� ( cluster) od pretprijatija.Tie so svojata kompatibilnosti srodnost se povrzuvaat i se nadopolnuvaat, naj~esto geograf-ski koncentrirani. Modelot na grozdovi zna~i zdruùvawe, atipi~en primer za ovoj model e modelot na razvoj na maloto sto-panstvo na Emilija Romawa vo Republika Italija. Vo ovoj vidna zdruùvawe, golemite pretprijatija moè da imaat klu~nauloga na privlekuvawe okolu sebe na golem broj srodni malipretprijatija, so~inuvaj}i na toj na~in grozd, grupa na srodni ipretprijatija {to se nadopolnuvaat me|u sebe i koi tesno sora-botuvaat.

Ø �âdor strategija� e mo`nost za razvoj na tn. �korporaciskopretpriemni{tvo�, koga vo ramki na golemite pretprijatija sedava mo`nost za razvoj na nezavisni privatni pretprijatija iliprivatizirani delovi od postoe~koto pretprijatie. Takanare~e-nata �~ador-strategija� ili strategijata na pokrovitelstvo nagolemite vrz malite pretprijatija i zanaet~ii e mnogu ~estoprimeneta vo visokorazvienite zemji, kade iljadnici mali isredni pretprijatija se vo �kontrakting� (dogovorni) odnosi sogolemite kompanii za proizvodstvo na avioni, avtomobili, komp-juteri, vo voenata industrija itn. Vo sosedstvoto e poznat pri-merot na ovoj vid strategija na SIMPO od Vrawe, kade golemdel od proizvodstvenite procesi se dadeni na upravuvawe na pret-priema~i vo ramki na pretprijatieto. Taka, poleka tie ne samo{to uspe{no gi vodat tie proizvodni pretprijatija, tuku i obez-beduvaat supstitucija na uvoznite delovi ( od R.Italija) sodoma{no, sopstveno proizvodstvo. Zna~i, SIMPO im dade {ansana svoite vraboteni da gi pokaàt i razvijat svoite pretpri-ema~ki sposobnosti (interpartnerstvoto go razvivaat) i pod svo-jata kapa obezbedija razvoj na privatnite inicijativi, a so toai razvoj na celoto pretrprijatie/sistem.

Ø Razvoj na tn. centralnosatelitski sistem, koga site mali pret-prijatija se obedineti so edno strogo specijalizirano golemopretprijatie koe gi vr{i site uslugi za niv, a osobeno pri iz-vozot i uvozot. Taka se obezbeduva efikasnost, racionalnost voraboteweto, bidej}i postoi stroga podelba na funkciite. Toaobi~no go pravat golemite, odnosno srednite pretprijatija voime na malite.

Ø Partnerstvo preku zdruùvawe vo zadrugi, partnerski pretpri-jatija, dru{tva dava mo`nost za jaknewe na privatniot sektor,kako i polesno povrzuvawe i sorabotka so golemite pretprijati-ja/sistemi.

75


Ø Strategiski partnerstva-zdruùvawa

Zaedni~koto partnerstvo, odnosno zdruùvaweto me|u malosto-panstvenicite od edna strana i zdruùvaweto na malite i go-lemite pretprijatija, ima za cel zgolemuvawe na vrednosta nakomparativnite prednosti na pretprijatijata i na nivnite zaed-ni~ki efekti, korisni za site partneri (win/win princile)7). Strat-egiskite partnerstva obezbeduvaat polesen pristap do najnovitetehnologii, obezbeduvaat internacionalizacija, iznao|awe nanovi pazari, investitori, namaluvawe na politi~kiot i finan-siskiot rizik itn. Od druga strana, se smeta deka se gubi nezavis-nosta na partnerite preku ovoj pat na zdruùvawe i delovnorabotewe. Statistikata pokaùva deka okolu 50% od strategis-kite partnerstva propa|aat, no sepak se javuvaat novi partner-stva vo interes na zaedni~ki celi i koristi.

Ø Kako zna~ajni formi na strategisko partnerstvo, koi vo svetotse razvivaat i poddrùvaat i koi ednovremeno ozna~uvaat i sred-stvo za finansirawe na maloto stopanstvo se:

1. licencite;

2. fran{izing dogovorite (raboteweto na Mek Donalds, na prim-er), fran{izing-sistemot, lizingot i licencnite dogovori,isto taka, se forma na povrzuvawe na malite so golemite sto-panski subjekti, a se vo funkcija na ostvaruvawe na zaedni~katacel - ostvaruvawe na povisoka dobivka. Interesot za ostvaru-vawe na profit e toj {to gi mobilizira pretprijatijata darazvivaat mnogubrojni formi na sorabotka;

3. zaedni~kite vloùvawa;

4. kooperanskite (subcontracting) dogovori me|u golemite i mal-ite pretprijatija itn. Maloto stopanstvo moè da bide vaènsegment na ostanatoto, golemo stopanstvo preku vospostavu-vawe na kooperanski, subcontracting dogovori (poddogovori) zasorabotka. Majkl Porter, poznat amerikanski nau~nik, strate-giskoto zdruùvawe go smeta za {iroko bazirana strategijana me|unarodno liderstvo. Toa zdruùvawe vodi kon povisokiformi na organiziranost, {to e prifatlivo i poèlno vokonkurentskata bitka na me|unarodnite pazari.Povrzuvawetona malite i golemite stopanski subjekti preku kooperantskidogovori e osobeno bitno za makedonskoto stopanstvo. Takvi

7) Ica Rajshek: Strategic �Alliance an the Small Firm�, 24th European Small Business Sem-inar,1994, Slovenia, September 21-23,1994, str.229.

76


odnosi na sorabotka postoeja i vo minatiot period na dogovor-nata ekonomija i treba da se poddrùvaat i vo uslovi na pazar-na ekonomija vo interes na konkurentno proizvodstvo. Dobarprimer za vakvi kooperanski odnosi so malite privatni pret-prijatija postoe{e vo minatoto kaj MZT-Skopje.

4. Zaklu~ok

Problemite {to stojat pred golemite pretprijatija vo zemjata, sezaedni~ki problemi na stopanstvenicite, pa ottuka e nu`no prezemawena merki i aktivnosti na makro i mikro nivo, odnosno na nacionalnonivo, kako grià na dràvata (vladata) za obezbeduvawe uslovi za nepre~enstopanski razvoj i delovno rabotewe i na nivo vo pretprijatijata- preze-mawe na merki koi obezbeduvaat sovremeno delovno rabotewe (sovremenmenaxment, marketing, voveduvawe nova tehnologija i znawe, novi prin-cipi vo delovnoto rabotewe) .

Edinsteveno so zaedni~ki napori na site relevantni faktori nanacionalno nivo i na nivo na pretprijatijata moè da se o~ekuvaat poz-itivni efekti vo povrzuvaweto i delovnata sorabotka i partnerstvo nagolemite i malite stopanski subjekti .

Formite na organizirawe i zdruùvawe na malite i golemite pret-prijatija se mnogubrojni i mnogu efikasni za afirmacija na pretpriem-ni~kite idei na poedincite, tie se vo interes na konzistentna dràvnapoddr{ka na privatniot sektor vo stopanisuvaweto, kako imperativ zaizlez od ekonomskata stagnacija, bezrabotica i siroma{tija. Za niv pos-tojat mnogu pozitivni primeri vo svetskata ekonomija, pa i kaj nas, taka{to tie treba da se razvivaat, da se neguvaat i da se pomagaat so raznimerki, sredstva i instrumenti.Toa treba da bide postojana zada~a i celna:

Ø nacionalno nivo-strategisko nivo preku donesuvawe na povol-ni sistemski zakoni i sozdavawe na povolno delovno opkruù-vawe i so usvojuvawe na nacionalna politika na poddr{ka namaloto stopanstvo, pretpriemni{tvoto i inovatorstvoto;

Ø institucionalno nivo preku izgradba na mreà na raznovidniinstitucii so odredeni zada~i i celi za jaknewe na privatniotsektor;

Ø nivo na pretprijatija kade treba da se prifa}aat i primenuvaatsovremenite metodi na rabota vo interes na pobrz ekonomskirazvoj i napredok;

77


Ø sistemska poddr{ka na privatiziranite golemi pretprijatija izagubari za vklu~uvawe vo ekonomskiot ̀ ivot, a ne likvidirawepo sekoja cena;

Makedonskata dràva treba poeksplicitno da se zaloì za cvrstai jasna poddr{ka na privatniot sektor, ne ostavaj}i prostor za nega-tivnite sfa}awa deka privatniot sektor treba da se ostavi sam da serazviva stihijno. Promenata na svesta kaj lu|eto, kaj vrvniot menaxmentna privatiziranite pretprijatija osobeno, i kaj nositelite na odlukina nacionalno nivo e od golemo zna~ewe za nepre~eniot i brz razvoj namaloto stopanstvo i ekonomskiot razvoj vo celina.

Vra}aweto na doverbata me|u lu|eto vo procesot na stopanisuvawe,jakneweto na delovniot moral, delovnosta i profesionalizmot se nema-terijalni faktori, koi silno vlijaat vrz motiviranosta na menaxmen-tot na golemite pretprijatija i na pretpriema~ite vo maloto stopan-stvo za razvoj i neguvawe na delovnata sorabotka i partnerstvoto.

Sekako deka stranskite programi, osobeno na EU za regionalna sor-abotka, treba nesomneno da se prifa}aat i da se stane del od niv, vointeres na pobrzo integrirawe so evropskite ekonomii.

Literatura:

1. D-r Marija Zarezankova-Potevska: �Perspektivite na malotostopanstvo�, Neol, Skopje, 2000

2. Zoran Jolevski:Multinacionalnite korporacii, predizvik nasovremenata ekonomija Skopje, Economy press,1997

3. Ica Rajshek: Strategic �Alliance an the Small Firm �,24th European SmallBusiness Seminar,1994, Slovenia, September 21-23,1994,str.229

4. Poutziouris Panirkos: �The Development of the Family business�,24th Eu-ropean Small Business Seminar,1994, Slovenia, September 21-23,1994.

79

Jorgo ]uka, m-r Qerka Tot Naumova

Jorgo ]ukaM-r Qerka Tot NaumovaAD OHIS SKOPJE

RAZVOJOT NA OHIS I EFEKTITEVO PROIZVODSTVOTO,

IZVOZOT I INVESTICIITE

Limitira~kite komponenti vo razvojnite pravci namakedonskata ekonomija

Ako se bara uspe{na ekonomija, }e treba maksimalno da se po~ituvasÈ ona {to e ekonomski logi~no, {to dava ekonomki efekti, {to otvoranovi mo`nosti i vizii i {to ja pro{iruva materijalnata baza na op{-testvoto. Me|utoa, potrebno e da se kaè, deka dejstvuvaweto na ekonom-skite zakonitosti ne se apstraktna pojava, ne dejstvuvaat von kontekstotna konkretnite uslovi. Na ovoj domen dejstvuvaat cela niza poznati inepoznati faktori i uslovi, i toa: pazarniot mehanizam so politika naceni, razvojno tehnolo{ki ambicii i instrumenti i merki na stopan-skiot sistem.

Makedonskoto stopanstvo se do 1970 godina glavno sÈ nao|alo vofazata na sozdavawe preduslovi za razvoj, angaìraj}i vo prethodnitedve decenii okolu 70% od bruto investicionite vloùvawa vo izgradbana krupni industriski objekti. Toa nu`no uslovilo povisoko izdvoju-vawe ne samo na sopstvenata akumulacija, tuku u{te pove}e i dodatnaakumulacija potpirana vrz krediti od me|unarodnite pazari na kapital.

80


Razvojot se temele{e na golemite pretprijatija vo ramkite na jugosloven-skiot koncept vo koj Republika Makedonija be{e snabduva~ so surovinii repromaterijali na stopanstvata na drugite republiki. Investicioniteaktivnosti vr{eni vo sedmata decenija od minatiot vek ostavat dlabokitragi vo razvojot na Makedonija. Tie ozna~uvaat prodolùvawe na objek-tivno uslovenata faza na ekstenziven razvoj koj se soo~i so visoki cenina energijata i opa|aweto na konjukturata na sektorot na primarniteproizvodi.

Vo osumdesettite godini se predviduva{e da se sozdadat uslovi zapremin od ekstenziven kon intenziven model na razvoj. Me|utoa, ekonom-skata kriza koja zapo~na vo taa decenija i prerasna vo op{testveno-poli-ti~ka kriza ne samo {to go sopre procesot na predvidenite strukturnipromeni tuku i go unazadi, blokira, naru{i i ~ija stagnacija i realnoopa|awe prodolùva i denes. Kon sredinata na osumdesettite godini sto-panstvoto na Republika Makedonija vleze vo faza na dezinvestirawe.�Fazata na efektuirawe na investiciite od ovoj ciklus vremenski vlegu-va vo uslovi na naru{en input i visoko podignat prag na minimalenrentabilitet, vrednosno depresiran produkt i visoka optovarenost sotro{oci na slu`bata po kreditite.� 1)

Od po~etokot na devedesettite godini nastapi period na izgradu-vawe na nova filozofija na ìveeweto vo Republika Makedonija vrzprincipite na ekonomski i politi~ki pluralizam vo odnos na nositelitena sopstvenosta. Procesite na promenite vo toj period nare~en tranzici-ja se mo{ne sloèni, pove}eslojno navleguvaat vo site strukturi na eko-nomskiot ìvot. Ova vreme nametnuva svoi problemi, postavuva novipra{awa, bara odgovori, otkriva nevideni mo`nosti za ekspanzija i sozda-va golemi predizvici i konkurencija vo nemirniot nau~no - tehnolo{kii ekonomski razvoj.

Sekoja zemja denes, pomalku ili pove}e, ~uvstvuva nekoja limiti-ranost vo stopanskiot razvoj. Osnoven ograni~uva~ki faktor vo razvo-jot na Republika Makedonija ostanuva: nedostig od akumulacija, odnosnoinvesticii, nedostig od sovremeni tehniki i tehnologii, a posebno odtehnolo{kite znaewa. Ova napred iznesenoto ukaùva deka sÈ u{te ne enapraven presvrt kon intenzivno stopanisuvawe, {to e osnovna pret-postavka za odrùvawe na stabilen i kontinuiran ekonomski raste`,{to delumno e rezultatot i na op{tite uslovi i mo`nosti za razvoj.

1) Akademik Nikola Kqusev, �Pogledi i promeni�, Knigoizdavatelstvo �Ma-tica Makedonska� �Skopje, 1995 godina.

81


Vo makroekonomskata i razvojnata politika na Republika Make-donija prioritetno mesto se dava na poddr{ka na malite i sredni pret-prijatija. Za razlika na ova, na pra{awata povrzani so golemite pret-prijatija mnogu malku vnimanie se posvetuva i tie se prepu{teni da sesnao|aat kako umeaat i moàt. Pra{awata svrzani so golemite kompa-nii se sloèni i kompleksni. Vo uslovi na socijalisti~koto stopanstvogolemite firmi vo golema mera bea za{titeni od konkurencijata i pre-te`no rabotea za jugoslovenskiot pazar. So raspa|aweto na toj pazar seraspadna iluzijata za nivnoto dobro rabotewe. Gubeweto na pazari zna-~ajno go stesnija prostorot za izvoz. Preorientacijata na novi pazariporadi nepovolna konkurenciska sposobnost na pogolem broj na proiz-vodi te{ko se ostvaruva. Toa bara prestruktuirawe na proizvodstvotovo funkcija na ostvaruvawe na visokodohodovno proizvodstvo so trajnaizvozna orientacija.

1. Procesite na promenite vo ekonomskiotraste` na AD OHIS

Tranzicionite procesi od 1990 godina navamu stanuvaat na{a real-nost. Zapo~nati i aplicirani vo nedovolno razviena ekonomija i nepo-volna struktura na stopanstvoto pridonesoa da dojde do namaluvawe naefikasnosta na stopanisuvaweto. Nasproti toa, pazarnoto stopanstvobara indicijativnost, menaxersko konsolidirawe, kultivirawe na in-dividualnata inicijativa. Toa e tvore~ki napor da se osvojat novi proiz-vodi, da se organizira raboten tim, da se podigne ~uvstvo za pretpriem-~ivost. Vo ovie sloèni uslovi na stopanisuvawe i pogolem broj na ogra-ni~uva~ki faktori golemiot hemiski gigant AD OHIS ne uspea na za-dovolitelen na~in da se prisposobi, odnosno da gi nadmine slednitelimitira~ki komponenti: stagnantni tendencii vo proizvodstvoto, nep-ovolna proizvodstvena struktura, visoka tehnolo{ka deprecijacija, ne-zadovoliteleni izvozni rezultati, visoka uvozna zavisnost, podolgoro~enproces na dezinvestirawe i golema prevrabotenost.

Op{ta e ocenkata deka polo`bata na OHIS, gledano vo celina, eisklu~itelno sloèna. Trgnuvaj}i od ova, osobeno vnimanie treba da muse posveti na fizi~kiot obem na proizvodstvoto, dinamiziraweto naizvozot i investiciite.

82


1.1. Dinamika na relevantnite indikatori voizminatite godini

1.1.1 Osvrt na ostvarenoto proizvodstvo

Vo tabelite 1 i 2 se pretstaveni osnovnite pokazateli vo OHIS odkoi se izveduva analiza.

Grafikon 1

Izvor: Dokumentacija na OHIS.

Tabela 1DINAMIKA NA OSTVARENOTO PROIZVODSTVO

VO FIZI^KI OBEM

1990 = 100Godini

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Indeksi 40,1 36,8 31,1 30,9 24,7 27,2 32,1 28,2 18,5 16,9


Tabela 2

STEPEN NA KORISTEWE NA KAPACITETITE

- vo %Elementi Godini

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

Stepen nakoristewe nakapacitetite

84,4 37,2 31,1 26,7 26,3 20,8 22,9 27,1 22,1 15,1


83


Relevantnite podatoci za sogleduvawe na sostojbite vo OHIS voizminatite godini ukaùvaat na negativnite tendencii kako vo ostvare-niot fizi~ki obem na proizvodstvoto taka i vo koristewe na instalira-nite kapaciteti. Namaluvaweto na proizvodstvoto se ostvaruva so pogo-lem intenzitet i toa e pod vlijanie na reduciraweto na koristeweto nakapacitetite, zgolemenite tro{oci za rabota, kako i ograni~enite mo`-nosti za plasmanot na doma{niot, a osobeno na stranskiot pazar. Nepo-volnata sostojba so likvidnosta i ograni~enite mo`nosti za koristewena skapi bankarski krediti ja ote`nuva snabdenosta so surovini i repro-materijali i go limitira proizvodstvoto.

Zgolemuvaweto na proizvodstvoto i negovoto prestruktuirawe so-glasno izostrenite barawa na doma{niot i stranskiot pazar e od impera-tivno zna~ewe za natamo{niot razvoj na OHIS.

Proizvodstvoto vo OHIS moè da se zgolemi prvenstveno so podi-gawe na stepenot na koristeweto na postojnite kapaciteti i so presvr-tuvawe na negativniot trend vo pravec na podinami~en porast na posto-jnite kapaciteti. Osnoven preduslov e da se aktiviraat kapaciteti ~ijstepen na iskoristenost e relativno nizok. Zatoa e neophodno konkret-no da se sogledaat pri~inite za izrazito niskiot stepen na iskoristuva-we na instaliranite proizvodni kapaciteti. Taka }e se dobie realnaslika za vlijanieto na problemite vo samoto proizvodstvo (zastarenaoprema i tehnologija, snabduvawe so potrebni surovini i repromateri-jali, nedostig, odnosno te{ki uslovi za obezbeduvawe na obrten kapitali dr.) od edna i za vlijanieto na ote`natiot plasman na proizvodite naOHIS na doma{niot, a u{te pove}e na stranskiot pazar, od druga stra-na.

Pri ispituvaweto na supstitucijata na faktorite na proizvodstvo-to vo OHIS , izvonredna va`nost ima poznavaweto na na~inot na formi-raweto i utvrduvaweto na cenite na site faktori na razvojot vo proce-sot na nivnoto sozdavawe, odrùvawe i eksploatacija. Pri toa treba dase znae visinata na ~ineweto na faktorite na proizvodstvoto i nivnotome|usebno odnesuvawe vo procesot na izborot na supstitucija na superi-orniot faktor. Za taa cel potrebno e, prethodno presmetuvawe na sitevidovi tro{oci, i toa ne samo na materijalnite, tuku i na site druginematerijalni faktori na razvojot.

No, kreativno -tvore~kata funkcija vo odnos na proizvodstvoto nezavisi samo od raspoloìvite materijalni resursi i nivnata najadek-vatna alokacija, tuku i od sposobnosta na vrabotenite vo OHIS za in-vencija na novi orudija za rabota, novi asortimani, sposobnost brzo dase proektira, organizira i aktivira procesot na inovaciite.

84


�ôve~kiot kapiatal� vo OHIS e zna~aen faktor za raste` na pro-izvodstvoto i razvojot. So dostrel na novite znaewa se otvora prostorza upotreba na ~ovekoviot resurs vo procesot na reprodukcijata na opti-malen na~in, negova valorizacija spored sovremeni kriteriumi za valo-rizacija na razvojnite faktori i zgolemuvawe na konkurentnosta na svet-skiot pazar.

Za zgolemuvawe na proizvodstvoto vo OHIS potrebni se finan-siski sredstva za neophodna tehni~ka obnova i tehni~ka modernizacija,a daleku poteòk problem pretstavuva nedostigot na potrebni obrtnisredstva. Tie sredstva treba da se obezbedat od posebni izvori, odnosnood povolni kreditni linii. Osovremenuvawe na tehnikata i tehnologi-jata }e ovozmoì prestruktuirawe na proizvodstvoto so povisoka fazana prerabotka, pro{iruvawe na izvozot i zgolemuvawe na profitabil-nosta.

Zaìvuvawe na stabilen natamo{en raste` na proizvodstvoto emoèn samo so poefikasno stopanisuvawe i so upravuva~ka i tehnolo{kamodernizacija preku pazarno vrednuvawe na kapitalot, trudot, znaewe-to, inovaciite i menaxerstvoto.

Grafikon 2

STRUKTURA NA VRABOTENITE VO AD �OHIS� VO 2002

Izvor: Vidi tabela3

Tabela 3KVALIFIKACIONA STRUKTURA NA VRABOTENITE VO OHIS

(PERIOD 1990 � 2002 GODINA)

Elementi Stepen na obrazovanie

I II III IV V VI VII/1 VII/2 VIII

Kvalifikacija NKV PKV KV SSS SSS VSS VSS M-r D-r Vkupno

1990 godina 807 493 1631 1948 190 - 552 14 - 5635

2002 godina 334 155 847 1155 83 107 377 11 2 3071


KV

28%SSS (IV, V)

40%

PKV

5%

NKV

11%

VSS (VII/1,

VII/2, VIII)

13%

VSS (VI)

3%

85


1.1.2 Dinamizirawe na izvozot

Preku izvozot se realizira proizvodstvoto. Ottamu zgolemuvawe-to na izvozot pretstavuva osnovna pretpostavka za poredovno snabduvaweso uvozni surovini i vrz taa osnova dinamizirawe na proizvodstvoto,kako i za uvoz na oprema, odnosno za podigawe na tehni~ko-tehnolo{kotonivo.

Tabela 4STRUKTURA NA OSTVARENATA REALIZACIJA VO OHIS

- struktura vo %Elementi Godini

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Doma{en pazar 41,6 36,7 41,9 43,6 39,3 47,1 60,8 59,7 52,4 55,4

Stranskipazari

58,4 63,3 58,1 56,4 60,7 52,9 39,2 40,3 47,6 44,6

Vkupno 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0


Niskoto nivo na izvozot ne sozdava po{irok prostor za uvoz nasurovini i repromaterijali, kako i za angaìrawe dopolnitelna akumu-lacija od stranstvo vo funkcija na pogolema eksportna orientiranost iostvaruvawe na pointenziven razvoj. Op{ta orientacija e proizvodstvotona site proizvodi vo OHIS da se ostvaruva so osvojuvawe na standardikoi se primenuvaat vo razvienite ekonomii bidej}i toa pretstavuva osno-ven preduslov za vlez na stranskite pazari. Unapreduvaweto na konkuren-

Grafikon 3

Izvor: Dokumentacija na OHIS

86


cijata vrz pazarno - konkurentski uslovi }e pridonese za pobrzo pre-struktuirawe na proizvodstvoto i zgolemuvawe na negovata konkurentnasposobnost.

Odrùvaweto i zgolemuvaweto na cenovnata konkurentnost spremastranstvo prvenstveno bi se zasnovalo vrz zgolemuvawe na proizvodstvo-to i namaluvawe na tro{ocite na rabotnata sila po edinica proizvod.Dolgoro~niot faktor koj vlijae na izvoznata pobaruva~ka na proizvoditee me|unarodnata konkurentnost.

Me|unarodnata konkurentnost moè da se definira kako: �Stependo koj nekoja zemja moè pod slobodni pazarni uslovi da proizveduvastoki i uslugi koi go poloùvaat testot na me|unarodnite pazari, pri-toa odrùvaj}i gi i pro{iruvaj}i gi realnite dohodi na naselenieto nadolg rok.� (OECD 1992)2)

Zgolemuvaweto na izvozot vo OHIS vo osnova }e zavisi od obez-beduvawe na povolni sredstva za kreditirawe na proizvodstvoto za iz-voz i na izvozot. Izvozot moè da se zgolemuva prvenstveno so neposred-no povrzuvawe so renomirani stranski partneri zaradi vklu~uvawe vosovremenite tehnolo{ki i marketin{ki tekovi.

1.1.3 Investicionata aktivnost vo OHIS

Nedostigot na kapital za investirawe vo osnovni i obrtni sredst-va e kriti~en faktor za razvoj na OHIS. Osnoven problem na investi-raweto e samoto nisko nivo na vloùvawata. Od krajot na 1982 godina sejavuvaat znaci na depresija vo investiraweto. Vo hemiskata industrijaneinvestiraweto zna~i stagnacija i odewe na nadolna linija. Vo izmi-natiot periodot od 5 godini OHIS investira{e od sopstveni sredstva10,5 milioni evra, no toa dovede do golema nelikvidnost.

Osnovnite problemi koi gi determiniraat sostojbite i limiti-ra~ki vlijaat na raboteweto vo OHIS se dolgogodi{noto neinvesti-rawe vo razvojot i zaostanuvawe na tehnolo{ka opremenost. Tehnolo{-kata zastarenost na opremata iznesuva okolu 80%, sogledano od ednostav-nata presmetka: vrednost na osnovnite sredstva, amortizacija i isprav-ka na vrednosta na osnovnite sredstva.

Iscrpeni se mo`nostite na dopolnitelni investicii od nadvore{-ni izvori so ogled na slabata reproduktivna sposobnost i visokite kamat-ni stapki na kreditite. Izgradbata na novi kapaciteti ~esto ne ovoz-moùva prednost na pazarot, od pri~ina {to aktiviraweto na investici-

2) Makedonska akademija na naukite i umetnostite, Strategija za izvoz naRepublika Makedonija, Skopje, 1999 godina.

87


ite i nivnoto voveduvawe vo proizvodstvoto traelo mnogu dolgo. In-vestiraweto moè da se intenzivira dokolku se zgolemat o~ekuvaniteneto prilivi. No, visokite investicioni stapki avtomatski ne zna~atvisoki stapki na porast na proizvodstvoto, a u{te pomalku na izvozot.Najop{tite pri~ini za opa|aweto na efikasnosta na investiciite kakoeden od klu~nite preduslovi za op{tata ekonomska efikasnost, treba dase baraat vo zapostavuvaweto na razvojnata strategija, fazata na razvo-jot vo OHIS.

Odrùvaweto na traen razvoj na OHIS e nevozmo`no bez zgolemu-vawe na investicionata aktivnost. Potrebno e iznao|awe na stranskiinvestitori vo procesot na privatizacija so koe bi se ovozmoìla revi-talizacija na postojnite proizvodni kapaciteti. Rastot na investici-ite bi se podrùval so: stabilni kamatni stapki, stimulirawe na priliv-ot na stranski kapital po osnov na direktni investicii i zaedni~kivloùvawa i so stimulirawe na doma{noto {tedewe.

1.2. Ograni~uva~ki faktori i pretpostavki zazgolemuvawe na proizvodstvoto, izvozot iinvesticiite

1.2.1 Proizvodstvo i izvoz

Merkite na tekovnata ekonomska politika za poddr{ka i pottiknu-vawe na izvozot, kako i za za{titata na doma{noto proizvodstvo, istotaka ne bile dosledni vo funkcija na podinami~en i stabilen razvoj nanadvore{no � trgovskata razmena na Republika Makedonija.

Od eksternite ograni~uva~ki faktori najzna~aen e ostratakonkurencija na pazarite na razvienite zemji. Nerealno e da se o~ekuvastrategijata za ekspanzija na na{iot izvoz da se ostvaruva samo pod vli-janie na pazarnite impulsi, tuku mora aktivno i re{itelno da se poddrìso kompleksen i konzistenten stopansko - sistemski instrumentarium.Neophodno e da se obezbedi kvalitetno nov institucionalen ambient sokoj }e se sozdadat soodvetni makro - ekonomski uslovi {to }e korespond-iraat so sovremenite pravila na svetskiot pazar. Za taa cel bi trebalotemelno i su{tinski da se transformiraat postojnite institucii i dase formiraat opredeleni novi institucii.

Strategijata za izvoz na Republika Makedonija za hemiskite proiz-vodi predviduva: �Problemite se specifi~ni kaj sekoja posebna grupaproizvodi od ovoj izvozen sektor, a zaedni~ki problemi im se tehnolo{-kata zaostanatost vo odnos na stranskite konkurenti, nedostig na obrt-ni sredstva i problemite vo plasmanot na tradicionalnite stranskipazari. Kaj proizvodite od plasti~ni materii, detergentite i nekoi bazni

88


hemiski proizvodi seriozen problem pretstavuva i nedovolna za{tita iilegalniot uvoz. Nesomneni mo`nosti postojat za obnova i zgolemuvawena proizvodstvoto na sintetski vlakna, no osnoven problem pretstavuvanamalenoto proizvodstvo vo doma{nata i vo tekstilnata industrija nazemjite porane{ni golemi uvoznici na ovoj vid proizvod.� 3)

Aktivnostite vo poddr{kata na proizvodstvoto i izvozot moàtda bidat podeleni vo pet oblasti:

- Podobruvawe na generalnite ekonomski uslovi;

- Namaluvawe na tro{ocite po edinica trud, vklu~uvaj}i gi dano-cite, obvrskite i pridonesite;

- Namaluvawe na tro{ocite na kapitalot;

- Adekvatna politika na devizen kurs;

- Podobruvawe na infrastrukturata.

Angaìrawe za slednite generalni i selektivni izvozni stimu-lacii:

- Osloboduvawe od pla}awe na danok na dobivka za period od 5godini, po~nuvaj}i od denot na zapo~nuvawe na proizvodstvoto;

- Osloboduvawe od danok na dobivka vo visina na tro{ocite zakapitalni investicii;

- Osloboduvawe od danok za dobivka za investicii vo istraùvawei razvoj;

- Celosno osloboduvawe od carinski dava~ki za uvoz na surovi-ni, oprema i rezervni delovi.

So soodvetni merki na nadvore{no trgovskata politika, angaì-raweto na dràvnite organi e od posebno zna~ewe za vrzuvawe na izvo-zot na OHIS-ovite proizvodi. Zna~ajni mo`nosti postojat i vo razme-nata so porane{nite jugoslovenski republiki za koi postojat realniekonomski uslovi kako pove}edeceniska reprodukciona i delovna povr-zanost na stopanstvata.Toa e mo`no pod vlijanie na ve}e sklu~enitespogodbi za slobodna razmena so ovie novoformirani dràvi.

1.2.2 Investicii

Zgolemuvaweto na investiciite pretstavuva vaèn element na sce-narioto za raste` na proizvodstvoto i izvozot. Za jaknewe na pointen-zivna investiciona aktivnost primarno mesto ima jakneweto na fina-siskiot sistem na zemjata. Vkupnata ponuda na sredstva za investicii na

3) Makedonska akademija na naukite i umetnostite, Strategija za izvoz naRepublika Makedonija, Skopje, 1999 godina.

89


finansiskiot pazar vo Republika Makedonija e relativno mala i nedo-volna. Obemot na investiciite vo golema mera e determiniran od visoki-te kamatni stapki na bankite. Nedostasuvaat institucii, instrumenti iformi so koi ne samo {to }e se zbogatat oblicite na {tedewe i inves-tirawe tuku }e se ostvari i pogolema uspe{nost vo alokacijata na fina-siskite sredstva. Vo ekonomskiot razvoj na OHIS stranskiot kapitalima{e i ponatamu ima izvonredno zna~ajna uloga, osobeno stranski di-rektni insvesticii i zaedni~ki vloùvawa.

So toa, realno se o~ekuva deka }e se sozdadat uslovi vo naredniotperiod da dojde do oìvuvawe na proizvodstvoto, dinamizirawe na izvo-zot i do postabilen i kontinuiran razvoj.

2. Idniot razvoj na OHIS

Vo Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na Republika Make-donija se istaknuva: �Pobliskoto sogleduvawe na razvojnite mo`nostina hemiskata industrija moè da se ostvaruva so proizvodstvena i tehno-lo{ka modernizacija na postojnite kapaciteti, pogolema delovna sora-botka so stranski partneri i so izgradba na mali i sredni pretprijati-ja. Istovremeno moàt da se sozdadat uslovi za voveduvawe novi tehno-logii vo proizvodstvoto na hemiskite proizvodi, novi proizvodni pro-grami na proizvodi dobieni po pat na biotehni~ki postapki. Ova zgole-meno proizvodstvo moè da bide ostvareno samo pod dejstvo na pazarno -konkurentski uslovi i poorganiziranost kon pretpriema~kite inicij-ativi na potencijalnite investitori� 4)

Za sozdavawe povolni uslovi za razvojot OHIS mora da ima, predsÈ moderen menaxment so golema razvojna energija i mobilizacija. Istotaka e va`no da privle~e stranski investitor i da se otvori kon svetot,koe treba da bide naso~eno kon prilivot na stranski kapital koj ne evaèn samo kako dopolnitelen izvor na kapital tuku i poradi transferna moderna tehnologija. Vlezot na stranskiot kapital vo vid na preze-mawe na del od OHIS kako zaedni~ko vloùvawe ili dokapitalizacija}e ja smeni nedovolno efikasna sopstveni~ka struktura na kapitalot.Vrednosta na OHIS se procenuva na 50 milioni evra: 48 % od kapitalotna firmata e na akcionerite, 43% od kapitalot e dràven, 7% mu pripa|ana Fondot za PIOM.

4) Makedonska akademija na naukite i umetnostite, Nacionalna strategijaza ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija , Skopje, 1997 godina.

90


Razvojot }e zavisi od pove}e faktori koi moàt da se grupiraat vodve grupi: interni i eksterni faktori.

Najbitnite interni faktori na koi moè da vlijae OHIS: namalu-vawe na tro{ocite za proizvodstvo so pogolema produktivnost na tru-dot, nastojuvawe da se ostvari odr`liva konkurentska prednost na paza-rot preku posebno vnimanie na zadrùvawe na ve}e izgradeniot imix istandarden kvalitet na proizvodite, osvojuvawe na novi pazari so sovre-mena marketing koncepcija, od osobeno zna~ewe e da se intenzivira raz-menata i sorabotkata so stranskite partneri i inkorporirawe vo inte-gralni procesi na svetskoto stopanstvo, naplata na finansiskite po-baruvawa, re{avawe na prevrabotenosta i drugi.

Eksterni faktori: brzinata na strukturni reformi- privatizaci-ja, rekonstrukcijata na bankite, fiskalnata reforma i reformata nasocijalnite fondovi.

3. Poddr{ka na dràvata na razvojnite trendovi

Pazarnoto stopanstvo bara aktivna uloga na dràvata. Opredelenadràvna regulacija i makroekonomska politika se potrebni za stabilenrazvoj kako poddr{ka na razvojnite trendovi na pazarnata ekonomija ivo efikasnata kontrola nad sproveduvaweto na propi{anite pravila naodnesuvawe i na utvrdenite opredelbi za razvoj. Osnovnite ekonomskifunkcii na dràvata se sozdavawe na uslovi za efikasna alokacija nafaktorite na razvojot. Dano~nata politika da bide vo funkcija na raz-vojot. So carinskata politika � vrz programskite osnovi da se namaluvaatcarinite. Razvojot na sistemot da se zasniva na reforma na makroekonom-skata politika, institucionalna transformacija i instrumentalna ino-vacija.

Grafikon 4

STRUKTURA NA VREDNOSTA NA KAPITALOT NA AD �OHIS� VO 2002

Izvor: Dokumentacija na OHIS

Akcioneri

48%

Dràva

43%

Drugo

2%PIOM

7%

91


Nositelite na ekonomskata politika treba da dadat odgovor kakogolemite pretprijatija da se izvle~at od ovoj �ma|epsan� znak na tran-zicijata - presvrtot od sostojbata vo koja se nao|aat.

Izlezot treba da se pobara vo ekonomijata na ponudata i vo noviteinvesticii. Sredstva za novi investicii treba da se baraat i vo dràvniterezervi koi se dimenzionirani nad neophodnite potrebi na dràvata ivi{okot bi trebalo da odi vo nova investiciona potro{uva~ka. Najgole-miot izvor made in Makedonija � 500 milioni dolari (po konverzijata namarka vo evro) {tedni vlogovi koi bankite gi imale plasirani vo stran-stvo. Doma{nite banki treba da se svrtat kon stopanstvoto, da prezematzafati nenaplatenite pobaruvawa da se svedat na nivoto na Evropskaunija ili kaj nekoj od sosedite. Kaj EU toj procent e 2%, vo Slovenija6%, vo Hrvatska 7% , vo na{ata zemja nenaplatata iznesuva 20%.

Investiciite mora da se obezbedat bez novi zadolùvawa, insisti-raj}i isklu~itelno na stranskite direktni investicii. Vodewe politi-ka na realen devizen kurs na denarot na dolg rok. So toa }e se stimulirauvozot na investicionata oprema. Koristeweto na devizen kurs kako ins-trument za odrùvawe na cenovnata konkurentnost sprema stranstvo.Brzoto povrzuvawe na makedonskata so svetskata ekonomija }e bara i odekonomskata i od razvojnata politika da bidat vo funkcija na ostvaruva-we na platno-bilansnite celi.

Dràvata mora da izgradi strate{ka opredelba na razvojot, morada izgradi sistem za privlekuvawe na kapitalot od stranstvo i da izgra-di sopstvena investiciona klima.

Stranskiot kapital da se koristi vrz programski opredelbi i dabide inkorporiran vo ramkite na edna jasno definirana strategija:

- Da se sozdadat uslovi za stranski direktni investicii;

- Dràvata da napravi vodi~ za investirawe;

- Promocija na golemite kompanii vo stranstvo;

- Sozdade kontakti so stranski investitori;

- Otvori prestavni~ki mreì na firmi, komori i sli~no kako iekonomski misii na makedonski pretprijatija vo stranstvo iobratno.

Naporite treba da se svrtat kon osnovnite faktori za opstanok:zgolemuvawe na proizvodstvoto, zgolemuvawe na izvozot, nadminuvawena tehnolo{koto zaostanuvawe vo proizvodstvoto i proizvodstvenotoprestruktuirawe so definitivna opredelba vklu~uvawe vo me|unarodnarazmena i preku toa ostvaruvaweto na novi rabotni mesta.

92


4. Namesto zaklu~ok - idninata bara izgraduvawena novi kriteriumi

Prodlabo~uvaweto na ekonomskata kriza na Republika Makedoni-ja proizleguva i od bavnoto zajaknuvawe na golemite pretprijatija. Po-radi ova golem broj na golemite pretprijatija se likvidirani, oddelnipretprijatija se pred likvidacija, a nekoi rabotat na granica na renta-bilnosta.

Vo osnova golemite firmi se nositeli na sovremenite tehni~ko-tehnolo{ki dostignuvawa i promeni preku svoite razvojno- istraùva~kiedinici. Tie sozdavaat uslovi za razvoj na malite i srednite pretprijati-ja, za pouspe{na konkurentska borba na stranskite pazari, za raste` naizvozot i bruto doma{niot proizvod na nacionalnata ekonomija. Op{toe poznato deka golemite kompanii vo nacionalnata ekonomija vo razvi-enite zemji imaat zna~ajno vlijanie vrz razvojot. Vo razvojnata Strategijana Republika Makedonija trajna karakteristika na sektorskata alokacijana investiciite e potpiraweto na industrijata kako na vode~ki sektor.

Vo ovaa nasoka od posebno zna~ewe e podgotovka i donesuvawe naposebna Programa za poddr{ka na golemite pretprijatija od industrija-ta vo koja }e se definiraat razvojnite pravci, prestruktuiraweto naproizvodstvoto, revitalizacijata na kapacitetite i }e se oceni potrebataod finansiskata konsolidacija. Neophodno e preku sistemskite re{enijasozdavawe uslovi i perspektivi za stabilizirawe i jaknewe na golemitepretprijatija. Oìvuvaweto i dinamiziraweto na golemite sistemi ivo naredniot period treba da pretstavuva glaven nositel na stopanskiotraste` i razvoj koj }e vlijae vrz dinamiziraweto na drugite stopanskidejnosti.

Ne bi trebalo da imame iluzija deka nastanatite problemi }e gire{i samo ekonomskata nauka. Tie promeni imaat dalekuse`no vlijaniei dlaboko izviraat i me|usebno povrzuvaat akcii i reakcii vo site porina op{testveniot ̀ ivot.Toa bara integralno - diferencijalen pristapna mislewa. Kompleksen pristap vo koj se istraùvaat i se sogleduvaatsevkupnite celi na op{testveniot, ekonomskiot i tehnolo{kiot raz-voj.

Idninata bara izgraduvawe na novi kriteriumi, standardi i merki,nova filozofija na ìveewe.

Vo taa smisla ekonomskiot razvoj e vo najtesna vrska so neposred-noto vlijanie na site faktori koi{to go odreduvaat samiot proces naop{testveniot razvitok.

93


Ekonomskiot razvoj e povrzan so op{testvenoto proizvodstvo, vpro-~em, toj e nejzin kone~en rezultat. Sloènata priroda na ekonomskiotrazvoj, nejzinoto tempo, struktura, nasoki i dinamika go iskaùvaat svo-jot intenzitet vo razvojot pod dejstvo na sevkupnite materijalni i nema-terijalni faktori.Tie ja pretstavuvaat celesoobraznata dejnost, odnos-no samiot trud, predmetite na koi trudot deluva i sredstvata so koi de-luva.Ekonomskiot razvoj na na Republika Makedonija }e se soo~uva kakovo dosega{niot taka i vo idniot razvoj vo zna~itelna merka so pove}eograni~uva~ki faktori vo formuliraweto na svojata nova struktura,bidej}i ekonomskite sistemi ne se razlikuvaat po problemite, tuku pometodite za nivnite re{enija.

95

Diskusija

DISKUSIJA

96


97

Diskusija

Prof. d-r Tihomir Jovanovski

GOLEMI VERSUS MALI PRETPRIJATIJA

Vo po~etokot bi sakal da zablagodaram za pokanata za moeto u~estvona dene{nava trkalezna masa posvetena na kompleksot na pra{awa vovrska so golemite pretprijatija vo ekonomijata na Republika Makedonija.Voedno bi sakal da im oddadam priznanie na organizatorite na dene{navatrkalezna masa.

Vo ekonomskata teorija i praktika vo posledno vreme dosta se pi-{uva i zboruva za firmite kako samostojni ekonomski subjekti, za defi-niraweto na pretprijatijata od aspekt na nivnata golemina, za u~estvotona pretprijatijata vo ostvaruvaweto na makroekonomskata politika ina razvojnata strategija vo sekoja nacionalna ekonomija.

Isto taka, vo posledno vreme se razgleduva sostojbata na golemitei mali pretprijatija vo kreiraweto na makroekonomskata strategija ipolitika i vo ostvaruvaweto na celite i zada~ite na taa politika.

Ekonomskata misla vo razvienite pazarni ekonomii vo podolg vre-menski period, vrz osnova na dolgogodi{na uspe{na praktika, upatuvana soznanie spored koe golemite pretprijatija se motornata sila na raz-vitokot i na socijalnata stabilnost na sekoja nacionalna ekonomija.Isto taka, golemite pretprijatija, vo osnova, ne se razvile od mali isredni pretprijatija tuku se inicijalno formirani po pat na finasirawei kreditirawe na investicioni proekti ili na golemi biznis planovi ipotfati. So natamo{na koncentracija i centralizacija na kapitalot ina pazarite tie se transformirale vo sÈ pogolemi ekonomski giganti

98


koi tolku se ekonomski i finansiski jaki i superiorni {to sekoj pazar,osven globalen pazar ne im odgovara. Ottamu vo sovremeniot, globalensvet sÈ pove}e i podinami~ki se ostvaruva globalizacijata vo oblasta naekonomskite, finansiskite, bankarskite i berzanskite transakcii vosvetot. Vo tie procesi na globalizacija malite i sredni pretprijatijane samo {to se nemo}ni tie se i inferiorni autsajderi koi opstanuvaatkako eden vid dodatok koj {to e izrazito zavisen i permanentno ekonom-ski i finansiski potisnuvan od super golemite globalizirani korpora-cii vo, isto taka, globaliziraniot svet.

Vo sega{niot ekonomski i finansiski globaliziran svet malitefirmi nastanuvaat naj~esto kako firmi so rizi~ni finansirawa(rizi~ni firmi) koi pod kriloto na golemite korporacii se razvivaatzaedno so niv, so raste~ki stepen na zavisnost od niv. Retki primeri semali ili sredni pretprijatija legalno da rabotat i da ostvaruvaat proiz-vodstvo, odnosno vr{at uslugi samostojno bez sorabotka ili za{tita odgolemite i mo}ni korporacii.

Vo kapitalisti~kiot ekonomski ambient, vo akcionerskata ekono-mija, stepenot na razvienosta se meri spored stepenot na industrijali-zacijata, nivoto na globalizacija i stapkata na profitabilnost. Vo ta-kov ekonomski i socijalen ambient skoro nema mesto za mali i srednipretprijatija koi bi bile vode~ki subjekti od ekonomski i socijalenaspekt.

Ako e taka, a taka e zo{to vo poslednite petnaesettina godini sÈpove}e se {iri i nametnuva tezata za orientacija na nerazvienite zemji,zemjite vo razvoj i posebno vo tn. zemji vo tranzicija kon osnovawe irazvivawe na mali i sredni pretprijatija. Takvata teza se razviva{e iostvaruva{e vo po~etokot na kapitalizmot vo fazata na tn. klasi~enkapitalizam.

Dali toa zna~i deka sega{nite nerazvieni zemji, zemji vo razvoj iposebno zemjite vo tanzicija treba da ostvaruvaat ekonomska i socijalnalogika {to ja ostvaruvaa sega{nite visoko razvieni pazarni ekonomiivo vremeto na klasi~niot kapitalizam. Ako e taka, toa bi zna~elo na-so~uvawe na nerazvienite zemji, zemjite vo razvoj i posebno tn. zemji votranzicija vo pravec na razvoj koj {to e odamna nadminat, odamna zabora-ven i nefunkcionalen.

So orientiraweto na nerazvienite zemji i zemjite vo razvoj konostvaruvawe na makroekonomskata strategija i politika po pat na osno-vawe na mali i sredni pretprijatija tie ne bi moèle da fatat ~ekor sorazvienite pazarni ekonomii i skoro sekoga{ bi bile privezoci na tiezemji. Toa bi zna~elo deka svesno ili nesvesno se naso~uvaat tie zemji

99

Diskusija

kon edna ekonomska i finasiska zavisnost, so status na privezok na raz-vienite pazarni ekonomii i so socijalen staus.

Takviot pristap, pak, od zemjite vo tranzicija e u{te poneadekva-ten nabquduvan od nekolku aspekti: Prvo, od aspekt na toa {to tie zemjiimaat relativno visok stepen na razvitok, so relativno visok stepen naekonomski i socijalen razvoj i visoka stapka na industrijalizacija;Vtoro, visok stepen na sopstveno investirawe, visok stepen na ekonom-ska i socijalna stabilnost; Treto, relativno visok stepen na integrira-nost na pazarite na stoki, uslugi, kapital i rabotna raka vo ramki napogolemi zaednici na dràvi (SFRJ, Sovetskiot Sojuz) i vo ramkite naSEV (Sovetot za ekonomska vzaemna pomo{); i ̂ etvrto, sistemot na rabo-tewe i ̀ iveewe iako nema{e ostvaruvawe na demokratija od zapaden tip,sepak postoe{e relativno zadovoluva~ki sistem na ekonomska i socijal-na sigurnost (bez socijalni i ekonomski potresi).

[to se odnesuva do Republika Makedonija se dodeka be{e vo sostavna SFRJ se po~ituva{e pristapot vo makroekonomskata strategija i po-litika spored koja primat imaa golemite pretprijatija i golemite eko-nomski sistemi. Kako rezultat na toa vo SFRJ, spored toa i vo Republi-ka Makedonija, bea sozdadeni pove}e golemi pretprijatija vo site sekto-ri na stopanstvoto osven vo zanaet~istvoto i uslugite. Isto taka, posto-eja i uspe{no stopanisuvaa i pove}e ekonomski edinki kako sistemi vozemjodelstvoto i vodostopanstvoto, industrijata i rudarstvoto, trgovi-jata i soobra}ajot i vo grade`ni{tvoto. Nekoi od tie ekonomski siste-mi bea vode~ki vo Republika Makedonija i vo prvite deset vo Jugoslavi-ja. Eden od tie ekonomski sistemi be{e i OHIS ~ii gosti sme denes. Voramka na OHIS be{e i Hemteks koj {to ostvaruva{e svetski nivo nakoristewe na kapacitetot (blizu 99%) i svetska produktivnost.

Posle osamostojuvaweto na Republika Makedonija kako samostojnai nezavisna dràva po~na da se ostvaruva proces na tranzicija koj, voosnova, se ostvaruva{e vo dva pravci: vo pravec na transformacija nasopstvenosta od op{testvena vo privatna i vo pravec na sozdavawe namali i sredni pretprijatija. Toa pridonese da se dojde do eden op{t haosvo stopanstvoto ~ii posledici bea ostvaruvawe na takanare~ena prvo-bitna akumulacija na kapitalot (op{t grabe` na kapitalot) po pat naostvaruvawe na odredbite na prvata verzija i nekolkute drugi verzii naZakonot za transformacija, odnosno na Zakonot za privatizacija.

Kon toa treba da se dodade i restriktivniot pristap vo makroeko-nomskata politika, posebno vo razvojnata politika. Vo uslovi na po-~ituvawe na stapka na stopanski raste` od 2-4%, a vo nekoi godini ostva-ruvawe i na negativna stapka na stopanski razvoj i stapki na deflacija

100


golemite ekonomski sistemi nemaa uslovi za opstanok, a ne za natamo{enrazvoj. Vo ne{to sli~na situacija bea i golemite pretprijatija.

Seto toa dovede do zna~itelen stepen na dezorientacija na golemitepretprijatija, zna~itelno naru{uvawe na uslovite za stopanisuvawe,posebno so sozdavawe na mali dràvi so tesni lokalni pazari. Epilogotod toa be{e zatvorawe na golemite pretprijatija i sistemi, otpu{tawena desetici, stotici i iljadi vraboteni (me|u niv i vrvni intelektual-ci i eksperti) namaluvawe na bruto doma{niot proizvod (vo RepublikaMakedonija od 100% vo 1989 godina na 73% vo 2002 godina) i sozdavawe nauslovi za visok stepen na siroma{tija, korupcija, grabeì, socijalnanesigurnost i nestabilnost i naru{uvawe na socijalnata piramida.

Vo takva ekonomska i socijalna konstelacija sÈ pove}e se namet-nuva{e ideologijata na formirawe, na kreditirawe i razvivawe na malii sredni pretprijatija kako osnovni ekonomski subjekti vo zemjite votanzicija, ideologija {to be{e odamna napu{tena i zaboravena vosega{nite razvieni pazarni ekonomii.

Toa u{te pove}e pridonese za ekonomsko i socijalno raslojuvawena gra|anite vo zemjite vo tranzicija (me|u niv i vo Republika Makedoni-ja) ekonomski i socijalni tenzii koi vo nekoi zemji kulminiraa duri iso politi~ki tenzii i voeni sukobi.

Site podneseni referati za dene{nava trkalezna masa se dobro kon-cipirani i obraboteni. ]e bide podobro ako ima{e u{te nekolku refe-rati so primeri od konkretni pretprijatija.

Ako se poglednat dene{nive referati }e moè da se sogledaat ne-koi dvièwa i odnosi vo Republika Makedonija i vo OHIS. Imeno voreferatot na d-r Marija Zarezankovska-Potevska se upatuva na slednivepodatoci:

- vo 1989 godina vo Republika Makedonija ima{e 2003 pretpri-jatija so 432.400 vraboteni i so prose~na vrabotenost vo pret-prijatijata od 215,88 rabotnici;

- vo 2001 godina vo Republika Makedonija ima{e 34.716 pretpri-jatija so 292.526 vraboteni i so prose~na vrabotenost vo pret-prijatijata od 8,42 rabotnici.

- vo 2001 godina vo odnos na 1981 godina ima{e 1398 pomalkuvraboteni i 25,6 pati pomal prose~en broj na vraboteni.

Ako se pogleda vo istiot referat strukturata na aktivnite pret-prijatija na krajot na 2001 godina se doa|a do slednite podatoci:

- vo kapitalot u~estvuvaat: golemite so 0,3%, srednite so 1,4% amalite so 98,3%, a

101

Diskusija

- vo vrabotenosta u~estvuvat: golemite so 34,2%, srednite so 24,8%,a malite so 41%.

Vo referatot na Jorgo ]uka i m-r Qerka Tot Naumova dosta plas-ti~no se upatuva na sostojbata vo OHIS, kako rezultat na promenite vouslovite na stopanisuvawe i na makroekonomskata strategija i politi-ka. Imeno vo OHIS:

- Dinamikata na ostvarenoto proizvodstvo vo fizi~ki obem vo1989 god. be{e 100%, vo1991=40,1%, a vo 2000=16,9%;

- Stepenot na koristewe na kapacitetite vo 1990 iznesuva{e84,4%, a vo 1999=15,1%;

- Vkupniot broj na vraboteni vo 1990 godina be{e 5635 rabotni-ci, a vo 2002 godina toj broj iznesuva{e 3071 rabotnik ili 2564pomalku rabotnici;

- Strukturata na ostvarenata realizacija vo OHIS vo 1993 godi-na be{e: na doma{en pazar 41,6%, a vo 2002 godina 55,4%, nastranskiot pazar vo 1993 godina 58,4%, a vo 2002 godina 44,6%.

Dosega{noto moe izlagawe i iznesenite podatoci prezemeni od spo-menatite referati upatuvaat na slednive nekolku moi soznanija:

Prvo, vo ekonomskata teorija od teoretski i aplikativen aspekttezata za odnosot pome|u golemite i malite pretprijatija vopodolg vremenski period e predmet na obrabotka;

Vtoro, vo klasi~niot kapitalizam od teoretski i aplikativen as-pekt primat imale malite i sredni pretprijatija bidej}iklasi~niot kapitalizam bil prviot stadium vo razvojot na ka-pitalizmot vo kogo se ra|ale prvite mali privatni firminaj~esto od manifakturen tip. Ne postoela mo`nost za osno-vawe na golemi firmi bidej}i nivoto na stopanskiot razvi-tok, stepenot na koncentracija i centralizacija na kapita-lot bil nizok. Podocna vo monopolskiot, dràvniot i vo ak-cionerskiot kapitalizam koga e ostvareno prili~no visokonivo na stopanski razvitok i na koncentracija i centraliza-cija na kapitalot se sozdavani uslovi za formirawe i rabote-we na daleku pomal broj na golemi pretprijatija. Sega vo us-lovi na globalizacija vo ekonomijata, bankarstvoto, deviznotoi berzanskoto rabotewe brojot na korporaciite e u{te po-mal, no so daleku pogolema ekonomska i finansiska mo} i mo-nopol. Vo takvi uslovi malite i sredni pretprijatija iakostatusno se samostojni, sepak tie se eden vid korisen privezokna golemite korporacii so visok stepen na ekonomska i fin-ansiska zavisnost od niv.

102


Treto, vo nerazvienite zemji moè da se zboruva za nekoe zna~ajnomesto na malite i sredni pretprijatija vo ekonomskata i raz-vojna politika na tie zemji. Za razlika od niv vo zemjite vorazvoj mestoto na malite i sredni pretprijatija e sÈ pomalobidej}i tie zemji ostvarile opredelen nivo na razvoj i kon-centracija, a malite i sredni pretprijatija se likvidiraat,se stopuvaat vo golemite pretprijatija ili stanuvaat nivniprivezok.

êtvrto, vo zemjite vo tranzicija (porane{nite zemji {to razviv-ale socijalizam ili komunizam) razvivawe na tezata malite isredni pretprijatija da prestavuvaat osnova na ekonomskiotsistem i na ekonomskata politika moè da pretstavuva opre-delen apsurd bidej}i tie zemji imaa relativno visok nivo nastopanski razvoj (i industrijalizacija) i relativno visok ste-pen na koncentracija i centralizacija na sredstvata i proiz-vodstvoto. Vo takvi uslovi tezata za ru{ewe na sÈ {to e �komu-nisti~ko� makar toa bile i golemi proizvodstveni giganti,nivno likvidirawe ili raspar~uvawe i mesto niv osnovawe irazvivawe na mali i sredni pretprijatija pretstavuva ekonom-ski i socijalen degres, a ne progres. Toa vo su{tina pretsta-vuva vra}awe na tie ekonomii vo XIX vek, odnosno na nivo nasega{nite nerazvieni zemji vo kapitalizmot. Posledicite odtakvata teza i odnos kon golemite pretprijatija se poznati ividlivi. Tie posledici se osnova na zgolemeniot grabe`, soci-jalna nesigurnost i nestabilnost, nepo~ituvawe na rezulta-tite od dotoga{niot razvoj i ekonomska, socijalna i moralnadegradacija na relativno mladi, u~eni i sposobni kadri {tobile nositeli na dotoga{niot ekonomski i socijalen razvoj;i na krajot

Petto, sekoj dobar menaxer na golema firma vo razvienite pazar-ni ekonomii ako go pra{ate za odnosot pome|u golemite i mali-te pretprijatija lakonski }e odgovori: �Mojata korporacijagi koristi prednostite na goleminata i monopolot za da giistisne malite konkurenti�. Ako se pojde od ovaa realnostnemoàm, a da ne go postavam pra{aweto: Kakvi se {ansite zapreìvuvawe, a ne za razvitok na malite pretprijatija vo zem-jite vo tranzicija vo uslovi na globalizacija na ekonomskite,finasiskite, deviznite i berzanskite pazari vo razvieniteekonomii?

103

Diskusija

Rodopi Korneti Jakovqevi}Ministerstvo za ekonomija

GOLEMITE PRETPRIJATIJAVO SVETOT I KAJ NAS

[to se golemi pretprijatija vo svetot i kaj nas?

Vo razvieniot svet golemite pretprijatija imaat postojana tenden-cija da prerasnat vo golemi sistemi da go sledat tehnolo{kiot razvoj,imaat visoka efikasnost i produktivnost i golema ponuda za osvojuvawena svetskite pazari.

Ovie pretprijatija isto taka, ostvaruvaat visoki profiti koi gireinvestiraat, apsorbiraat golem broj na vraboteni, imaat dominantnou~estvo na pazarot vo globalni ramki, no treba da se podvle~e i faktotdeka se posloèni vo sverata na upravuvaweto.

Golemite pretprijatija vo svetot imaat privilegiran tretman odstrana na bankite i finansiskite institucii, tuka treba da se dodade ipoddr{kata na dràvata na golemite sistemi od oblasta na baznata in-dustrija.

Ekonomsko-politi~kite promeni vo socijalisti~kiot del od sve-tot od osumdesetite godini na minatiot vek, predizvikaa golemi potre-si osobeno kaj golemite kompanii, poradi svojata sloènost i pobavnaprilagodlivost na promenite. Ako se se}avate, ne ostanaa po{tedeni inajgolemite japonski i amerikanski kompanii od avtomobilskata indus-trija {to be{e iznenaduvawe vo svetot.

104


Vo makedonskoto stopanstvo golemite pretprijatija se nao|aat voedna poinakva situacija. Golemite pretprijatija bea gordosta na make-donskata ekonomija, dvigateli na razvojot so sopstveni razvojni insti-tucii, so golem broj na visoko obrazovna rabotna sila i golemi izvoznimo`nosti. Rasturaweto na porane{nata SFRJ i gubeweto na isto~no-evropskiot pazar se nastani koi silno ja pogodija ekonomijata na na{atazemja. Golemite predimenzionirani kapaciteti, prete`no izvozno orien-tirani, po~naa minimalno da se koristat, se javi problemot na prevrabo-tenosta, nemawe na plasman na proizvodite koi poradi visokite tro{ocistanaa nekonkurentni, mala akumulativnost, postojana potreba od obrtenkapital poradi golemata nelikvidnost i finansiska nedisciplina me|udelovnite partneri i dr. Zgora na toa, na{ata zemja be{e ~esto potresu-vana od ekonomsko-politi~kite zbidnuvawa vo regionot kako vojni, blo-kadi i sli~no, od koi stopanskite tekovi prvenstveno ostvaruvaa nenado-mestivi {teti i zagubi.

Nadvore{noto opkruùvawe vo 2000 god. zna~ajno se podobri, notoa sÈ u{te be{e obremeneto od kriznite sostojbi vo regionot. Podobru-vaweto na sostojbite vo 2000 god. be{e od kratkoro~en karakter, bidej}ivo slednata 2001 god. voenite dejstvija vo zemjata sosema go paraliziraaproizvodstvoto. Celokupnoto stopanstvo pretrpe ogromni {teti, a samovo industrijata {tetite iznesuvaa 322 mil. SAD $. Posledicite od oviesostojbi se prenesoa i vo 2001 i vo 2002 godina preku ogromniot brojotkaàni dogovori so stranski partneri od koi najgolem del bea tradi-cionalni i dolgogodi{ni, a izostanaa i namerite na investitorite.

Golemite pretprijatija vo na{ata zemja go ponesoa tovarot na tran-zicijata ne dobivaj}i nikakvi direktni pomo{ti, a zadrùvaj}i ja vrabo-tenosta.

Najgolemata izvozna ponuda proizleguva{e tokmu od golemite sis-temi i ponatamu tie }e bidat nositeli na izvozot. Od taa pri~ina }ebide potrebno sorabotka i partnerstvo na golem broj mali i sredni pret-prijatija so golemite sistemi. Na toj na~in }e se razvivaat industriskitegrozdovi na interesni osnovi, a zaradi obezbeduvawe i zgolemuvawe naefikasnosta vo raboteweto i konkurentnosta.

Golemite sistemi imaat mo`nost za pravewe na strategiski part-nerstva so doma{ni i stranski pretprijatija, so ogled na raspoloìviotkapital, kapacitet, visoko kvalifikuvana rabotna sila, za uspe{no sto-panisuvawe i da ostanat dvigateli na ekonomskiot i op{testveniot ̀ ivotna lokalno, regionalno i svetsko nivo. Od golemo zna~ewe }e bide iulogata na dràvata vo neguvaweto na golemite sistemi.

105

Diskusija

M-r Qubi{a NikolovskiNacionalna agencija za razvoj namali i sredni pretprijatija - NEPASkopje

POTTIKNUVAWE NA SORABOTKATA ME\UGOLEMITE I MALITE PRETPRIJATIJA

Makedonskata ekonomija pove}e godini nanazad se soo~uva so gole-mi pote{kotii svrzani so izgubenite pazari, golemata konkurencija, nis-koto iskoristuvawe na kapacitetite i enormno golemata stapka na ne-vrabotenost. Sozdavaweto na rabotni mesta, o~igledno e najgolem pri-oritet na Vladata na Republika Makedonija. Od druga strana, razvivawe-to na otvorena pazarna ekonomija pretstavuva opredelba na Makedonijabez razlika na opasnostite svrzani so zatvaraweto na pomalku konkurent-nite pretprijatija.

Vo sevkupnite napori na ostvaruvawe na adekvatna stopanska aktiv-nost, zna~ajna uloga imaat golemite pretprijatija iako ni od daleku nestanuva zbor za pretprijatija so kapacitet kako onoj od krajot na osumde-setite godini na minatiot vek. Vo vakvi uslovi pretprijatijata se so-o~uvaat so predizvicite na nivnoto sevkupno prestrukturirawe pri {tozna~aen faktor pretstavuva razvojot na ~ove~kite resursi. Ovoj procesmora trpelivo i gri`livo da se neguva i kontinuirano podobruva. Ova enasoka koja treba da se sledi i vo koja treba silno da se vloùva � inves-tira bidej}i znaeweto e onoj resurs koj direktno i ponatamu }e ja deter-minira idnata ekonomija na Republika Makedonija.

106


Sorabotka me|u golemite i malite pretprijatija

Interesen e pristapot na japonskoto Ministerstvo za me|unarodnatrgovija i industrija: �Vo sredi{teto na vnimanieto ne e goleminata napretprijatieto, tuku ulogata na golemite pretprijatija koja ja imaat za-edno so malite pretprijatija vo ramkite na istiot sektor�.

Ova e u{te edna potvrda za prifa}awe sistemski organiziran pris-tap za sozdavawe uslovi za me|usebna sorabotka � kooperacija bideej}isekoj od nas e tolku mal {to sam ne moè da ostvari tolku mnogu kolku epotrebno na na{ite klienti � pazarot.

Sega{nata sostojba kaj nas e takva {to upatuva na toa deka kapaci-tetite na pretprijatijata se nedovolno iskoristeni ili celosno se ko-ristat samo vo nekoi cikli~ni periodi. Zaradi ova tie pretstavuvaatglavni izvori na neefikasnosta na stopanstvoto. Predizvik e kako ovaanepovolnost da ja pretvorime vo mo`nost.

Vedna{ se postavuva mnogu zna~ajno pra{awe: [to e toa {to }e gistimulira procesite za ostvaruvawe na pogolema fleksibilnost i izra-zena vrska na golemite so malite pretprijatija?, ili, Koi rasteretu-vawa, odnosno olesnuvawa na golemite pretprijatija }e sozdadat izraze-na podr{ka i motiviranost vo ostvaruvaweto na ovie procesi, koi }e sesoglasime deka mora da bidat i op{testveno stimulirani, naso~uvani ikontrolirani ?

Prestrukturirawe na golemite pretprijatija

Preku procesi na soodvetni prestrukturirawa }e se ostvari akti-virawe na nedovolno iskoristenite resursi preku nivno organizirawevo tehni~ko tehnolo{ki nezavisni celini so izrazen stepen na ponuda.Prestrukturiraweto na golemite stopanski sistemi ne zna~i prestanokna nivnoto rabotewe, tuku pretstavuva samo op{to prifatliv na~in naorganizirawe. Od druga strana pottiknuvaweto na me|usebnoto povrzu-vawe na golemite so malite pretprijatija e od isklu~itelna va`nost zajaknewe na nivnata konkurentska sposobnost.

Golemite pretprijatija, vo princip, raspolagaat so zna~ajni finan-siski sredstva, pa ottamu se i finansiski sposobni za vloùvawe vo istra-ùvawa i razvoj na proizvodite. Mnogu ~esto proizvodstvoto na sostav-ni delovi od postojnite i novite prozvodi za golemite pretprijatijastanuva neracionalno, pa nivnoto proizvodstvo se prepu{ta na pretpri-ema~ite vo malite pretprijatija.

Odgovorot na gore postavenoto pra{we moèbi treba da se bara,me|u drugite, i vo slednive predlog merki koi sekako treba da se razrabo-

107

Diskusija

tat do nivo na nivno operacionalizirawe. Redosledot na nivnoto pre-zentirawe vo ovoj materijal ne e napraven sprema nivnoto zna~ewe.

1. Na golemite pretprijatija treba da im se ovozmoì vrvna be-splatna konsultantska podr{ka vo analizata na potrebite imo`nostite za soodvetno prestrukturirawe. Ovaa podr{ka,pred sÈ treba da bide ovozmoèna na onie sistemi koi se sprem-ni ovie procesi da gi �otvorat�.

2. Obuka na pretpriema~ite i menaxerite za spravuvawe so pa-zarnite vlijanija vrz iskoristuvaweto na raspoloìvite ka-paciteti, odnosno vodeweto na firmite, osobeno vo uslovi nadezagregirawe na golemite pretprijatija vo pove}e mali.

3. Soodvetni delovni potrebi na golemite pretprijatija da bi-dat zadovoleni od ve}e postojnite mali biznisi, ili od oniebiznisi koi }e se �izdvojat� kako produkt na organizaciskotoprestrukturirawe na golemite pretprijatija. Ovde sekakodoa|aat vo vid niza prate~ki funkcii kako i onie od proiz-vodstvoto: delovi � pozicii {to se izrabotuvaat vo kooperaci-ja ili delovi {to se nabavuvaat, pred sÈ od nadvore{en pazar� supstitucija na uvozot.

4. Sozdavawe na komplementarni mali biznisi kako prate~kiservisi na golemite pretprijatija. Ovie mali biznisi moèda bidat produkt na razni varijanti na iznajmuvawe i (vre-meno) koristewe na raspoloìvite kapaciteti, osobeno oniekoi se nedovolno angaìrani.

Vo prilog na prethodnata merka odi i soznanieto za postoewena brojni primeri na golemi pretprijatija ~ija proizvodnaprograma e od konglomeratski tip. Proizvodite i uslugite naovie pretprijatija se nedovolno ili marginalno povrzani vocelinata, pa zatoa i mo`nostite istite samostojno da stopa-nisuvaat vo okruùvaweto na golemite sistemi.

5. Golemite pretprijatijata treba da da bidat stimulirani vosozdavawe mo`nosti za brzo i efikasno re{avawe na proble-mite okolu regulirawe na sopstvenosta (osobeno vo vrska sozemji{teto).

6. Ostvaruvaweto na idejata za formirawe na nezavisni malibiznisi od teloto na golemite firmi }e bide olesneta so na-so~uvawe na odredeni kreditni linii kon golemite firmi noisklu~ivo za ve}e navedenata namena. Mo`nosta da se pristapikon ovie kreditni linii }e gi ohrabri golemite pretprijati-

108


ja da podgotvat soodvetni programi za formirawe na novi malifirmi.

Poentata na ovaa merka e dràvata da sozdade mo`nosti za na-mensko naso~uvawe na idnite kreditni linii vo RepublikaMakedonija.

7. Vo vaè~kiot dano~en sistem ( {to e vo sila od po~etokot na1994 godina) ne se vgradeni posebni olesnuvawa za malite isrednite pretprijatija. Vo taa smisla se predlaga samo malitepretprijatija da bidat oslobodeni od danok na dobivka, {tokako zafa}awe e relativno nisko. No, ako toa se ostvari, sedoa|a do edna mnogu pogolema mo`nost, odnosno stimulacijada golemite pretprijatija, tokmu zaradi ve}e navedenite oprav-dani potrebi od adekvatno dezagregirawe na pomali delovi,bidat zainteresirani za vakvi zafati. Pokraj ova }e se zgole-mi interesot na pretpriema~ite i malite stopanstvenici dagi naso~at svoite investicioni aktivnosti vo sferata naproizvodstvenite i uslu`nite dejnosti, Toa prakti~no zna~ideka se sozdavaat mo`nosti da se ostvarat poizrazeni relaciina malite so golemite pretprijatija.

Ovaa predlog merka moè eventualno da se limitira da vaìza odredeno vreme � osloboduvaweto da vaì za prvite 5 godi-ni, {to od svoja strana pretstavuva dovolen period vo koi seo~ekuva maliot biznis da prerasne vo �zrel� biznis.

Namesto zaklu~ok

Fokusot na makedonskata ekonomija vo naredniot period treba dapretstavuva pred se zapirawe na padot na industriskoto proizvodstvo.Ponatamu, sprema iskaùvaweto na d-r Boris Blaèvski, {to pretp-ladne go dade vo vrska so obrazloènieto na negoviot raferat izgotvenza ovaa trkalezna masa, proizlrguva deka so ostvaruvawe na porast naproizvodstvoto so prose~na stapka od 6%, moè da se o~ekuva duri vo2015 �ta godina da se ostvari nivo na industriskoto proizvodstvo od 1989godina.

Stanuva zbor za golem period na makotrpno rabotewe na privatni-ot, javniot i nau~niot sektor. O~igledno e deka samo so zaedni~ko delu-vawe moè kontinuirano da se sozdavaat uslovi za ostvaruvawe na ovaacel. Zna~aen del od sevkupnite napori treba da pretstavuva i razvojotna pretpriemni{tvoto vo Republika Makedonija. Odredena osnova ve}ee sozdadena, no mnogu seriozno treba da se prodolì na ovoj plan i toapo~nuvaj}i od osnovnoto obrazovanie. Na toj na~in na dolg rok }e se

109

Diskusija

razviva pretpriemni~kata kultura koja e klu~en faktor vo ostvaruvawe-to na rezultati vo pretprijatijata i procesite na nivnoto prestrukturi-rawe. Samo na toj na~in }e sozdavame mo`nosti za silni pretprijatija.Irelevantno e da se zboruva za golemi i mali pretprijatija bidej}i imasamo golemi pretpriema~i.

110


111

Diskusija

Jorgo ]ukaAD OHIS Skopje

NEMA IDNINA BEZ INVESTICII

Razvojot na OHIS moè da go podelime na dva perioda. Prviotbe{e po {eesettite godini koga po~naa da se pojavuvaat prvite po~etocina industrijata, bidej}i od pedesettite imavme samo kadrovsko ekipirawena makedonskata ekonomija so formirawe na fakultetite, a vo {eeseti-te godini sme svedoci na eden brz ekonomski razvoj kade {to dominiraagolemite pretprijatija (@elezarnica so 10.000 vraboteni, OHIS so5.000-6.000, Alkaloid, Elektrometalurgiskiot kombinat Jugohrom od Je-gunovce, Teteks Tetovo i drugi). Soglasno toga{niot koncept na razvojbe{e predvideno Makedonija da bide surovinska baza za prerabotuva~kataindustrija na drugite delovi na porane{na Jugoslavija. Se sozdavaa pret-prijatija so golema energetska zavisnost i so golem broj na vraboteni.

Po sozdavaweto na osnovnata baza na eden jak ekonomski i indus-triski potencijal otidovme vo faza na sozdavawe na prerabotuva~ka in-dustrija. Se predviduva{e OHIS da ne ostane samo me|ufaza tuku, soformiraweto na rafinerijata kako surovinska baza, da se sozdade pet-ro-hemija {to za àl ne se ostvari kaj nas tuku toj kapacitet se izgradivo Pan~evo. Istoto se slu~i i vo metalurgijata.

Fakt e deka vo osumdesettite godini dojde do izmena na strategijatana prerabotki, nastana ekonomskata kriza, po~etok na raspadot na ju-goslovenskiot pazar koj vo devedesettite godini definitivno go snema.Vo site tie godini Makedonija ne uspea da najde sponzor, odnosno soz-

112


dade mo`nosti za koristewe na krediti od Svetskata banka i od zemjitekoi go so~inuvaat Pariskiot klub.

OHIS be{e eden segment na takvata politika vo Republikata. De-vedesettite godini gi do~ekavme so 42,5 milioni evra krediti neotplate-ni kon Svetskata banka koi po~naa da se reprogramiraat. Od 1989 do1994 godina otplativme 42,5 kiolioni evra, no ne primivme novi kredi-ti poradi {to nemavme izvor na sve` stranski kapital. Dojde do raspadna ekonomskiot sistem, do raspad na pazarot i stranskite banki ne davaakrediti. Bidej}i razvoj bez rekonstrukcija nema, nie dojdovme vo fazana stagnirawe, a vo hemijata stagniraweto zna~i pa|awe nadolu. Vo deve-desettite godini pretrpevme embarga i sankcii koi posebno gi po~uv-stvuvaa golemite firmi.

Vo 1992 i 1993 goduna bankite pokaàa ogromna nelikvidnost, a votoa vreme kamtite se dvièa od 25% do 28% na mese~no nivo. I po stabi-liziraweto na kamatnata politika vo 1996 godina se stabilizira kursotna stranskite valuti sprema denarot. Od 1996 godina imame inflacijaod 78% vo energetskiot sektor.

Vo site ovie godini taka go osiroma{ivme makedonskoto stopan-stvo, golem del na akumulaciajta za reinvestirawe otide vo bankite, pla-}aj}i kamati za koi i den denes se vodi bitka.

Narodnata banka be{e najgolemiot kreator na visoki kamatni stap-ki vo Republikata i e eden od inicijatorite na propasta na makedonsko-to stopanstvo. Bankite gr~evito se borat da gi zadràt kamatnite stap-ki. Vo Republikata sme svedoci na mala ekonomija so mnogu monopoli.Monopol vo energijata, monopol na OKTA i monopol na gasot. Oformene monopol vo bankarskiot sektor.

Na{iot mese~en obrt e 5 milioni evra. I koga OHIS se javuva zainvesticioni krediti ne ni dozvoluvaat bidej}i velat sme go iskoris-tele limitot od 5 milioni evra od koi 2,5 milioni evra se akreditivi(zadolùvawe koe ne e pari~no), imame dva kratkoro~ni krediti vo vred-nost od eden milion evra i imame banakrski garancii za DDV i poraditoa nemame razvoj.

Onoj koj nema akumulacija e osuden na propas. Ni ostanuva da sezamislime i da kaème ako sakame industrija, nea ja nema bez investi-cii, ako sakame investicii niv gi nema vo uslovi na stapka na kamata od14-15%. Investiciite trpat kamata od 6-7%, inveesticiite ne trpat kre-diti od edna godina tuku od 5-6 godina i greis period od 1-2 godini, odnos-no vreme na gradewe i oto~nuvawe so rabota.

Nie imame ~etiri investicioni programi, ne se ogromni tie se vovisina od 4-5 milioni evra od koi vremeto na vra}awe e od 6 meseci do 3

113

Diskusija

godini. No nemame kade da se javime za kredit za da vlezeme vo investic-ija. Kapacitetite moè da se zgolemat za 10-15%, no nemame obratni sred-stva. Niv gi dadovme za pla}awe na stranskite krediti.

Denes imame krediti kako od doma{nite taka i od stranskite ban-ki, no nemame sredstva za akumulacija.

Maloto i srednoto stopanstvo imaat poddr{ka od golemite firmi.Nie imame stotina mali firmi koi rabotat za OHIS. Nema antagoni-zam me|u nas, ima antagonizam me|u golemoto stopanstvo i kreatorite namakroekonomskata politika, zatoa {to se {to se dade e za malite i sred-nite pretprijatija, nikade gi nema golemite firmi.

Prv pat ~ustvuvam deka ovaa vlada se obiduva vo merkite da go stavitoa vo ekonomskata politika, no toa zafa}a pove}e segmenti. Vreme e sostabilizacijata da privle~eme nekoja stranska banka koja so svojot av-toritet }e gi ohrabri doma{nite banki, a nie da zajakneme pa vo nas daimaat sigurni partneri za da imaat doverba vo nas.

114


115

Diskusija

Prof. d-r Aleksandar PetroskiZdruènie za odr`liv razvoj-Skopje

GOLEMITE PRETPRIJATIJA-NOSITELI NAISTRA@UVA^KO -RAZVOJNATA DEJNOST

Vo uvodniot referat na d-r Boris Blaèvski kako i vo drugitereferati izgotveni za ovaa trkalezna masa e naglaseno deka postojnatastruktura na ekonomjata na Republika Makedonija, a vo tie ramki osobe-no vo industrijata se karakterizira so tehni~ko-tehnolo{ka zastarenostna proizvodstvenite procesi. Ova e posledica na ekonomskata isto{-tenost na delovnite subjekti, a vo tie ramki osobeno na golemite firmi{to uslovuva svrtenost kon tekovnite problemi. Poradi ova brojot naistraùva~kite razvojni edinici beleì namaluvawe i pokraj golemiotraste` na delovnite subjekti kako posledica na formiraweto na malifirmi. Ova ukaùva deka golemite firmi se nositeli na tehni~ko-teh-nolo{kite procesi.

So namaluvawe na brojot na istraùva~kite razvojni edinici, aosobeno na istraùva~ite i proektite koi se neohodni za unapreduvawena tehnolo{kite procesi zapreno e osovremenuvaweto na proizvodstvo-to i prestruktuiraweto soglasno kriteriumite i barawata na doma{niot,a osobeno na stranskite pazari.

Brojot na zavr{enite iztraùva~ki proekti vo ekonomijata na Re-publika Makedonija vo tranzicioniot period beleì trend na namalu-vawe.

116


Isto taka vkupnite tro{oci za istraùva~ka denost kaj proizvod-stveniot sektor beleì trend na namaluvawe.

Interesni se podatocite za tro{ocite za istraùva~ko-razvojni-ta dejnost spored industriskata dejnost na proizvodniot sektor. Sporedovie podatoci se zabeleùva deka vkupnite tro{oci beleàt trend nanamaluvawe, a toa osobeno e karakteristi~no za klu~nite industriskidejnosti.

Grafikon 1

ZAVR[ENI ISTRA@UVA^KI PROEKTI

1998

1999

2000

Delovni subjekti

0

50

100

150

200

Izvor: Vidi tabela1

Tabela 1ZAVR[ENI ISTRA@UVA^KI PROEKTI

1998 1999 2000

Vkupno 320 255 335

od toa:Delovni subjekti

192 114 111

Izvor:Republika Makedonija, Zavod za statistika, Nau~na i istraùva~ko- razvojnadejnost vo Republika Makedonija , 2000, Skopje, april 2002.

Tabela 2

VKUPNI TRO[OCI ZA ISTRA@UVA^KO-RAZVOJNA DEJNOST

- vo milioni denari1998 1999 2000

Vkupno 837,6 721,3 1.041,5

od toa:Delovni subjekti

97,5 89,9 59,5


117

Diskusija

Grafikon 2

VKUPNI TRO[OCI ZA ISTRA@UVA^KO-RAZVOJNA DEJNOST

Izvor: Vidi tabela1

1998

1999

2000

Delovni subjekti

0

20

40

60

80

100

- vo mil. denari

Grafikon 3

TRO[OCI ZA ISTRA@UVA^KO-RAZVOJNA DEJNOSTSPORED INDUSTRISKATA DEJNOST -ISIC- PROIZVODSTVEN SEKTOR

Izvor: Vidi tabela1

1998

1999

2000

Vkupno

0

20

40

60

80

100

120

140

- vo mil. denari

Tabela 3TRO[OCI ZA ISTRA@UVAÔ-RAZVOJNATA DEJNOST

SPORED INDUSTRISKATA DEJNOST-ISIC-PROIZVODSTVEN SEKTOR

- vo milioni denari1998 1999 2000

Vkupno 143,3 133,0 123,0

Dobivawe na jaglen, nafta, rudi 8,2 13,0 -

Proizvodstvo na hrana i pijalaci 41,9 31,7 35,6

Proizvodstvo na tutunski proizvodi 39,0 36,7 38,1

Proizvodstvo na hemikalii i hemiski proizvodi 12,1 10,6 8,3

Proizvodstvo na elektromotori, generatori itransformatori i drugo

42,1 41,0 28,1

Drugo 0,1 - 13,0


118


So ekstenzivna stopanska struktura i nisko nivo na tehni~ko-tehnolo{kata zastapenost ne moè da se odrùva i da se zgolemuva proiz-vodstvoto. Ova go potvrduva stagnacijata i namaluvaweto na prozvod-stvoto vo izminatiot period od tranzicijata. Poradi ova se ceni deka zakonsolidirawe i otpo~nuvawe na procesot na proizvodstveno prestruk-tuirawe soglasno kriteriunmmite i barawata na stranskite pazari zna-~ajno mesto treba da se dade na istra~uva~ko-razvojnite edinici vo naci-onalnata ekonomija. Ova sekako treba da bide naglaseno vo zaklu~nitesogleduvawa i preporaki koi se predviduva da gi usvoime na krajot oddene{nava raspravata.

Idniot razvoj na ekonomijata na zemjava bez somnenie treba da sepotpira vrz pogolema primena na naukata i tehni~ko-tehnolo{kite istra-ùvawa kako osnovni prepostavki za poefikasno stopanisuvawe i vos-postavvuawe na raste~ki trendovi vo nacionalnata ekonomija. Ova }e seostvaruva so revitalizacija na postojnite pretprijatija, a vo tie ramkiosobeno zna~ewe imaat golemite kapaciteti vo industrijata. Vo ovaanasoka odredeni nasoki sekako }e dade i dena{nata rasprava na ovaa trka-lezna masa. Ova ja potvrduva aktuelnosta na pra{awata za koi denes raz-menuvame mislewa.

119

Diskusija

Prof. d-r Qiqana Mi{kovska - KajevskaZdruènie za odr`liv razvoj - Skopje

GOLEMITE PRETPRIJATIJAVO TRGOVIJATA NA GOLEMO I

RAZVOJOT NA MAKEDONSKATA EKONOMIJA

Op{tite tendencii za promeni vo strukturata na pretprijatijataspored nivnata golemina vo stopanstvoto na Republika Makedonija seprisutni i vo trgovijata, a vo tie ramki i vo trgovijata na golemo. Rapid-noto zgolemuvawe na brojot na pretprijatijata, posebno e izrazeno votrgovijata, kade {to vo periodot na tranzicijata se formiraa ogromenbroj na mali pratprijatija i toa kako vo trgovijata na malo, taka i votrgovijata na golemo.1) Zgolemuvaweto na brojot na pretprijatijata soz-dava uslovi za zgolemuvawe na konkurencijata na pazarot, me|utoa, dokol-ku toa pomine odredeni granici, vodi kon neracionalnost vo stopanisu-vaweto i namesto da go zabrzuva, toa go zabavuva razvojot na stopanstvo-to.

Iako uslovite za deluvawe na site stopanski subjekti na makedonski-ot pazar ne bea i sÈ u{te ne se povolni za site, tie posebno negativno seodrazuvaat vrz golemite pretprijatija. Kako rezultat na toa, moè da se

1) Koga zboruvam za trgovskite pretprijatija na golemo, smetam deka ne e po-trebno da naglasuvam, deka vsu{nost toa se pretprijatija preku koi se oba-vuva i nadvore{no trgovskata razmena, mnogu bitna za razvojot na sekojazemja, a posebno za zemjite so taka mal pazar kako {to e makedonskiot.

120


konstatira deka �is~eznaa� golemite pretprijatija od trgovijata na go-lemo, koi vo periodot pred osamostojuvaweto na Republika Makedonijaigraa mnogu bitna uloga vo odvivaweto na procesot na reprodukcijatavo proizvodstvenite pretprijatija. Potrebno e da se spomene i toa, dekaiako postoeja pretprijatija so dolgogodi{na tradicija, so osposobenikadri za nadvore{no trgovsko rabotewe i so vospostaveni vrski so delov-ni partneri od golem broj zemji, mnogu ~esto proizvodstvenite pretpri-jatija koristeja uslugi i na renomirani trgovski pretprijatija {irumcela SFRJ. Spored toa, mo`nosta za izbor na najsoodvetna trgovska orga-nizacija preku koja proizvodstvenite pretprijatija bi gi plasirale svoiteproizvodi i bi se snabduvale so potrebnite surovini i repromaterijalibea nesporedlivo pogolemi, {to sekako sozdava{e popovolni uslovi zanivnoto deluvawe i razvoj.

Voop{to nemam namera da ja osporuvam ulogata na malite pretpri-ja vo trgovijata, a posebno vo trgovijata na malo. Treba posebno da seistakne deka tie odigraa mnogu zna~ajna uloga vo obavuvaweto na prome-tot i snabduvaweto na naselenieto vo mnogu nepovolni uslovi za stopa-nisuvawe, osobeno vo prvite godini po osamostojuvaweto na zemjava. Me-|utoa, specifi~nostite na trgovijata na golemo nametnuvaat posebni ba-rawa od stopanskite subjekti vo dejnosta, na koi barawa te{ko moè daodgovori edno malo pretprijatie.

Imaj}i ja predvid postojnata sostojba vo trgovijata na golemo i voceloto stopanstvo vo Republika Makedonija, od edna, i karakteristikitei tendenciite vo razvojot na ovaa dejnost vo razvienite zemji, od drugastrana, normalno e da se o~ekuva pod vlijanieto na konkurencijata napazarot, mnogu zabeleìtelno da se namaluva brojot na pretprijatijataod trgovijata na golemo, nivno okrupnuvawe, specijalizacija i koopera-cija. Vo ramkite na ovie pretprijatija osven nivnata dosega{na osnovnadejnost, neophodno e da se obavuvaat i niza drugi aktivnosti kako {tose: ~uvaweto, sortiraweti i oplemenuvaweto na proizvodite, nivnotokonfekcionirawe, pakuvawe i dr. Edna od mnogu bitnite zada~i na pret-prijatijata od trgovijata na golemo e i davaweto pomo{ na malite i sred-nite pretprijatija vo nivnoto pazarno orientirawe i izvr{uvaweto naniza marketing{ki aktivnosti, so {to se sozdavaat preduslovi za osvo-juvawe na novi pazari i zgolemuvawe na u~estvoto vo zadovoluvaweto napotrebite na ve}e osvoenite pazari.

Sekako, deka edno golemo pretprijatie, so ogled na negovata kadrov-ska i tehni~ka opremenost i organiziranost ima mnogu pove}e mo`nostida gi obavuva prethodno navedenite aktivnosti, a {to e duri i pobitno,da vospostavi kontakti so mnogu pogolem broj delovni partneri od go-lem broj zemji, so {to se sozdavaat preduslovi za mnogu posoodvetno za-

121

Diskusija

dovoluvawe na potrebite na stopanskite subjekti vo Republika Make-donija, bilo da se tie od proizvodstvenata ili od prometnata svera.

Za ulogata na golemite pretprijatija vo trgovijata na golemo }enavedam samo eden primer. Imeno, vo Germanija vo 1990 godina od vkupniotbroj na pretprijatija vo trgovijata na golemo samo 2,3 % se golemi, notie ostvaruvaat 61,6% od vkupniot promet vo ovaa dejnost.1)

Menuvaweto na sostojbite vo trgovijata na golemo }e se odviva somnogu zabaveno tempo dokolku ovoj proces bide ostaven da se odviva samopreku konkurentskata borba na pazarot, bez da se prezemat soodvetnimerki i od strana na dràvnite organi i institucii, kako i bankite, sokoi merki bi im se dala poddr{ka na pretprijatijata vo nivnite naporiza nivno okrupnuvawe, preku razni formi na integracija i sorabotka sodoma{ni i stranski firmi.

1) Wolfram Gruhler: �Wirtschaftsfaktor Mittelstand�, Institut der Deutschen Wirtschaft,Koeln, 1994, str. 228.

122


123

Diskusija

Mihajlo ManevStopanska komora na Makedonija

VZAEMNATA I KOORDINIRANA SORABOTKA �NEOPHODEN PREDUSLOV ZA RAZVOJOT NA

GOLEMITE PRETPRIJATIJA

Temata koja e predmet na dena{nata razmena na mislewa e mo{nezna~ajna i aktuelna poradi {to smetam deka na organizatorite, pred sÈna Zdruènieto za odr`liv razvoj treba da im odademe posebno priz-nanie.

Ne bi sakal da se povtoruvam so prethodnite diskusii i konstataci-jata za zna~eweto na golemite sistemi i nivnoto vlijanie vrz vkupniotrazvoj na ekonomijata, posebno vo Republika Makedonija kako zemja votranzicija. To~no e deka za razvojot na malite i sredni pretprijatijasekoja zemja gradi sopstvena strategija, no isto taka to~no e deka vo sitezemji preku razni pazarno postaveni institucionalni re{enija i stimu-lativni instrumenti vo ne pomala merka mo{ne efikasno i konkretnose podrùva funkcioniraweto i razvojot na golemite lokalni kompa-nii.

Vo ovaa smisla, trgnuvaj}i od dosega{nite iskustva, a i po mislewetona pogolem del od biznismenite vo ramkite na sogleduvawata vo nivnatadelovna asocijacija, imaj}i gi pritoa predvid sega{nite sostojbi i prob-lemi vo pogolemite industriski kapaciteti kako rezultat na pove}e-godi{nite pazarni naru{uvawa, prisustvoto na nelojalna konkurenci-ja, visokite tro{oci za javnata potro{uva~ka, nepovolnoto krediti-

124


rawe, dotraenosta na opremata i zastarenata tehnologija, sakam da ukaàmdeka kako posledica na seto ova e niskata iskoristenost na kapaciteti-te i nedovolno konkurentno proizvodstvo. Svrzano so ova bi sakal daposo~am na nekolku prioritetni merki i aktivnosti vo funkcija na pod-dr{kata na golemite sistemi, kako {to e toa praksa i vo razvienitezemji so pazarna ekonomija kade {to krajna cel e da se obezbedi globalnakonkurentnost i minimalni tro{oci na proizvodstvoto.

Vo Evropskata unija a i po{iroko, pokraj pazarnoto postavena in-stitucionalna infrastruktura, i se razbira, seopfatno utvrdena regu-lativa vo sverata na standardizacijata i sertifikacija za kvalitetot naproizvodstvoto, funkcioniraat i specijalni fondovi ne samo za finan-siska poddr{ka vo prestruktuiraweto na oddelni industriski granki,tuku i za pogolemite kompanii. Vo na{i uslovi, osven zabrzuvaweto napostprivatizacionite procesi i vklu~uvawe na soodvetni investitori,naso~uvaweto na stranskata pomo{ vo neposrednoto proizvodstvo, pri-klu~uvawe na zemjata vo Pan-Evropskiot sistem na kumulacija za poteklo-to na proizvodite, doizgradba na pazarnite institucii soglasno pravi-lata i standardite na STO i Evropskata unija, pra{awata okolu tehno-lo{kiot vi{ok na vraboteni i drugi merki, mo{ne zna~ajno e da se utvrdistrategija vo koja posebno mesto treba da ima vospostavuvaweto na seop-fatna, neposredna i koordinirana sorabotka me|u biznisot, odnosno niv-nata delovna asocijacija i resornite ministerstva. Toa moè da dadezna~aen pridones ne samo vo revitalizacijata na golemite sistemi, no ivrz natamo{niot razvoj, kako sopstven taka i za razvojot na malite isredni pretprijaitja koi vo osnova se samo nadogradba na golemite pret-prijatija ~ije zna~ewe e nesporno i neophodno i za razvojot na nacion-alnata ekonomija na zemjata vo celina.

125

Diskusija

Aleksandar AtanasovskiRegionalna komora Skopje

ULOGATA I ZADAÎTE NA STOPANSKITEKOMORI VO POVRZUVAWE NA MALITE I

SREDNI PRETPRIJATIJA (MSP) SOGOLEMITE PRETPRIJATIJA

Raboteweto na delovnite subjekti od sektorot na MSP denes, vogolema merka e opredeleno od aktuelnite procesi na globalizacija naekonomskiot ìvot. Toj trend na sÈ pomasovna upotreba i razmena nainformacii, brzi tehnolo{ki promeni pod naplivot na tehni~ki ino-vacii, predizvikuva brzi sekojdnevni promeni vo aktuelniot ekonomskiambient na rabotewe. Rezultat na ova e pojavata na poprobirlivi paza-ri na koi se baraat proizvodi i uslugi so povisok kvalitet i poprobir-livi potro{uva~i.

Vo takvi uslovi na rabotewe momentalnata uspe{nost vo rabotewetone prestavuva nikakva garancija za iden prosperiteten razvoj. Ova vaìi za MSP, koj i pokraj odredenite poznati prednosti ( brzina na reagi-rawe na promenite i pomal rizik vo odnos na golemite sistemi ), se pove}ese primorani vnimatelno da gi sledat aktuelnite ekonomski dvièwa isoglasno niv razvivaat strategija za ponatamo{en razvoj. Podgotvenostada se odgovori na promenite i predizvicite na novoto informaciskovreme se pove}e postanuva osnoven princip i kaj upravuvaweto so MSP.

Pri toa, za da moàt da odgovarat, MSP nu`no mora svojot razvojda go zasnovaat na marketing-koncepcija i filozofija vo raboteweto,koja }e se temeli na:

126


1. Pro{iruvawe na asortimanot na proizvodi i uslugi za doma{-niot i stranskiot, odnosno globalno zemeno svetskiot pazar;

2. Razvoj i sorabotka so golemite proizvodni sistemi - pretpri-jatija, koi vo uslovi na globalno rabotewe i procesi na nepre-kinati inovacii na poleto na sovremeneta tehnologija se pri-nudeni na sÈ pogolema specijalizacija i racionalizacija naproizvodstvoto, prenesuvaj}i del od svojot proizvoden asorti-man na sektorot na MSP;

3. Povrzuvawe na delovnite subjekti svrzano so realizirawe naposloèni proizvodni programi i proekti na principite nasovremenata globalna podelba na trudot.

Realizacijata na ovie tri temelni opredelbi bara izgradba na mar-keting koncepcija vo raboteweto na MSP, koja se sostoi od: identifi-kacija na pazarot; selekcija na proizvodite i uslugite imaj}i gi vo pred-vid potencijalnite mo`nosti na MSP; utvrduvawe na sektorska orienta-cija i organizacija na marketing - funkcijata vo postojnite asocijaciina delovnite subjekti - komorite.

Pri toa, taa koncepcija moè da se realizira samo vo ramki naedinstven marketing koncept ( MSP i golemite pretprijatija ) vo kojasocijaciite na �biznisot� - komorite imaat posebna uloga i zna~enie.Osnovna uloga na komorite vo realizacija na ovoj koncept se aktivnostinaso~eni kon inicirawe, povrzuvawe i koordinirawe na dvata sektori (MSP i golemite sistemi ), so cel na unapreduvawe i razvoj na postojniteproizvodi i uslugi i voveduvawe na novi vo dvata sektora.

Sektorite na MSP i na golemite sistemi se vo interaktivna vrskataka pobrziot razvoj na MSP e vo golema merka opredelen od procesitena transformacija i modernizacija vo golemite sistemi - pretprijatija,od druga strana tie procesi ne moè da se odvivaat nezavisno od razvojotna MSP - bidej}i samo preku razvojot na mikro, malite i sredni pretpri-jatija moè da se kompenzira vi{okot na rabotna sila vo golemite siste-mi-pretprijatija, neiskoristenite kapaciteti, odnosno ovozmoì niv-na tehnolo{ka i organizaciska transformacija. Taa transformacija mo-è da sozdade pazar za MSP, pri {to neminovna e adekvatna marketing-koncepcija vo nivnoto deluvawe. Pokraj ova, realniot razvoj na MSPpodrazbira razvoj na sopstveni proizvodi i uslugi od MSP.

Iskustva na razvienite zemji go pokaùvaat deka vo Japonija sek-torot na MSP kooperira so pove}e od 60% od svojot kapacitet vo delotna proizvodstvo na razni komponenti na elektronikata za potrebite nakrupnata industrija, avtomatizacijata i robotikata so ogled na faktot,{to ostvarenoto visoko nivo na tehnolo{kiot razvoj gi istisnuva tradi-

127

Diskusija

cionalnite tehnologii bazirani na evtina rabotna sila i surovini.Razvienata delovna sorabotka gi amortizira rizicite od voveduvawe nanov proizvod/usluga koi vo uslovi na globalizacija se multipliciraat,pridonesuva za zgolemuvawe na stepenot na iskoristenost na opremata idelovniot prostor koi pri brz tehnolo{ki razvoj zabrzano se amorti-zira, a delovniot prostor so vreme se degradira.

Komorite kako posrednici imaat zada~i za organizirawe na redi-ca aktivnosti naso~eni kon realizacija na razvojni proizvodi i uslugii unapreduvawe na postojnite proizvodi i uslugi, osvojuvawe novi ino-vacii, plasman na pazarot i realizacija na delovnoto povrzuvawe na go-lemite pretprijatija so MSP na nivo na Republika Makedonija, regionoti po{iroko, vo uslovi na globalen svetski pazar.

Soglasno ova, komorite treba da rabotaat vo pravec na :

� Obezbeduvawe na delovna logistika za ~lenkite i po{iroko (pogotovo od redot na MSP ) za razvivawe na zaedni~ki progra-mi, proda`ba , marketing, obuka na kadri, finansiski i drugiuslugi;

� Obezbeduvawe na koordinirana finansiska i tehni~ka podr{kana MSP, preku obezbeduvawe na �paketi� na programi . Denes,vo sektorot na MSP postoi evidentno slaba koordinacija pome|ufinansiskata i tehni~kata pomo{. Taka, parolite i edukacijaza koristewe na nova tehnologija od strana na sektorot na MSPnema efekt ako ne se prateni so finansiska podr{ka, kako {tonema efekt i ponudata na finansiska pomo{ bez validni inves-ticioni programi - stru~na i tehni~ka podr{ka. Izlez e ponu-da na �paketi� na programi;

� Razvivawe na aktivnosti koi komorite }e gi postavat vo ulogana konsalting centri, preku koi }e se obezbeduvaat informa-cii, podgotvuvaat programi preku sorabotka so nau~no-istra-ùva~kite institucii, kvalifikuvani stru~waci i eksperti odzemjata i stranstvo. dijagnosticirawe na problemite i ponudana mo`ni re{enija;

� Promocija na proda`bata na proizvodi i uslugi preku organi-zirawe na grupi na MSP za doma{en i izvozen marketing na�paketi� na proizvodi i uslugi.

128


Komorite kako inicijator, koordinator na sorabotkatapome|u golemite proizvodni sistemi i MSP na lokalno,regionalno i globalno nivo

1. Komorite preku edinstveniot komorski informativen sistemi preku razvienata sorabotka so komorite od potesnoto i po-{irokoto opkruùvawe na Republika Makedonija }e rabotaatna realizacija na marketing konceptot za sorabotka, i toa na:

� Utvrduvawe na proizvodi i uslugi koi imaat potencijalni mo`-nosti za sorabotka-kooperacija;

� Identifikacija na pazarite kade se sretnuvaat proizvodite nagolemite pretprijatija i MSP;

� Selekcionirawe na proizvodi i uslugi imaj}i gi vo predvidpotencijalite na MSP.

2. Vo komorite kako osnovni formi na asocirawe kaj nas, potreb-no e da se organiziraat berzi - agencii na neiskoristen delovenprostor, ma{ini i druga oprema koi bi go organizirale prome-tot i informativniot sistem so posredstvo na pe~atenite, elek-tronskite i drugi mediumi za raspoloìvata ponuda / pobaru-va~ka na deloven prostor, ma{ini i druga oprema od zemjata,regionot i po{iroko. Uspe{nata realizacija na ovaa aktivnostbara celosna podr{ka od delovnite banki.

Pridobivkite od formirawe na berza-agencija od ovoj tip se:visoko nivo na vzaemna informiranost na relacija golemi proiz-vodni sistemi (pretprijatija) - MSP, podobra programska usogla-senost i kompatibilnost. Imeno, preku otstapuvaweto na inter-medijarnoto proizvodstvo, osloboduvawe na delovi od proizvod-stveniot proces koi nedovolno se koristat, otstapuvawe na maliserii i sli~no od golemite sistemi se realizira pocvrsto povr-zuvawe pome|u dvata sistema.

3. Komorite treba da razvivaat aktivnosti naso~eni kon posredu-vawe pri dogovaraweto ili kooperiraweto na golemite pretpri-jatija so MSP grièj}i se za za{tita na interesite na ~lenki-te vo pogled na uslovite od dogovorite: kvalitetot; cenata; vre-meto na isporaka i sl.

4. Komorite treba da iniciraat i imaat aktivno u~estvo zaedno sodelovnite subjekti od dvata sektora (golemite i MSP) vo podgo-tovka na zaedni~ki proekti naso~eni kon intenzivirawe na de-lovnata sorabotka, i toa kon :

129

Diskusija

� Zaedni~ki vloùvawa vo tehni~ko-tehnolo{kiot razvoj i up-ravuvawe so tehnolo{kite promeni;

� Zaedni~ko finansirawe na nabavkite na surovini i reproma-terijali;

� Zaedni~ko proizvodstvo i plasman na proizvodi i uslugi;

� Podobro iskoristuvawe na slobodnite kapaciteti-deloven pros-tor, ma{ini i druga oprema vrz osnova na sovremenite formina delovno dogovarawe (fran{izing, tajm-{ering, lizing i sl.);

� Koncepirawe na modeli na delovna sorabotka (golemi - MSP)vrz osnova na zaedni~ki vloùvawa, drugi sovremeni formi naproektni organizacii ili me|usebno kupuvawe i prodavawe naproizvodi i uslugi.

5. Zaedno so dvata sektori treba da gi iniciraat procesite za izra-botka na zaedni~ki proekti za koristewe na postojnata tehnolo-gija i oplemenuvawe na novite proizvodi od programite za raz-voj na golemite proizvodni sistemi - pretprijatija.

130


131

Diskusija

M-r Qerka Tot NaumovaAD OHIS Skopje

O@IVUVAWETO NA GOLEMITE FIRMI-PRIORITETNA ZADAÂ NA RAZVOJOT

Sekoe pretprijatie se ra|a, se razviva i staree. Taka e i so OHIS.Ako OHIS go zamislime preku eden grafikon otkrivame slednoto: ra-|awe 1964 godina, raste` i razvitok do 1982 godina, vrvnata to~ka nagrafikonot.Toa e godina koga zavr{uvaat golemite investicioni ak-tivnosti vo OHIS. Narednite godini se investira vo mali zafati kako{to se rekonstrukcii i modernizacii na postojnite kapaciteti.

Delovnata 1989 godina OHIS ja zavr{i so negativen finasiskirezultat. 1989 godina se smeta kako prva vo sproveduvaweto na stopanskitereformi, odnosno preminuvawe na pazarni uslovi na stopanisuvawe. Od1990 godina sledi niskoto iskoristuvawe na proizvodstvenite kapacitetii opa|awe na fizi~kiot obem na proizvodstvoto.

OHIS denes po 40 godini rabotewe se nao|a vo zrelata doba ilimoèbi moè da se kaè vo starosta. So toa stanuva posloèn za upravu-vawe i se nao|a pred teòk problem za restruktuirawe na pretprijatie-to. Sega e od presudno zna~ewe akcijata na menaxmentot za promeni inegovata sposobnost, da gi izvede tie promeni so koi treba da se spre~iopa|aweto na OHIS. Za ovaa nasoka OHIS ima kadrovski preduslovi,ima 377 vraboteni so visoko stru~no obrazovanie, 11 magistri i 2 dok-tori na nauki, me|utoa idninata bara izgraduvawe na novi kriteriumi,standardi i merki , nova filozofija na ìveewe So dostrel na novite

132


znaewa se otvora prostor za upotreba na ~ove~kiot resurs vo procesotna reprodukcijata na optimalen na~in.

Zaìvuvaweto i sozdavawe na uslovi za stabilen natamo{en raste`na OHIS e moèn samo so privlekuvawe stranski investitor. Odrù-vaweto na traen razvoj na OHIS e nevozmo`no bez zgolemuvawe na inves-ticionata aktivnost. Vo izminatiot period od 5 godini OHIS investi-ra{e od sopstveni sredstva 10,5 milioni evra, no toa dovede do golemanelikvidnost. Poradi toa vlezot na stranski kapital vo OHIS mora dase ostvaruva vo vid na zaedni~ki vloùvawa ili dokapitalizacija. Naj-o~igleden efekt od vleguvaweto na stranski kapital bi bil ~isto finan-siski i ekonomski. No, zna~aen efekt e {to vleguvaweto na stranskiotkapital moè da ozna~uva najefikasna forma na transfer na tehnologija.Prisustvoto na stranska firma vo OHIS }e ja zgolemi konkurencijatana pazarot, }e gi zgolemi standardite za dobra performansa vo rabotewe-to i vlez na novi sovremeni informacioni sistemi i bazi na podatoci,Taka razvojot na OHIS bi se ostvaruval so proizvodstvena i teholo{kamodernizacija na postojnite kapaciteti i {ireweto na proizvodnitekapaciteti i prisposobuvaweto kon pazarnite uslovi.

Toa bara moderen menaxment so golema razvojna energija i mobili-zacija na razvojnite resursi na izbranite prioriteti, kako i tehnolo{-kata strategija {to se odnesuva na eksploatacijata, razvojot i odrùva-weto na vkupnata suma na znaewa i sposobnosti.

Toa bitno e deka bara osobeno i poddr{ka na dràvata. Prioritetnoe formiraweto na nacionalen tehnolo{ki fond i osnovaweto na fondza investicii preku koi bi se poddrùvale programite za nabavka nanapredni tehnologii, kupuvawe na patantni i licencni informacii,razvojni istraùvawa, izrabotka ili pribavuvawe na softverski pro-grami, know- haw i sli~no. Zna~i, razvojot na sistemot da se zasnova nareforma na makroekonomskata politika, institucionalna transforma-cija i instrumentalna inovacija, kako i vo brzinata na strukturni refor-mi, rekonstrukcija na bankite, fiskalnata reforma, reforma na socijal-nite fondovi i drugo.

Op{to e poznato deka golemite kompanii vo razvienite zemji ima-at zna~ajno vlijanie vrz razvojot. Svrzano so ova, za razvojot na RepublikaMakedonija od osobeno zna~ewe e da se sozdavaat uslovi za sanirawe izajaknuvawe na golemite pretprijatija ~ii {to problemi moàt da sere{avaat. Oìvuvaweto na golemite sistemi treba da pretstavuva glavennositel na stopanskiot raste` i razvoj na Republika Makedonija. Priova pokraj naporite na golemite firmi preku organizacionen menax-ment i negovata podgotvenost da gi izvede promenite, od posebno zna~ewee poddr{kata na dràvata.

133

Diskusija

Daniela MitevaGTZ-Agropromocija Skopje

SOSTOJBA I PROBLEMI NA KRUPNITEZEMJODELSKI PRETPRIJATIJA VO

MAKEDONIJA

I. Voved

Posle 12 godini od osamostojuvaweto Makedonija sÈ u{te se soo~uvaso mnogu problemi pri gradeweto na sopstvena strategija za razvoj napazarno orientirano stopanstvo.

Za obnova na stopanstvoto potrebni se zna~aen obem na sredstva.Vo mart 2002 od strana na EU i drugi internacionalni institucii zafinansii dodeleni i se na Makedonija 130 milioni USD pomo{ za obno-va i razvoj. Voveduvaweto na evroto ima{e pozitivno vlijanie na deviz-nite rezervi na dràvata. Evropskata investiciona banka poddrùvasproveduvawe na proekti kaj malite i srednite pretprijatija so okolu20 milioni USD .

Od stranskite direktni investitori vo Makedonija najzna~ajnomesto zazemaat Grcija, [vajcarija, Avstrija i Germanija.

I pokraj toa razvojot vo stopanstvoto sÈ u{te se odviva mnogu bavno.Bruto doma{niot proizvod vo 1999 godina e zgoleme za 4,3 %, vo 2000 za4,6 %, a 2001 be{e negativen - 4,5 %.

134


Zemjodelstvoto vo Makedonija kako del od vkupnoto stopanstvo janema istata uloga {to ja ima{e vo 60te i 70te godini. U~estvoto na zem-jodelstvoto vo bruto nacionalniot proizvod vo 2001 iznesuva{e samo11,8%, dodeka udelot na industrijata se iska~i na 20,6 %.

Privatnite mali zemjodelski stopanstva i golemite pretprijatijana preminot kon gradewe na strategija za pazarno orientirano stopan-stvo te{ko se zacvrstuvaat poradi nestabilnosta na starite jugosloven-ski pazari. Pred 12 godini mnogu zemjodelski proizvodi slobodno se vne-suvaa vo sosednite jugoslovenski republiki. Izvozot na makedonskiteproizvodi vo drugite biv{i jugoslovenski republiki posle nezavisnos-ta skoro e prepoloven. Kako i drugite biv{i jugoslovenski dràvi, takai Makedonija ima negativno saldo na nadvore{na trgovija.

Poradi namaluvaweto na koli~inite na izvoz vo godinite so pogo-lemi prinosi doa|a do hiperprodukcija na nekoi proizvodi. Proizvoditena ovaa hiperprodukcija ne doa|aat na pazar, tuku ostanuvaat na niva.

Tabela 1

SOSTOJBA NA IZVOZ I UVOZ VO MAKEDONIJA

- vo milioni dolari1999 2000 2001

Nadvore{na trgovija vkupno

Izvoz 1.186 1.319 1.155

Uvoz 1.773 2.085 1.688

Saldo -587 -766 -533

Zemjodelski proizvodi

Izvoz 350 438 187

Uvoz 330 410 212

Saldo 20 28 -25

Izvori: Economic Comission for Europe, FAOSTAT, State Statistical Office Macedonia,Statistisches Bundesamt

Grafikon 1

SOSTOJBA NA IZVOZ I UVOZ VO MAKEDONIJA


19992000

2001

Izvoz

Uvoz0

500

1000

1500

2000

2500

Nadvore{na trgovija - vkupno

- vo mil. dolari

19992000

2001

Izvoz

Uvoz0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

Zemjodelski proizvodi

- vo mil. dolari

135

Diskusija

Od tabela 1 moè da se vidi deka uvozot na agrarni proizvodi voMakedonija vo 2001 godina e pogolem od izvozot za 25,5 milioni USD .

Makedonija ima okolu 1,28 milioni hektari zemjodelsko zemji{teod koe skoro polovinata, okolu 560.000 ha e obrabotlivo, a 690.000 ha selivadi i pasi{ta.

Privatniot sektor dominira vo zemjodelstvoto vo Makedonija. Tojima u~estvo so 82% od povr{inata pod zemjodelsko zemji{te i 99% odvkupniot broj na pretprijatija. Golema koli~ina od proizvedenite proiz-vodi vo malite pretprijatija se koristat od samite proizvoditeli zazadovoluvawe na sopstvenite potrebi ili direktno se prodavaat, taka{to ovie brojki voop{to ne se zabeleùvaat i ne se evidentiraat vooficijalnata statistika. Samo okolu polovina od site pazarni proiz-vodi doa|aat od privatniot sektor. Toa zna~i deka maliot broj na gole-mi zdruènija i dràvni zemjodelski pretprijatija imaat zna~ajna uloga,bidej}i proizveduvaat okolu 50% od proizvodite na pazarot.

Procesot na privatizacija do sega uspe{no se odviva vo najgolemdel od malite pretprijatija. Osobeno e vaèn procesot na privatizaci-jata na golemite dràvni pretprijatija.

Vo procesot na transformacija najgolem del od golemite agrokom-binati privatizirani se po prethodno razdeluvawe na pomali delovi.Spored izve{tajot za tekot na privatizacijata do dekemvri 2001 godinaod Agencijata na Republika Makedonija za privatizacija celosno se pri-vatizirani 425 pretpprijatija so vkupen broj na vraboteni od 20.307, a 20pretprijatija so vkupen broj na vraboteni od 1.307 se vo proces na priva-tizacija.

Vo ramkite na makedonsko-germanskiot proekt na germanskotehni~ka sorabotka, GTZ - �Modernizacija na makedonskiot zemjodel-ski-prehranben sektor i negovo pribliùvawe kon EU� vo tek e i proek-tot �Analiza na zemjodelskite pretprijatija vo Makedonija�.

Teì{teto na ovie analizi na raboteweto na zemjodelskite pret-prijatija leì vo analizata na tehni~kata efikasnost i efikasnosta naprimenata na faktorite na proizvodstvoto, odnosno pretstavuvawe nasega{nata situacija na pretprijatijata so pomo{ na ekonomskiot poka-zatel pridones na pokrivawe (marà).

Cel na proektot e sogleduvawe na problemite i te{kotiite so koise soo~uvaat zemjodelskite pretprijatija i sogleduvawe na perspektivi-te za razvoj. So napravenite analizi }e se napravi obid da se dade odgov-or na slednive pra{awa:

� Koi razvojni mo`nosti gi ima pretprijatieto?

136


� Koi i kakvi podobruvawa se mo`ni vo organizacijata na pret-prijatijata bez investicii vo osnovni sredstva, odnosno ocenkana primena na merki i aktivnosti so mali ili bez investicii?

� Ocenka na ekonomi~nost na sproveduvawe na dadena investici-ja. Dali voop{to investicijata treba da se sproveduva i reali-zira?

Na makro plan zna~eweto na ovie analizi e mnogu golema, bidej}iso utvrduvawe na tro{ocite za proizvodstvo na daden proizvod, a pla-nirano e da bidat opfateni {to e mo`no pogolem broj na proizvodi seovozmoùva komparacija na cena na ~inewe na najva`nite proizvodi nazemjodelskoto proizvodstvo vo Makedonija.

Celta e vo idnina poddrùvawe i pottiknuvawe na proizvodstvotona proizvodi koi }e bidat konkurentni vo Regionalniot i Evropskiotpazar.

II. Problemi so koi se soo~uvaat golemite zemjodelskipretprijatija

� Nedovr{en proces na privatizacija

Negativni posledici od nedovr{enata privatizacija na agrokom-binatite se nedovolno efikasen anga`man na poverenikot na dràvniotkapital vo niv, a se odrazuva na raboteweto, odnosno ekonomi~nosta irentabilnosta na raboteweto na pretprijatieto. Vo takvi situacii na-mesto zgolemuvawe na vrednostite ima i procesi na obezvrednuvawe naimotot.

� Problemi vo menaxmentot na pretprijatijata

Nesoodvetniot raboten efekt na menaxerskiot tim, a osobeno ne-dovolniot raboten anga`man, nagraduvawe i motiviranost na rabotnici-te imaat za posledica ostvaruvawe na nedovolno proizvodstvo i kvali-tet po edinica povr{ina odnosno po grlo, nepotrebni tro{oci, zagubivo proizvodstvoto i sl.

� Problem so pregolemo sitnewe na golemite zemjodelski pret-prijatija

Dosega{nite analizi jasno ja pokaàa i potenciraa ekonomskataopravdanost od raboteweto na golemi agrokombinati, bidej}i samo kajgolemi zemjodelski kompleksi e mo`no da se organizira upotreba nasovremena tehnika i tehnologija i dobivawe na konkurentno proizvod-stvo.

� Dopolnitelni tro{oci kako rezultat na upotrebata na starima{ini i mehanizacija

137

Diskusija

Starata tehnika e slaba to~ka na golem broj od pretprijatija. Prob-lemot e {to ma{inite ve}e dolgo vreme se otpi{ani, no nema finansis-ki sredstva na raspolagawe za obnova na tehnikata. Starata tehnika vodikon visoki tro{oci na proizvodstvoto. Starite ma{ini go ote`nuvaatproizvodstvoto so dopolnitelni tro{oci za popravki, rezervni delovi,golema potro{uva~ka na dizel i motorno maslo. Ponatamu sleduvaat te{-kotii vo optimalnata obrabotka na po~vata, prinosite se namaluvaat, avisokite ma{inski tro{oci go poskapuvaat zemjodelskoto proizvodstvo.

� Nedostig na obrtni sredstva

Od druga strana pak vo okolnosti na nedostig na obrtni sredstvatro{ocite za semenski materijal se mnogu visoki. Cenata za kilogramsemenski materijal e visoka, no i koli~inite po edinica povr{ina semnogu povisoki od predvidenata optimalna koli~ina na semenski materi-jal po edinica povr{ina. Problemot leì vo lo{ata podgotovka na po~-vata odnosno starite sealki pri {to zagubite na seme se dosta golemi.Vo pogolem broj od golemite zemjodelski pretprijatija vo Makedonijaporadi nedostig na finansiski sredstva ne se upotrebuvaat optimalnikoli~ini na |ubriva i sredstva za za{tita ili, pak, ne se po~ituvaatoptimalnite rokovi na |ubrewe, odnosno prskawe. Izdatocite za |ubri-va i sredstva za za{tita osobeno vo oblasta na poljodelskoto proizvod-stvo se mnogu niski, a sevo ova vodi kon namaluvawe na prinosite.

Grafikon 2

UÊSTVO NA VARIJABILNI TRO[OCI VO VKUPNA VREDNOSTNA PROIZVODSTVO KAJ PÊNICA

Izvor: Kancelarija na GTZ - Agropromociaja

Pretpri-jatie1(Make-donija)

Pretpri-jatie2

(Makedo-nija)

Pretpri-jatie3

(Germa-nija)

\ubrivo

Seme

Varij. ma{inski tro{oci

Vrednost na proizvodstvoto

0

200

400

600

800

1.000

1.200

- vo Evra

138


Vo grafikon 2 se vr{i sporedba na tri pretprijatija vo odnos naudelot na varijabilnite tro{oci (seme, |ubrivo, varijabilni ma{iniskitro{oci) vo vkupnata vrednost na proizvodstvoto na p~enica.

Pretprijatie 1 i pretprijatie 2 se postoe~ki pretprijatija vo Make-donija koi po metod na slu~aen izbor se zemeni kako predmet na analiza,a pretprijatie 3 pretstavuva edno prose~no pretprijatie vo Bavarijakoe e zemeno kako reprezentativno za dadeniot region.

Jasno se uo~uva deka vrednosta na proizvodstvoto vo pretprijatie 1i 2 e mnogu pomala vo odnos na pretprijatie 3, bidej}i prinosite nap~enica po hektar se mnogu poniski i iznesuvaat 2,9 t/ha vo pretprijatie1 i 1,9 t/ha vo pretprijatie 2 vo odnos na pretprijatie 3 kade prinosotiznesuva 5,5 t/ha. Od druga strana, pak, udelot na spomnatite varijabilnitro{oci vo vkupnata vrednost na proizvodstvoto vo pretprijatie 1 i 2 emnogu pogolema vo odnos na pretprijatie 3.

Analizite pokaàa deka so upotreba na optimalna koli~ina na|ubriva i sredstva za za{tita, kako i pridrùvaweto kon optimalniotvremenski period na upotreba na |ubrivata i sredstvata za za{tita pri-nosite na p~enica vo gorenavedenite dve pretprijatija vo Makedonijamoàt da se zgolemat od 20- 30 %.

Poradi nedostig na obrtni sredstva vo analiziranite dve pretpri-jatija golemi povr{ini se ostavaat pod ugar. Na ovie povr{ini se vr{iobrabotka na po~vata, odnosno orawe 2-3 pati {to, pak, dopolnitelnogi preopteretuva pretprijatijata so dopolnitelni tro{oci. Taka na pri-mer vo pretprijatie 2 tro{ocite koi nastanuvaat za obrabotka na 1 haiznesuvaat nekade okolu 182 evra/ha. Ako se zeme vo predvid deka vo pret-prijatieto sekoja godina se ostavaat vo prosek 1400 ha pod ugar, toa zna~ideka pretprijatieto sekoja godina ima tro{oci okolu 254.800 evra, dopol-nitelni sredstva koi i taka nedostasuvaat za normalen tek na proizvod-niot proces.

Tabela 2PRODUKTIVNO-TEHNI^KI POKAZATELI ZA PROIZVODSTVO

NA DOMATI I KRASTAVICI VO ORAN@ERII

Produktivnotehni~ki pokazateliDomati

MakedonijaDomati

GermanijaKrastaviciMakedonija

KrastaviciGermanija

Edinica ha ha ha ha

Prinos; kg/ha 80.000 140.000 66.667 214.200

Cena; Evra/kg 0,35 0,8 0,29 0,39

Mazut; Evra/l 0,18 0,26 0,18 0,26

Mazut upotreba vo litri 10.333 57.190 - 25.076

Mazut tro{oci vo Evra 1.860 14.620 - 6.520

Potreba na rabotni ~asovi po ha 4.480 4.770 2.940 3.450

Vkupni tro{oci za rabota 2.456 35.775 1.602 25.875

Potreba od osnovni stredstva 493.334 600.000 493.334 600.000

139

Diskusija

Vo oranèriskoto proizvodstvo nenavremenata ili nedovolnatanabavka na mazut go pomestuva vremeto na proizvodstvoto na rano- grad-inarski proizvodi, so {to so re~isi ist obem na tro{oci se ostvaruvamnogu pomala dobivka zaradi padot na cenite.

Vo tabela 2 napravena e edna sporedbena analiza za proizvodstvona domati i krastavici vo oranèrii pome|u edno konkretno slu~ajnoodbrano pretprijatije vo Makedonija i edno reprezentativno prose~novo Bavarija. I pokraj razlikite {to postojat pome|u ovie dve pretpri-jatija vo odnos na prirodnite uslovi i vo odnos na dolìnata na traewe-to na periodot na berba koj vo Germanija e podolg, sepak moè da zaklu-~ime deka prinosite za na{i uslovi se relativno niski. Sepak odlu~u-va~ki faktor predstavuva mazutot negovata navremena upotreba i visi-nata na cenata na mazutot. Od ova, pak, proizleguva kolku porano t.epodocna }e se dojde na pazarot i kolkava prose~na cena }e se ostvari.

� Problemi vo oblasta na sto~arskoto proizvodstvo

Od analizite sprovedeni vo oblasta na sto~arstvoto vo Makedoni-ja utvrdeni se pove}e problemi.

Govedarstvo

Zelenata hrana za ishrana na dobitokot e so lo{ kvalitet poraditoa {to koseweto ne e izvr{eno vo optimalen vremenski period.

Pri konzervirawe na hrana (sila`na p~enka) nastanuvaat golemizagubi. Uslovi za dobivawe na kvalitetna silaà se: brzo polnewe nasilo jamite i cvrsto nagme~uvawe na zelenata hrana. I pokraj ovie predus-lovi vo pretprijatieto koe e predmet na analiza polneweto na silo

Grafikon 3

PROIZVODSTVO NA DOMATI I KRASTAVICIVO MAKEDONIJA I GERMANIJA


DomatiKrastavici

Makedonija

Germanija

0

50.000

100.000

150.000

200.000

250.000

- kg/ha

140


jamite trae okolu 3 nedeli {to predstavuva mnogu dolg vremenski peri-od. Pokrivaweto na sto~nata hrana vo silo jamite ~esto e povrzano sote{kotii. Poradi lo{oto pokrivawe zagubite na suva materija kajsila`nata p~enka se zgolemuvaat i dostignuvaat 30% zagubi na suva ma-terija.

Iako vo ishranata na kravite se upotrebuva dovolna koli~ina nakoncentrat, sepak vo ishranata ima nedostatok od proteini. Dnevnatapotreba od hranlivi i mineralni materii kaj kravite ne e zadovolena.

Uslovite vo {talite za odgleduvawe na teliwata se lo{i, so lo{aventilacija vo letniot period i nedovolno zagrevawe vo periodot nazimata. Ova pridonesuva za golem procent na zagubi na teliwa.

Vo proizvodstvoto na sto~na hrana t.e sila`na p~enka zagubite nasuva materija }e se namalat od 30% na 15% preku podobruvawe napokrivawe na silo jamite.

Poznato e deka prisustvoto na kislorodot kaj konzerviranata hra-na e nepoèlna. Prakti~no }e se odvoi vozduhot od siliranata hranaako gorniot sloj dobro se ispresuva i pokrie, taka {to }e nema kontaktso vozduhot.Treba da se vr{i pokrivawe na gorniot sloj na sto~na hranavo slu~aj na pove}e prekini pri polneweto na silo jamite i na kraj sozavr{vaweto na polneweto. Za pokrivawe se prilagodeni plasti~nifolii, a vrz niv se stavaat vre}i~ki napolneti so pesok.

Analizite pokaàa deka e ovozmoèno zgolemuvawe na proizvod-stvoto na mleko kaj kravite za 10- 15 % ako se izvr{i podobruvawe nastrukturata na krmnata hrana, bidej}i nedostasuvaat proteini vo ishra-nata, preku vnesuvawe na soja vo krmnata smeska i dopolnitelno u{te sedodava mineralna hrana za ishrana na goveda.

Osven toa vo {talata za teliwata mo`no e bez nekoja pogolema in-vesticija da se podobi klimata preku podobra ventilacija vo leto i gree-we vo zima. Zagubite na teliwa se namaluvaat od 8% na 4%.

Tabela 3PRODUKTIVNO-TEHI^KI POKAZATELI

ZA PROIZVODSTVO NA MLEKO

Produktivnotehni~ki pokazateli Makedonija Germanija

Proizvodstvo na mleko po krava (vo litri) 4000 6000

Period na remont na stado 425 385

Zagubi na teliwa vo % 8% 4%

Koncentrat da`ba; t/grlo 1,9 1,6

Koncentrat tro{oci; Evra/grlo 475 276

Zelena masa t/ha:

- Sila`na p~enka 18,4 45

- Lucerka 31,5 50

141

Diskusija

Vo tabela 3 napravena e edna sporebena analiza na dadeni produk-tivno-tehni~ki pokazateli pome|u analiziranata kravarska farma voMakedonija (edna od podobrite vo Makedonija) i edna prose~na kravars-ka farma vo Germanija.

Va`no e isto taka da se naglasi deka poradi nekvalitetnata ishra-na na dobitokot vo pogolemiot broj na kravarski farmi vo Makedonijaperiodot na remont na stado se zgolemuva i iznesuva 425 dena, {to pakpridonesuva za namaluvawe na brojot na novorodeni teliwa po kravagodi{no.

Ov~arstvo

Sli~ni problemi se javuvaat i vo ov~arstvoto.

Mnogu malo u~estvo na krmna smeska vo ishranata.Toa vodi kon malbroj na rodeni jagniwa. Od druga strana pak zagubite na jagniwa iznesu-vaat 15 %

So zgolemuvawe na koli~inata za ishrana, se zgolemuva ne samokoli~inata na proizvedenoto mleko, tuku se zgolemuva i brojot na novo-rodeni jagniwa.

Grafikon 4

PROIZVODSTVO NA MLEKO PO KRAVA VO 2002 GODINA


MakedonijaGermanija

Proizvodstvo namleko po krava

(litri)

0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

142


Vo tabela 4 napravena e edna sporedbena analiza pome|u ov~arstvotokako granka vo edno golemo zemjodelsko necelosno privatizirano pret-prijatie i ov~arstvoto kaj eden individualen zemjodelski proizvodi-tel. Jasno se gledaat rezultatite od motiviranosta vo raboteweto pri{to individualniot zemjodelski proizvoditel ostvaruva mnogu pogole-mi prinosi za razlika od golemoto zemjodelsko pretprijatie, kade ednaod pri~inata za nerentabilno rabotewe predstavuva i nemotiviranostana rabotnicite.

� Nepovolni kreditni uslovi i programi

Eden golem problem i negativnost predstavuva nemo`nosta naagrokombinatite da koristat krediti za nabavka na sovremena mehaniza-

Tabela 4PRODUKTIVNO-TEHNI^KI POKAZATELI

VO OVÂRSTVOTO

Produktivnotehni~ki pokazateliMakedonijanecelosno

privatizirano

Makedonijaindividualenproizvoditel

Broj na rodeni jagniwa 1,0 1,7

Zagubi na jagniwa vo % 15,0 5,0

Proizvodstvo na mleko litri / ovca 60,0 74,0

Cena na sirewe/kg vo Evra 4,0 3,3

Tro{oci za rabota/ovca vo Evra 18,6 17,2

Potreba od osnovni sredstva/ovca vo Evra 74,0 30,0

Grafikon 5

PROIZVODSTVO NA MLEKO VO MEKEDONIJA -LITRI/OVCA


necelosnoprivatizirano individualen

proizvoditel

Proizvodstvo namleko litri/ovca

0

10

20

30

40

50

60

70

80

143

Diskusija

cija, bidej}i zemji{teto so koe raspolagaat ne moè da posluì predbankite kako garancija za odobruvawe na krediti.

III. Predlog merki za razvoj na golemitezemjodelski pretprijatija

1. ̂ ekor: Primena na merki i aktivnosti koi{to se mo`ni bez pogo-lemi investicii (na princip optimalizirawe na sega{na situacija). Ovaosobeno se odnesuva na slednive merki:

� Analiza na mo`nosti za namaluvawe na osnovnata obrabotka napo~vata;

� Namaluvawe na povr{ini pod ugar;

� Upotreba na optimalni koli~ini na |ubriva i sredstva zaza{tita i po~ituvawe na optimalnite rokovi;

� \ubrewe spored koli~ina na potro{uva~ka na hranlivi mater-ii kaj dadena kultura;

� Podobruvawe na kvalitetot na zelena hrana so optimalen peri-od na kosidba;

� Namaluvawe na zagubi pri konzervirawe na hrana (silaà);

� Podobruvawe na strukturata na krmna smeska vo ishranata nadobitokot;

� Podobruvawe na uslovite za odgleduvawe na teliwa;

� Podobruvawe na higienata pri molzewe i navremena zamena napotro{ni delovi kaj tehnika za molzewe.

2. êkor: Voveduvawe na sistem na pla}awe na rabotnicite sporedostvarenite rezultati.

IV. Potrebni dràvni merki za poddr{ka na agrosektorot

Vo ramkite na ovie merki osobneo se zan~ajni:

� Privatizacijata potrebno e {to e mo`no pobrzo da bide zavr-{ena pri toa najmalata edinica na privatizacijata da bide ednagranka (pr. govedarstvo i proizvodstvo na sto~na hrana ostanu-vaat vo edna celina);

� Potrebni se i soodvetni dràvni merki za podr{ka na agro-sektorot vo pogled na poddr{ka na zemjodelskite pretprijatijai snabduvawe so soodvetna tehnika;

144


� analiza na agrokreditni programi vo odnos na problematikatasigurnost na kreditirawe i vo odnos na problematikata natro{oci na kreditirawe (povolni kreditni stapki) i vreme naotplata na krediti;

Osnovawe i podgotovka na sovetodavni slu`bi ( dràvni ili pri-vatni) kako i sproveduvawe na merki za kvalifikacija na stru~ni licai menaxeri.

145

Diskusija

D-r Marija Zarezankova-PotevskaMinisterstvo za ekonomija

ANTAGONIZAM NA MALITE I GOLEMITEPRETPRIJATIJA �DA ILI NE?

Sledbenicite i pobornicite na planskoto stopanisuvawe, zaslepeniod ideite deka ulogata na golemite sistemi/pretprijatija vo uslovi naplansko dirigirana ekonomija e ednakva so onaa vo uslovi na otvorenopazarno stopanisuvawe, ja razvivaat tezata deka sektorot na maloto sto-panstvo e pre~ka za odrùvawe i opstanok na golemite i vo najgolem del,neprofitabilni pretprijatija/zagubari, vo uslovi na vladewe na pazar-ni zakonitosti. Otstranuvaweto na ovaa zabluda, vo najgolem del kaj sto-panstvenicite, treba da se vr{i preku objektivno sogleduvawe i anali-za na sostojbite i karakteristikite na razli~nite op{testveno-eko-nomski i politi~ki sistemi.

Dene{nite golemi i transnacionalni pretprijatija/kompanii minu-vaat razli~ni fazi vo svojot razvoj, odnosno se razvivaat i se {iratsoglasno potrebite na pazarot na nacionalno i me|unarodno nivo.

Od druga strana, golemite pretprijatija/giganti nastanati so odlu-ki na vladite vo porane{nite socijalisti~ki zemji, vo promeneti us-lovi na stopanisuvawe i pri vladeewe na pazarnite zakonitosti, ne ze-maj}i gi vo vid i drugite izmeneti uslovi na globalen plan vo svetot,(globalizacija, liberalizacija na trgovijata itn.), se sudiraat so seriozniproblemi. Problemite proizleguvaat od pove}e aspekti na noviot eko-nomski sistem (sopstvenosta, bavna privatizacija i prestruktuirawe, iz-nao|awe na pazari itn.), pri {to e bitno da se nosat pravovremeni ibrzi odluki vo konstelacija so primena na novi i sovremeni metodi na

146


delovno rabotewe. Pri toa e osobeno bitno za opstanokot na golemitesistemi/pretprijatija iznao|awe na novi partneri i novi pazari, za svoiteproizvodi {to treba da gi zadovoluvaat svetskite standardi za kvalitet,a pri toa da bidat eftini odnosno konkurentni na svetskiot pazar.

Toa se golemi barawa od pazarot, koi golem del od pretprijatijatane se vo mo`nost da gi zadovolat, poradi svoite vnatre{ni nere{enipra{awa i problemi i poradi novite uslovi za stopanisuvawe-novotoopkruùvawe.

Vo takvi okolnosti, menaxmentot na oddelni golemi pretprijatijavinata za slabite rezultati vo raboteweto ja naso~uva kon vladinatapolitka na poddr{ka na maloto stopanstvo i pretpriemni{tvoto, {to eneargumentirano i bez seriozni analizi i dokazi.

Razvojot i poddr{kata na pretpriemni{tvoto i maloto stopanstvovo industriskite politiki na visoko razvienite zemji ima prioritet,tokmu poradi ekonomskite funkcii koi gi imaat malite stopanski sub-jekti: tie sozdavaat brzo novi rabotni mesta, koi se daleku poeftini voodnos na cenata na rabotnoto mesto vo golemite pretprijatija, tie rabo-tat i gi zadovoluvaat potrebite, pred sÈ na lokalniot pazar, no glavno,rabotat za golemite pretprijatija, rabotat so doma{ni surovini i takaobezbeduvaat supstitucija na uvozot so doma{ni proizvodi itn. Tie sefleksibilni na potrebite na pazarot, pa ottamu stanuvaat relativnolesno i brzo konkurentno sposobni.

Pretpriemni{tvoto kako filozofija na stopanisuvawe vo pazar-ni uslovi, obezbeduva razvoj na privatni idei i inicijativi vo sekojanacionalna ekonomija, za {to e predmet na vladina poddr{ka vo sitesferi na delovno rabotewe. Malite i novi stopanski subjekti vnesuvaatniza promeni vo svoeto rabotewe i zatoa se efikasni i i se sprotivstavu-vaat na konkurencijata so kvalitet i povolni ceni. Tie karakteristikiim obezbeduvaat prioritetno mesto vo razvojnata ekonomska politika ipraksa, {to ne gi isklu~uva karakteristikite i ulogata {to ja imaatgolemite sistemi/pretprijatija vo nacionalnata i svetska ekonomija.

Ottamu, nepostoi antagonizam me|u malite i golemite pretprijatijavo nacionalni i svetski ramki, tuku postoi sorabotka, strate{ki part-nerstva i dogovorni odnosi na sorabotka.Ona {to vo najgolem slu~ajnemaat interes da go rabotat golemite, za niv toa go pravat malite pret-prijatija, preku razni vidovi na sorabotki na kratok i dolg rok.

Kako {to vo prirodata postojat slonovi i mravki i razni vidovina ìvotinski i rastitelen svet, taka i vo ekonomijata postojat raznividovi na stopanski subjekti, prifa}aj}i ja ekonomijata na obem. Spre-ma toa, antagonizam ne postoi me|u malite i golemite, tuku so pozitivenpristap i doverba treba da se pristapuva kon sorabotka i dogovor.

147

Diskusija

Vladimir BlaèvskiIzdava~ka ku}a �Vlabor� - Skopje

GOLEMITE FIRMI I IZVOZOT

Vo obrazloènijata koi vo pretpladnevnata rabota bea prezenti-rani, a i vo oddelni diskusii e naglaseno deka golemite firmi se nosite-li na izvozot. Vo vrska so ova pra{awe sakam da elboriram ne{to pove}e.

Izvozot za site zemji, a osobeno za zemjite kako {to e RepublikaMakedonija, e najzna~aen faktor za razvojot. Poradi toa site zemji posve-tuvaat posebno vnimanie i sozdavaat uslovi za zgolemuvawe na izvozot.

Za ̀ al vo Republika Makedonija izvozot gledano vo dolarski izno-si stagnira, a ako se zeme vo predvid porastot na cenite na svetskiotpazar toj realno se namaluva.

Namaluvaweto na izvozot e posledica na bavnoto konsolidirawe iproizvodstveno prestruktuirawe na golemite pretprijatija. Inaku kakomoè da se objasni zgolemeniot broj na mali privatni firmi i prisut-nite trendovi na namaluvawe na izvozot.

Vo eden od referatite e naglaseno deka BDP vo 2002 godina e zaokolu 20% pomal vo odnos na 1989 godina. Vo vakvi relacii se dviì iizvozot na stoki.

Nasprotiv kaj izvozot kaj uvozot imame rapideno zgolemuvawe {touslovuva golem deficit koj ne moè da se finansira i toj go limitirarazvojot gledano na podol rok.

148


Tabela 1OSTVAREN IZVOZ I UVOZ

- vo mil. dolariGodina Izvoz Uvoz Deficit

1990 1.113 1.531 -418

1991 1.096 1.274 -178

1992 1.199 1.206 -7

1993 1.055 1.199 -144

1994 1.086 1.484 -398

1995 1.204 1.719 -515

1996 1.148 1.627 -479

1997 1.237 1.779 -542

1998 1.331 1.915 -604

1999 1.192 1.776 -604

2000 1.323 2.094 -771

2001 1.155 1.688 -533

2002 1.112 1.962 -850

Izvor:Dokumnetacija na Dràvniot zavod za statistika

Grafikon 1

Izvor: Vidi tabela1

Deficitot vo nadvore{no-trgovskata razmena na Republika Make-donija od 1993 godina beleì tendencija na postojan porast. Pri ova, sezabeleùva deka deficitot najgolem obem dostignuva vo 2002 godina.

149

Diskusija

Od tabelata 1 se gleda deka izvozot vrednosno gledano vo izmina-tiot period od tranzicijata stagnira. Pri ova ako se ima vo predviddeka cenite vo razvienite zemji, gledano vo celina, vo ovoj period sedviàt od 3% do 5% toga{ se zabeleùva deka stanuva zbor za negativentrend na izvozot.

Ako gi pogledame desette proizvodi koi se nositeli na izvozot naRepublika Makedonija }e zabeleìme deka tie vo najgolem del gi ostva-ruvaat golemite firmi samostojno ili vo kooperacija so drugi firmi.

Ova osobeno se odnesuva za proizvodite od metalurgijata (toplov-alani proizvodi od èlezo, cinkg nelegiran, feronikel, valani proiz-vodi presvle~eni so cink, ferosilicium), tekstilot, ~evlite, raznividovi na lekovi, tutunot, vinoto i mesoto .

Malite i sredni pretprijatija dokolku sakaat da opstanat trebaprioritetno mesto vo razvojot da dadat na izvozot. Ova go naglasuvambidej}i sogleduvawata pokaùvaat deka bez izvoz nema {ansi za pros-peritet na malite biznisi. Za ovaa cel tie treba da sorabotuvaat sogolemite firmi i da ostvaruvat potesna sorabotka so stranskite part-neri.

Sogleduvawata pokaùvaat deka od osobeno zna~ewe e malite i sred-nite pretprijatija da se zdruùvaat vo grozdovi ili drugi vidovi na sora-botka so cel pouspe{en nastap na stranskite partneri. Ova e neophodnobidej}i vo uslovi na golem konkurencija, na barawe na stranskite part-neri za pove}e proizvodi vo pogled na soodvetni koli~ini i kvalitet

Grafikon 2

NADVORE[NO-TRGOVSKA RAZMENA VO 2002 GODINA

Izvor: Vidi tabela1

IzvozUvoz

Deficit

0

200

400

600

800

1.000

1.200

1.400

1.600

1.800

2.000

- vo mil. dolari

150


malite pretprijatija ne moàt da odgovorat samostojno. Ottamu e neo-phodna nivna me|usebna sorabotka, kako i sorabotka so golemite firmii stranskite partneri.

Bi se nadovrzal na mislewata koi bea izneseni deka golemite fir-mi ne prestavuat pre~ka za razvojot na malite biznisi, tuku naprotivtie sozdavaat uslovi za niven razvoj i sorabotka. Ovaa sorabotka na go-lemite i malite pretprijatija treba se ostvaruva vrz programski osnovi.Poradi ova ja poddrùvam ideata vo zaklu~nite sogleduvawa da se nagla-si potrebata od izrabotka na programa za konsolidirawe i proizvodstve-no prestruktuirawe na golemite firmi vo makedonskata ekonomija.

151

Diskusija

M-r Len~e Nikolova-GogovaMinisterstvo za finansii

GOLEMITE PRETPRIJATIJA - NOSITELI NASTRANSKITE DIREKTNI INVESTICII

Stranskiot kapital vo vid na direktni vloùvawa go nadopolnuvanedovolnoto doma{no {tedewe, ovozmoùva pointenzivna investicio-na aktivnost i go pottiknuva ekonomskiot razvoj.

Nacionalnite ekonomii vo tranzicija objektivno se upateni konkoristewe na stranski kapital i toj ima izvonredno zna~ajna uloga soogled na potrebite za izlez od nepovolnite ekonomski sostojbi i sprovedu-vawe na strukturnite reformi.

Koristeweto na stranski kapital treba da im pomogne na zemjitekoi se nao|at vo tranzicioni procesi da postignat dve globalni celi itoa: pokrivawe na jazot pome|u stapkata na bruto investiciite idoma{nata akumulacija i osposobuvawe na ekonomiite za razvoj vo idni-na. Uvozot na kapital se javuva vo dve globalni formi i toa: zadolùvawevo stranstvo vo vid na krediti i zaemi i vo vid na stranski direktniinvesticii.

Privlekuvaweto na stranski direktni investicii pretstavuva naj-dobro re{enie za nadomestuvawe na doma{noto {tedewe, so ogled dekane go zgolemuvaat stepenot na zadolènost, kako {to e slu~ajot so zadol-ùvawata preku krediti i zaemi. Tie ja pottiknuvaat konkurencijatame|u kompaniite i ja zgolemuvaat produktivnosta, a nivnata uloga votransferot na nova tehnika i tehnologija i znaewa dava mo`nosti za

152


pointenzivna investiciona aktivnost vo zemjata. Direktnite stranskivloùvawa moàt da inicirat i pojava i razvoj na novi ekonomski dej-nosti i da go potiknat razvojot.

Zakonska regulativa, pottiknuvawa i olesnuvawana stranskite investitori

Po osamostojuvaweto na Republika Makedonija i preminuvawe napazaren na~in na rabotewe nu`no se nametna potrebata za temelni izme-ni vo zakonskata regulativa i donesuvawe na novi zakonski re{enija.Listata na zakoni relevantni za stranskite direktni vloùvawa e dosta{iroka, me|utoa }e se zadràm samo na nekoi pozna~ajni.

Soglasno Zakonot za stranski vloùvawa stranskiot vloùva~ moèda vloùva sredstva vo doma{no pretprijatie, da osnova me{ovito pret-prijatie, kako i da osnova sopstveno pretprijatie na na~inot i pod us-lovite pod koi doma{ni lica moàt da osnovaat pretprijatie.

Vlogovite na stranskite vloùva~i moàt da bidat vo devizi, vooprema i vo prava, a vloùvawata se ureduvaat so dogovori i akti zaosnovawe sopstveno pretprijatie.

Zakonskata regulativa za stranski vloùvawa dava {iroki mo`-nosti, spored koi stranskite vloùva~i moàt da investiraat vo sitedejnosti {to se vr{at vo zemjata. Spored postoe~kite zakonski propisi,na stranskite investitori im se ovozmoùva da u~estvuvaat vo privatiza-cijata na lokalnite pretprijatija, da vloùvaat doma{na valuta stekna-ta so otkup na konverzija na obvrskite i da vr{i sloboden transfer naostvarenata dobivka vo stranstvo. Stranskiot vloùva~ moè da vloùvasredstva vo site vidovi pretprijatija, banki , {tedilnici, osiguritel-ni organizacii i drugi formi na sorabotka. Isto taka stranecot imapravo i mo`nost vo sekoe vrema da go povle~e svojot vlog vo onaa formavo koja e efektuiran. Toj ne moè da kupi zemji{te, no moè da iznajmiza period od 50 godini so mo`nost za prodolùvawe.

Zakonskata regulativa dava {iroka ramka spored koja stranskitelica moàt da vloùvaat sredstva, poradi vr{ewe na stopanski i nesto-panski dejnosti vo Republika Makedonija, dokolku so drug zakon ne epoinaku opredeleno.

Spored postojnite zakonski propisi stranskite direktni investi-cii vo Republika Makedonija imat nacionalen tretman, {to zna~i stran-skite investitori se tretirat isto kako i doma{nite.

Generalno ne postojat restrikcii za vlez na stranski kapital vooddelni sektori vo makedonskata ekonomija, osven vo sektorite na voe-

153

Diskusija

nata industrija, trgovija i promet so oru`je, narkoti~ki sredstva i za{-tita na istoriskite znamenitosti i kulturnite blaga.

Za privlekuvawe na stranski direktni vloùvawa so zakonskitepropisi koi ja reguliraat ovaa dejnost, na stranskite investitori im senudat brojni dano~ni, carinski i drug vid olesnuvawa i pottiknuvawa.Imeno, im se ovozmoùva da vloùvaat sredstva vo doma{no pretpri-jatie, kako i da osnovaat sopstveno pretprijatie. Stranskiot investi-tor slobodno raspolaga so profitot {to se ostvaruva od vloènite sred-stva, toj moè da u~estvuva vo upravuvaweto na pretprijatiteto srazmer-no na vloènite sredstva. Postojat osloboduvawa od danokot na dobivkavo prvite godini na rabotewe, a ima i olesnuvawa vo odano~uvaweto nasredstvata {to gi reinvestiraat stranskite investitori. Isto taka,stranskite investitori se oslobodeni od pla}awe na carinski dava~ki,dokolku nivniot vlog e so rok podolg od 5 godini na rabotewe i od pla-}awe carina pri uvozot na osnovnite sredstva koi se koristat vo proce-sot na proizvodstvoto. Tie imaat mo`nost za osloboduvawe, namaluvawei povrat na danokot na dodadena vrednost (DDV). Predvideni se odrede-ni dano~ni, carinski povlastici i vo reìmot na uvozot i izvozot nastoki.

Za stranskite kompanii koi }e investirat vo slobodnite ekonom-ski zoni so Zakonot za danok na dobivka, se predvideni osloboduvawa od(DDV) na trgovijata so stoki koi se koristat vo proiizvodstvo, stokinameneti za izvozno orientirano proizvodstvo i uslugi vo zonata koi seizvozno orientirani. Investitorite se oslobodeni od danok na profiti danok na imot za period od 10 godini od denot na po~nuvaweto na aktiv-nosta vo zonata.

Ostvaren priliv od stranskidirektni investicii

Vo periodot po osamostojuvaweto makedonskata ekonomija se soo~u-va{e so brojni problemi od ekonomski i politi~ki karakter. Od ekonom-ski aspekt, prisutni bea problemi poradi makroekonomskata nestabil-nost, hiperinflacija, visok iznos na nasleden nadvore{en dolg i poli-ti~ki i ekonomski blokadi

Makedonskata ekonomija se soo~uva{e i so eksterni {okovi, koizapo~naa so raspadot na porane{na Jugoslavija i na Isto~no-evropskitezemji. Nepovolno vlijanie vrz makedonskata ekonomija i {teti bea pre-dizvikani od sproveduvaweto na sankciite na Sovetot za bezbednost naOON sprema Jugoslavija, embargoto na Republika Grcija sprema Repub-lika Makedonija, vojnata na prostorot na porane{na Jugoslavija, Kos-

154


ovskata kriza i politi~ko bezbednosnata kriza vo 2001 godina vo Repub-lika Makedonija. Vo te{ki uslovi i ograni~uva~ki faktori makedon-skata ekonomija, prave{e napori za dosledna implementacija na stabi-lizaciona programa

Poradi sloènite uslovi i sostojbi vo izminatiot period, prilivotod stranski direktni vloùvawa se ostvaruva{e so zabavena dinamika ine pridonesuva za pogolem impuls vo ekonomskiot razvoj.

Vo prvite godini od osamostojuvaweto, odnosno vo periodot od 1991do 1995 godina prilivot od stranski direktni investicii be{e na mnogunisko nivo i tie bea najmnogu zastapeni vo trgovijata 35,8%, industri-jata 29,7% i transportot 26,5%. Vo ramkite na industrijata be{evloùvano vo proizvodstvoto na prehranbeni proizvodi, konfekcijatai vo proizvodstvoto na proizvodi od plastika. Vo ovoj period pogolemistranski direktni investicii se Vinka-Vinica, IFM Ko~ani, Make-donija Sport-Skopje, Maktrans-Skopje, Tehnogas-Skopje i drugi. Gledanopo zemji okolu 90% od investiraniot kapital poteknuv{e od razvieniteevropski zemji.

Po 1995 godina be{e registrirano odredeno zgolemuvawe na intre-site na stranskite investitori , kako rezultat na sproveduvawe na re-formi vo makedonskata ekonomija i pozitivni promeni vo razvojot.Imeno, vo 1996 godina se sozdadoa uslovi za nadminuvawe na recesionatafaza na ekonomskiot ciklus i makedonskata ekonomija vleze vo fazatana blag skromen porast na ekonomski razvoj. Toga{ pogolemi stranskidirektni vloùvawa vo Republika Makedonija bea vo Moda-Sv. Nikole,Baragala-[tip, Strumica Tabak-Strumica, Centro-Skopje, Jugotutun-Bitola, koi poteknuvaa od razvienite zemji (Avstrija, Grcija, Germani-ja, Italija i SAD). Pogolemi stranski vloùvawa vo 1997 godina beaTranskop -Bitola od strana na Germanija, Radika-Debar od Avstrija,Jugotutun-Krivoga{tani od Grcija.

Vo 1998 godina prodolì da se implementira procesot na struktur-ni reformi i nad 90% od industriskite pretprijatija ve}e bea priva-tizirani. Ivesticiite koi dojdoa vo zemjata bea isklu~itelno profita-bilni. Najgolemi stranskite vloùvawa ima{e vo Usje-Skopje od stranana Grcija i [vajcarija, Pivara-Skopje od Grcija, Ladna valanica-Skop-je i Makstil-Skopje od Lihen{tajn i drugi. Vo 1999 godina koja ja odbe-leà Kosovskata kriza pogolem priliv od stranski vloùvawa ima{eod Okta-Skopje od strana na gr~kata kompanija Helenik Petroleum, a vo2000 godina bea prodadeni, ADOR-Makedonija, Feni-Kavadarci, Bu~imi nekoi drugi kapaciteti.

155

Diskusija

Vo izminatiot desetgodi{en period najgolem priliv od stranskidirektni investicii se ostvari vo 2001 godina, so proda`bata na Make-donski telekomunikacii, koga vsu{nost se ostvari i najgolem priliv odstranski direktni investicii vo iznos od 443 milioni SAD dolari. Ve}evo narednata 2002 godina, prilivot od stranski direktni investiciidrasti~no e namalen i iznesuva{e samo 78 milioni dolari. Nedovolni-ot priliv se smeta deka e poradi seu{te nestabilnata bezbednosna i po-liti~ka sostojba vo zemjata i vo regionot.

Prilivot od stranski direktni investicii vo periodot od 1994 do2002 godina iznesuva 907 milioni dolari, od koi okolu 77% se vo posled-nite tri godini.

Analizirano po dejnosti, vo vkupnite stranski direktni investiciivo Republika Makedonija vo poslednite 3 godini najgolemo u~estvo imattransportot i komunikaciite (poradi proda`bata na Telekom), finan-siskoto posreduvawe, industrijata i rudarstvoto, grade`ni{tvoto i dru-go. Vo ramkite na industriskoto proizvodstvo najmnogu e vloùvano voproizvodstvoto na prehranbeni proizvodi, rafinirawe na nafteni deri-vati i drugi tretmani, proizvodstvoto na hemiski proizvodi i proiz-vodstvoto na metalni proizvodi.

Tabela 1SDI PREKU PRIVATIZACIJA I POST PRIVATIZACIJA

VO POGOLEMI PRETPRIJATIJA

- vo milioni SAD dolari

PretprijatieZemja napoteklo

Investitor Dejnost Iznos %

Centro-Skopje Avstrija EWT-Viena trgovija 11,0 60,0

Ladna valanica-Skopje Lihten{tajn Balkan stilcrnametalurgija

21,0 33,5

Makstil-Skopje Lihente{tajn Duferco Skopcrnametalurgija

11,5 54,0

Okta- Skopje Grcija HellenicPetroleum

rafin. nanafta

32,0 54,0

@ito luks - Skopje Grcija Elbisko SA Atikaleb i belipeciva

14,0 51,9

ADOR Makedonija-Skopje

AvstralijaQBE Inter LTD-London

osiguruvawe 14,8 55,0

Usje- SkopjeGrcija i[vajcarija T. H.F.G cement 30,0 94,0

Pivara- Skopje Grcija LTD pivo 34,0 51,0

M. kombinat-Prilep Grcija FHI.S.A mermer 9,6 78,0

Bu~im- Radovi{ SAD E.P LLC bakar 1,1 82,0

Feni- Kavadarci francija SCMMrudnici itopilnici

2,0100,0

Tutunski kombinat Slovenija Tabacna tutun 3,0 95,0

Skopski saem AD-Skopje Slovenija ERA d.d. saem 2,9 50,8

Izvor: Agencija na Republika Makedonija za privatizacija

156


Vo poslednite tri godini, zemji koi imat ostvareno najgolemi stran-ski direktni vloùvawa vo Republika Makedonija se: Ungarija, Grcija ,SAD , [vajcarija, Slovenija, Kipar i drugi. Treba da se napomene dekavo izminatiot period Grcija e vode~ka zemja po investiraniot kapitalvo zemjata.

Stranskite direktni investicii kako procent od bruto doma{niotproizvod se dviàt na nisko nivo. Taka vo 2000 godina tie iznesuvaat4,5%, vo 2001 godina 12,9% i vo 2002 godina samo 2,1%. Me|utoa, treba dase ima vo vid deka vo 2001 godina visokiot procent vo bruto doma{niotproizvod e poradi proda`bata na Telekom.

Ova ukaùva deka prilivot od stranski direktni investicii vomakedonskata ekonomija sÈ u{te e daleku od o~ekuvawata i potrebite nazemjata.

Vo sporedba so ostanatite tranzicioni ekonomii, spored pokaza-telot stranski direktni investicii kako procent od bruto doma{niotproizvod, Republika Makedonija sÈ u{te zaostanuva. Vakvata sostojbaproizleguva od nepovolnata investiciona klima, niskoto {tedewe, pris-utnite limitira~ki faktori, nadvore{noto opkruùvawe i sl.


Grafikon 1

STRANSKI DIREKTNI INVESTICII VO POGOLEMITE PRETPRIJATIJA

0 5 10 15 20 25 30 35

Centro-Skopje

Ladna valanica-Skopje

Makstil-Skopje

Okta- Skopje

@ito luks - Skopje

ADOR Makedonija-Skopje

Usje- Skopje

Pivara- Skopje

M. kombinat-Prilep

Bu~im- Radovi{

Feni- Kavadarci

Tutunski kombinat

Skopski saem AD-Skopje

- vo mil.SAD dolari

157

Diskusija

Grafikon 2

UÊSTVO NA STRANSKITE DIREKTNI INVESTICIIVO BDP VO 2002 GODINA1)


1) Podatocite za 2002 godina se odnesuvaat za periodot januari septemvri.

Tabela 2PRILIV OD STRANSKI DIREKTNI INVESTICII

VO TRANZICIONITE EKONOMII

- vo milioni SAD dolariSDI / BDP-%

2001 20021) 2001 20021)

Isto~na Evropa 21.784 18.494 4,8 5,1

Albanija 207 95 5,0 2,7

Bosna i Hercegovina 130 180 2,8 4,8

Bugarija 694 289 5,1 2,6

Hrvatska 1.512 653 7,7 4,0

ê{ka 4.916 7.068 8,7 14,1

Ungarija 2.443 834 4,7 1,8

Polska 6.995 2.612 3,8 1,9

Romanija 1.157 741 2,9 2,4

Slova~ka 1.475 3.391 7,2 19,8

Slovenija 503 1.105 2,7 7,1

Makedonija 443 67 12,9 2,5

Jugoslavija 165 310 1,6 3,0

Centralna Evropa 16.333 15.011 4,9 5,7

Jugoisto~na Evropa 4.309 2.335 4,5 3,0

Balti~ki zemji 1.143 1.148 4,6 5,6

Izvor:Economic Comision for Europe,Economic Survey of Europe, 2003 No. 1, United NationsNew York and geneve, 2003, Str..93

0,0

1,0

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

Centralna

Evropa

Jugoisto~na

Evropa

Balti~ki zemji Makedonija

- vo %

158


Soznanijata ukaùvaat deka vo izminatite tri godini globalnoopa|a trendot na priliv od stranski direktni investicii vo ekonomi-ite vo tranzicija. Ova dotolku pove}e {to vo izminatiot desetgodi{enperiod, prv pat vo 2001 godina ima{e drasti~en pad na stranskite derektniinvesticii vo svetot. Ova namaluvawe na investiciitee poradi recesi-jata na svetskata ekonomija i namaluvawe na delovnata doverba, {to za-jaknato so nastanite od 11 septemvri vo SAD, pridonese za namaluvawena prekugrani~nite povrzuvawa, kako glavni inicijatori na stranskitedirektni vloùvawa.

Namesto zaklu~ok

Stranskite direktni investicii pretstavuvaat impuls vo ekonom-skiot razvoj. Imeno, tie ovozmoùvaat voveduvawe na nova tehnika itehnologija, novi znaewa, otvarawe na novi rabotni mesta, novi pazari,zgolemuvawe na produktivnosta i konkurentnosta i drugo.

Zakonskata regulativa za stranski vloùvawa dava {iroki mo`-nosti, spored koi stranskite vloùva~i moàt da investirat vo sitedejnosti i oblasti {to se vr{at vo zemjata. Stranecot ima {iroko polena dejstvuvawe i mu se davaat podednakvi uslovi kako i na doma{nitesubjekti.

Za privlekuvawe na stranski direktni vloùvawa zakonskite pro-pisi koi ja reguliraat ovaa dejnost, na stranskite investitori im nudatbrojni dano~ni, carinski i drug vid olesnuvawa i pottiknuvawa, so celRepublika Makedonija da bide poatraktivna za privlekuvawe na stran-ski direktni investicii.

Poradi sloènite uslovi i sostojbi vo izminatiot period priliv-ot od stranski direktni vloùvawa se ostvaruva{e so zabavena, nevo-edna~ena dinamika i na nisko nivo. Prilivot od stranski direktni in-vesticii, kako procent od bruto doma{niot proizvod, se dviì{e nanisko nivo i e daleku od objektivnite mo`nosti {to se na raspolagawevo zemjata. Pa taka, tie seu{te ne pridonesuvaat za pozna~ajno pottiknu-vawe na rasteòt na bruto doma{niot proizvod i ekonomskiot razvoj.Pri~ini za toa se zabavenoto ostvaruvawe na reformite, a osobeno nainstituciite na pazarnata ekonomija, niskoto doma{no {tedewe, pris-utnite ograni~uva~ki faktori vo zemjata, nadvore{noto opkruùvawei sli~no.

Izvr{enite globalni sogleduvawa, ukaùvaat deka stranskite di-rektni investicii i pokraj golemoto zna~ewe i potreba za vlez vo zem-jata, tie seu{te ne go dale potrebniot impuls i efekt vo ekonomskiteaktivnost na zemjata.

159

Diskusija

Poradi vakvite sostojbi, potrebno e kontinuirano prou~uvawe nainvesticionata klima vo oddelnite sektori na ekonomijata i kompara-tivna analiza na investicionata klima vo zemjata i stranstvo. Ova zna~ideka treba kontinuirano da se vr{i identifikacija na mo`nostite zainvestirawe i promocija na investicioni proekti od strate{ko zna~eweza ekonomskiot razvoj. Podobruvaweto na klimata za investirawe trebada se vr{i i so harmonizirawe na zakonskata regulativa od zemjite ~len-ki na Evropskata unija, so cel obezbeduvawe pogolema zainteresiranost,sigurnost i za{tita na investitorite. Neophodno e i ponatamu da sepromovira sorabotkata pome|u makedonskite kompanii i stranskite part-neri i da se prodlabo~uva sorabotkata so ostanatite institucii involvi-rani vo promocijata. Potrebno e da se vr{i eliminirawe na administra-tivnite barieri so transparentni zakoni i reformi, kako i zajaknuva-we i usovr{uvawe na uslugite kako na postojnite taka i na novite stran-ski investitori.

So cel maksimizirawe na tekovite na stranskite direktni inves-ticii, neophodno e da se vr{i identifikuvawe i locirawe na potenci-jalnite stranski investitori, kako i postojano da se vospostavuvaat iodrùvaat kontakti so stranskite investitori, koi preku svoite vloù-vawa sakaat da se involviraat na doma{niot pazar. Vo ovaa nasoka pot-rebno e organizirawe na biznis forumi, prezentacii i seminari vo zem-jata i stranstvo.

Stranskite direktni investicii vo idnina treba da zazemaat se po-zna~ajno mesto i da pretstavuvaat impuls na ekonomskiot razvoj. Za popo-volna investiciona klima biten faktor pretstavuva odrùvaweto namakroekonomska stabilnost, kako i politi~ko bezbednosnata sostojba istabilnost vo zemjata i vo regionot.

160


161

Diskusija

Prof. d-r Kiki Mangova Powavi}Praven fakultet ,,Justinijan prvi� Skopje

DA ZAVR[I PRIVATIZACIJATA I OTPO^NEPROCES NA OSVOJUVAWE NA PAZAROT

,,Ne se site protivnici ako poinaku mislat.�,

Po osamostojuvaweto na Republika Makedonija nema da pogre{imeako kaème deka 1993-ta godina be{e godina na bogata zakonska regula-tiva voop{to i za ekonomijata posebno, {to treba{e da zna~i dobrapravna osnova za natamo{en razvoj. Zapo~natoto sopstveni~ko prestruk-tuirawe so Markovi}evata programa prodolì, sega spored makedonskipropisi, ~esto pati menuvani i dopolnuvani, ili pak novi propisi-na-vodno se so cel za harmonizacija so ragulativata na EU-so tradicional-no primenuvan koncept na kontinentalno pravo. Bi bilo toa taka da nee i finansiskiot ~ador od preku okeanot kade se praktikuva anglosak-sonski koncept. Makedonija e vo sendvi~-prodolùva normativniot ilu-zionizam (imame se pove}e zakoni, propisi, no i onie na koi toa ne seodnesuva-izostanuva vladeeweto na pravoto) praktikuvan pred otpo~-nuvaweto na procesot na sopstveni~ka transformacija.

Kako modata na goli stomaci i mini zdolni{ta {to ja praktikuvai nekoj {to toa go nagrduva, taka i sopstveni~koto prestruktuirawe iprivatizacijata stana moda na se i se{to -navodno }e se zemat golemipari (,,}e vleze i stranski kapital, no se razbira vo visoko profita-

162


bilni dejnosti�) {to }e se upotrebat za dobroto na narodot -~itaj zarazvoj. Bi bilo dobro, re~isi odli~no da e toa taka? Neka ne{to bideplateno i so eden edinstven dolar, no da ima programa- biznis plan zarazvoj so utvrdeni aktivnosti i postapka, rokovi i sankcii (pari~ni ikonfiskacija na se ona {to protivpravno e steknato) za eventualni zlo-upotrebi. Nedozvoleno e, toa vo {to so godini e vgraduvan trud (objek-ti, kapaciteti, oprema da zvrie prazno) da bide izloèno na propagawe.Toa e ramno na ekonomska i ~ove~ka katastrofa. A toa ni se slu~uvatokmu kaj golemite kapaciteti.

Privatizacijata e seu{te vo proces. ]e navedeme eden primer. Vojavnite pi{ani mediumi na celi stranici be{e navedeno kade, za kojanamena, sumite na sredstvata i rokovite do koga }e bidat potro{enisredstvata od proda`bata na zlatnata koko{ka ,,Telekomot� firma-kom-panija vo koja skoro i da nema semejstvo koe ne vloìlo pari~ni sredst-va vgraduvajki telefonski priklu~ok. Kako {to be{e objavena Programa-ta pred proda`bata, izve{taj objaven na ist na~in za toa kako, kolku idali programata se realizira nemame. Pod pretpostavka da e se vred kojod ova se ofajdil? Pod pretpostavka, pak, da ne e izvr{eno taka kako eplanirano, ~ija e odgovornosta, kakva postapka e pokrenata i koi se pos-ledicite od toa? A obidete se da ne platite telefonska s-ka vo utvrdeniotrok, kakva sankcija sleduva? Ova e samo eden notoren primer poznat nasekoj gra|anin vo Makedonija.

Poslednive godini, odnosno decenija na scena i vo moda se mali isredni pretprijatija(MSP). Postojano se govori za niv, zbidnuvawatase okolu niv, za nivno podrùvawe,za nivno finansirawe, pa duri i poseb-ni bankarski organizacii se osnovaat za taa namena. Sekako i neophodnotreba da se podràt MSP, posebno po rasturaweto na golemite sistemii poznatite posledici {to nastanaa vo vrska so toa. Da se podrì ipottikne pretpriema~kiot duh, da se pruì za{tita na kreativnite, dase obezbedi brza i efikasna za{tita na nivnite prava i sli~no. No toavo nikoj slu~aj ne treba da zna~i zapostavuvawe i uni{tuvawe na gole-mite. Nekoi od golemite pretprijatija ako vo site ovie godini uspeajada preìveat, srame`livo i so golema predostro`nost se oglasuvaat.Denes i godinive nanazad koga se govori za golemi pretprijatija, tiekako da se pretplateni za niv da se govori za golemi zagubari (ovde nemamenamera da navleguvame i da gi komentirame pri~initelite i pri~inite),za firmi {to nosat problemi i go ote`nuvaat ekonomskiot razvoj.

Vo uslovi na ekonomska globlizacija i neverojatno brz tehnolo{kirazvoj, golemite se tie koi vgraduvaj}i gi najnovite tehnolo{ki dostignu-vawa, organizaciono, tehni~ki i ekonomski sakale ili ne moraat da seprestruktuiraat i da bidat vo sekoe vreme spremni da odgovorat na no-

163

Diskusija

vite predizvici za zgolemuvawe na produktivnosta {to e kategorija {tone se kupuva, tuku se steknuva za da se bide na pazarot konkurenten. Soogled na stepenot na ekonomski razvoj poslednava decenija nekako pos-tojano se navra}ame na minatoto, da go dostigneme {to pobrgu toga{niotstepen,za pozabrzano da startuvame vo idninata. Vo vrska so ekonomski-ot razvoj i sekojdnevnite socijalno ekonomski zbidnuvawa neophodno vostrategijata na razvoj da se vgradat i socijalno ekonomskite aspekti.,,Vo svetot, vo arsenalot na merki za odrùvawe na profitnata stapkaotpu{taweto na rabotnicite e na 11-to mesto. Na prvo mesto e smalu-vaweto na dividendite i platite na ~elnite menaxeri,,naveduva MilanNonkovi}-inìwer za organizacija na trudot eden od 20-te internaci-onalni instruktori vo svetot licencirani za razvoj i primena na siste-mot MTM (metod, vreme, merewe).Ottuka, visoko stru~en i kreativenmenaxment e eden od bitnite uslovi za funkcionirawe na sekoe pretpri-jatie, posebno na golemite.Red bi bilo kone~no da se zaokruàt pravi-lata na igra, da se privede kon kraj procesot na privatizacija, da seohrabrat kako malite taka i golemite so pogodni i sigurni sistemskimerki, vo prilog na razvojot da otpo~ne proces na osvojuvawe na pazari.

164


165

Diskusija

D-r Boris BlaèvskiMinisterstvo za finansii

AKTUELNI PRA[AWA OD RAZVOJOT-VOFOKUSOT NA NA[IOT INTERES

1. Listata na diskutanti e iscrpena. Kako {to moè da vidam nikojdopolnitelno ne se javuva za diskusija. Moè da konstatiram deka vodiskusijata u~estvvuaa deset diskutanti, a pet kolegi najavija deka svoitediskusii }e gi priloàt.

Raspravata denes pokaà deka temata {to e predmet na nau~no-stru~niot sobir e aktuelna i mnogu zna~ajna za nacionalnata ekonomija.

Vo referatite, odnosno rezimeata koi predplade bea prezentira-ni, kako i vo popladnevnata diskusija be{e naglasena potrebata od sin-hronizirani aktivnosti za konsolidirawe i prestruktuirawe na go-lemite pretprijatija koi pretstavuvaat klu~na komponeta za razvoj namakedonskata ekonomija.

Vo vrska so ova bea predloèni pove}e merki od mirko i makroaspekt koi treba da bidat pokomplekno razraboteni i utvrdeni vo posebnaprograma.

Komisija sostavena od soorganizatorite na nau~no-stru~niov so-bir vnimatelno ja sledi dene{nata rasprava i }e ni ponudi predlogzaklu~oci i preporaki.

Zaklu~ocite koi }e gi usvoime }e bidat dostaveni do Minister-stvoto za ekonomija i drugi zaiteresirani instiucii so cel da se in-

166


iciraat aktivnosti za izgotvuvawe na programa, odnosno donesuvawe namerki vo ramkite na makroekonomskata i razvojnata politika za kon-solidacija na golemite firmi koi imaat pazarna perspektiva i intenzi-virawe na procesot na proizvodstveni prestruktuirawe soglasno bara-wata na doma{niot, a osobno stranskiot pazar.

Dokolku vo ovaa nasoka dademe skromen pridones, vo toj slu~aj,dene{nata trkalezna masa go opravduva nejzinoto odrùvawe.

2. Sledniot na{ nau~no-stru~en sobir se predviduva da bide na teme�Regionalniot razvoj na Republika Makedonija�. Ova sovetuvawe ZOR}e go odrì vo sorabotka so Fondacijata �Fridrih Ebert�-Kancelarijaza Makedonija i o~ekuvame soorganizator da bide i Ministerstvoto zalokalna samouprava.

Pra{awata povrzani so regionalniot razvoj na Republika Make-donija se mnogu aktuelni i zna~ajni. Ova so ogled na toa {to dosega nemameutvrdeno regionalna politika, prisutni se izostreni problemi svrzaniso neramnomerniot razvoj, kako i poradi toa {to ovaa politika pret-stavuva uslov za koristewe na sredstva od Evropskata unija i drugi fon-dovi namaneti za ovie celi.

So ovoj nau~no-stru~en sobir sakame da dademe inicijativa zaoto~nuvawe na aktivnosti svrzano so izgotvuvaweto na koncep na re-gionalen ravoj na Republika Makedonija , a vo tie ramki i na poddr{katana stopanski nedovolno razvienite podra~ja. So ogled na kopleksnostai sloènosta na pra{awata povrzani so regionalniot razvoj na Repub-lika Makedonija ovoj proekt se ceni deka treba da go izgotvi nau~nainstitucija so angaìrawe na stranski eksperti.

Finasiraweto na ovoj proekt bi moèlo da se ostvari so sredstvaod Programata CARDS ili drugi fondovi na Evropskata unija i drugizemji.

Vakvi programi za regionalen razvoj imaat izgotveno pove}e zemjivo tranzicija od Isto~na Evropa i tie prestavuvaat osnova za koris-tewe na sredstva od fondovite na Evropskata unija i od drugi donatori.

Site onie kolegi koi smetaat deka moè da dadat pridones zapouspe{no ostvaruvawe na nau~no stru~niot sobir za regionalnit raz-voj na Republika Makedonija moè da u~estvvuaat so referat i diskusi-ja. Za ova povelete vo Zdruènieto da se dogovorime.

Nau~no-stru~niot sobir za regionalniot razvoj na Republika Make-donija se predviduva da go odrìme vo po~etokot na oktomvri ovaa godi-na.

167

Diskusija

Do krajot na godinava predviduvame u{te eden nau~no-stru~en so-bir na tema �Stabilnosta i ekonomskiot razvoj�. Pra{awata svrzani sorasteòt na cenite i dinamikata na BDP se aktuelni za sekoja ekonomi-ja, a vo tie ramki osobeno za Republika Makedonija. Vo vrska so oviepra{awa prisutni se dilemi i razli~ni mislewa, kako vo nau~nite kru-govi taka i me|u pretstavnicite na delovnite subjekti. Na sobirot }e seobideme da elaborirame pogolem broj na pogledi od univerzitetski pro-fesori i eksperti od nadle`nite ministerstva i drugi institucii, kakoi od biznis zaednica i vrz taa osnova da razmenime mislewa i koncepti-rame opredelbi koi bi gi dostavile do kreatorite na makroekonomskatai na razvojnata politika na Republika Makedonija.

169

Zaklu~oci i preporaki

ZAKLUÔCI I PREPORAKI

od Trkaleznata masa na tema:�Golemite pretprijatija vo ekonomijata na

Republika Makedonija�

U~esnicite na trkaleznata masa na koja se razmenija mislewa zamestoto i zna~eweto na golemite pretprijatija vo ekonomijata na Repub-lika Makedonija, po prezentiraweto na izgotvenite referati i bogata-ta diskusija, gi usvoija slednive zaklu~ni sogleduvawa i preporaki:

1. Golemite pretprijatija se nositeli na sovremenite tehni~ko-teh-nolo{ki dostignuvawa, raspolagaat so stru~ni kadri i silna istra-ùva~ka mo}, poseduvaat kapital neophoden za unapreduvawe natehnolo{kite procesi i za zadovoluvawe na barawata na potro{u-va~ite, imaat menaxerski timovi koi moè da se nosat so prediz-vicite na vremeto. Vrz ovie osnovi golemite firmi sozdavaat us-lovi za pouspe{na konkurentska borba na pazarot i za raste` naBDP vo nacionalnite ekonomii.

2. Tranzicionite procesi kaj golemite firmi zabaveno se ostvaru-vaat so {to tie go gubat mestoto i zna~eweto vo nacionalnataekonomija. Osobeno zabaveno se ostvaruvaat postprivatizacioniteprocesi povrzani so kadrovskoto ekipirawe, finansiskata kon-solidacija i proizvodstvenoto prestruktuirawe soglasno barawatana pazarot.

3. Za razvojot na Republika Makedonija od osobeno zna~ewe e da sesozdavaat uslovi za sanirawe i zajaknuvawe na golemite pretprija-tija ~ii problemi moàt da se re{at. Pri ova pokraj naporite na

170


menaxerskite timovi koi rakovodat so golemite firmi od oso-beno zna~ewe e poddr{kata od makroekonomskata i razvojnata poli-tika. Ovaa poddr{ka e od po{iroko zna~ewe bidej}i golemite fir-mi se nositeli na rasteòt na BDP i izvozot, a pridonesuvaat i zaproduktivno angaìrawe na rabotnosposobnoto naselenie.

4. Konsolidiraweto i prestruktuiraweto na golemite pretprijati-ja bara sinhronizirana aktivnost na menaxerskite timovi i nanositelite na razvojnata i na makroekonomskata politika. Na ovaukaùva iskustvoto na naprednite zemji vo tranzicija vo koi sepravat zaedni~ki napori da ne propadne nitu edno pretprijatie~ii problemi moè da se re{at. Za ovaa cel se naso~uvaat sred-stva od bankite, od draàvnite buxeti, se baraat strate{ki partne-ri i se sozdavaat drugi uslovi i prepostavki za konsolidirawe irabotewe na golemite pretprijatija.

5. Naporite na menaxerskite timovi vo golemite pretrijatija trebada bidat naso~eni kon konsolidacija, kadrovsko ekipirawe, otpo~-nuvawe na procesite na prestruktuirawe na proizvodstvoto soglas-no me|unarodnite stadardi i barawa na pazarot. Pri ova teì{-teto treba da se dade na unapreduvawe na tehnolo{kite procesi sonaglasena izvozna orientiranost na proizvodstvoto, pogolema fi-nalizacija na proizvodite i vrz taa osnova zgolemuvawe na kon-kurentskata sposobnost, pro{iruvawe na sorabotkata so stranskitepartneri i sli~no.

6. Merkite na makroekonomskata i na razvojnata politika treba dabidat naso~eni kon poddr{ka na naporite na golemite pretpri-jatija da se konsolidiraat i prestruktuiraat soglasno uslovite ibarawata na pazarot. Ova osobeno se odnesuva na namaluvawe nadava~kite sprema dràvata, sozdavawe na uslovi za koristewe nadoma{ni i stranski krediti, sproveduvawe na poefikasni refor-mi vo domenot na socijalnite fondovi, unapreduvawe na ekonom-skata sorabotka so zemjite vo region, Evropskata unija i po{irokoi sli~no.

7. Za konsolidiraweto i prestruktuirawe na golemite pretprijati-ja od osobeno zna~ewe e da se sozdavaat uslovi za zgolemuvawe nainvesticionata aktivnost vo zamjata.Svrzano so ova e neophodnoda se oformat institucii imanentni na pazarnata ekonomija i soz-dadat uslovi so koi ne samo {to }e se zbogatat formite na {tedewei investirawe tuku }e se ostvari i pogolema uspe{nost vo alokaci-jata na finansiskite sredstva. Za ovaa cel se smeta deka dràvatatreba da izgradi i ostvaruva povolna sopstvena investivicionaklima.

171

Zaklu~oci i preporaki

8. Za zozdavawe na povolna uslovi za investicirawe e neophodno dase konsolidira bankarskiot sektor i sozdavaat pazarni uslovi zanamaluvawe na kamatnite stapki i nivno sveduvawe na nivo koe evoobi~ajno vo razvienite pazarni ekonomii, kako i sozdavaat us-lovi i pretpostavki za privlekuvawe na stranski kapital, pred sÈpreku direktni vloùvawa. Za zgolemuvawe na investiciite se ce-ni deka treba da se zgolemi {tedeweto vo site sredini, vklu~uvaj-}i ja i dràvata, pravat napori za afirmirawe na makedonskataekonomija, izgotvi vodi~ za investirawe, promoviraat golemitepretprijatija, otstranat sistemskite i drugite pre~ki za vlez nakapital vo zemjata i sli~no.

9. Golemite pretprijatija pokraj direknoto vlijani vrz razvojot pri-donesuvaat i za pro{iruvawe na sorabotkata so malite i srednitepretprijatija. Ova poradi toa {to golemite i malite pretprijatijase nadopolnuvaat i pridonesuvaat za sopstveniot razvoj i za razvojna nacionalnata ekonomija, gledano vo celina.

10. Sogleduvawata svrzani so srednoro~niot i dolgoro~niot razvojna Republika Makedonija ukaùvaat deka so revitalizacija i proiz-vodstveno prestruktuirawe na postojnite pretprijatija i so iz-grdba na novi, pred sÈ prerabotuva~ki izvozno orientirani kapa-citeti }e se sozdavaat uslovi za izleguvawe od ekonomsakta krizai vospostavuawe na raste~ki trendovi vo nacionalnata ekonomi-ja.

11. So ogled na kopleksnosta i sloènosta na pra{awata svrzani sokonsolidiraweto i prestruktuiraweto na golemote pretprijati-ja se ceni deka e potrbno da se izgotvi posebna programa. Vo pro-gramata treba da se definiraat razvojnite nasoki, prestruktu-iraweto na proizvodstvoto, revitalizacijta na kapacitetie, us-lovite i pretpostavkiote za izgradba na novi kapaciteti, potreb-nite merki i aktivnosti na mikro i makro nivo i sli~no.

12. Ovie zaklu~oci i preporaki }e se dostavat do Ministerstvoto zaekonomija i drugite nadle`ni institucii, asocijaciite na bizniszaednicata i drugi zainteresirani subjekti so cel informirawei inicirawe na aktivnosti vo ramkite na svoite nadle`nosti. Oviezaklu~oci }e se objavat vo zbornikot na trudovi od trkaleznavamasa so {to }e bidat dostapni do po{irokata javnost.

173

Summary

SUMMARY

CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONSFrom the round table on the topic �Large Enterprise in theEconomy in the Republic of Macedonia�

The participants at the round table, at which they have exchanged views on theposition and the significance of the large enterprises in the economy in the Republic ofMacedonia, after presenting the prepared reports and conducting abundant discus-sions, have adopted the following final observations and recommendations:

1. The large enterprises are drivers of the modern technical and technologicalachievements, have disposition of expert personnel and strong research pow-er, own the capital indispensable for promotion of the technological process-es and satisfaction of the consumers� requests, have management teams thatcan cope with the development challenges. It is on these bases that the largefirms create conditions for more successful competitive struggle on the mar-ket, as well as GDP growth in the national economies.

2. The transitional processes at the large firms evolve with a slowed down pace,and thereby they lose the position and the significance in the national econo-my. The post-privatization processes, which are related to the staffing, thefinancial consolidation and the production restructuring, and demanded bythe market, move at especially decreasing speed.

3. What is of great importance for the development in the Republic of Macedo-nia is the creation of conditions to rehabilitate and strengthen the large enter-prises the problems of which can be resolved. Thereby, in addition to the

174


efforts by the management teams governing the large enterprises, the supportby both the macroeconomic and the development policies is also of specialsignificance. This support is of broader scope given the fact the large firmsare drivers of both the GDP growth and the export, and they also contributeto the productive engagement by the working-age population.

4. The consolidation and the restructuring of the large enterprises require syn-chronized activity by the management teams and the advocates of the devel-opment and the macroeconomic policies. This is also pointed out by the expe-rience by the advanced countries in transition, where joint efforts are madefor not a single enterprise, in which problems are solvable, to go bankrupt.Assets of the banks and funds from the state budgets are directed to this end,and strategic partners are also sought for, as well as other conditions andassumptions are created to enable consolidation and functioning of the largeenterprises.

5. The efforts by the management teams in the large enterprises need to beaimed at consolidation, staffing, commencement of production restructuringprocesses pursuant to the international standards and the market demands. Indoing this, the stress should be placed on promotion of the technologicalprocesses with emphasized export-oriented production, greater finalization ofthe products, and on that basis, increase of the competitive ability, expansionof the cooperation with foreign partners, etc.

6. Both the macroeconomic and development policy measures should be direct-ed towards support to the efforts by the large enterprises to be consolidatedand restructured in accordance with the market conditions and demands.This especially covers the reduction of the state taxes, creation of conditionsfor utilization of both domestic and foreign credits, implementation of moreefficient reforms in the scope of the social funds, promotion of the economiccooperation with the countries in the region, the European Union and broader,and similar.

7. Regarding the consolidation and the restructuring of the large enterprises,what is of great significance is the creation of conditions to increase theinvestment activity in the country. With respect to this, it is indispensable toestablish institutions immanent for the market economy and to create condi-tions that will not only increase the forms of saving and investing, but alsolead to greater success in allocating the financial resources. To that end, it isconsidered that the state should build and achieve more favourable own in-vestment climate.

8. For the purpose of creating more favourable conditions for investments, it isnecessary to consolidate the banking sector and to create conditions for re-duction of the interest rates to the level that is usual in the developed market

175

Summary

economies, as well as to create conditions and assumptions for attractingforeign capital, first of all, via direct investments.

It is estimated that in order to increase the investments one should increasethe saving in all areas, including the state, make efforts to establish the Mac-edonian economy, prepare investment guidelines, promote the large enterpris-es, eliminate the systemic and other obstacles for entrance of capital in thecountry, and similar.

9. The large enterprises, apart from their direct influence on the development,will also contribute to deepening of the cooperation among the small andmedium-size enterprises. This is due to the fact that the large and the smallenterprises complement each other and contribute to the development of theenterprises and of the national economy as a whole.

10. The observations, related to the mid- and long-term development of the Re-public of Macedonia, point out to the fact that by revitalizing and productionrestructuring of the existing enterprises and constructing of new ones, mainlyprocessing and export-oriented facilities, will create conditions to exit theeconomic crisis and lead to upward trends in the national economy.

11. Taking into account the complexity of the issues related to the consolidationand the restructuring of the large enterprises, it is estimated that special pro-gramme needs to be prepared. The program should define the developmenttendencies, the production restructuring, the facilities revitalization, the con-ditions and assumptions for construction of new facilities, the special meas-ures and activities both on macro and micro level, and similar.

177

Literatura

LITERATURA

� Blaèvski d-r Boris, Ekonomskoto planirawe vo razvojot na Repub-lika Makedonija, �Vlabor�, Skopje, 2002 god.

� Blaèvski d-r Boris, Pogledi kon proizvodstvenoto prestruktuirawena ekonomijata na Republika Makedonija , �Marida�, Kumanovo, Sko-pje, 2001 god.

� Blaèvski d-r Boris, Ostvaruvawa i proekcii na izvozot na Repub-lika Makedonija, �Madijana�, Skopje, 2000 god.

� Makedonska akademija na naukite i umetnostite, Nacionalna strate-gija za ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija , Skopje, 1997god.

� Makedonska akademija na naukite i umetnostite, Strategija za izvozna Republika Makedonija , Skopje, 1999 god.

� Zdruènie za odr`liv razvoj Skopje, Proizvodstvenoto prestruktu-irawe na ekonomijata na Republika Makedonija, zbirka na trudovi odnau~en sobir, Skopje, 2002 god.

� Zdruènie za odr`liv razvoj Skopje, Mo`nosti za zgolemuvawe naizvozot na Republika Makedonija vo uslovi na ~lenstvo vo Svetskatatrgovska organizacija, zbirka na trudovi od sovetuvawe , Skopje, 2002god.

� Zdruènie za odr`liv razvoj Skopje i Fondacija �Fridrih Ebert�-Kancelarija Skopje, Stranskiot kapital vo funcija na tehnolo{kiotrazvoj na Republika Makedonija, zbirka na trudovi od nau~en sobir,Skopje, 2003 god.

178


� Zdruènie za odr`liv razvoj Skopje i Fondacija �Fridrih Ebert�-Kancelarija Skopje, Konkurentnosta na ekonomijata na RepublikaMakedonija , zbirka na trudovi od nau~en sobir, Skopje, 2003 god.

� D-r Marija Zarezankova-Potevska, Perspektivite na maloto stopan-stvo, Neol, Skopje, 2000.

� Zoran Jolevski: Multinacionalnite korporacii predizvik na sovre-menata ekonomija, Skopje, Economy press, 1997.

� Ica Rajshek: Strategic �Alliance an the Small Firm�,24th European Small BusinessSeminar,1994, Slovenia, September 21-23,1994, str..229.

� Poutziouris Panirkos:�The Development of the Family business�,24th EuropeanSmall Business Seminar,1994, Slovenia, September 21-23,1994.

� Peter Drucker - �Concept of The Corporation�.

� Akademik Nikola Uzunov - �Sovremenite ekonomski sistemi�, Kul-tura, Skopje , 1986 godina.

� Akademik Nikola Kqusev - �Pogledi i promeni�, Matica Makedon-ska, Skopje, 1995 godina.

� GTZ-Proekt za transfer na tehnologija, Osnovi na politikata natehnolo{kiot razvoj na Republika Makedonija, (nacrt verzija), Sko-pje, 2002 god.

� Nestorovski d-r Metodija, Ekonomika na investiciite, Univerzitet�Sv. Kiril i Metodij�, Ekonomski fakultet, Skopje, 2000 god.

� Economic commission for Europe, Economic surveuy of Europe 2002 No 2, Unit-ed Nations, New York and Geneva, 2002.

� �Ekonomska politika�, broj 2649, Beograd, 27 januar 2003.

� Vlada na Republika Makedonija , Makroekonomska politika na Re-publika Makedonija za 2003 godina, �Slu`ben vesnik na RepublikaMakedonija� br. 21/2003.

� Ministerstvo za ekonomija, Dinamika na aktivnostite za prestruktu-irawe na pretprijatijata zagubari, Skopje, noevri 2002 godina.

� Republi~ki zavod za op{testveno planirawe, Analiza za razvojot voizminatiot period i na uslovite i mo`nostite za razvoj na Republi-ka Makedonija vo periodot od 1991 do 1995 godina, Skopje, 1990, str.156.

� Vlada na Republika Makedonija , Makedonija 2003, Programa zaekonomski razvoj i reformi, Skopje, 2000 god.;

� Slu`ben vesnik na Republika Makedonija, Zakon za transformacijana pretprijatijata so op{testven kapital, broj 42/93.

179

Literatura

� Zdruènie na pravnici od stopanstvoto na Republika Makedonija iNacionalen informativen centar za trgovsko pravo, Biznis vodi~-kako da se otpo~ne i vodi biznis, Skopje, 2001 god.

� Vlada na Republika Makedonija, Nacionalna strategija za razvoj namalite i srednite pretprijatija, Skopje, juni 2002 god.

� Vlada na Republika Makedonija , Programa na merki i aktivnosti zapoddr{ka na razvojot na pretpriemni{tvoto i sozdavawe na konkurent-nost na privatniot sektor, Skopje, januari 2003 god.

� Vlada na Republika Makedonija , Stabilizaciona programa na Repub-lika Makedonija , Skopje 1993 god.

� Vlada na Republika Makedonija, Programa na Republika Makedonijaza pottiknuvawe na investiciite so poseben osvrt za privlekuvawena stranskite direktni investicii, Skopje, mart 1999 god.

� Wolfram Gruhler: �Wirtschaftsfaktor Mittelstand�, Institut der Deutschen Wirt-schaft, Koeln, 1994, str. 228.

181

INFORMACII OD ZOR

182


183

KON PRILOGOT�INFORMACII OD ZOR�

Zdruènieto za odr`liv razvoj ( ZOR) e osnovano na 31 januari 2001godina, a e registrirano vo Osnovniot sud vo Skopje na 29.05. 2001 god.Po registriraweto otvorena e ̀ iro smetaka vo Komercijalna banka ADSkopje, dobien e dano~en i mati~en broj so {to se sozdadoa uslovi zaotpo~nuvawe so rabota vo vtorata polovina na 2001 godina.

Osnovni celi na Zdruènieto se: izrabotka na proekti koi se odne-suvaat na pra{awa povrzani so ekonomskiot, socijalniot i ekolo{kiotrazvoj; organizirawe na sovetuvawa, seminari i nau~ni sobiri; obuka iusovr{uvawe na kadri; realizacija na grantovi i drugi formi na pomo{dobiena od oddelni zemji; pokrenuvawe na inicijativi za zakonsko regu-lirawe na odnosite vo dràvata soglasno standardite na zemjite ~lenkina Evropskata unija i na drugite razvieni zemji; organizirawe naizdava~ka dejnost vo funkcija na realizacija na celite na Zdruènieto.

^lenovi na Zdruènieto moè da bidat gra|ani na Republika Make-donija koi gi prifa}aat osnovnite celi na Zdruènieto i sakaat da da-dat pridones vo nivnoto ostvaruvawe.

Zdruènieto ima 55 ~lenovi.

Vo pristapnicata za za~lenuvawe vo Zdruènieto se sodràni os-novnite celi i drugi opredelbi sodràni vo Statutot na ZOR.

Oddelni ~lenovi na ZOR izrazija interes da raspolagat so inte-gralniot teks na Statutot. Izleguva}i vo presret na ovie barawa go ob-javuvame integralniot tekst na Statutot na ZOR.

Istovremeno e otpe~atena i prijavata za za~lenuvawe vo ZOR.Dokolku ne ste ~len, a sakate da rabotite vo ZOR, odnosno da postanete~len ve molime popolnete ja prijavata i dostavete ja do Zdruènieto za

184


odr`liv razvoj, ul. Vladimir Komarov broj 18A1/22 Skopje. Podetalniinformacii moète da dobiete na tel 2463-119 i E-mail:vlabor @unet.com.mk.

So dobivaweto na va{ata pristapnica redovno }e vi dostavuvamepokani za u~estvo na nau~no-stru~ni sobiri i za drugi aktivnosti, }e vipredlagame da se vklu~ite vo podgotovkite svrzani so realizacijata naaktivnostite na ZOR, se razbira dokolku imate interes, }e moè da pred-lagate aktivnosti, soglasno Statusot i sli~no.Istovremeno soza~lenuvaweto vo ZOR redovno }e gi dobivate na{ite zbornici na tru-dovi od nau~no-stru~nite sobiri, kako i drugi pe~ateni materijali.

Dobredojdovte vo ZOR so ̀ elba da go najdete svojot interes i dade-te pridones za ostvaruvawe na osnovnite statutarni opredelbi naZdruènieto.

185

Vrz osnova na ~len 5, a vo vrska so ~len 18 i 20 od Zakonot za zdru-ènijata na gra|ani i fondaciite (�Slu`ben vesnik na Republika Make-donija� broj 31/98), Sobranieto na Zdruènieto za odr`liv razvoj, naOsnova~koto sobranie, odràno vo Skopje na 31.01. 2001 godina, donese

S T A T U T

NA ZDRU@ENIETO ZA ODR@LIV RAZVOJ (ZOR)

OP[TI ODREDBI

^len 1

Zdruènieto za odr`liv razvoj (vo natamo{niot tekst: Zdruènie)e zdruènie na gra|ani-nau~no-nastavni kadri i drugi lica: ekonomis-ti, pravnici, sociolozi i drugi zaradi nau~no i stru~no sogleduvawe naformite i metodite za unapreduvawe na odr`liviot razvoj vo Republi-ka Makedonija kako i za sevkupnoto ureduvawe na odnosite, a od aspektna pribliùvaweto na zemjata do standardite na zemjite ~lenki na Ev-ropskata unija i na drugite razvieni zemji.

^len 2

Gra|anite od ~len 1 na ovoj Statut, se zdruùvaat vo Zdruènietozaradi ostvaruvawe na po{irok op{testven interes vo korelacija soosnovnite celi za koi i se osnova ova Zdruènie. Ova se odnesuva na:izrabotka na proekti koi se odnesuvaat na pra{awa povrzani so odr`-liviot razvoj; organizirawe na sovetuvawe, seminari i sli~ni nau~nisobiri; obuka i usovr{uvawe na kadri; realizacija na grantovi i drugiformi na pomo{ od oddelni zemji; kako i na drugi oblici na dejstvuvaweso koi se pomaga odr`liviot razvoj na zemjata.

186


^len 3

(1) ^lenovi na Zdruènieto moàt da bidat gra|ani-nau~no-nas-tavni kadri i drugi lica: ekonomisti, pravnici, sociolozi idrugi dràvjanin na Republika Makedonija, koi dobrovolno}e pristapat vo Zdruènieto so davawe na pismena izjava. Za-~lenuvaweto vo Zdruènieto se vr{i so pristapnica, odnos-no so izdavawe na ~lenska kni{ka koja pri isklu~uvawe ilipri prestanok na ~lenuvaweto vo Zdruènieto zadolìtelnose vra}a.

(2) Zdruènieto za svoite ~lenovi vodi registar na ~lenstvoto,koj se aùrira edna{ godi{no.

(3) Pokraj redovnite ~lenovi Zdruènieto moè da ima i po~esnii pridru`ni ~lenovi.

(4) Pridru`nite ~lenovi, na predlog na Izvr{niot odbor, gi pro-glasuva Sobranieto, koi podolgo vreme se zanimavaat so dej-nosta na Zdruènieto i koi na toa pole pokaàle vidni rezul-tati, iako ne gi ispolnuvaat uslovite od stav 1 na ovoj ~len.

(5) Po~esnite ~lenovi se poedinci koi imaat osobeni zaslugi zarazvojot na ekonomskata i pravnata struka, kako i za celite izada~ite na ova Zdruènie.

(6) Pridru`nite ~lenovi se nau~ni i stru~ni kadri stranskidràvjani, koi se zainteresirani za trajno u~estvo vo ostva-ruvaweto celite i zada~ite na Zdruènieto i koi ja prifa}aatprogramskata osnova i Statutot na Zdruènieto.

(7) ^lenovite na Zdruènieto pla}aat ~lenarina.

^len 4

Redovniot ~len na Zdruènieto ima pravo da bide biran vo organi-te na Zdruènieto, da u~estvuva vo rabotata na Zdruènieto i da prido-nesuva vo razvojot i populariziraweto na dejnostite na Zdruènieto.

^len 5

Obvrskite na ~lenovite na Zdruènieto se:

(a) redovno da ja pla}aat ~lenarinata;

(b) redovno da prisustvuvaat na sostanocite i

(v) da zemaat konkretno u~estvo vo izvr{uvawe na Programata naZdruènieto.

187

^len 6

Zdruènieto svoite celi, zada~i i dejnosti }e gi ostvaruva vo soglas-nost so odnosite uredeni vo Ustavot na Republika Makedonija, ovoj Sta-tut, kako i so drugite zakonski i podzakonski akti, koi ja ureduvaat oblas-ta na dejnostite za koi se osnova ova Zdruènie.

^len 7

Zdruènieto go zastapuva i go pretstavuva pretsedatelot na Zdru-ènieto.

^len 8

Imeto na Zdruènieto e Zdruènie za odr`liv razvoj.

Skratenata oznaka na imeto na Zdruènieto e ZOR.

^len 9

(1) Sedi{teto na Zdruènieto e vo Skopje.

(2) Zdruènieto se organizira i dejstvuva na podra~jeto na Re-publika Makedonija.

^len 10

(1) Zdruènieto e pravno lice.

(2) Zdruènieto ima svoj pe~at i {tembil.

(3) Pe~atot e trkalezen i go sodrì imeto na Zdruènieto: ZDRU-@ENIE ZA ODR@LIV RAZVOJ, a vo sredinata se nao|a am-blemot na Zdruènieto.

(4) [tembilot na Zdruènieto e pravoagolen i na nego e ispi{ansledniot tekst: � ZDRU@ENIE ZA ODR@LIV RAZVOJ�

^len 11

(1) Rabotata na Zdruènieto e javna.

(2) Javnosta od stav 1 na ovoj ~len se obezbeduva so redovno izvestu-vawe na ~lenovite na Zdruènieto za site oblici na rabotewe,so uvid vo sproveduvaweto na programskite zada~i, so podne-suvawe izve{taj za rabotata na organite i telata na Zdru-ènieto za materijalno-finansiskoto rabotewe i drugo.

(3) Informiraweto na ~lenovite i na po{irokata javnost se vr{ipreku pe~atenite i elektronskite mediumi, kako i preku izda-nijata na Zdruènieto.

188


OSNOVNI CELI I ZADAÎ NA ZDRU@ENIETO INAÎN NA NIVNOTO OSTVARUVAWE

^len 12

Osnovnite celi i zada~ite na Zdruènieto se oìvotvoruvaat preku:

(a) izrabotka na proekti koi se odnesuvaat na pra{awa povrzaniso odr`liviot razvoj;

(b) organizirawe na sovetuvawe, seminari i sli~ni nau~ni so-biri;

(v) obuka i usovr{uvawe na kadri;

(g) realizacija na grantovi i drugi formi na pomo{ od oddelnizemji;

(d) pokrenuvawe na inicijativi za zakonsko regulirawe na ekonom-skite, a vo toj aspekt i na op{testvenite odnosi vo celost,kako rezultat na soznanijata steknati vo realizacijata na ce-lite i na programskite zada~i na Zdruènieto, od aspekt na{to poneposredno dobliùvawe na zakonskoto ureduvawe naodnosite vo dràvata soglasno standardite na zemjite-~lenkina Evropskata unija i na drugite razvieni zemji;

(|) organizirawe na izdava~ka dejnost {to }e bide vo funkcijana osnovnite celi i zada~i zaradi koi se osnova Zdruènieto;

(e) drugi oblici na dejstvuvawe so koi se pomaga odr`liviot raz-voj na zemjata.

^len 13

Zdruènieto osnovnite celi i zada~i }e gi ostvaruva preku:

(a) sorabotka so pravni subjekti od Republika Makedonija i odstranstvo (trgovski dru{tva, zadrugi, farmerski ekonomii,semejni ekonomii, nevladini organizacii i zdruènija,dràvni organi) vo odnos na pra{awa i problemi {to se odne-suvaat na odr`liviot razvoj;

(b) aplikacija na nau~ni soznanija vo sferata na odr`liviot raz-voj;

(v) obuka i usovr{uvawe na kadri;

(g) organizirawe na nacionalni i me|unarodni sovetuvawa, semi-nari i drugi nau~ni i stru~ni sobiri;

(d) materijalno i finansisko pomagawe na svoite ~lenovi vo sop-stveni istraùvawa, preku u~estvo na doma{ni i na me|unarod-

189

ni nau~ni sobiri, so podnesuvawe na trudovi vo koi se iska-ùvaat steknati soznanija vo odnos na odr`liviot razvoj;

(|) sorabotka so nau~no-nastavni institucii vo dràvata i vostranstvo;

(e) vr{ewe na drugi aktivnosti {to se od zaedni~ki interes nasubjektite vo na{ata dràva, kako i od interes za op{tiotrazvoj i unapreduvaweto na odr`liviot razvoj.

FINANSIRAWE NA ZDRU@ENIETO

^len 14

Izvorite na sredstvata za rabota na Zdruènieto se od:

(a) prihodi od ~lenarina;

(b) prihodi od proekti;

(v) prihodi od donacii;

(g) sredstva dobieni od organizirawe na nau~ni sobiri, od obukai usovr{uvawe na kadri i izdava~ka dejnost;

(d) prihodi od drugi izvori.

^len 15

(1) Finansiraweto na Zdruènieto se vr{i po pat na presmetkana prihodite i rashodite.

(2) Zdruènieto ima ìro smetka. Naredbodatel za izvr{uvawena prihodite i rashodite na Zdruènieto e pretsedatelot naZdruènieto, a ovlasteni potpisnici za koristewe na sredst-vata od ̀ iro smetkata se pretsedatelot i sekretarot na Zdru-ènieto.

ORGANI NA ZDRU@ENIETO

^len 16

Organite na Zdruènieto se:

a) Sobranieto i

b) Izvr{niot odbor.

^len 17

(1) Sobranieto go so~inuvaat site ~lenovi na Zdruènieto.

(2) Sobranieto se sostanuva po potreba, a najmalku edna{ godi{no.

190


^len 18

(1) Sednicite na Sobranieto gi svikuva pretsedatelot na Sobrani-eto.

(2) Sednica na Sobranieto se svikuva i po predlog na Izvr{niotodbor ili po predlog na 1/5 od vkupniot broj ~lenovi na So-branieto.

(2) Ako pretsedatelot na Sobranieto ne svika sednica na Sobrani-eto vo rok od 14 dena od denot na dadeniot predlog za sviku-vawe sednica na Sobranieto, sednicata na Sobranieto ja sviku-va Izvr{niot odbor ili ovlastenite podnositeli za svikuva-we na sednicata.

(2) Na~inot na svikuvawe na sednicite na Sobranieto se oprede-luva so Delovnikot za rabotata na Sobranieto.

^len 19

Sobranieto, od redovite na svoite ~lenovi, na redovni i na von-redni sednici na Sobranieto, izbira Izvr{en odbor.

^len 20

(1) Sobranieto polnova`no donesuva odluki, ako na sednicata naSobranieto se prisutni pove}e od edna polovina od vkupniotbroj ~lenovi na Sobranieto.

(2) Sobranieto po pravilo odlukite gi donesuva so mnozinstvo naglasovi od prisutnite na sednicata.

(3) Vo nadle`nost na Sobranieto se:

- donesuvaweto na Statutot na Zdruènieto i donesuvaweto naizmenuvawa i dopolnuvawa na Statutot;

- odlu~uvaweto za promenata na celite i zada~ite na Zdruè-nieto;

- odlu~uvaweto za zdruùvaweto so drugi zdruènija i pravnisubjekti, kako i za razdruùvaweto od niv;

- izbiraweto na izdava~ki sovet za izdanija na Zdruènieto;

- izbiraweto na po~esni i na pridru`ni ~lenovi na Zdruè-nieto;

- izbiraweto i razre{uvaweto na pretsedatelot na Zdruèni-eto, koj voedno e i pretsedatel na Sobranieto i na ~lenovitena Izvr{niot odbor;

191

- usvojuvaweto na Programata za rabota na Zdruènieto za pe-riod od 4 godini, operacionalizirana so godi{nite progra-mi;

- razgleduvaweto i usvojuvaweto na izve{tajot za rabotata naIzvr{niot odbor me|u dvete sobranija;

- sledeweto na materijalno-finansiskata sostojba na Zdruè-nieto me|u dve sobranija;

- donesuvaweto na finansiskiot plan i usvojuvaweto na zavr{-nata smetka na Zdruènieto;

- raspravaweto za postignatite rezultati vo odnos na ostvaru-vaweto na celite i zada~ite zaradi koi e osnovano Zdruènietoi donesuvawe stavovi za natamo{niot razvoj i unapreduvawena raboteweto na Zdruènieto;

- donesuvaweto odluki, zaklu~oci, preporaki za re{avawe napra{awa {to se od interes za uspe{nosta vo izvr{uvaweto napostavenite celi i zada~i na Zdruènieto;

- odlu~uvaweto za potrebata od osnovawe na trgovski dru{tva;

- vr{eweto na drugi raboti {to se odnesuvaat na celite i za-da~ite zaradi koi e osnovano Zdruènieto.

^len 21

Izvr{niot odbor (vo natamo{niot tekst: IO) e izvr{en organ naSobranieto vo koj sekoj ~len ima ednakvi prava, obvrski i odgovornostivo vrska so ostvaruvaweto na celite i zada~ite zaradi koi e osnovanoZdruènieto vo soglasnost so pozitivnite zakonski propisi, kako i vosoglasnost so ovoj Statut.

^len 22

(1) IO odbor broi 9 ~lena. Mandatot na ~lenovite na IO trae 4godini, so mo`nost za povtoren izbor.

(2) IO od svoite ~lenovi izbira: pretsedatel na IO, sekretar iblagajnik so mandat od 4 godini, so mo`nost za povtoren iz-bor.

(3) Pretsedatelot na IO istovremeno e i pretsedatel na Sobrani-eto i pretsedatel na Zdruènieto, koj go zastapuva i go pret-stavuva Zdruènieto.

(4) Vo otsustvo na Pretsedatelot na IO, nego go zamenuva sekre-tarot.

192


^len 23

Vo nadle`nost na IO spa|a:

- sproveduvaweto na statutarnite i na programskite celi i za-da~i na Zdruènieto, kako i odlukite doneseni od Sobranie-to;

- donesuvaweto i realizacijata na godi{nata programa za rabo-teweto na Zdruènieto;

- predlagaweto na izmenuvawe i dopolnuvawe na Statutot;

- donesuvaweto na soodvetni akti, prifa}aweto na spogodbi isklu~uvaweto na dogovori;

- svikuvaweto na sednicite na Sobranieto i podgotvuvaweto namaterijalite za sednicite na Sobranieto;

- donesuvaweto na odluki za formirawe na postojani i na privre-meni komisii i naso~uvaweto na nivnata rabota;

- organiziraweto i aktivno u~estvo vo organiziraweto na raz-ni aktivnosti i manifestacii;

- donesuvaweto na odluki za dodeluvawe nagradi, blagodarnicii priznanija;

- donesuvaweto odluki za nabavka i otu|uvaweto na osnovni sred-stva;

- donesuvaweto na odluki po prigovori i àlbi;

- vr{eweto na drugi raboti {to se vo vrska so ostvaruvawetona celite i zada~ite zaradi koi e osnovano Zdruènieto.

^len 24

(1) IO za svojata rabota e odgovoren pred Sobranieto.

(2) IO sednicite gi odrùva spored se pokaànata potreba.

(3) Sednicite na IO gi svikuva i rakovodi so niv pretsedatelot.Predlogot za svikuvawe sednica na IO moè da podnesat tri~lena od IO. Vo otsustvo na pretsedatelot so sednicata naIO rakovodi sekretarot.

(5) Predlog za svikuvawe sednica na IO moè da podnese i sekre-tarot.

(6) Po potreba Zdruènieto formira stru~na slu`ba za ostvaru-vawe na zada~ite na Zadruènieto.

193

(5) Na~inot na svikuvawe na sednicite na IO, kako i drugite pra-{awa vo vrska so negovoto rabotewe se ureduvaat so Pravil-nik za rabotata na IO.

SEKRETAR, BLAGAJNIK I RABOTNA ZAEDNICA

^len 25

Sekretarot na Zdruènieto se griì za organizacijata na sednici-te na Sobranieto i na IO, gi podgotvuva potrebnite dokumentite, seangaìra za realizacija na donesenite odluki i vr{i drugi zada~i {to}e mu gi doverat Sobranieto i IO.

^len 26

Blagajnikot se griì za ostvaruvawe na prihodite i isplata na ob-vrskite, organizira izrabotka na zavr{na smetka i vr{i drugi raboti{to }e mu gi opredelat Sobranieto i IO.

^len 27

Po potreba IO moè da formira rabotna zaednica. Rabotnata za-ednica moè da ostvaruva finansisko-smetkovodstveni raboti, da vr{ii organizira raspredelba na grantovi i da izvr{uva drugi zada~i naZdruènieto.

PRESTANOK NA ZDRU@ENIETO

^len 28

(1) Zdruènieto }e prestane so rabota ako za toa odlu~at ~leno-vite na Zdruènieto, dokolku e ispolnet nekoj od uslovite zaprestanok na Zdruènieto, utvrdeni vo ~len 52 od Zakonot zazdruènijata na gra|ani i fondaciite (slu`ben vesnik na RMbroj 31/98).

(2) Odlukata od stav 1 na ovoj ~len so dvotretinsko mnozinstvo jadonesuva Sobranieto.

^len 29

Po prestanokot na Zdruènieto imotot i drugite prava i prihodite{to ostanuvaat, po namiruvaweto na obvrskite, preminuvaat vo sopstve-nost na dràvata.

194


PREODNI I ZAVR[NI ODREDBI

^len 30

Pravoto na tolkuvawe na odredbite na ovoj Statut ima Sobranie-to, a pome|u dve sobranija IO.

^len 31

Zdruènieto e praven sledbenik na celokupniot imot (kapitalot)i na pravata na Zdruènieto.

^len 32

Izmenuvaweto i dopolnuvaweto na ovoj Statut se vr{i na istiotna~in i po istata postapka kako i za negovoto donesuvawe.

^len 33

Ovoj Statut vleguva vo sila so denot na negovoto donesuvawe.

Pretsedatel na ZOR,

Prof. d-r Aleksandar Petroski, s.r.

195

PRISTAPNICA

Za dobrovolno za~lenuvawe voZDRU@ENIETO ZA ODR@LIV RAZVOJ

1. Ime i prezime _________________________________________________

2. Adresa na ̀ iveewe _____________________________________________

3. EMB _____________________________________________

4. Mesto i datum na ra|awe _________________________________________

5. Obrazovanie _____________________________________________

6. Vraboten _____________________________________________

7. Telefon: na rabota_______________ doma_________________

8. Datum na za~lenuvawe ___________________

Svoera~en potpis

______________________

Osnovni celi na Zdruènieto: Izrabotka na proekti koi se odne-suvaat na pra{awa povrzani so ekonomskiot, socijalniot i ekolo{kiotrazvoj; organizirawe na sovetuvawa, seminari i nau~ni sobiri; obuka iusovr{uvawe na kadri; realizacija na grantovi i drugi formi na pomo{dobiena od oddelni zemji; pokrenuvawe na inicijativi za zakonsko regu-lirawe na odnosite vo dràvata soglasno standardite na zemjite ~lenkina Evropskata unija i na drugite razvieni zemji; organizirawe naizdava~ka dejnost vo funkcija na realizacija na celite na Zdruènieto.

^lenovi na Zdruènieto: Gra|ani na Republika Makedonija koi giprifa}aat osnovnite celi na Zdruènieto i sakaat da dadat pridones vonivnoto ostvaruvawe.

Adresa na Zdruènieto: Skopje, ul. Vladimir Komarov 18 A1-22,

tel. 2463-119, E-mail:vlabor @unet.com.mk

Documents

golemite pretprijatija vo ekonomijata na republika makedonija