22
ESTUDOS ANDINOS NO BRASIL: SEMINÁRIO MULTIDISCIPLINAR Universidade de São Paulo, 5 a7 de novembro de 2014 CADERNO DE RESUMOS (A SEQUÊNCIA DE RESUMOS DAS EXPOSIÇÕES É IDÊNTICA À SEQUÊNCIA DA PROGRAMAÇÃO. NÃO SE TRATA DE UMA SEQUÊNCIA EXATAMENTE CRONOLÓGICA . NOTE-SE QUE AS SESSÕES REALIZADAS EM PARALELO FORAM DISPOSTAS UMA APÓS A OUTRA.) A. Conferências 1. Valeria Coronel (FLACSO-Quito). Los estudios andinos, procesos comparados y legados al presente. Quarta-feira, 05 de novembro, 09:00, sala 14. En la década del noventa los movimientos campesinos e indígenas en Ecuador y Bolivia irrumpieron en el escenario de ambos países para mostrar las fisuras de la mediación oligárquica del neoliberalismo. En ambos países el movimiento indígena se apropió de instrumentos instalados por el propio neoliberalismo en medio del desmantelamiento de los intereses comunes, entre estos experiencias de autogestión tuvieron desenlace en experiencias de gobierno local democrático que cambiaron las condiciones del poder local. Lograron cuotas de representación étnica en escenarios institucionales del estado que se acompañaban de discursos de reconocimiento. Sin embargo, la experiencia de precarización de clase fue procesada políticamente por las organizaciones y el movimiento de forma tal que genero identidades antagónicas al neoliberalismo, desbordando las ofertas de la política del multiculturalismo. Lo que quisiéramos proponer en la ponencia es una visión de las etapas formativas y los elementos constitutivos del capital político que hizo posible un ciclo nacional popular del movimiento social, y una reforma del estado que retomó su forma de institución política para confrontar el diseño neoliberal. Después de hacer un recorrido por la formación mutua del movimiento popular y la formación estatal en ambos países en doscientos años de revolución y contrarrevolución, voy a hacer una síntesis de los artefactos de interlocución y de integración aprendidos por ambos actores, que fueron reactivados y que están hoy en una transición histórica significativa. Los discursos de descorporativizacion en unos estados y de renovación corporativista en otros, de ciudadanía y bienestar universal en unos y de nacionalismo energético en ambos estados, mantienen tensiones con movimientos indígenas de contrastante composición y capacidad de incidencia en ambos países, pero en ambos casos se observa la emergencia de una nueva estratificación social que transforma el escenario de lo popular planteando retos para todas las tendencias políticas de la izquierda. Acompañaré mi propuesta de interpretación construida desde el campo de la historiografía y la sociología histórica con un trabajo de referencia de los debates intelectuales que acompañaron los procesos que resalto como sustantivos en el largo arco de la formación nacional, y los debates académicos que constituyen el debate sobre este proceso, y que se han ido acuñando como escuelas teóricas fundamentales en la definición del mundo andino como territorio académico. En este relato paralelo que no puede ser exhaustivo subrayaré la presencia de los pensadores republicanos y conservadores, el socialismo andino e indoamericanismo, las lecturas e impactos de la guerra fría en el pensamiento social, la critica al CEPAL ismo y la nueva sociología latinoamericana de los años 60 y 70, así como sus legados para la nueva historia social y la

II Econtro de Estudos Andinos. Caderno de Resumos. 2014

Embed Size (px)

DESCRIPTION

II Econtro de Estudos Andinos. Caderno de Resumos. 2014

Citation preview

  • ESTUDOS ANDINOS NO BRASIL: SEMINRIO MULTIDISCIPLINAR

    Universidade de So Paulo, 5 a7 de novembro de 2014

    CADERNO DE RESUMOS

    (A SEQUNCIA DE RESUMOS DAS EXPOSIES IDNTICA SEQUNCIA DA PROGRAMAO.

    NO SE TRATA DE UMA SEQUNCIA EXATAMENTE CRONOLGICA.

    NOTE-SE QUE AS SESSES REALIZADAS EM PARALELO FORAM DISPOSTAS UMA APS A OUTRA.)

    A. Conferncias

    1. Valeria Coronel (FLACSO-Quito). Los estudios andinos, procesos comparados y legados al presente. Quarta-feira, 05 de novembro, 09:00, sala 14.

    En la dcada del noventa los movimientos campesinos e indgenas en Ecuador y Bolivia irrumpieron en el escenario de ambos pases para mostrar las fisuras de la mediacin oligrquica del neoliberalismo. En ambos pases el movimiento indgena se apropi de instrumentos instalados por el propio neoliberalismo en medio del desmantelamiento de los intereses comunes, entre estos experiencias de autogestin tuvieron desenlace en experiencias de gobierno local democrtico que cambiaron las condiciones del poder local. Lograron cuotas de representacin tnica en escenarios institucionales del estado que se acompaaban de discursos de reconocimiento. Sin embargo, la experiencia de precarizacin de clase fue procesada polticamente por las organizaciones y el movimiento de forma tal que genero identidades antagnicas al neoliberalismo, desbordando las ofertas de la poltica del multiculturalismo. Lo que quisiramos proponer en la ponencia es una visin de las etapas formativas y los elementos constitutivos del capital poltico que hizo posible un ciclo nacional popular del movimiento social, y una reforma del estado que retom su forma de institucin poltica para confrontar el diseo neoliberal. Despus de hacer un recorrido por la formacin mutua del movimiento popular y la formacin estatal en ambos pases en doscientos aos de revolucin y contrarrevolucin, voy a hacer una sntesis de los artefactos de interlocucin y de integracin aprendidos por ambos actores, que fueron reactivados y que estn hoy en una transicin histrica significativa. Los discursos de descorporativizacion en unos estados y de renovacin corporativista en otros, de ciudadana y bienestar universal en unos y de nacionalismo energtico en ambos estados, mantienen tensiones con movimientos indgenas de contrastante composicin y capacidad de incidencia en ambos pases, pero en ambos casos se observa la emergencia de una nueva estratificacin social que transforma el escenario de lo popular planteando retos para todas las tendencias polticas de la izquierda. Acompaar mi propuesta de interpretacin construida desde el campo de la historiografa y la sociologa histrica con un trabajo de referencia de los debates intelectuales que acompaaron los procesos que resalto como sustantivos en el largo arco de la formacin nacional, y los debates acadmicos que constituyen el debate sobre este proceso, y que se han ido acuando como escuelas tericas fundamentales en la definicin del mundo andino como territorio acadmico. En este relato paralelo que no puede ser exhaustivo subrayar la presencia de los pensadores republicanos y conservadores, el socialismo andino e indoamericanismo, las lecturas e impactos de la guerra fra en el pensamiento social, la critica al CEPAL ismo y la nueva sociologa latinoamericana de los aos 60 y 70, as como sus legados para la nueva historia social y la

  • P g i n a | 2

    sociologa de la poltica contenciosa, dos escuelas de actualidad en los estudios de la regin andina.

    2. Tristan Platt (University of St Andrews). Un archivo campesino como acontecimiento de terreno. Los nuevos papeles del Curaca de Macha (Alasaya). Quinta-feira, 06 de novembro, 14:30, sala 14.

    El uso de la escritura y la lectura alfabticas entre las comunidades andinas tiene sus orgenes en el siglo XVI, dando lugar a una forma de textualidad marcada por el lenguaje jurdico de la temprana modernidad colonial. Este artculo parte del descubrimiento de una seccin de un archivo campesino en manos de los ex-Curacas de Macha (Provincia Chayanta). Sita histricamente la gestin de los ltimos Curacas Recaudadores del siglo XX (c. 1938-1994), y presenta tres ejemplos de la documentacin guardada por ellos en preparacin para un fichaje y comentario mas exhaustivos. Los documentos incluyen una formulacin propiamente campesina del pacto de reciprocidad entre ayllu y Estado. Se muestra que las autoridades campesinas utilizaron la escritura para comunicarse, no solo con las autoridades nacionales, sino tambin entre si mismos. Se termina con la transcripcin de parte de una entrevista en quechua con don Gregorio Carvajal realizada en diciembre de 2013, donde se enuncian las frases notariales castellanas utilizadas en la emisin de los certificados de servicios (turno forzoso) a los nombrados en pleno cabildo a ser Cobradores, Postillones, Alcaldes etc. Se comparan estas frases notariales con las utilizadas por su padre don Agustn en un certificado de servicios de 1939 conservado en el Archivo Histrico de Potos, demostrando la existencia de un trasfondo de lenguaje legal comn a ambos. Finalmente, el trabajo apunta a demostrar la vigencia de una forma de democracia directa, y una prctica de comunidad, enraizadas tanto en el antiguo rgimen espaol como en el ayllu andino prehispnico, colonial y republicano.

    3. Henry Stobart (Royal Holloway, University of London). Bailando en las chacras: paisajes imaginarios y localidad virtual en los videos musicales andinos. Sexta-feira, 07 de novembro, 09:00, sala 14.

    El paso del casete de audio (analgico) a VCD (Video Compact Disc) como medio principal para la grabacin de msica (aproximadamente en el 2003), marc un cambio bastante obvio en la produccin y el consumo de msica en los Andes Bolivianos. Esta tecnologa digital barata abri nuevos mercados en los pueblos indgenas de bajos ingresos y motiv a algunos empresarios de estos grupos sociales a crear sus propias producciones musicales en video. En poco tiempo se volvi casi impensable producir una grabacin de msicas ni imgenes de vdeo-un cambio radical en la ontologa musical. Esta ponencia explora el carcter de estas imgenes buscando reflexionar sobre las continuidades y desencuentros con las convenciones bien establecidas de video musical europeo y norte americano. Especialmente, esta presentacin se centra en la tendencia de estos videos musicales en representar a los msicos actuando en los paisajes rurales, a pesar de que la msica se graba en un estudio. Por qu el paisaje estn omnipresente en este tipo de videos musicales y cmo podra relacionarse con los gneros musicales en cuestin? Como primera repuesta, se puede decir que tanto en los imaginarios globales y las experiencias locales, la msica andina siempre ha tenido una relacin fuerte con el paisaje. Pero cmo se debe entender esta relacin? Por un lado, podemos verlo como una arcadia andina; algo romntica y nostlgica que tiene races tanto en la contemplacin del paisaje y la pintura europea, y en el nacionalismo y el indigenismo latino americano. Por otro lado, podemos verlo en trminos de la relacin estrecha entre la tierra y las expresiones musicales y del baile (casi siempre juntos) que se encuentran en las comunidades rurales andinas. Qu pasa cuando la produccin de los videos musicales est en los manos de la gente indgena? Esta presentacin se basa en un ao de investigacin participativa con el empresario de msica indgena (originaria)

  • P g i n a | 3

    y reconocido artista regional, Gregorio Mamani, as como tambin en entrevistas con otras productoras de videos musicales originarios.

    4. Denise Arnold (Instituto de Lengua y Cultura Aymara, La Paz). Pautas preliminares sobre los nexos entre las prcticas textiles andinas y las prcticas grficas de las tierras

    bajas. Sexta-feira, 07 de novembro, 14:30, sala 14.

    En esta charla, se pone sobre el tapete algunas vas de entrada para explorar los nexos entrelas prcticas textiles andinos y las prcticas grficas de las tierras bajas. Se plantea que los enfoques previos sobre los textiles andinos desde la semitica (de Cereceda), la etnohistoria (Gisbert et al.) o la hermenetica (Silverman y otros), por tratar los textiles como fenmenos regionales, han pasado por alto estos posibles nexos entre las tierras altas y las tierras bajas del Continente. En lugar de estos abordajes con sus paradigmas an en boga, se explora la elaboracin y los diseos textiles de los Andes segn un mtodo comparado, en base a la idea que ambos conjuntos de prcticas son expresiones sinestticas y tcnicas perspectivistas fundadas en las ontologas transformativas propias (sensu Viveiros, Lagrou y otros). Como una parte vital de estos lineamientos de una antropologa comparada de este tipo, se examina los contextos de la creacin grfica-textil en la realizacin de los cantos caros y su relacin con los ken (diseos textiles) de las tierras bajas y en los distintos contextos del canto-tejer en las tierras altas: en las canciones a los animales, los wayus como canto-danza, los bailes que traza los hilos del telar, y en las mismas estructuras y tcnicas de los textiles de faz de urdimbre, contextualizado por la cadena de produccin. Estas pautas nos ayudan a entender mejor las formas de conceptuar y memorizar los diseos tejidos en prcticas parecidas de transformabilidad entre diseos, diseos gestalt, diseos labirnticos e inestables, diseos infinitos, diseos que actan como caminos, el juego entre simetra y asimetra, y las diferencias entre diseos figurativos y geomtricos y su uso en la prctica.

    B. Apresentaes

    01. Salvador Schavelzon. O Andino como silncio expressivo na poltica boliviana atual. Quarta-feira, 05 de novembro, 10:00, sala 14.

    Nas discusses que acompanham a poltica boliviana das ltimas dcadas, o andino aparece como fonte de inspirao para reformas institucionais e movimentos polticos. Associado a elementos como o Ayllu, o Suma Qamaa, a justia e a democracia comunitria, o andino foi base da poltica indianista e hoje tambm faz parte do marco jurdico e das polticas pblicas do Estado Plurinacional. Contudo, o andino tambm aparece no debate poltico como geografia sem especificidade, onde as formas e conceies indgena originrio campesinas, para usar a terminologia da nova Constituio, s poderiam estar presentes na poltica estatal como artificialidade farsesca. Como se os mbitos poltico e econmico fossem por natureza refratrios presencia do andino, ouvimos neste ltimo sentido afirmaes que delegam estes elementos no apenas ao passado, mas tambm ao plano do simblico e do cerimonial, entendidos estes como superficialidade retrica que no teria materialidade ou efetividade para alm da esfera cultural. Nesta apresentao, buscarei discutir este paradoxo entre a onipresena e a ausncia do andino e do indgena na poltica estatal, tentando refletir sobre o estatuto do que aparece alternativamente como presencia invisvel e espectral, possibilidade transformadora ou proposta sem sentido. A partir de notas etnogrficas e bibliografia sobre o mundo poltico, acadmico e intelectual boliviano, tentarei situar este contraste entre a viso presente em trabalhos antropolgicos e o movimento indianista, e a da contraparte autodefinida como universal, caracterstica de determinadas posies ancoradas nos imaginrios dos projetos de desenvolvimento ou da poltica mestia ou liberal.

  • P g i n a | 4

    02. Ricardo Cavalcanti-Schiel. Missing the Otherness. Antroplogos e especificidade cultural nos Andes. Quarta-feira, 05 de novembro, 10:30, sala 14.

    Em 1991 Orin Starn publicou na Cultural Anthropology um artigo que viria a expressar aquela que seria, at hoje, a orientao hegemnica da agenda analtica nos estudos andinos, que vinha se consolidando desde a dcada anterior e que reinaria de forma incontestvel nas dcadas seguintes. Sob o ttulo sugestivo Missing the Revolution: Anthropologists and the War in Peru, Starn faz uso do contexto conflituoso da guerrilha do Sendero Luminoso para empreender uma dura crtica a um conceito bastante caro a John Murra, por ele acalentado e como que adotado como termo programtico pelas duas primeiras geraes de andinistas contemporneos: o andino. A acusao era severa, e fazia eco aos imperativos desconstrutivistas da assim chamada antropologia ps-moderna: o andino no seria mais que uma essencializao mistificadora. Em que pese a solitria reserva (ou rplica) expressada por Olivia Harris ao carter dessa crtica, reiterar pejorativamente a caricaturizao culturalista do andino, tal como fora feito por Starn, tornou-se quase que um mantra automtico, repetido ou silenciosamente admitido pelos antroplogos anglfonos e seus colegas locais, conquistados pelo irresistvel charme de uma antropologia que se dizia crtica. A prescrio xamnica receitada pela antropologia neoliberal para no perder o bonde da histria e resgatar o mrito da resistncia das populaes subalternas no era outra que outorgar estatuto de realidade apenas ao indivduo, sua pretensamente universal racionalidade do interesse e aos sucedneos terico-conceituais da advindos: a elementaridade da agency; a performatividade (ou a mgica performativa, como diria Bourdieu) como geradora de sentido; a poltica segundo o cnone utilitrio da ao interessada; a tradio como invento e no como linguagem; a objetificao da cultura sob a forma de emblema de utilidade tnica; a produo de identidades por deliberao categorial (etnognese); o recorte de unidades sociais segundo o padro lgico dos grupos corporados; e, finalmente, a reificao historicista dos fatos sociais. Atravs de alguns causos etnogrficos, esta apresentao pretende revisar criticamente o mainstream das ltimas dcadas da antropologia andinista e de como, nesse caminho, ao livrar-se do andino, ela perdeu tambm (o sentido d)a especificidade do sentido, qual seja, da lgica cultural.

    03. Fernando Gomes Mafra. O que , o que foi e o que pode ser o Andino?. Quarta-feira, 05 de novembro, 11:30, sala 14.

    A dinmica dos povos e, consequentemente, de suas histrias nos Andes nos transmite a questo proposta por este encontro, que a de encontrar um cerne nestes. Tanto os seus mitos de origem, quanto a histria destes territrios demonstram grande movimentao, poltica e social, das populaes do Tawantinsuyu e anteriores a formao e consolidao deste imprio. Estes fatores, as invases e guerras so alguns dos pontos, antes e durante a conquista, que construram um ser Andino. Para tentar esquadrinhar um pouco desse ser andino, podemos buscar nas fontes coloniais o sentido que imprimem naquele momento aos moradores daquelas montanhas e, tambm, a forma como manuseiam sua histria autctone a fim de defender seus interesses especficos do contexto de encontros e lutas pelas representaes. Neste sentido, o cronista peruano Guaman Poma de Ayala pode ser utilizado como testemunha mpar; indgena cristianizado, escreve uma carta em forma de tratado ao rei Filipe III de Espanha para lhe dar apontamentos do como governar a Amrica. O ponto de encontro entre ele e a questo proposta se d em sua pesquisa memorial sobre os antigos povos dos Andes, para retirar daquelas experincias alguns exemplos e formas de governana que a serem adaptadas ao mundo colonial. Seu texto no est livre de tenses internas e defendem um ponto de vista bastante pontual apesar do texto no s-lo , motivo pelo qual sua leitura deve ser cuidadosa e complementada por outros autores inseridos naquela atmosfera; ainda assim, nos auxilia a perceber o homem andino em meio a estas relaes sociais e polticas.

  • P g i n a | 5

    04. Eduardo Natalino dos Santos. Consideraes comparativas sobre os contedos e os fundamentos dos conceitos Mesoamrica e Andes. Quarta-feira, 05 de novembro, 12:00, sala 14.

    O objetivo central da comunicao explicitar contedos e fundamentos comumente vinculados ao conceito de andino, amplamente empregado por historiadores e arquelogos que se dedicam ao estudo do perodo pr-hispnico e colonial da macrorregio histrico-cultural denominada Andes. Partindo da anlise de escritos de alguns arquelogos e historiadores fundamentais para esses campos de estudo, como Wendell Bennett, John Rowe, Luis Guillermo Lumbreras, Ana Maria Lorandi, John Murra, Nathan Wachtel, Franklin Pease, Mara Rostworowski, Karen Spalding, Luis Millones, Carmen Bernand e Frank Salomon, procuraremos mapear quais so as principais convergncias e divergncias dos contedos e fundamentos do(s) conceito(s) de andino empregado por esses estudiosos. Com base nesse mapeamento, proporemos reflexes sobre as seguintes questes: qual a relao entre o(s) conceito(s) de andino empregado por historiadores e por arquelogos? qual a abrangncia territorial do(s) conceito(s) de andino? em que medida os contedos e fundamentos do(s) conceito(s) de andino se espelham naqueles que se vinculam ao(s) conceito(s) de mesoamericano?

    05. Everaldo Andrade. O processo constituinte boliviano: Histria, continuidades e rupturas com a soberania popular. Quarta-feira, 05 de novembro, 14:30, sala 14.

    O recente processo de debate e elaborao de uma nova constituio da Bolvia envolveu a articulao de novos conceitos e de propostas que adquiriram carter inovador em relao s tradies de corte liberal consagradas. Provavelmente em grande medida este processo envolveu a incorporao de tradies e experincias histricas anteriores vivenciadas pelos movimentos indgenas e operrios no pas. A investigao pretende refletir em particular sobre dois conceitos, suas leituras e apropriaes locais, bem como e suas razes histricas: a questo da soberania nacional que envolve a apropriao dos recursos naturais do pas pelas maiorias populares e a democracia popular que envolve tradies e experincias particulares e locais especficas de auto-organizao poltica. A questo central que buscamos ento examinar seria: em que medida houve essencialmente rupturas ou continuidades entre as experincias anteriores da histria boliviana (como a revoluo de 1952 e a Comuna de 1971, ou as organizaes comunitrias) e o processo recente de elaborao constitucional.

    06. Lorenza Belinda Fontana. The Indigenous Native Peasant Trinity: Imagining a Plurinational Community in Evo Morales Bolivia. Quarta-feira, 05 de novembro, 15:00, sala 14.

    Over the last two decades, Latin America has been a laboratory for the implementation of new models of state and citizenship. In Bolivia, the (neo)liberal multicultural paradigm dominant in the 1990s has recently been replaced by a plurinational paradigm, which implies a deepening of the decentralization process and the strengthening of rights for traditionally marginalized social sectors. This paper describes the process of construction of a plurinational imagined community and, in particular, of one of its core narratives: the native indigenous peasant. I argue that the negotiation of this collective identity and its inclusion as one of the core ideas in the new Constitution was the result of a contingent strategy in response to a highly conflictive scenario, which was not, however, able to trigger a change in the way people identify themselves. Yet in recent years, social movements identities were shaped by centrifugal forces. The latter should be understood as the result of a process of collective actors adaptation to institutional and regulatory reforms and contributes to explaining the increase of new intra-societal conflicts linked to the redefinition of citizenship and territorial boundaries.

  • P g i n a | 6

    07. Caroline Cotta de Mello Freitas. Os embates em torno da Autonomia Indgena Originrio Camponesa no Estado Plurinacional da Bolvia: notas sobre uma reflexo

    baseada na noo de Sociedad abigarrada de Ren Zavaleta Mercado. Quarta-feira, 05 de novembro, 16:00, sala 14.

    Neste trabalho propomos uma reflexo sobre os embates e disputas em torno da regulamentao e implantao da Autonomia Indgena Originria Camponesa (AIOC) no Estado Plurinacional da Bolvia, tendo como base o debate sobre e com a noo de sociedad abigarrada, elaborada por Zavaleta Mercado. Partimos da hiptese de que o que se vive hoje na sociedade boliviana uma discusso sobre a construo da soberania, que precisa articular a ideia de poder estatal e de poder comunitrio, e os embates sobre a AIOC esto relacionados a distintas maneiras de perceber essas dimenses combinam-se para esse fim. Talvez, algo que permita a compreenso da disputa que est em curso, que apresenta distintas formas de entender a AIOC seja a ideia de que a Bolvia, de acordo com Zavaleta Mercado, uma sociedad abigarrada. O abigarramiento algo que, segundo Zavaleta Mercado, deve ser superado pela constituio de um Estado de facto, pois o que inviabiliza a constituio de uma sociedade pautada pelos princpios de igualdade e o que, no limite, permitir superar as desigualdades sociais. No entanto, propomos deslocar os conceitos propostos por Zavaleta, entendendo o Estado boliviano como sendo um Estado de facto, e o abigarramientocomo algo produtivo, isto , como o que permitiu a atual construo de novos sujeitos e discursos polticos, que possibilitou sua emergncia ativa no mbito das lutas polticas que tm lugar no seio da sociedade boliviana, e, portanto, nos ajuda a compreender o atual debate boliviano em torno da regulamentao e implantao da AIOC.

    08. Jorge C. Derpic. Linchamientos, presencia estatal e identidad indgena en Bolivia. Quarta-feira, 05 de novembro, 16:30, sala 14.

    En una entrevista de 2013 el Defensor del Pueblo asegur que Bolivia ocupa el segundo lugar en Amrica Latina, detrs de Guatemala, en el nmero de linchamientos contra sospechosos de crmenes de orden sexual, contra la propiedad y contra las personas (Pgina Siete, 2013). Una revisin exhaustiva de noticias en tres diarios bolivianos, establece que slo entre 2010 y 2013, 62 intentos y eventos consumados tuvieron lugar en todo el territorio. Estudiosos del fenmeno argumentan que cambios relacionados con la introduccin de medidas de ajuste estructural y la consecuente reduccin de presencia del Estado, corrupcin y desconfianza hacia autoridades judiciales y policiales, son las principales causas para la emergencia de estos eventos en zonas rurales y urbano marginales. Por otra parte, desde que el Estado Plurinacional otorg a la justicia comunitaria el mismo rango que a la justicia ordinaria, el debate se ha centrado en determinar si los linchamientos son una expresin de justicia comunitaria o no. Mientras los medios de comunicacin continan refirindose a ambos trminos como sinnimos (El Pas, 2013), intelectuales y activistas del movimiento indgena han rechazado esta perspectiva. Enfatizan, por el contrario, que los repertorios de justicia comunitaria no contemplan la pena de muerte y que buscan ms bien la reinsercin del culpable en la sociedad. A pesar de la importancia del debate y los argumentos presentados, salvo muy pocas excepciones (Defensor del Pueblo, 2008), ninguna de las partes involucradas en el debate ha realizado estudios sistemticos que, a nivel nacional, interpreten la relacin entre pertenencia tnica, presencia estatal y linchamientos. Con base en teoras sobre la presencia corprea del Estado (Gupta, 1995; ODonnell, 1993) y mtodos basados en sistemas de informacin geogrfica (GIS), este trabajo se pregunta cul es la correlacin entre linchamientos, presencia policial y judicial del Estado, y autoidentificacin tnica, durante el perodo 2001-2013. Centrados en aquellos municipios donde ocurrieron estos casos, los resultados del estudio plantean la duda sobre la utilidad de variables sobre presencia del Estado y autoidentificacin tnica para explicar procesos de violencia colectiva en Bolivia.

  • P g i n a | 7

    09. Leandro Fernandes Sampaio Santos. Os desafios do trfico de drogas para a cooperao e a segurana na regio andina. Quarta-feira, 05 de novembro, 14:30, sala 24.

    A proposta deste trabalho investigar a dinmica da cooperao em matria de segurana entre os pases da Comunidade Andina de Naes para o combate ao trfico de drogas, bem como os seus limites, haja vista que as concepes e sistemas de defesa e segurana andinos sofrem com uma ausncia de uma maior articulao que busque alternativas ao proibicionismo e guerra s drogas. Pretende-se estudar o narcotrfico como problema para a cooperao e analisar as concepes de ameaa, os planos, as polticas e as agendas de combate ao narcotrfico na regio, assim como as medidas e aes tomadas nos mbitos nacionais e intrabloco para conter esta modalidade de crime organizado internacional e construir a Zona Andina de Paz, partindo do pressuposto de que a problemtica da guerra s drogas levou militarizao e a (in)securitizao da luta contra o trfico de substncias ilcitas fazendo com que os pases andinos permaneam como uns dos maiores produtores e distribuidores de drogas no mundo prolongando a tenso e a violncia na regio at os dias de hoje. Para tanto, tambm ser abordada a presena de atores externos neste processo, tais como os Estados Unidos, a Unio Europeia e a OEA. A segurana internacional aps a Guerra Fria passou por diferentes mudanas com o colapso da URSS e o fim do mundo bipolar. As assimetrias concernentes s capacidades militares se tornaram prementes entre os Estados Unidos e os demais pases, e a crescente regionalizao da segurana internacional e a necessidade de organizar coalizes regionais de segurana foram desdobramentos desse processo histrico, levando grupos de Estados situados em determinados espaos geogrficos a terem objetivos militares e estratgicos inter-relacionados, tendo em vista que a segurana de um dado pas est atrelada direta ou indiretamente a de seus vizinhos. Com o fim do conflito bipolar, emergiram no cenrio internacional atores j existentes, porm com uma nova roupagem, os quais passaram a ser considerados como ameaas no apenas intraestatais, mas tambm interestatais devido a sua capacidade de articulao e atuao transnacional que repercutem em maior ou menor grau regional e mundialmente, como o caso do trfico de drogas. O contexto geopoltico e ideolgico do ps-Guerra Fria tambm abriu espao, em algumas regies, para a construo de relaes de confiana na rea de segurana e defesa como pea importante dos projetos de integrao e/ ou cooperao regional, entretanto, as organizaes criminosas e os ilcitos transnacionais ainda colocam obstculos para a consolidao de uma comunidade de segurana e defesa cooperativa, principalmente em regies e pases em que a herana colonial somada incapacidade dos governos e Estados para garantir condies sociais, polticas e econmicas coletivas e individuais fundamentais para uma sociedade. A arquitetura continental de segurana e de defesa nas Amricas est divida em diferentes regies, cada qual com objetivos e orientaes prprias ligadas a diferentes conceitos de segurana coletiva que foram historicamente erigidos a partir do entrechoque das agendas e concepes polticas de segurana e defesa nacionais, como o caso dos pases da Amrica do Sul. Na Regio Andina a construo de um cenrio de cooperao em matria de segurana e defesa permeada por obstculos e dissenses. Esses obstculos esto associados s divergncias entre os governos, aos conflitos intra e interestatais, emergncia de novas ameaas e sua impreciso conceitual e crescente militarizao e securitizao relacionadas s disputas, principalmente territoriais, entre os Estados. As tenses geradas por ameaas advindas do crime organizado transterritorial o narcotrfico figura entre as principais produzem tenses na regio, criando um ambiente de desconfiana e incerteza, que dificulta maior aproximao e cooperao entre os pases andinos pertencentes CAN. A Regio Andina concentra a maior produo de cocana do mundo e um dos principais centros de trfico de entorpecentes e a militarizao da luta contra as drogas no tem alcanado os resultados esperados. A regio andina seria um mapa composto por cenrios polticos distintos integrados fragilmente, cujo processo de integrao e interdependncia ainda est em construo e a criao da Aliana do Pacfico coloca novos desafios para sobrevivncia do bloco andino. Existem diferenas substanciais entre os pases da regio, no que concerne s sociedades nacionais e suas economias, e um fator ilustrativo deste problema o fato de que nenhum destes pases tem como seu principal parceiro comercial outro pas andino. No que

  • P g i n a | 8

    concerne poltica externa, a agenda desses pases sempre esteve hierarquizada, tendo como prioridade o comrcio exterior bilateral, mas com a implementao do Plano Colmbia, e depois dos eventos de 11 de setembro, a segurana comeou a disputar espao na agenda poltica, principalmente na luta contra o terrorismo e no combate ao narcotrfico sob influncia da agenda de segurana norte-americana.O trfico de drogas ilcitas nos Andes no unssono. Existe uma grande diversidade geogrfica, social, cultural, poltica e econmica e cada pas apresenta a sua dinmica prpria que muitas vezes se articula envolvendo nos palcos do conflito diferentes agentes de campos distintos: organizaes criminosas, guerrilhas, comunidades campesinas e cocaleiras, polcias, exrcitos, governos, organizaes regionais e internacionais. Essa multiplicidade tambm se reflete nas diferentes medidas polticas e de segurana nacional adotadas pelos pases pertencentes CAN para enfrentar o narcotrfico, que se chocam diretamente com a proposta de Poltica Externa de Segurana Comum Andina elaborada em 1999 e ratificada na Ata de Lima de 2000, a qual propunha aes concretas de cooperao entre os pases membros para reforar a luta contra o problema mundial das drogas. A concepo andina de segurana foi elaborada no Compromisso de Lima, em junho de 2002, na Carta Andina para La Paz y La Seguridad, Limitacin y Control de los Gastos destinados a La Defensa

    Externa, a qual estabeleceu instrumentos comunitrios que sustentassem uma viso comum de segurana, principalmente contra as novas ameaas. A estratgia andina contra as drogas permitiu canalizar esforos com base no consenso e na cooperao, entretanto, a falta de efetividade dos mecanismos do bloco andino para cumprimento dos compromissos, o no cumprimento e internalizao dos acordos por parte dos pases e o debate incipiente dos governos com a sociedade civil que vise uma mudana nas polticas antidrogas, coloca em questo a capacidade instrumental e institucional de se criar uma comunidade de defesa e segurana cooperativa. A metodologia aplicada para consecuo deste trabalho a reviso e discusso bibliogrfica da literatura que trata do tema, assim como coleta, confrontao e anlise qualitativa de documentos oficiais produzidos no mbito da CAN, pelos pases andinos individualmente e organismos internacionais, alm de fontes provenientes de agncias e instituies especializadas e da mdia em geral. O presente trabalho procura analisar os seus objetivos a partir de uma perspectiva interdisciplinar se valendo das Teorias das Relaes Internacionais, da Cincia Poltica e da Sociologia. No campo das RI procuro-se empregar uma abordagem multiterica a partir de autores do Construtivismo, da Escola de Paris e da Escola de Copenhagem. Para realizar o presente estudo, ser delimitado o marco contextual entre 2001, quando comeou a elaborao da primeira Estratgia andina de lucha contra La droga y La delicuencia conexa, e 2012, ano de lanamento da Estrategia Andina Sobre El Problema Mundial de La Drogas, ltima estratgia conjunta entre os pases da CAN contra o trfico de drogas.

    10. Francesca Cerbini. El pasado y el futuro de la crcel masculina de San Pedro (La Paz-Bolivia): una mirada al funcionamiento actual del espacio carcelario y al futuro proyecto

    de desmantelamiento del recinto penitenciario y de patrimonializacin de sus estructuras. Quarta-feira, 05 de novembro, 15:00, sala 24.

    El 14 de marzo de 1897 fue inaugurada la penitenciara de San Pedro, un edificio de vanguardia destinado a hacer realidad los ms modernos preceptos de la ciencia penal de la poca. Se pretenda que, recalcando los pasos ya dados por las penitenciaras de Europa y Estados Unidos, la crcel no fuese simplemente el lugar donde amparar la sociedad de los criminales, sino que tambin sirviese de rehabilitacin del preso para su reinsercin en la sociedad. Hoy, junto con los ideales positivistas de reforma del ser humano, la organizacin de los espacios concebida en el siglo XIX ha quedado como fsil de la rigurosa lgica de austeridad, seguridad y filantropa que anim en su origen la construccin de esta crcel. Actualmente, a pesar de las leyes vigentes, en la prctica el Estado ha dejado de hacerse cargo de la mayora de las necesidades de los internos de la crcel de San Pedro y esto ha favorecido la produccin de una serie de circunstancias sui generis. As, la libertad de movimiento, la ausencia de vigilancia policial en el interior del recinto penal y la presencia de las esposas de los reclusos con sus nios

  • P g i n a | 9

    y nias viviendo dentro de la penitenciara representan posibilidades de experimentar la cautividad muy distintas de lo usual y conocido. Todos comparten espacios dentro de la compleja topografa de celdas y pasadizos desarrollados de forma espontnea bajo la mirada indiferente de las autoridades para hacer frente al creciente hacinamiento de la poblacin penitenciaria. A partir del estudio del peculiar contexto en cuestin, desarrollado en el trabajo de campo que llev a cabo en el interior de la crcel de San Pedro en 2006-2008, la reflexin presentada en mi contribucin se centrar en los futuros proyectos de desmantelamiento de la crcel mediante la construccin de otra ms moderna y segura, y en la consecuente reforma de los edificios histricos de este antiguo panptico para realizar una nueva rea de ocio y cultura. Es decir, despus de haber constatado las crecientes irregularidades y corrupcin del sistema penitenciario y judicial, los tcitos acuerdos entre autoridades y las concesiones a los reclusos ms adinerados; despus de una gestin totalmente descontrolada de este recinto penitenciario, caracterizada por la ausencia de derechos de la mayora indigente de presos, por la ausencia de justicia y por una suerte de autogestin de la comunidad de internados, el objetivo de mi anlisis es comprender cual ideologa y cuales perspectivas socio-polticas subyacen a la voluntad de alejamiento de los reclusos del corazn de la ciudad y a la futura recualificacin de este espacio.

    11. Ulises Juan Zevallos Aguilar. Espacio, sujeto y produccin cultural transandinos. Quarta-feira, 05 de novembro, 15:30, sala 24.

    En mi ponencia propongo que se debe hablar en trminos de transandinidad para referirse a un espacio transnacional, un sujeto y una produccin cultural de aymaras, mestizos y quechuas. En mi ponencia reflexiono sobre la necesidad de utilizar el prefijo trans- antes de andino con el propsito de reconocer la intensificacin de la dinamicidad de la cultura andina que ha contribuido a su consolidacin en mbitos locales y globales. El incremento de esta dinamicidad es el resultado de cambios econmicos, polticos y sociales que han sido reforzados por los avances de la tecnologa digital. En breve, los pioneros en emigrar hacia el extranjero han mejorado su situacin econmica y su status migratorio se ha estabilizado. El incremento de sus ingresos y el haberse convertido en ciudadanos estadounidenses, europeos y otras repblicas latinoamericanas, o residentes permanentes, les ha permitido retornar a sus lugares de origen con ms frecuencia. De otra parte en los pases andinos las organizaciones indigenistas e indgenas han adquirido mayor visibilidad cuando defienden sus tierras de procesos de privatizacin y contaminacin ambiental. De otra parte, aymaras y quechuas han adquirido poder econmico y poltico. No se puede negar que pocas personas de origen andino han logrado movilidad social hacia arriba. En las repblicas de los andes centrales, se ha elegido un presidente aymara quechua en Bolivia y parlamentarios indgenas en Bolivia, Ecuador y Per. Asimismo en los tres pases se han constituido burguesas indgenas. La reflexin en trminos transandinos, en suma, ayuda a dejar de lado los binarismos de raza, cultura, gnero, clase social, lengua que haban cimentado la desigual sociedad andina. La revitalizacin y cambio de status de las lenguas amerindias ha ayudado al incremento de hablantes y a la creacin de prcticas culturales que repotencan formas culturales amerindias con la exploracin de gneros artsticos casi olvidados y la fusin con manifestaciones artsticas extranjeras. El avance y accesibilidad a la tecnologa digital ha facilitado la difusin de la cultura quechua en blogs, redes sociales y Youtube. Se puede observar dos movimientos complementarios. La difusin de lenguas y formas indgenas que enfocan sus especificidades y la fusin con otras lenguas y culturas. Se editan con ms frecuencia libros y revistas en quechua o aymara sin traduccin a lenguas europeas, la difusin de diversas variantes del huayno en quechua son accesibles en Youtube, DVD y CDs. Simultneamente, el huayno y el harawi se fusiona con rock, rap y blues.

  • P g i n a | 10

    12. Suzana Mancilla. Lnguas em circulao na fronteira Brasil-Bolvia: Corumb e Puerto Quijarro em questo. Quarta-feira, 05 de novembro, 16:30, sala 24.

    Este estudo compe a pesquisa, em andamento, intitulada A interculturalidade no ensino e aprendizagem de portugus como lngua estrangeira para falantes bolivianos na fronteira Brasil/Bolvia. Para esse fim, consideramos pertinente trazer tona a confluncia lingustica atual do lugar, com a presena de lnguas minoritarizadas, com relao ao portugus e espanhol, que compem um cenrio sociolingustico complexo (CAVALCANTI, 1999). Contextualizar um evento, atividade, ao, estudo ou pesquisa que se pretende desenvolver um desafio que no se reduz delimitao descritiva do contexto, seja mediante a perspectiva temporal, situacional, cultural, histrica ou social. A complexidade no est centrada na descrio do pano de fundo, como muitas vezes entendido o contexto. Com essa perspectiva, este trabalho busca desvendar um contexto lingustico fronteirio, delimitado geograficamente pela linha de fronteira internacional que divide Corumb municpio localizado ao oeste do Estado de Mato Grosso do Sul, Brasil e Puerto Quijarro, localizado no departamento de Santa Cruz, na Bolvia. Apresentaremos uma reviso bibliogrfica do contexto multilingustico da fronteira mencionada e trataremos de estabelecer uma convergncia entre o contexto lingustico da regio e sua relevncia na busca de teorizar esse contexto. Assim, procuramos discutir a noo de contexto a partir dos estudos de Van Dijk (2012) que postula avanar da mera descrio de ambiente circundante, condies ou situao para adentrar na complexidade de uma teorizao que permita refletir sobre a natureza do contexto e as implicaes inerentes a essa natureza. O Atlas sociolingustico dos povos indgenas na Amrica Latina identifica os Ayoreos como habitantes da regio em que est localizado o municpio que faz fronteira com Corumb, Puerto Quijarro. necessrio observar que o novo Projeto de Lei de Educao da Bolvia Avelino Siani e Elizardo Prez, orienta a modalidade de uso das lnguas conforme as situaes lingusticas existentes, considerando, ainda, os critrios de territorialidade e transterritorialidade da comunidade educativa. Na fronteira em questo, nem o ayoreo nem o bsiro (chiquitano) so consideradas lnguas representativas. Somado a isso, existe um nmero considervel de falantes de quchua e aimara, resultado das migraes internas intensificadas na dcada de 1970 (SOUCHAUD; BAENINGER, 2008). Nesse contexto, qual lngua ocuparia o status de L2 no sistema educativo? A proposta discutir alguns aspectos presentes quando se pensa nas lnguas em circulao nessa fronteira.

    13. Camila Daniel. No somos ndios, somos inca: representaes tnico-raciais na experincia migratria de peruanos no Rio de Janeiro. Quarta-feira, 05 de novembro, 17:00, sala 24.

    Neste trabalho, temos como objetivo refletir sobre a representao de andino entre os peruano/as no Rio de Janeiro. Nesta representao, o andino recebe um duplo significado, se referindo tanto regio montanhosa do pas, demarcada pela Cordilheira dos Andes, bem como uma categoria racial, como sinnimo de ndio. Estes significados, por sua vez, tm como referncia a classificao tnico, racial e geogrfica do Peru, tradicionalmente difundida no pas, entre Costa, Serra e Selva; branco, negro, ndio e mestio, mas so constantemente (res)significados a partir da relao que os peruanos estabelecem com a sociedade brasileira. Entendendo a experincia migratria como um conjunto de vivncias proporcionadas pelo deslocamento por diferentes espaos geogrficos e simblicos (Daniel, 2013), este trabalho se prope a refletir sobre as ressignificaes que tais categorias passam na experincia migratria vivida pelos peruanos no Rio de Janeiro. Para muitos deles, ter a si mesmo e/ou o seu pas classificados pelos brasileiros como ndio representa um espao propcio mas ao mesmo tempo conflituoso para se repensar as classificaes tnico-raciais no Brasil e no Peru. O presente artigo fruto do trabalho campo baseado na observao participante executado entre abril de 2011 e dezembro de 2012 com peruano/as que vivem no Rio de Janeiro, que deu origem minha tese de doutorado.

  • P g i n a | 11

    14. Vtor do Amaral Osrio. Bem-Viver: neoliberalismo e unidade poltica. Quinta-feira, 06 de novembro, 09:00, sala 14.

    Esta apresentao busca analisar as procedncias do bem viver, no territrio o Equador, e como se forma uma unidade poltica em um territrio com diferentes povos e culturas. A noo de bem viver tem como procedncia a cosmoviso indgena e, em alguns pases da Amrica Latina, vem ganhando fora no interior da poltica institucional como componente das prticas de governo do Estado. Pretende-se observar as relaes entre sociedade civil, Estado e seus efeitos sobre os corpos da populao e sua articulao com uma ecogovernamentalidade planetria, trabalhando em uma perspectiva genealgica da histria.

    15. Igor Fuser. Entre a Pachamama e o desenvolvimento: a luta de ideias em torno dos conflitos do Tipnis (Bolvia) e do Yasun (Equador). Quinta-feira, 06 de novembro, 09:30, sala 14.

    A Bolvia e o Equador pases que se destacam no atual cenrio sul-americano pelos seus governos de esquerda, pelo protagonismo poltico dos povos indgenas e pela incorporao, em suas novas Constituies, do conceito da plurinacionalidade tm enfrentado conflitos em que se questiona o compromisso das autoridades com a proteo da natureza e das populaes originrias. Os contenciosos em torno da construo de uma rodovia atravessando a reserva indgena do Tipnis (na Bolvia) e da explorao petrolfera no Parque Nacional do Yasun (no Equador) situam em campos opostos atores polticos que, em um passado recente, estiveram juntos na luta contra o modelo neoliberal. No fundo da divergncia se verificam concepes radicalmente distintas acerca da relao entre o conceito do Viver Bem (associado rejeio do consumismo moderno e busca do equilbrio com a natureza) e o objetivo do desenvolvimento econmico e social. Tanto o Viver Bem quanto as polticas desenvolvimentistas esto presentes nas plataformas programticas que conduziram o boliviano Evo Morales e o equatoriano Rafael Correa a sucessivas vitrias eleitorais. O artigo situa a controvrsia no contexto econmico, poltico e social dos governos ps-neoliberais e critica a interpretao fundamentalista do Viver Bem, em que a defesa inflexvel da natureza situada acima do bem-estar dos seres humanos que constituem as maiorias desfavorecidas da populao em ambos os pases.

    16. Marcio da Silva Queiroz. Una mnima huella para que el todo viva. O fim da Iniciativa Yasun-ITT e o debate sobre a explorao petrolfera na Amaznia Equatoriana. Quinta-feira, 06 de novembro, 10:00, sala 14.

    Principal componente da economia equatoriana, a atividade petroleira apresenta um histrico de graves impactos ambientais, sobretudo em sua poro territorial amaznica. Fruto da resistncia aos projetos de explorao e do debate sobre a construo de alternativas dependncia do petrleo, a ideia de uma moratria petroleira na Amaznia passa a ser defendida por setores da sociedade equatoriana, propondo que a permanncia do petrleo no subsolo tivesse como contrapartida o perdo de parcelas da dvida externa por parte dos credores internacionais. Com um programa de governo contemplava a proposta, o economista Rafael Correa vence as eleies presidenciais de 2006, lanando no ano seguinte a Iniciativa Yasun-ITT, apresentada ao mundo como uma soluo inovadora para o esforo de mitigao das mudanas climticas. O escopo do projeto compreendia a rea do Parque Nacional Yasun, reconhecida por sua grande diversidade biolgica e localizada prximo ao territrio do povo Huaorani, em uma regio na qual tambm se encontram os povos Taromenani e Tagaeri, que vivem em isolamento voluntrio. Pela proposta, caberia comunidade internacional contribuir com um montante financeiro igual metade dos recursos que o pas poderia obter com a explorao das reservas de petrleo situadas entre os rios Ishpingo, Tambococha e Tiputini (Bloco ITT). Todavia, com a baixa arrecadao alcanada, em 2013 o presidente Rafael Correa anuncia o trmino da iniciativa, responsabilizando o restante do mundo pelo fracasso e determinando o incio do processo para viabilizar a explorao, sob o argumento de que apenas

  • P g i n a | 12

    uma pequena parte da rea seria afetada (0,1%). Em resposta deciso do governo, grupos que se opem interveno no parque tm se mobilizado para convocar uma consulta populao equatoriana acerca da medida. Esta comunicao pretende discutir o cenrio posterior ao encerramento da Iniciativa Yasun-ITT, tendo em conta sua relao com os direitos da natureza e o bem viver (sumak kawsay), concepes presentes no texto constitucional equatoriano.

    17. Claudia Marcela Blanco Tifaro. Mudanas socioculturais em comunidades camponesas na Colmbia, relacionadas com a incorporao de sistemas de irrigao. Quinta-feira, 06 de novembro, 11:30, sala 14.

    Com esta apresentao busca-se analisar e descrever o processo de insero dos sistemas de irrigao na regio andina da Colmbia, tomando como local de estudo a Vereda La Sierra Tolima, durante o perodo de 1940 at o ano 2010. Onde os sistemas de irrigao so um elemento transformador, tanto da paisagem, da economia, quanto das relaes sociais e culturais. importante ressaltar que a insero dos sistemas de irrigao no territrio colombiano esta ligado implementao do modelo de desenvolvimento econmico das reas rurais pouco produtivas, dentro da lgica capitalista, que propus a revoluo verde durante a dcada dos anos 50, com objetivo de produzir mais alimentos e acabar com a fome no mundo. Neste trabalho defendemos que h um contnuo processo de adaptao das comunidades camponesas s novas condies econmicas, sociais, polticas e culturais, permitindo assim a sua existncia, isto como resultado de sua capacidade inventiva e criativa e da sua flexibilidade para adaptar-se a esses tipos de processos, como tambm mostrar a importncia de seu papel social como eixos de luta da soberania alimentar.

    18. Marcio Figueiredo. Diversidade e fluidez nas fronteiras poltico-culturais propostas pelo modelo histrico-culturalista arqueologia da costa norte peruana. Quinta-feira, 06 de novembro, 09:00, sala 8.

    Com a chegada dos europeus ao continente americano, em fins do sculo XV, o mundo ocidental conheceu nos Andes a expresso do maior domnio poltico/territorial das Amricas, o Tahuantinsuyu Inca. Aps sculos da colonizao espanhola na regio, com o processo de independncia dos Estados nacionais, o discurso poltico levou, no caso do Peru, ao resgate da identidade indgena associada grandeza do passado incaico. Com o estudo das fontes arqueolgicas e etnohistricas sobre o contexto da dominao poltica Inca nos Andes, pode-se expor a diversidade cultural existente nas especificidades do amplo domnio territorial que comps o Tahuantinsuyu em contraponto fluidez das fronteiras poltico-culturais expressas nas fontes arqueolgicas no espao/tempo. Pela perspectiva dos estudos da cultura material arqueolgica produzida na costa norte peruana nos sculos XIV e XV, prope-se debater a diversidade cultural expressa nas cermicas e, desse modo, refletir sobre a pertinncia do uso do termo Inca para classificar todos os conjuntos cermicos arqueolgicos cuja produo atribuda quele contexto.

    19. Mrcia Arcuri, Igncio Alva Meneses, Rui Srgio Sereni Murieta & Caroline Caromano. Paisagens de Ventarrn: Discutindo fronteiras polticas, ecolgicas e cosmolgicas da costa

    norte andina no Formativo Sul-Americano. Quinta-feira, 06 de novembro, 09:30, sala 8.

    A arqueologia da costa norte dos Andes Centrais esteve por muitas dcadas orientada pelos estudos sobre o florescimento do Estado Moche, no Intermedirio Inicial Andino, e as relaes entre os domnios polticos dos vales das regies Moche Norte e Moche Sul. Por muito tempo atribuiu-se a origem da complexificao sociopoltica mochica s elites das Huacas de Moche (Huaca del Sol y Huaca de La Luna), um fenmeno poltico-cultural que teria posteriormente chegado aos vales do Norte. Nesta apresentao discutiremos as fronteiras cronolgicas e territoriais estabelecidas pela arqueologia para as referidas regies, trazendo ao debate

  • P g i n a | 13

    evidncias do Complexo Arqueolgico Huaca Ventarrn Collud Zarpn (Lambayeque, Peru) que sugerem o contato remoto entre as populaes dos vales setentrionais da costa norte andina e da selva Amaznica. Datadas de 4.900 A.P., essas evidncias reposicionam as antigas populaes lambayecanas na histria da complexificao sociopoltica andina.

    20. Dbora Leonel Soares. Iconografia e Cosmoviso Andina: um estudo da cermica ritual mochica pela perspectiva do xamanismo amerndio. Quinta-feira, 06 de novembro, 10:00, sala 8.

    Esta apresentao prope expor algumas reflexes sobre a cultura material mochica, atribuda ao povos que ocuparam a costa norte peruana entre os sculos I e VIII d.C.. Sero apresentados dados de anlise da iconografia da cermica encontrada em contextos de tumbas e oferendas, com foco nos personagens que aparecem como protagonistas das cenas rituais, usualmente interpretados como oficiantes e muitas vezes referidos no debate acadmico como xams, ou sacerdotes. Sero abordadas duas prticas rituais especficas, bastante frequentes na iconografia da cermica mochica: as cenas do chamado ritual de sacrifcio e da caa ao veado, alm de peas que apresentam isoladamente a figura destes personagens (oficiantes ou mediadores) como diretamente relacionados quelas cenas rituais. Prope-se discutir as classificaes usualmente atribudas aos diferentes tipos de oficiantes luz dos estudos do xamanismo amerndio e dos paradigmas atuais da teoria antropolgica, com o intuito de demonstrar que os estudos da cultura material mochica permitem entender princpios da cosmoviso andina a partir do debate sobre o multinaturalismo amerndio. Nesse sentido, sero debatidos os conceitos de transio, movimento e transformao, centrais s prticas xamnicas, enquanto estruturantes da organizao sociocosmolgica mochica. Busca-se, por fim, aprofundar as discusses sobre os espaos ocupados pelos oficiantes mochicas nas estruturas de poder e, assim, refletir sobre a possibilidade de identificar um xamanismo mochica a partir do estudo da cermica arqueolgica.

    21. Renata Verdun. Gnero e iconografia mochica. Quinta-feira, 06 de novembro, 11:00, sala 8.

    Nos ltimos anos, diversos estudos tem questionado a definio comumente usada de gnero, relacionada ao sexo biolgico. Atualmente, gnero entendido como produto de uma construo social, adotando-se inclusive uma perspectiva mais pluralista. Ademais, a concepo binria homem/mulher tambm tem sido refutada, cedendo lugar a uma viso complementar do gnero. Dentro deste contexto, a iconografia possibilita diversas inferncias sobre gnero, sobrepujando os estudos que tratam apenas das diferenas anatmicas ou biolgicas entre homens e mulheres. Contudo, mesmo com uma rica iconografia, grande parte dos estudos de gnero na sociedade Mochica tem sido tratada com pouca profundidade terica, e ainda sob uma perspectiva binria do sexo. O objetivo desta comunicao apresentar algumas reflexes sobre o estudo de gnero na iconografia Moche, tentado desconstruir essa dicotomia sexo x gnero, e propondo outras formas de abordagem como a observao do uso do corpo como forma de linguagem, a corporificao, os gestos, a construo da sexualidade e da prpria identidade social.

    22. Frederic Pouget. Quilmes: arqueologia e etnicidade contempornea. Quinta-feira, 06 de novembro, 11:30, sala 8.

    A histria dos ndios Quilmes, situados no noroeste argentino andino, representa um caso paradigmtico no campo da arqueologia contempornea, j que nos permite analisar as permanncias materiais e culturais de um povo apesar dos processos etnocidas por eles vivenciados. Essa trajetria pode ser lida no stio arqueolgico Ciudad Sagrada de los Quilmes

  • P g i n a | 14

    (Provncia de Tucuman). Nesse local, as construes das narrativas acadmicas realizadas ao longo do sculo XIX, XX e XXI sobre os ndios Quilmes se encontram com os discursos micos andinos e geram novas configuraes tnicas. Isso ressalta o carter de agentes histricos das populaes nativas e revela como elas atuam frente a verdades histricas (acadmicas ou no) exteriormente construdas.

    23. Denise Gomes. As grandes aldeias pr-coloniais amaznicas. Quinta-feira, 06 de novembro, 15:30, sala 14.

    Na dcada de 1990 com a revalorizao dos relatos etno-histricos na Amaznia, na poca do contato, as hipteses sobre a existncia de sociedades complexas hierarquizadas e centralizadas tambm se valiam de inmeras referncias sobre grandes densidades populacionais, em especial grandes aldeias que poderiam ser consideradas cidades. Essas possuam um correlato arqueolgico os grandes stios de terra preta, alguns com uma extenso de at 4 ou 5 km. Meggers (1990) contestava a existncia destes, alegando que haviam se formado por meio de inmeras reocupaes. Ao mesmo tempo em que a autora aponta a necessidade de se realizar trabalhos detalhados de delimitao do espao interno desses stios, dados disponveis sugerem diferentes configuraes. Esta apresentao expe os resultados dos trabalhos de escavao realizados na rea urbana de Santarm, PA, que apresenta uma distribuio de vestgios arqueolgicos ao longo de 4 km, revelando sua composio e contedo: lixeiras associadas a ocupaes domsticas, bolses cerimoniais e micro vestgios decorrentes de atividades de caa e pesca em rea de captao de recursos.

    24. Luisa Elvira Belaunde. Aproximaes amaznicas arqueologia da costa norte peruana. Quinta-feira, 06 de novembro, 16:00, sala 14.

    Num dilogo com a arqueologia andina na costa peruana, proponho fazer uma leitura amaznica da iconografia poltica e funerria Moche (sculo III a IX d.c); em particular, de uns artefatos e restos humanos encontrados, h poucos anos, no departamento de Lambayeque. A minha contribuio como antroploga pesquisa arqueolgica foi solicitada por Luis Jaime Castillo, arquelogo do sitio cerimonial de San Jos de Moro, onde foram descobertos enterros de mulheres de alto status que apresentam semelhanas com praticas rituais e ideias Amaznicas sobre corpo e gnero, contemporneos ou do passado recente.

    25. Indira Caballero & Beatriz Matos. Pishtacos e Sacacaras: comparaes entre figuras da alteridade dos Andes e Amaznia. Quinta-feira, 06 de novembro, 17:00, sala 14.

    A partir das pesquisas das autoras entre os Matses, povo amaznico da fronteira Brasil e Peru, e em Andamarca, pueblo no centro-sul dos Andes peruanos o trabalho busca fazer um exerccio comparativo que traa conexes entre os conceitos andinos e amaznicos de pishtaco ou kharisiri e sacacaras ou cortacabezas. Os pishtacos so figuras muito recorrentes tanto na literatura antropolgica sobre os Andes como nas narrativas dos peruanos nos dias de hoje. So caracterizados como ladres de gordura, e s vezes de sangue ou at de alguns rgos interessados em extrair substncias vitais dos humanos que comercializadas fora do pas seriam usadas para diferentes fins: na fabricao de velas, na manuteno de mquinas industriais, na indstria farmacutica e esttica, entre outros. Segundo parte da literatura, so figuras que emergem com mais nfase em tempos de crise, sendo geralmente associados a algo exterior, sobretudo da moral e tica locais. Na Amaznia brasileira e peruana, os sacacaras so os chamados gringos, brancos vindos de longe, que extraem a cabea, olhos ou pele do rosto (e algumas vezes a gordura) dos indgenas utilizando aparatos de tecnologia avanada e desconhecida. Muitas vezes os indgenas consideram que as suas substncias vitais roubadas pelos sacacaras so usadas na fabricao de cosmticos ou combustveis de motores de avies ou barcos, ou seja, so a fonte de poder de

  • P g i n a | 15

    rejuvenescimento ou imortalidade destes ltimos, alm de ser aquilo que anima suas mquinas. Indgenas ou mestios que adquirem riqueza material so comumente acusados de trabalharem para os sacacaras, vendendo partes do corpo de seus prprios parentes aos gringos. Delimitando tanto nos Andes peruanos como na Amaznia peruana e brasileira figuras da alteridade, ligadas avidez, egosmo, bem como o acmulo de bens e ao corte dos laos sociais entre parentes, esses conceitos nos permitiro abordar diferenas e semelhanas presentes na mitologia e nas noes a respeito do que constitui a socialidade e alteridade entre povos amaznicos e andinos. Procuraremos tratar rumores, episdios e narrativas a respeito dos sacacaras/pishtacos como parte de uma mitologia em fabricao ou atualizao, ou uma antropologia nativa a respeito dos colonizadores/brancos que perpassa fronteiras lingusticas e geogrficas entre povos das terras altas e baixas da Amrica do Sul.

    26. Jamille Oliveira Santos Bastos Cardoso. Ecos de liberdade: entre Taki Unquy e a Santidade de Jaguaripe resistncia indgena e ao poltica em um estudo comparado. Quinta-feira, 06 de novembro, 17:30, sala 14.

    A dana das tesouras e os ritos da Santidade de Jaguaripe trazem tona a questo dos elementos culturais e simblicos como forma de reivindicao poltica. Assim a resistncia se reveste de uma pluralidade de significados e incorpora elementos que possibilitam a sua existncia, propagao, permanecia e reelaborao. Alm da resistncia armada a resistncia simblica nos traz tona a ao poltica indgena que se reelabora constantemente para a preservao das suas tradies e para a construo de um espao que lhes seja prprio. Assim, lanamos olhar sobre essas formas de resistncia buscando inserir os povos indgenas como sujeitos da Histria. Dessa forma a presente comunicao se dedica anlise das resistncias simblicas em espaos distintos, mas que carregam em si semelhanas contextuais, tendo como foco principal dois movimentos de resistncia sociocultural a Santidade de Jaguaripe, no Brasil colonial e o Taki Unquy, no Peru colonial, no qual se encontra a origem da dana das tesouras que permanece como manifestao cultural na contemporaneidade.

    27. Daniela La Chioma Silvestre Villalva. Msica nos Andes da poca pr-hispnica contemporaneidade: a etnoarqueomusicologia andina enquanto disciplina e seu olhar

    sobre o universo andino. Sexta-feira, 07 de novembro, 10:00, sala 14.

    A Etnoarqueomusicologia uma rea de estudos recente entre os andeanistas, tendo entre suas principais expresses autores como Dale Olsen, Jlio Mendvil, Adje Both e Monica Gudemos. O objetivo da disciplina compreender os fenmenos musicais, sejam estes musicolgicos e organolgicos (relativos ao som propriamente dito) ou sociais (relativos forma como a sociedade produz o som e ao papel de seus executores) nos Andes Pr-Hispnicos. a partir de fontes arqueolgicas, etnogrficas e etnohistricas. O debate foi impulsionado, sobretudo, pela necessidade de aproximao das perspectivas dos musiclogos com as disciplinas arqueolgica e antropolgica, uma vez que as pesquisas, de naturezas bastante distintas, complementam-se nesta rea de estudos com a finalidade de compreender os fenmenos musicais no passado andino pr-hispnico, acessando dados de comunidades atuais. Pretendemos mostrar nesta comunicao uma srie de dados arqueolgicos, etnogrficos e musicolgicos, com vistas em demonstrar como estes diferentes estudos, perspectivas e discursos abordam a produo musical andina, e como a comparao entre as diferentes anlises pode nos levar a discutir o andino a partir de perspectivas musicolgicas, cosmolgicas e sociais.

  • P g i n a | 16

    28. Amanda da Trindade Bitencourt & Gladys Viviana Gelado. A musicalidade na construo potica e tradutria de Jos Mara Arguedas. Sexta-feira, 07 de novembro, 11:00, sala 14.

    Levando em considerao a msica como elemento cultural constitutivo da cosmoviso andina, este trabalho tem por objetivo principal a anlise da musicalidade e das prticas orais discursivas na dico que elas alcanam na obra potica Katatay do autor peruano Jos Mara Arguedas. Alm disso, pretende-se analisar os poemas luz da atividade tradutria do autor, uma vez que este processo faz-se importante compreenso e a uma anlise mais pertinente, entendendo o processo de traduo da obra como uma expresso complexa da heterogeneidade cultural latino-americana. Por fim, pretende-se dar um enfoque capaz de aliar as categorias prprias dos estudos literrios, da traduo e da antropologia a fim de estabelecer uma anlise mais significativa sobre o objeto de estudo em questo, dando conta de sua complexidade como representao da heterogeneidade formadora do universo cultural andino e latino-americano. Como norteadores tericos para a elaborao do trabalho sero utilizados os conceitos elaborados pelos autores Antnio Cornejo Polar e ngel Rama, ambos preocupados pela temtica do indigenismo e da cultura andina Martn Lienhard e William Rowe com relao musicalidade na obra arguediana e, para os estudos sobre os aspectos antropolgicos e do mbito da traduo cultural, privilegiaremos autores como Mercedes Lpez Baralt e Cliffod Geertz. importante salientar que estes autores no correspondem a todo o corpus terico da pesquisa e, como dito na proposta, pretende-se uma articulao entre estas reas (e seus respectivos estudiosos) dentro da construo potica de Arguedas, a fim de se alcanar um estudo mais pertinente e adequado desta produo. Objetiva-se com este trabalho explorar melhor a obra Katatay de Jos Mara Arguedas, to pouco estudada, analisando-a desde uma perspectiva mltipla literria, antropolgica e tradutria e levando a cabo a anlise de um processo complexo e diverso tanto do ponto de vista cultural como literrio.

    29. Maria Jos Alfaro Freire. A dana do wititi: tradio e espetacularizao no Vale de Colca (Arequipa, Peru): um estudo etnogrfico sobre dana e identidade na regio andina. Sexta-feira, 07 de novembro, 11:30, sala 14.

    Esse trabalho se prope a apresentar e analisar o wititi, dana vigorosa que acompanha as festas patronais no Vale do Colca (Arequipa-Peru), sobretudo na sua parte baixa,durante a temporada das chuvas. Seu personagem central, o wititi, um homem vestido com saias, detm o protagonismo simblico e performtico da dana. As narrativas locais acionam dois vetores semnticos para signific-la: a dana remeteria a um rito de competio e enfrentamento interno; a dana encenaria uma conquista amorosa, em que o wititi o inca, o supae vestido com saias, consegue ludibriar a famlia da mulher desejada e roub-la. Nos ltimos 30 anos, no contexto dos fluxos migratrios, o wititi ganha contornos de dana regional, se difundido tambm na parte alta. As diferenas internas ao vale entre povoados, entre parte alta e baixa so corporificadas na dana, nos seus passos, no seu andamento, no seu vesturio. A dana passa a ser executada e reelaborada tambm fora do Vale, integrando os festivais folclricos dos bairros da periferia da cidade de Arequipa e Lima. As prprias execues da dana no Vale passam por transformaes significativas no dilogo com esses fluxos. A partir da dcada de 1990, a dana do wititi passa a integrar o repertrio de tradies (Barth, 2000; Todorov, 1982; Bourdieu, 1996) acionado nas interaes com os agentes do turismo, sendo executada tambm nessas arenas restaurantes, feiras, festivais em que passa a representar, de acordo com a situao e plateia, tanto uma dana nacional, quanto regional, ou mesmo uma dana ancestral, pr-incaica. Podemos classificar essas novas situaes em que o wititi executado como de espetacularizao (Carvalho, 2010; Turino, 1993) de suas prticas e conceitos, quando novos dispositivos passam a condicionar a organizao da dana: novos locais de execuo, outros tempos de atuao, inovaes coreogrficas, nfases semnticas, que se produzem no dilogo com uma audincia local e extra-local.

  • P g i n a | 17

    Sugiro que o wititi narra uma historia de interaes recentes, tanto em seu contedo quanto na forma (Wachtel, 1992). Nos seus movimentos, nos seus corpos, essa dana (Ranger, 1975; Mitchel, 1956) conta uma historia ou uma contra-histria colonial, cujo protagonismo recai sobre o lugar, seus habitantes, seus saberes e meios de expresso.

    30. Indira Viana Caballero. Sobre negociaes e contratos entre danzantes de tijeras e no-humanos em Andamarca (Peru). Sexta-feira, 07 de novembro, 12:00, sala 14.

    A danza de tijeras, uma dana tradicional em quatro departamentos peruanos Huancavelica, Arequipa, Apurmac e Ayacucho uma expresso artstica muita viva em Andamarca, pueblo sede do Distrito de Carmen Salcedo (Departamento de Ayacucho), sendo parte fundamental das celebraes anuais da Festa da gua (Yaku Raymi). Tal festa acontece em agosto, quando a terra se abre dando, assim, incio ao ano agrcola. Nessa data os danzantes, figuras associadas gua, fazem apresentaes e competies em praa pblica que animam o pblico entusiasmando as torcidas presentes. Parte da competio inclui a realizao de uma srie de desafios, como perfurao do corpo com pregos, vidros e espinhos. Para que tenham uma carreira bem sucedida, proteo e poder, os danzantes fazem negociaes contnuas atravs de contratos e pagapas com seres no humanos, sobretudo com os duos apu-condor (vivem nas alturas) e sereia-diabo (vivem nas cataratas). Disso depende diretamente o xito de cada danzante. Caso tais negociaes sejam ignoradas ou esquecidas, tais seres podem hacer dao, propiciando infortnios, doenas e males diversos. Outra forma de tornar-se um bom danzante, de acumular mais fora e proteo atravs de longas caminhadas, situaes em que alcanar lugares virgens, nunca antes pisados por um humano, deve ser o objetivo principal. Lugares ermos, longnquos e inacessveis, localizados no altiplano e nos cerros na puna, so geralmente caracterizados como brabos e selvagens, e tambm mais fortes e poderosos, pois ainda vivem, em oposio queles que so mais transitados como mais fracos sendo os lugares virgens os mais poderosos de todos. Nota-se que o que est em maior ou constante contato com os humanos vai perdendo sua potncia, ou, tornando-se domesticado. Partindo das narrativas de um danzante, este trabalho visa enfatizar aspectos da relao desses danarinos com a natureza (apus, condores, Pachamama e sirena), por vezes descrita como deuses que podem conceder poder e proteo.

    31. Carla Dameane Pereira de Souza. Do rito cena: a encenao do sujeito e da cosmogonia andinos no teatro de Yuyachkani. Sexta-feira, 07 de novembro, 10:00, sala 24.

    Proponho, neste trabalho, apresentar uma anlise de como o sujeito andino e os elementos prprios de sua cultura so encenados em duas montagens do Teatro de Grupo Yuyachkani (Adis Ayacucho, 1990 e Hecho en el Per (vitrinas para un museo de la memoria), 2001), de Lima. As dramaturgias textuais e espetaculares escolhidas como corpus do trabalho correspondem ao anseio de demonstrar de que maneira se props e se colocou em prtica, no contexto dos sculos XX e XXI, um teatro que pe em cena elementos da andinidade diludos em outras nuances culturais e temticas poltico-sociais inerentes a concepo do sujeito andino, como individuo marcado pelas transformaes histricas. Assim, sero estabelecidas relaes entre o teatro e a memria histrica e coletiva do Peru, quando destacarei alguns eventos do passado pr-hispnico, colonial e republicano, especialmente, episdios recentes relacionados com o Conflito Armado Interno (1980-2000). Ressaltarei ainda que nos trabalhos teatrais estudados a memria do sujeito andino e sua participao e imerso nesses fatos histricos levada cena, de modo articulado com o presente e com temticas transversais como a dos Direitos Humanos.

  • P g i n a | 18

    32. Luciana Landgraf. Da prtica ritual ao principio cosmolgico: libao e reciprocidade nos Andes. Sexta-feira, 07 de novembro, 11:00, sala 24.

    Este ensaio exploratrio tem como base a premissa estrutural de que a cosmologia de um povo organiza sua sociabilidade e, como objetivo, um melhor entendimento sobre a prtica da reciprocidade, to difundida na bibliografia que faz referncia s terras altas. Assim sendo, proponho-me a descrever alguns mitos e ritos originrios de regies bastante afastadas, mas que tm em comum estar sobre os Andes. Da comunidade de San Carlos, nas proximidades de Chachapoyas, trago o ritual de techamiento. Da aldeia de Pocobaya, a 100 km de La Paz, a histria do Kharisiri. De Natividad de Pimpincos, mais prxima Cajamarca, a histria da Virgem da gua. O ritual do Tinku, por sua vez, praticado nos arredores de Potos. Nos dois primeiros casos, a libao est presente de maneira significativa, mas, segundo a bibliografia, ela ocorre em toda a regio andina. Em todos os casos est presente a prtica de reciprocidade com espritos telricos, e, especificamente, o ltimo demonstra como rituais que envolvem reciprocidade resolvem assimetrias sociais. O conjunto dessas descries traz a possibilidade de uma viso ampla e, ao mesmo tempo, concreta de uma cosmologia holstica, que d muita importncia complementaridade entre pares de oposio.

    33. Ana Paula Lino de Jesus. Matrimnio costumbrista e as metforas do feminino: entre a ddiva e o poder. Sexta-feira, 07 de novembro, 11:30, sala 24.

    Este estudo promove uma explorao de categorias que possibilitem uma investigao de como o fenmeno da palpa pode ser significado durante um matrimnio tradicional andino ocorrido na comunidade de Hualhuas localizada no Vale do Rio Mantaro nos Andes Centrais peruanos. Ademais disso, ele promove uma explorao de como o atributo [feminino] permeia tal festividade. Surgido de um trabalho etnogrfico realizado no referido local durante um semestre de intercmbio acadmico junto Pontificia Universidad Catlica del Per (PUCP) em 2010 (atravs do Programa de Movilidad Estudiantil oferecido pela VRERI-Unicamp), o estudo relaciona categorias provenientes das descries e analisa todo o contexto segundo uma hermenutica entendendo tal festividade como um ritual de passagem. Para seguir a proposta do II Seminrio Multidisciplinar de Estudos Andinos no Brasil, a comunicao tratar de explorar diversos aspectos que o aproximam e o afastam de idiossincrasias andinas.

    34. Sofia Venturoli. Antes era chcaro ahora es manso. Categorizacin del espacio y relacin con lugares sagrados en Conchucos, Ancash, Per. Sexta-feira, 07 de novembro, 12:00, sala 24.

    El papel de algunos lugares, considerados sacros, en la provincia de Huari, Ancash, Per, se construye a travs de categoras que dialogan entre la cultura catlica espaola y aquella prehispnica andina. Los elementos del paisaje que emanan poderes sobrenaturales se despliegan sobre un mapa de lugares definidos, por los habitantes del rea, chcaros y mansos: cualidades que expresan tambin categoras tnicas y culturales as como modalidades de acercamientos rituales. Haciendo dialogar datos etnogrficos con los Ttulos de la Tierra de poca colonial, esbozaremos algunas dinmicas del proceso diacrnico de personificacin y sacralizacin del espacio en dos comunidades campesinas y una cabecera provincial. La oposicin chcaro o sea salvaje y manso es decir domesticado crea un conjunto dual con el cual puede ser nombrado el territorio, y tambin una forma de manejar diferentes significaciones sobrenaturales. Este conjunto se sobrepone a la oposicin entre espacio reducido y espacio no-reducido, que, a nivel social, se concreta en la divisin entre indios y mestizos. Los sitios sacros de Huari son todos mansos, han sido domesticados. En ambas comunidades los lugares que tienen poderes y con los cuales se establece un dilogo ritual son sobre todo chcaros, y la mayora procede de poca colonial siendo atestados en los Ttulos de la Tierra. Los acercamientos rituales se definen y se modifican en base a las categoras y a las potencialidades

  • P g i n a | 19

    expresadas por los diferentes lugares sagrados, que se modifican y se construye en un proceso diacrnico desde la poca colonial hasta nuestros das.

    35. Sandra Rossi de Arajo Costilhes. A arte txtil nos Andes peruanos. Sexta-feira, 07 de novembro, 15:30, sala 14.

    No Peru, a atividade de tecer manualmente se manteve e foi passada atravs das geraes com as caractersticas simblicas e tcnicas da tecelagem do perodo pr-hispnico. Os tecidos esto inseridos de forma significativa na cultura andina nos mais variados aspectos como: histricos, sociais, religiosos, econmicos, de gnero e idade, participando de diversos rituais, como: celebraes de casamento, festas do calendrio religioso, batizados, entre outros. So envoltrios, acessrios e vestimentas, que podem ser indicadores de status e tambm atuam como tributo e oferenda sagrada. O presente estudo possui como campo de pesquisa o Distrito de Chinchero, cidade conhecida como lugar do nascimento do Arco ris pelos Incas, com uma populao de pouco mais de 15 mil habitantes, na regio de Cusco, onde h uma importante comunidade de tecels. na arte do txtil manualmente confeccionado e nas associaes destes com a vida cotidiana, que se pretende compreende-los como objetos de reflexo. A composio dos padres utilizados nos tecidos esto associadas a cosmoviso local, ou seja, possuem as caractersticas das dualidades, da polarizao do cosmo andino, hanan y hurin. Esses aspectos compem as relaes com a terra e os rituais, so formas simblicas no-verbais que se apresentam como cdigos do passado em constante mutao, num processo dinmico que combina fatores variados do cotidiano presentes na ao simblica da arte da tecelagem.

    36. Aristoteles Barcelos Neto. Da impossibilidade de extirpar a idolatria: agncia das imagens e cosmologia pentecostal nos Andes Peruanos. Sexta-feira, 07 de novembro, 16:30, sala 14.

    Este paper explora a relao tensa e produtiva entre a adorao de imagens e as fiestas patronales e a Semana Santa no catolicismo andino, muitas delas declaradas patrimnio cultural da nao pelo estado peruano, e o desenho de um mapa sociocosmolgico pentecostal andino. A tenso analisada a partir das relaes/posies de agente e paciente e seus quatro termos prottipo, artista, index e recipiente conforme proposto por Alfred Gell (1998). A noo pentecostal andina da impossibilidade de extirpar a idolatria situa os pentecostais em uma posio paciente em relao agncia das imagens catlicas. O efeito dessa agncia contribui, juntamente com outros pecados, para o aceleramento da segunda vinda de Cristo. A observao pentecostal das imagens andinas opera por um esvazimento esttico no h beleza no erro idlatra e por uma separao dos prottipos entre realistas e imaginrios, um modelo que parcialmente compartilhado pela ortodoxia catlica. Um segundo plano de anlise contempla, seguindo Robbins e Descola, as orientaes espaciais das cosmologias andina e pentecostal e seus sentidos para a (re)criao de identidades locais e globais. Os trabalhos de campo que sustentam esse estudos foram realizados em Huaraz e Chavn de Huntar (Departamento de Ancash) e secundariamente na cidade de Lima entre os anos de 2005 e 2012.

    37. Danielle Arajo. Torito de Pucar: permanncias e vicissitudes de um objeto mtico nos Andes Peruanos. Sexta-feira, 07 de novembro, 17:00, sala 14.

    Este trabalho tem como objetivo analisar e apresentar como o torito de Pucar, objeto de cermica largamente difundido no Distrito de Pucar-PERU, obteve destaque dentre as demais peas de cermica do lugar. O distrito de Pucar nos Andes peruanos um dos plos produtores de cermica mais antigo da Amrica Latina. Est situado na estrada que liga o Departamento de Puno a Cuzco. Apesar de produzir inmeros objetos, o distrito se destaca na produo de uma pea que tem o nome do lugar o torito de Pucar. Este objeto nos ltimos anos angariou

  • P g i n a | 20

    reconhecimento nacional e internacional entre artesos e artistas. Um patrimnio vivo que com a passar dos anos se re-semantiza. Analisar as vicissitudes da produo e o significado desse objeto o propsito desse trabalho.

    38. Francisco Pazzarelli. Fervidos e hiperfervidos para a Pacha: notas sobre cozinha e socialidade nos montes jujenhos (Andes meridionais, Argentina). Sexta-feira, 07 de novembro, 17:30, sala 14.

    Neste trabalho pesquiso as relaes configuradas em torno de diferentes tipos de comidas fervidas em Huachichocana, uma comunidade localizada nos montes de Jujuy (Andes meridionais, departamento Tumbaya, Argentina). Como em outras regies dos Andes, em Huachichocana o fervido a tcnica culinria por excelncia e define a maioria dos pratos que so consumidos, e que habilitam eventos de comensalidade que envolvem diferentes tipos de comensais (que podem ser humanos e no-humanos). Entre esses pratos, um de grande importncia a tistincha, que habilita as relaes locais com a Pachamama uma vez por ano, todo ms de agosto. A diferena entre as comidas fervidas (sopas, guisos) e a tistincha reside, fundamentalmente, na quantidade de horas que passam sobre o fogo: enquanto as primeiras precisam de fervidos quotidianos (entre 4 e 6 horas), a segunda precisa de um 'hiper-fervido' (em torno de 12 horas). Para os huacheos, se trata da mesma tcnica s que executada com diferentes gradaes. Esta diferena no apenas fabrica diferentes tipos de texturas nos pratos finais, mas tambm habilita diferentes modos de ingesto e de compartilhamento: as primeiras so comidas compartilhadas entre os parentes todos os dias; a segunda comida para a Pachamama, preparada s uma vez ao ano. Neste trabalho, proponho que a diferena instalada na tcnica culinria (entre fervidos e hiper-fervidos) constitui um modo para amplificar as relaes de comensalidade que se fabricam cotidianamente voltando-as para as relaes estabelecidas com a Pachamama, uma vez ao ano. Em outras palavras, a tistincha como 'hiper-fervido' (ou como um 'fervido amplificado') nos permite perguntar se por acaso as relaes que se estabelecem com a Pachamama seriam verses (tambm transformadas e amplificadas) daquelas relaes de parentesco que se fabricam diariamente nas cozinhas, quando as sopas so fervidas.

    39. Wilbert Villca Lpez. Lideranas locais nos povos indgenas quchuas da Bolvia. Sexta-feira, 07 de novembro, 15:30, sala 24.

    Afirma-se comumente na academia que h somente uma forma de entender o poder, a partir dos conceitos universalmente j estudados. uma perspectiva congruente com os imaginrios epistemolgicos ocidentais, que no necessariamente ajudam a explicar as realidades indgenas andinas. Este trabalho analisa de que modo, muito embora a presena influente da administrao governamental e das outras formas organizativas modernas no nvel nacional, como o sindicato, os povos indgenas quchuas da regio andina da Bolvia continuam praticando, localmente, a delegao circular e rotatividade de cargos representativos, de deliberaes coletivas interativas, e a irrelevncia da posse de bens matrias. Trata-se de prticas, entre outras, dos parmetros com que definem a eleio de lideranas. Nestes povos, a liderana flui em continua avaliao e consensos. Os portadores da liderana so distribuidores cotidianos de ddivas, do intangvel, do imaterial. Ocorre que foi a partir da fora organizativa local (no sindical) destes povos -daquela que leva a grandes mobilizaes indgenas-, que se contribuiu para as transformaes polticas da Bolvia nos ltimos anos.

  • P g i n a | 21

    40. Danilo de Assis Clmaco. Panorama del proceso organizativo de mujeres indgenas en Per, Bolivia y Ecuador. Sexta-feira, 07 de novembro, 16:30, sala 24.

    La investigacin parte de la constatacin de que la constitucin de las mujeres indgenas como sujetos polticos especficos es parte de un proceso ms amplio de las disputas por el poder en el momento actual del capitalismo colonial y patriarcal global. Es decir, en tanto nuevos sujetos polticos, las mujeres indgenas traen nuevos elementos que influencian todo el mbito de las luchas polticas globales, transformando las aspiraciones de justicia y libertad de las gentes y pueblos. En consecuencia, se presentarn reflexiones generadas a partir de entrevistas realizadas a mujeres indgenas en Ecuador, Bolivia y Per y del anlisis de su produccin intelectual y poltica, as como de sus aliadas y aliados. Se buscar mostrar las similitudes y diferencias de objetivos y estrategias que adoptan las distintas organizaciones de mujeres indgenas, segn su ubicacin especfica dentro del patrn de poder capitalista, colonial y patriarcal. En particular, nos centraremos, por un lado, sobre el modo cmo se plantean sus objetivos (en lneas general alrededor de la afirmacin de la necesidad especfica de fortalecer polticamente a las mujeres para que mejor participen de las luchas de sus propios pueblos), sus estrategias de legitimacin frente a sus comunidades y al entero entorno poltico y los principales logros que perciben haber alcanzado; por otro lado, se mostrar las diferentes formas que las posturas polticas de las mujeres indgenas han influenciado a las polticas generales de sus pueblos y organizaciones mixtas. En todos los casos, se buscar mostrar las semejanzas y diferencias entre lo alcanzando por diferentes organizaciones de los tres pases, con la intencin de delinear a nivel general el modo cmo el patrn de poder capitalista/colonial/patriarcal acta sobre las mujeres indgenas, pero al mismo tiempo percibiendo la manera como, desde sus diferentes historicidades, cada organizacin de mujeres responde a esta generalidad del poder y cuales son las especificidades de cada camino de fortalecimiento y autonoma que encuentran.

    41. Mauricio Hashizume. Organizao camponesa-indgena e tradues interculturais: o caso de Raqaypampa. Sexta-feira, 07 de novembro, 17:00, sala 24.

    As comunidades que compem o territrio indgena-originrio de Raqaypampa, no Sul de Cochabamba, ocupam posio de destaque no panorama atual de demanda pela autonomia na Bolvia contemplada na Constituio Poltica do Estado (CPE) de 2009 e confirmada na Lei Marco especfica sobre o tema em 2010, mas associada a uma longa trajetria de lutas pela libertao de povos e naes historicamente oprimidas na Amrica Latina. Para alm de possveis leituras que privilegiem o isolamento e o purismo identitrio-cultural dos camponeses-indgenas de Raqaypampa, um conjunto de registros e anlises acerca dos processos polticos, econmicos e sociais em curso (as quais unem configuraes passadas ao panorama mais contemporneo) permite a nfase na ocorrncia, relevncia e influncia de distintas tradues interculturais - nos termos apresentados por Boaventura de Sousa Santos, que associa estas ltimas ao horizonte da chamada ecologia de saberes. Nesse sentido, diversas passagens da larga formao do que hoje consiste na organizao liderada pela Central Regional Sindical nica de Camponeses Indgenas de Raqaypampa (CRSUCIR) so realadas para marcar momentos fundamentais de troca de conhecimentos e saberes (conforme condies e termos estabelecidos pelxs prprixs comunarixs), seja entre povos indgenas, orginrios e camponeses de variadas regies da Bolvia, seja com outros grupos e agentes da sociedade civil (ONGs, iniciativas acadmicas, entidades religiosas etc.). Tais tradues interculturais ajudam a evidenciar potencialidades imprevistas e limitaes no enfrentamento concreto ao padro capitalista e colonial que tem caracterizado as relaes de poder nos contextos de reivindicao de direitos de coletividades subalternas.

  • P g i n a | 22

    42. Vivian Urquidi. Do projeto de socialismo indo-americano ao projeto plurinacional. Sexta-feira, 07 de novembro, 17:30, sala 24.

    O pensamento do peruano Jos Carlos Maritegui, um dos principais autores marxistas latino-americanos, vem sendo recuperado para compreender uma fase nova de interpelao dos indgenas na vida poltica dos seus pases, seja para politizar as questes tnicas, seja para incidir na formao de um pensamento descolonizado com retrica socialista. Esta fase renovada da poltica, principalmente em pases como a Bolvia e o Equador, exibe uma compreenso mais ampla do conceito de nao, em que os indgenas passam a ser concebidos como portadores de identidade a ser valorizadas e tambm pelas suas alternativas para construir um novo projeto nacional. nesse cenrio que, recuperar o pensamento de Jos Carlos Maritegui ganha importncia, pelas possveis contribuies que o autor peruano teria feito para pensar a questo nacional e entender que na Amrica Indgena um projeto de pas no poderia ser pensado sem um projeto que considerasse os povos indgenas. E mais: que as formas de organizao social, poltica e econmica destes povos poderiam ser a base para um projeto socialista a partir de uma utopia andina. Nesta proposta resgatamos a obra de Maritegui considerando suas contribuies para compreender a nova fase da etnizao da poltica.