15
Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual(Raul Sarmento, Departmentu Saude Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun). 1 KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, APROXIMASAUN NO KOMPRIMISIO Aliansa katólika ba dezenvolvimentu iha- sorumutu saúde nasional 22-24 Novembro 2015 Uma Reitu Dare, Timor Leste

KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

1

KOMUNIDADE

SAUDAVEL TIMOR-

LESTE: ESPERANSA,

APROXIMASAUN NO

KOMPRIMISIO

Aliansa katólika ba dezenvolvimentu iha-

sorumutu saúde nasional

22-24 Novembro 2015

Uma Reitu Dare, Timor Leste

Page 2: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

2

PARTISIPANTE SIRA

Andrea Shaw – St John of God Health

Sr Annette Nadala – St Paul de Chartres Clinic, Suai

Sr Antoinette Baldwin – Catholic Religious Australia

Bonifacio da C. Barreto – Mary MacKillop International

Fernando Pires – Caritas Australia

Sr Helen Nolan – Sisters of Mercy

Helen Peters – Seven Eleven Clinic, Baucau

Helena de Jesus – Seven Eleven Farmacia, Baucau

Sr Inacia Mafalda Fatima – Sao Joachim Clinic, Maubisse

Dr Ivonia Ana – Seven Eleven Clinic, Baucau

Joanita Madeira de Fatima – Caritas Australia

Br Jude Butcher – Australian Catholic University

Lance Jarvis – St John of God Health

Julio Rodrigues – Clinic St Motael

Karen Flowers – Australian Catholic University

Sr Maxentia – Company of the Imitation of Jesus

Sr Monica Whelan – Australian Catholic University

Page 3: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

3

Raul Samuel – Department of Community Health

Rosita Landos – Company of the Imitation of Jesus

Youssef Taouk – Australian Catholic University

Page 4: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

4

ISTÓRIA ESPERANSA NIAN, SERBISU NO

KOMITMENTU

Ita, Timor oan no Australianu sira, iha promesa atu serbisu hamutuk ba komunidade

saudavel Timor-Leste.

Iha fulan Novembru tinan 2015, tinan 10 liuba hafoin konversa ba dahuluk iha

Sydney kona ba CAID, no semana rua antes inisiu ba tinan miserikórdia nian, Timor

oan sira involve ona iha Saúde Katólika Timor-Leste ne’ebe sorumutu ona iha Dare

hamutuk ho Australianu sira husi CAID (ACU, CA, CHA no CRA).

Reuniaun ne’e realiza ona ho koñesimentu husi Bispu Timor-Leste no aumenta

partisipasaun husi kongregasaun relijioza sira ne’ebe serbisu iha area saúde iha

Timor-Leste.

Raul Sarmento, Xefi Departamentu husi Promosaun Saúde no Edukasaun husi

Ministério Saúde, koalia ona iha sorumutu ne’e tamba nia nudar representante ba

diretor husi Departamentu Saúde Komunitária.

Timor oan sira involvidu iha saúde katólika iha Timor-Leste hato’o ona sira nia

komprimisu atu serbisu hamutuk nudar grupu ida, no nudar igreja atu promove diak

liu tan hanesan komunidade saudavel sira.Timor oan sira mos hato’o sira nia

prioridade no sira nia mehi. Sira mos hato’o sira nia komitmentu atu serbisu hamutuk

nudar saúde katólika Timor-Leste nian.

Timor oan sira mos promote ba malu ona iha sorumutu dalarua nudar organizasaun

saúde katólika iha Timor-Leste antes sorumutu próximu CAID iha sorumutu

Nasional. Sira hare ida ne’e hanesan oportunidade katak sira serbisu hamutuk ho

bispu sira no relijiaun katólika Timor-Leste nian no kongregasaun relijiosa involve

ona iha saúde katólika iha nasaun ne’e.

(Sira ne’e tau hamutuk ona hanesan ema sira no organizasaun sira ne’ebe refera ona

ba deklarasaun ida ne’e nudar CHTL.)

CHTL sei fo prioridade saúde bazika ba labarik sira no haree liu ba malnutrisaun ba

labarik ho nia inan sira hanesan area ba promosaun saúde ne’e sei haree liu ba

komunidade iha area rural ne’ebe membru husi CHTL halao hela misaun. Sira

hakarak tebes atu uza material no métudu ne’ebe hanesan iha promosaun saúde atu

nune’e sira bele promove mensajen ne’ebe hanesan no halo ida ne’e aparte husi

katólika no base integradu. Ho ne’e, komunidade bo’ot sira sei kompriende neneik

kona ba natureza especial saúde katólika nian.

Page 5: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

5

Grupu ne’ebe espesifiku liu mos hatoo sira nia prioridade atu nune’e bele halao iha

sira nia komunidade rasik. Autralianu sira liu husi CAID, hato’o sira nia komprimisu

atu serbisu hamutuk ho CHTL iha tinan misericórdia nian ho prioridade ida iha

akompañamentu nudar espresaun intregradu ida nudar kuida saúde katólika. CAID sei

suporta ema iha Timor-Leste atu serbisu liu husi CHTL no CAID atu fasilita

kominikasaun kona ba programa hirak ne’e, rekursu sira, polítika governu nian no

informasaun relevante sira seluk.

Sorumutu ida ne’e fo ona exemplu ida husi akompañamentu no kolaborasaun entre

CHTL no CAID. Prosesu no komitmentu hirak ne’e sei hetan prioridade ida ba

sorumutu ne’ebe sei realiza iha futuru iha sorumutu nasional no oinsa ita serbisu

hamutuk hasae kapasidade entre grupu hirak ne’e iha sorumutu nasional. Hirak ne’e

be marka presensa sei konsiente tebes katak projetu finansiamentu la foka liu ka

koalia kona funsaun husi grupu rua ne’e.

Ita hotu kompremetidu ba ita nia viajen no dalan atu avansa vizaun husi hasae

kapasidade ba komunidade saudavel Timor-Leste nian. Ita hatene katak komitmentu

ne’e sei iha benefisiu ba ita hotu maibe mos ba nasaun no komunidade sira seluk.

Page 6: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

6

PROSESU SIRA

Timor oan sira ho grupu representativu Australianu husi kongregasaun katólika

oi-oin no organizasaun sira ne’e halo parte husi setor saúde iha Timor-Leste mai

hamutuk ona iha Dare ho apoiu husi Aliansa katólika ba dezenvolvimentu

Internasional.

Sorumutu ne’e hahu ho orasaun (hare anexu 2) no reflesaun ne’ebe diriji husi sr.

Antoinette Baldwin.

Liu tia loron rua no durante sesaun nebe realiza ona, partisipante sira fahe sira nia

istória, sira identifika prioridade no diskuti ona kona ba etepa sira ba futuru.

Númeru husi problema mosu durante sira fahe sira nia istória, inklui mos falta

husi rekursu no fundu, serbisu hamutuk ho governante sira no komunikasaun liu

husi area rural sira.

Kestaun hirak tuir mai ne’e mosu liu husi diskusaun sira:

Tipu asistensia saida mak Timor oan sira husu ona CAID, liu-liu ba saúde

katólika Australiana iha longu prazu?

Oinsa mak organizasaun katólika ba saúde iha Australia no Timor-Leste

Serbisu hamutuk atu lori buat hotu ba oin?

Saida mak Kurtu prazu, mediu prazu no longu prazu husi ajenda wainhira

trata asuntu kona ba prioridade?

Kuida sentru familia signifika saida ba Saúde katólika?

Saida mak ninia espetativa kona na rekursu iha CAID?

Partisipante timor oan sira hasoru malu ona iha grupu no identifika problema no

prioridade ne’ebe relasiona ba sira nia serbisu no atu kria komunidade saudavel

sira.Partisipante Australianu sira hasoru malu ona iha grupu seluk no diskuti

dalan sira ne’ebe sira nia ajensia no kongregasaun sei bele atu suporta Timor oan

sira.

Iha sesaun final, partisipante sira simu konvite atu bele nomea representante

CAID iha Timor-Leste atu bele lori ajenda ba futuru no mantein komunikasaun

hafoin sorumutu nasional ida ne’e.

Page 7: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

7

PRIORIDADE SIRA NE’EBE IDENTIFIKA ONA HUSI

PARTISIPANTE TIMOR OAN

Prioridade hat ne’ebe identifika tiha ona:

1. Asitensia ho rekursu

2. Reforsa no hametin Saúde Katólika iha Timor-Leste

3. Promosaun saúde iha area rural

Tuberculoze (TB)

Nutrisaun

Saúde bazika (ijiene) ba labarik

Saúde Inan no oan

Labele fuma

Prevensaun ba HIV/SIDA

4. Hametin kapasidade ba serbisu profesional saúde nian

1. Asitensia ho rekursu sira

Kurtu prazu

Formasaun ne’ebe kontiñu

Asesu aimoruk husi governu

Ekipamentu ba raiu-X

Mediu prazu

Oinsa traballador saúde nian bele suporta malu?

Longu prazu

Bolsu estudu barak tan atu dezenvolve rekursu

2. Reforsa no hametin saúde katólika iha Timor-Leste

Kurtu prazu

Termu referensia husi Saúde Katólika Timor-Leste

Hasoru malu bebeik

Mediu prazu

Oinsa atu uza rede sosial/ halo komuikasaun nasional

Longu prazu

Oinsa atu serbisu iha nivel nasional

3. Promosaun saúde iha area rural

Kurtu prazu

Foka liu ba TB no saúde bazika ba labarik sira

Mediu prazu

Saúde diak ba inan no oan sira.

Longu prazu

Fuma

Edukasaun kona ba perigu ba fuma bele hahu sedu iha Eskola.

Halo investigasaun barak tan ne’ebe nesesáriu

Kampaña persiza atu halo kordenasaun no implementa iha timor-Leste tomak.

Page 8: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

8

4. Hametin kapasidade ba traballador saúde nian

Kurtu Prazu

Fo treinamentu barak ba hirak ne’ebe tau matan ba pasiente HIV

Reabilitasaun: asesu rendimentu generozu ba pasiente sira

Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB

Mediu Prazu

Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema sira ne’ebe hetan moras TB

no HIV

Longu Prazu

Akompana espiritualmente ema sira ne’ebe iha moras HIV, fisikamente, no

moralmente.

Page 9: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

9

ETAPA TUIR MAI : TAU MATAN HAMUTUK BA

PRIORIDADE SIRA

CAID halo releatóriu ba Bispo Timor nian.Grupu saúde Timor oan atu forma

rede ho Bispu sira.

Halo mapa ba organizasaun katólika ne’ebe serbisu iha Timor-Leste husi

respresentativa CAID Timor ne’ebe fo ona sujestaun.mapa ne’ebe bele fornese

figura husi saúde katólika no iha ne’ebe deit sira hela ba.

Timor oan sira persiza atu halo estrutura maibe organizasaun saúde katólika

Australianu sira no Timor perciza atu lao ba oin.oinsa sira bele halo ne’e?

Saida mak grupu organizasaun Saúde Australia no Timor hakarak atu alkansa

hamutuk?

Grupu katólika timor-leste ba saúde hakarak atu :

- Desenvolve termu referensia

- Hasoru malu dala rua antes sorumutu nasional CAID tuir mai

(Novembru 2016)

Promosaun saúde (e.g. nutrisaun) iha munisipiu sira

Kuda identidade katólika liu husi métudu ne’ebe uza tiha ona : e.g. ida

ne’e importante liu ba grupu saúde hotu-hotu atu uza mensajen ida deit

Aspetu rua husi akompanimentu ne’ebe mosu :

1. Lor-loron tenke kuida ema moras

2. Kuida longu prazu ba ema sira ne’ebe hetan moras HIV no kankru (

komplexa liu no persiza treinamentu)

Fahe mehi sira kontra prioridade local persiza fo konsiderasaun

Partisipante sira apoiu atu hili ema ida ne’ebe bele reprezenta CAID iha nasional

atu mantein komunikasaun entre organizasaun oi-oin.

Komunikasaun tuir mai ne’e sei uza ,liu-liu ba komunidade iha area rural:

Testu Mensajen

Telefone(preferensia)

Internet

Rede sosial

Sorumutu husi Organizasaun saúde katólika sira

Liu husi viajen ba traballador oi-oin

Eskritóriu ba saúde distrital

Page 10: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

10

KONKLUZAUN

Sorumutu Nasional CAID nian iha 2015 harii ona fundasaun sira liu husi sorumutu

nasional anterior iha tinan 2012 no 2014. Durante sorumutu ne’e, konfiansa Timor

oan nia lian wainhira hato’o sira nia mehi no prioridade sira signikante tebes, no

determinsaun atu resolve husi partisipante sira hotu atu mantein komunikasaun no

kolabora nudar igreja atu bele alkansa mehi sira ne’e. Representantes husi Australia

mos hato’o sira nia komitmentu atu suporta CHTL atu bele halo Timor oan no

Australia nia ema atu nafatin lao hamutuk iha jornada esperansa ne’e, serbisu

hamutuk, no komitmentu husi ida ne’e sei fornese modelu enkarejoza ba

dezenvolvimentu iha reijiaun ne’ebe luan iha futuru oin mai.

Loron monu iha Dare

Page 11: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

11

ANEXU 1

Fahe istória no reflesaun sira

Partisipante sira ne’ebe reprezenta husi grupu oi-oin fahe ona sira nia istória. Hafoin kada istória.

Partisipante sira refleta iha silensiu kona ba kestaun rua tuir mai ne’e:

1. Saida mak ha’u rona ona?

2. Istória ida ne’e ho hau nia istória relasiona malu iha parte ne’ebe?

Farmasia Seven Eleven Baucau

o Farmasia ne’e fo serbisu saúde lor-loron semana ida nia laran.farmasia ne’e mos halo nia

programa saúde nian ba iha aldeia sira iha munisipiu Baucau hanesan ho edukasaun saúde bazika

ho eskola iha Baucau.

o Farmasia ne’e serbisu hamutuk ho Universidade katólika australia nian (ACU) atu implementa

treinu infermeira Barefoot husi programa treinamentu ( TTT)

o Klinika ne’e funda husi komisaun baze Australia nian.

o Traballador husi farmasia ne’e halo viajen ba iha suku sira iha munisipiu atu halo konsulta.sira

hetan katak TB hanesan problema ida tamba ema barak la hemu sira nia aimoruk.

Sauda Katólika Australiana (CHA) no Relijioza Katólika Australiana (CRA)

o CRA marka ona nia prezensa iha sorumutu ne’e atu rona istória husi ema sira.

o CRA mos marka nia prezensa atu rona no fahe istória sira.

o Partisipante no kongregasaun balun ne’ebe marka ona prezensa iha sorumutu ne’e mos membru

husi CHA.

Universidade katólika Australiana

o ACU konsentra liu iha hasae kapasidade liu husi programa oi-oin ne’ebe mak bazeiada iha

Baucau, Maubisse no Dili.

o Iha Baucau ACU oferese TTT iha serbisu hamutuk ho Dioseze. Nia mos oferese futuru ba joven

sira, programa desportu ne’ebe konsentra liu ba eskola labarik sira nian, feto ran sira no

traballador saudavel sira.

o TTT halo ona nia inisialmente dezenvolve husi Programa Edukasaun saúde iha

Maubisse.Programa ne’e susesu teb-tebes ho núneru partisipante sira ne’ebe dobru iha fulan 12

ikus.

o Ida ne’e signifikadu tebes, tan ema sira ne’e laos husi maubisse mos hola parte ona iha TTT iha

tinan 2015

o Iha Dili ACU involve an ona iha treinamentu parteira no mos apoteker.

o Susesu balun inklui mos hanesan bainhira rona ema sira nia liafuan no sente sira bele sai

matadalan atu bele Hadiak no dezenvolve programa hirak ne’e.

o Nainia obstakulu inkuli mos bainhira dezenvolve parseiria ho Igreja, governu no komunidade sira.

Caritas Australia

o Caritas Australia serbisu hamutuk ho komunidade local no igreja.

o Caritas Australia mos serbisu ona ho organijazaun balun, hanesan Kongregasaun Madre

Imitasaun de Jesus (CIJ) iha Baucau atu implementa projetu ba be’e mos

o Caritas Australia mos involve ona iha Projetu HIV iha Suai.

o Desafiu ba Caritas Australia Inklui laos deit serbisu diretamente iha seitor saúde nian, maibe iha

parseiru resente iha tranzisaun, no atu habelar serbisu ho organijasaun sira atu suportu iha distritu

tomak.

St John of God Health (SJOGH)

o SJOGH konsentra liu ba iha hasae kapasidade. Desafiu ida husi desafiu seluk mak SJOGH nia

enfermeira sira.

Page 12: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

12

o SJOGH mos konsidera sira nia susesu durante sira nia sorumutu Nasional CAID tamba mudansa

ne’ebe implementa ona iha hospital Dili. Programa edukasaun saúde nukleu ida hamutuk ho

hospital estabelese ona no ida ne’e halo ona diferensia signifikante atu serbisu hamutuk ho

esfermeira timor oan sira iha unidade oi-oin iha hospital nia laran.

o Iha ona kolaborasaun ne’ebe metin entre SJOGH no INS atu implementa sistema tomak.

o Modelu tolu husi ain tolu uzadu tiha ona:

Treinamnetu

Edukasaun

Harii abilidade organizasional

o Desafiu balun inklui halo balansu ba hasae kapasidade ho prestasaun serbisu nian, no serbisu

efetivamente ho parseiru ida-idak.

Raul sarmento-Representa Diretor nasional ba Departamentu saúde komunidade: Promosaun

saúde no edukasaun

o Figura husi kuda Buru (hare anexu 2) reflete oinsa organizasaun no ajensia sira hotu persiza atu

serbisu hamutuk ba hirak ne’ebe persiza liu tulun.

o Sujestaun ida ba sorumutu nasional CAID tuir mai atu konvida Diretor nasional ba departamentu

husi saúde komunitária hanesan mos ba xefi sira iha munisipiu seluk.

o Saúde principal foka liu ba fisika hanesan mos ba espiritual

Klinika Sao Joachim, Maubisse

o Madre Karmelita sira loke ona klinika ne’e no serbisu ona iha promosaun saúde ho parseiru

Ministério saúde nia iha tinan 8 ikus mai.

o TTT halao iha klinika nia liu rho parseiru ACU

o Potensia husi TTT mak atu serbisu hamutuk ho komunidade atu hakbiit komunidade nia

partisipasaun iha kuida saúde.

o PSF neb’e hola parte ona iha TTT iha tinan 2015 manan ona iha segundu lugar iha Kompetisaun

nasional ba nutrisaun nian.

o Desafiu ne’ebe mak madre karmelita sira hasoru iha maubisse mak maske sira konsentra liu ba

serbisu ijiene nian, maibe ida ne’e lori tempu naruk atu muda ema sira nia atitude.

St Paul de Chartres, Suai

o Desafiu ne’ebe mak Irmas St Paulo de Chartres hasoru iha Suai maka ne’eba iha deit Hospital ida

no laiha fundu ne’ebe sufisiente atu dezenvolve infrastutura. Aumenta tan hospital ne’e laiha ema

ne’e adekuadu atu serbisu.

Kongregasaun Imitasaun de Jesus CIJ

o Agora dadaun Irma CIJ sira serbisu ho fundasaun Betista, organizasaun local ida ne’ebe serbisu

konsentra liu ba saúde komunidade liu-liu ba moras TBC, lepra, malaria no HIV

o Sira mos serbisu hamutuk ho parseiru sira seluk iha promosaun saúde, rehabilitasaun no eis

pasiente.

Mary MacKillop International (MMI)

o MMI oferese ona programa saúde iha nutrisaun no Saúde ho suporta husi Johnson no Johnson

o MM serbisu iha Bobonaro.programa ba nutrisaun ne’ebe bo’ot liu mak iha Maliana

o MMi serbisu ho mestre pre-eskolar sira no oferese rekursu ne’ebe diak tebes.

o Parte husi serbisu MMi nian mak treinamentu ba mestre sira iha ijiene no nutrisaun.

Irmas de Caridade, Maliana

o Saúde no edukasaun mak integradu liu ba dezenvolvimentu. E.g. Sr. Helen iha Maliana hateten

katak eskola ida-idak ne’ebe nia serbisu ba iha Maliana tenke iha toilet no be’e mos.

o Sr. Helen serbisu ona ho MMI atu hanorin edukasaun ba nutrisaun.

Page 13: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

13

Klinika Motael

o Klinika ne’e halo parseiru ho ministeriu saúde

o Klinika ne’e konsentra liu ba maternidade, rehabilitasaun ba moras malaria, TBC no fornese

akonselamentu

o Klinika motael mos iha fasilidade ba raiu-X nian.doutor espesialista sira atende klinika atu

fornese serbisu.

o Desafiu ida ne’ebe bo’ot liu mak ekipamentu sira iha klinika ne’e sei manual hela. Klinika persiza

ekipamente ne’ebe modernu maibe staff sira serbisu ho buat ne’ebe sira iha.

Page 14: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

14

APPENDIX 2

CAID 2015 PRAYER

’nia oferese tiha ona buat hotu ne’ebe nia iha’

Mai ita hamutuk halo sinal da cruz –iha lian ne’ebe imi ida-idak hili.

Hodi Padre, hodi Filho, Hodi espito santu sira nia Naran.Amen

Hinu: Timorese

Leitura: LUKAS 21: 1- 4

Bainhira Jesus hateke sae nia haree ema riku balun tau sira nia oferta iha ofertoriu

No Nia hare feto faluk kiak ida ne’ebe tau mos nia moeda kiik rua.

Nia dehan”Hau dehan tebes ba Imi

Feto faluk ida ne’e tau liu hotu husi sira seluk: sira seluk oferta sira nia sasan husi buat ne’ebe sira sobru liu maibe nia husi nia kiak nia oferese ona buat hotu ne’ebe nia iha”

Reflesaun: Saida mak signifika ’moeda kiik ne’e”, kiik oan ne’ebe O bele fo nudar traballador ba

saúde iha Timor-Leste?

Leitura: deklarasaun husi propositu:

Hotu-Hotu; Inspiradu husi bolu atu partisipa iha Ministério Kura jesus nia, ita, nudar serbisu nain ba

saúde katólika iha Timor-Leste,esforsa an atu serbisu iha kolaborasaun laran atu Hadiak kapasidade

ida-idak nian no ba komunidade iha Timor-Leste atu bele resolve sira ida-idak nia Nesesidade iha

saúde.

Reflesaun: se ita serbisu hamutuk saida mak ita bele alkansa hamutuk nudar serbisu nain saúde nian

iha Timor-Leste?

Mai ita reza hamutuk orasaun Nain Nia –Iha lian ne’ebe imi ida-idak hili.

Page 15: KOMUNIDADE SAUDAVEL TIMOR- LESTE: ESPERANSA, … · Halo diagnosa ba TB: persiza ema barak atu fo teste ba TB Mediu Prazu Fornese tratamentu olistiku atu atu hadiak saúde hsi ema

“Saude foka liu ba fisika hanesan mos ho espiritual” (Raul Sarmento, Departmentu Saude

Komunitaria: Promosaun Saude no Edukasaun).

15