Nacionalni Parkovi Crne Gore Br. 6

7/13/2019 Nacionalni Parkovi Crne Gore Br. 6

1/27

asopis Nacionalnih parkova Crne Gore, godina II, broj 6, januar-februar 2010.

UPOZNAJTE I POSJETITE

NACIONALNE PARKOVE CRNE GORE


2/27

Podruje plavskih Prokletija odavno je prepo-znato kao prostor izuzetnih prirodnih vrijednosti irijetkosti, koje su ga preporuivale za najvii stepeni reim zatite. Saznanja o ekolokim vrijednostimatog podruja, publikovana u strunoj i naunoj lite-raturi o ori i vegetaciji jugoistonih Dinarida, pre-zentovana na brojnim skupovima i simpozijumima,podsticala su potrebu njegove adekvatne zatite i

valorizacije.Inicijativa za proglaenje NP Prokletije po-

stojala je dui vremenski period. Pokrenuta od Op-tine Plav, pobuivala je interes javnosti, a posebnoprilikom donoenja relevantne prostorno-planskedokumentacije. Jo sedamdesetih godina prologa

vijeka lokalna uprava razmatrala je mogunosti zauspostavljanje posebnog reima zatite planinskogmasiva Prokletija, to je podrano planskom doku-mentacijom republikog nivoa iz 1984. i 1987. go-dine.

U martu 2000. godine, slijedei odredniceProstornog plana Republike, Republiki zavod zazatitu prirode, Optina Plav i Javno preduzee zanacionalne parkove Crne Gore pokreu operaciona-lizaciju inicijative za proglaenje nacionalnog parka''Prokletije''.

Polazni dokument podrazumijevao je izradustudije koja je trebalo da argumentovano i strunodokae i opravda ranije inicijative. Konano, 2007.godine, uporedo sa izradom Prostornog plana CrneGore do 2020. godine, Republiki zavod za zatituprirode uradio je Studiju izvodljivosti za uspostav-

ljanje zatienog podruja prirode na podrujuplavskog dijela Prokletija nacionalni park ''Pro-kletije''. Studijom su obraeni reim i zone zatite,nain upravljanja, predloene granice obuhvata.Predstavljene su osnovne ziko-geografske ka-rakteristike i biodiverzitet. Endemina ora i faunaukazala je na Prokletije ne samo kao na balkanskicentar visokoplaninskog diverziteta, ve kao centar

biodiverziteta globalnog znaaja. Podrku opredje-ljenju da se Prokletije proglase za nacionalni park

dala je i Skuptina Republike prilikom donoenjaProstornog plana Crne Gore, ukazujui na potrebuda se kroz formiranje nacionalnog parka zatite pro-stori od izuzetne prirodne vrijednosti i, naglaavajuipotrebu razvoja svih potencijala koje imaju lokalnezajednice, podruje plavskih Prokletija zatiti krozkategoriju nacionalnog parka.

Kako se nacionalni parkovi kao prostori sa

posebnim sistemom zatite proglaavaju zakonom,resorno ministarstvo i Vlada su tokom 2007. i 2008.godine pristupili pripremi, u poetku izmjena i dopu-na Zakona o nacionalnim parkovima, a kasnije pred-laganju novog zakona o nacionalnim parkovima, ukome je pored ostalog denisano i pitanje petog na-cionalnog parka.

Javna rasprava, kojom je koordiniralo tada-nje Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine,kako po Nacrtu zakona, tako i po uraenoj Studijiizvodljivosti, pobudila je veliki interes, posebno su-

bjekata u plavskoj optini, a svakako i upravljakihi rukovodnih struktura Javnog preduzea, koje sukroz Nauni savjet bitno uticale na kvalitetnu doraduponuenih rjeenja, posebno u dijelu granica i zoneobuhvata nacionalnog parka ''Prokletije''.

Dragocjena iskustva steena upravljanjem po-stojeim nacionalnim parkovima uslovila su da seza NP ''Prokletije'' predloi takav prostor u povrinii vlasnikoj strukturi da se obezbijede maksimalnizahtjevi zatite, a kroz kvalitetno upravljanje i opti-malna valorizacija, kako prostora Parka tako i ireplavsko-gusinjske regije.

Donoenjem Zakona o nacionalnim parkovi-ma avgusta 2009. godine, Skuptina Crne Gore jeproglasila nacionalni park Prokletije kao zatienoprirodno dobro, utvrdila njegove granice i denisalaupravljaa. Tim inom privedena je kraju viedece-nijska aktivnost na proglaenju prostora plavskihProkletija za nacionalni park.

Saglasno zakonom denisanoj proceduri, slije-di izrada prostorno-planske dokumentacije, a nakontoga odgovarajui planovi i programi upravljanja.

NP Prokletije zahvata povrinu od 16.630 ha i u okviru njegovih administrativnih granica sena-laze dva rezervata prirode: Hridsko jezero i Volunica, povrine od 1.052 ha. Kontaktna, odnosnozatitna zona oko nacionalnog parka iznosi 6.252ha.Van granica parka nalazi se i rezervat prirodeVisitor, povrine 1.618ha. U neposrednoj blizini nacionalnog parka je i predloeni spomenikprirode Plavsko jezero, koji obuhvata povrinu od 1.150ha.

Rade K. Gregovi

Od inicijative do proglaenja

NP Prokletije


3/27

5. Intervju Ministar ureenja prostora i zatite ivotne sredine

9. Tema broja reljef i vode proKletija

15.Klima KLIMA PROKLETIJA

18.Flora

BILJNI SVIJET NP PROKLETIJE

24.umski ekosistemznaaj uMa np proKletije

28.EntomofaunaKARAKTERISTIKE FAUNE INSEKATA PROKLETIJA

30.IhtiofaunaRIBE PLAVSKOG JEZERA

34.HerpetofaunaHERPETOFAUNA PROKLETIJA

36. OrnitologijaPTICE PROKLETIJA

Iz sadraja nc k

i:

jp nc k C G,Podgorica

dk:Rade K. Gregovi

G g k:

Marijana Dakovi

uk kgm:

prof. dr Branko Radojii, prof. dr Jovan Kavari

Slobodanka Martinovi, mr Nela Veovi-Dubak

Vanja Krgovi arovi, mr Veselin Luburi,dr Marija Vugdeli

s c:

prof. dr Mihailo Buri, prof. dr Vuki Pulevi,prof. dr Drago Mari, mr Luka Mitrovi,

mr Darko Dubak, prof. Veljko Martinovi,mr Mirjana Ivanov

Gk k: mr Ivanka Haveri

lk kk: IK Gligorije Dijak

p gk:Marijana Dakovi

n : Duko Miljani

fg:

Arhiva JPNPCG, Zavod za zatitu prirode CG,PD Prokletije, Duko Miljani, Lazar Pejovi

m:M Print, Podgorica

a:nc k -

Put Radomira Ivanovia 2, 81000 Podgorica

/x: +382 (0)20 658 071-m: [email protected] e, www.nparkovi.cg.yu

B : 510-5848-53

38.Kulturno - istorijsko nasljeeKulturno nasljee proKletija

47.Turizam razvojne anse proKletija

48.Aktuelnopriroda ne poznaje GraniCe POPLAVE

50.Od lokvanja do oblakaBrojiMo ptiCe BrojiMo ivot

NP Prokletije

NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 5

um g zk cm k-m, g 2009. g, k m m km ek g c- k - pk. K k M k g g ?

Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sre-dine e u narednom periodu preduzeti aktivnosti na izvra-vanju zakonom denisanih obaveza. Naime, u skladu sa Za-konom o nacionalnim parkovima, osnovni planski akti kojise donose za svaki nacionalni park su: prostorni plan po-sebne namjene, plan upravljanja i godinji plan upravljanja.S tim u vezi, zakonom denisan rok za donoenje Prostor-nog plana podruja posebne namjene za Nacionalni parkProkletije je 18 mjeseci od dana stupanja na snagu ovog

zakona. Isto tako, nakon donoenja navedenog prostornogplana, u roku od est mjeseci e se donijeti plan upravljanjaza isti nacionalni park. Naime, plan upravljanja se donosina period od pet godina, i sadri mjere zatite, ouvanja,unapreenja i korienja zatienog prirodnog dobra, zatimrazvojne smjernice, smjernice i prioritete za zatitu i ouva-nje, uz uvaavanje potreba lokalnog stanovnitva. Takoe,Plan upravljanja za Nacionalni park Prokletije e denisatiplanirane aktivnosti na odrivom korienju prirodnih re-sursa, razvoju i ureenju prostora, identikaciju planskihnamjena i reima korienja zemljita itd. Pitanja koja setiu saradnje i partnerstva sa lokalnim stanovnitvom, vla-snicima i korisnicima nepokretnosti, takoe, bie rijeenaovim planom.

INTERVJU

B G,M

ouvanje je iMperativG B G c k m b mm m m . i k, m -kc , j k m koji e obezbijediti ekasije, racioalije i jedostavije istrmete za sprovoeje zakoa

mg b kc gg kg c:b b g

NP Loven


4/27

6 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 7

radi ekasijeg speavaja bespaveg m m, Meeja postoa i zatite ivote sedie je k k-ck b jm nc k C G j-om pedze Mosko dobo. ta se oekje b?

Na sjednici Vlade koja je odrana 29. decem-bra 2009. g. donijeta je Uredba o povjeravanju dije-la poslova Ministarstva ureenja prostora i zatiteivotne sredine Javnom preduzeu za upravljanjemorskim dobrom i Javnom preduzeu Nacionalniparkovi Crne Gore.

Vidno izraeniji stepen odgovornosti za sveuesnike u oblasti ureenja prostora i izgradnje

objekata, kao i ukljuivanje veeg broja subjekatau sveukupnu zatitu prostora, jesu osnovna opre-djeljenja na kojima se temelje odredbe Zakona oureenju prostora i izgradnji objekata. Takoe,od posebnog znaaja je da su Zakonom o izmje-nama i dopunama krivinog zakonika (Sl. list RCG70/03, 47/06 i Sl.list CG 40/08) graenje objektabez graevinske dozvole i protivpravno prikljuenjegradilita na tehniku infrastrukturu, zbog njiho-

ve izuzetne drutvene opasnosti prvi put normira-na kao krivina djela (lan 326a i 326b Zakona).Krivinopravno sankcionisanje ovakvih oblika po-naanja namee jos snaniju potrebu za njihovuprevenciju, to predstavlja optimalno polazite za

to ire ukljuivanje veeg broja subjekata u jedin-stveni sistem zatite prostora.

Po prirodi poslova, navedena javna predu-zea na terenu imaju svakodnevni uvid u podrujaiz svoje nadlenosti. Prenoenjem poslova inspek-cije zatite prostora, ova javna preduzea e seukljuiti u jedinstveni sistem zatite prostora kojie obezbijediti ekasnije, racionalnije i jednostav-nije instrumente za sprovoenje zakona i na tajnain preduslove za mnogo bre i funkcionalnijeostvarenje njegovog stratekog cilja: suzbijanje

bespravne gradnje .

Kofereciji un o klimatskim promjeamak Khg i predstavici resorih miistarstava Cre Gore.

na toj kofeeciji svjetske voe doijele s

odlk o tome a koji ai e se izboriti sa glo-balim zagrijavajem i klimatskim promjeamak bm zm h . k m m?

Konferencija Ujedinjenih nacija o promje-ni klime odrana u Kopenhagenu po prvi put jeokupila najvei dio lanica Ujedinjenih nacija nanajviem politikom nivou. Suoeni sa projekcija-ma koje ukazuju na nesagledive posljedice uticajaklimatskih promjena na sve sfere ivota i razvoja,blizu 115 predsjednika drava i premijera prisustvo-valo je zajednikom COP i COP/MOP segmentu navisokom novou, to je predstavljalo jedno od naj-

veih okupljanja svjetskih lidera van sjedita UNu Njujorka.

Imajui u vidu znaaj Konferencije, delega-ciju Vlade Crne Gore predvodio je Milo ukano-vi, predsjednik Vlade Crne Gore kao ef delegacije,dok je Branimir Gvozdenovi, ministar ureenjaprostora i zatite ivotne sredine bio zamjenik efaDelegacije. Osim izlaganja predsjednika Vlade naplenarnom zasjedanju u okviru segmenta Konfe-rencije na visokom nivou, crnogorska delegacija jeodrala veliki broj bilateralnih susreta sa predstav-nicima UN agencija, Globalnog fonda za ivotnusredinu i sa zemljama EU i balkanskog regiona.

Radi postizanja opteprihvatljivog i fermeunarodnog sporazuma, a istovremeno ambi-cioznog, kojim bi bio denisan put izbjegavanjaopasnih promjena klime, voeni su intenzivni pre-govori na nivou eksperata, ministara i predsjed-nika drava, ali sa dosta kontraverznosti i velikimrazlikama u miljenju o itavom procesu. Iscrpnipregovori u Kopenhagenu rezultirali su objavljiva-njem politikog sporazuma pod nazivom Kopen-hagenski sporazum (Copenhagen Accord) koji senije bazirao na tekstovima ad-hoc radnih grupa.Osnovna karakteristika ovog dokumenta ostajeprincip zajednike, ali podijeljene odgovorno-sti i predstavlja zajedniku osnovu neophodnuza postizanje konsenzusa, uz zadravanje rezervina meusobne razlike.

Iako je pravno neobavezujui dokument, nastav je da Sporazum predstavlja korak naprijed igovori o spremnosti zemalja da i dalje trae kom-promisno rjeenje koje bi bilo od koristi za sve.Crna Gora podrava miljenje da se dokumentmora transformisati u pravno obavezujui spora-zum idue godine, a njegov pravi znaaj bie tekkad bude preinaen u meunarodni zakon.

Kopenhagenski sporazum ne sadri utvre-ne vrijednosti za redukciju emisija GHG gasova uperiodu od 2013. do 2020. godine, niti dugoronicilj redukcije GHG gasova za 50 % do 2050. godine.Meutim, dokumentom se naglaava da su klimat-

ske promjene najvei izazov dananjice i naglaa-va snanu politiku volju za suzbijanje klimatskihpromjena u skladu sa principom zajednike, alipodijeljene odgovornosti.

Kopenhagenski sporazum je prvi dokumentkoj je ujedinio Sjedinjene Amerike Drave, Kinui druge zemlje u razvoju koje se ubrzano ekonom-ski razvijaju, u borbi protiv globalnih klimatskohpromjena, odnosno u borbi za smanjivnje emisijagasova sa efektom staklene bate. Tako neto Kjotoprotokol nije uspio. Prema Kjoto protokolu zemljeu razvoju nijesu imale zakonsku obavezu da smanjesvoje emisije, a ni SAD ga nije nikada ratikovala,pa samim tim nije mogla ni imati nikakave zakonske

obaveze u implementaciji protokola. Dodatno, poprvi put je na globalnom nivou postignut dogovoro ogranienju rasta temperature do ispod naunoutvrene granice od 2 stepena Celzijusa u odnosuna temperaturu iz pre-industrijskog perioda.

Dokumentom je predvieno da razvijenezemlje dostave kvantikovane ciljeve smanjenjeemisija do 2020. godine (nije denisana referentnagodina, odnosno smanjenje u odnosu na koju go-dinu), a zemlje u razvoju(prvenstveno zemlje kojese ubrzano razvijaju) mjere ublaavanja klimatskihpromjena do 31. januara 2010. godine. Namee seobaveza zemljama u razvoju da svake druge godi-ne izvjetavaju Sekretarijat Konvencije o stepenuimplementacije mjera za ublaavanja klimatskihpromjena, ukljuujui i inventar gasova sa efektomstaklene bate, putem nacionalnih komunikacija.

Razvijene zemlje su se obavezale da se zaborbu protiv klimatskih promjena u zemljama urazvoju uloi 30 milijardi dolara u toku idue tri go-dine (2010-2012), pri emu bi prioritet imale mjereprilagoavanja na klimatske promjene, prvenstve-no u najsiromanijim i najugroenijim afrikimzemljama i malim ostrvskim dravama. Razvijenezemlje su se takoe obavezale da zajedniki obez-bijede jo sto milijardi do lara do 2020. godine, kaopomo zemljama u razvoju.

Znaajan rezultat Konferencije je i najavlje-no uspostavljanje Kopenhagenskog zelenog fondaza klimatske promjene,koji e usmjeravati nan-sijska sredstva za realizciju projekata u zemljamau razvoju.

U skladu sa ustavnim opredjeljenjem CrneGore kao ekoloke draave i u skladu sa opredje-ljenjem ka evropskim integracijama, u Kopenha-genu je iskazana podrka nastojanju Evropskeunije u pogledu redukcije nivoa emisija gasova saefektom staklene bate za 20% do 2020. godine uodnosu na baznu godinu 1990. Sa pozicije draveu razvoju, posebno je ukazano na neophodnostsnanije nansijske i tehnike podrke razvijenih

drava, prevashodno primjenom mehanizamakoji se deniu Kopenhagenskim sporazumomza potrebe drava u razvoju, kako bi se omogu-ila uspjena realizacija svih potrebnih analizanacionalnih potreba u kontekstu sprovoenjamjera ublaavanja i prilagoavanja na uticajklimatskih promjena.

Rezultati konferencije u Kopenhagenu ni-jesu ispunili u potpunosti oekivanja, prije svegau postizanju maksimalnog progresa prema nali-zaciji ambicioznog i zakonski obavezujueg spora-zuma na globalnom nivou koji bi naslijedio Kjotoprotokol u 2013. godini i Crna Gora e podrati

NP Biogradska gora


5/27

NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 98 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE

RELJef i vodePROKLETIJA

Pie: prof. dr Branko Radojii

TEMA BROJA

Proglaenje Prokletija za peti nacionalnipark Crne Gore izazov je za mnoge da ovoj veli-anstvenoj planini, vjekovnoj granici Prevalitanije,Duklje, Zete i Crne Gore, planini vjekovnog straha ineprolaznosti, danas planini prekogranine sarad-nje i zbliavanja, posvete godine istraivanja

Dominantni prirodni fenomeni Prokletija injihove okoline prije svega su reljef i bogatstvovoda. Za bolje upoznavanje reljefa i voda Prokletijai okoline svakom zainteresovanom posjetiocu ovihkrajeva na raspoloenju je i sljedea literatura: J.Cviji, Ledeno doba u Prokletijama i okolnim pla-ninama, Glasnik SKA, XCII, Beograd, 1913,Ledenodoba u Prokletijama i okolnim planinama. Glasnik

SKA, XCIII, Beograd, 1921;M. Kneevi,Plavsko-gusinjski region, SGD, knj.5, Beograd, 1979; M. Ra-dovi, R. Mari: Crnogorske Prokletije, Podgorica,2002; B. Radojii, Vode Crne Gore, Filozofski fa-kultet, Niki, 2005; Geograja Crne Gore, I. II, III,DANU, Podgorica, 2008; R. Baki, Gornje Polimlje,priroda, stanovnitvo i naselja. Filozofski fakultet,Niki, 2005; S. Stankovi,Planinska jezera CrneGore. DNU, Crne Gore , Cetinje, 1975.

Prokletijeine vie planinskih lanaca u gra-ninom prostoru izmeu Crne Gore i Albanije i iz-medu Podgoriko-skadarske kotline na jugozapadui Metohije na sjeveroistoku. Formirane su na dodi-ru Dinarida i arskih planina. Osnovni im je pra-

inicijativu EU da se obezbijedi da se u novembru2010. godine u Meksiko Citiju usvoji zakonski oba-vezujui sporaz um, koji e biti u skladu i sa Kopen-hagenskim sporazumom i sa rezultatima rada dvijead-hoc radne grupe.

u ekolokoj davi Coj Goi posebomjesto pipada zatieim podjima, mekojima s ajzaajiji acioali parkovi. Cje-

lokpim aim aktivostima astojali smo dam h g. Kk vg b ch k?

U postupku valorizacije zatienih prirod-nih dobara polazi se od najvanijih svjetskih stra-tegija, akcionih planova, konvencija i kategorija(IUCN Crvena lista kategorija i IUCN kategorijeza zatiena prirodna dobra), ime se obezbjeujekompatibilnost zatite prirode sa meunarodnimstandardima. Polazei od obaveza koje proizilaze izUN konvencije o biolokoj raznovrsnosti, odnosnonjenog Programa rada u zatienim podrujima

i u skladu sa istima, poseban znaaj meu zati-enim podrujima imaju nacionalni parkovi, kaopodruja najviih ekolokih, biolokih i predionihstandarda. Ova podruja su rezervati rijetkih iugroenih vrsta, neizmijenjenih prirodnih proce-sa i predstavljaju imperativ ouvanja i na zalogza budue generacije. Istovremeno, upravo u na-cionalnim parkovima se na najbolji nain mogudemonstrirati modeli odrivog razvoja, posebnou kontekstu valorizacije potencijala zasnovane naprocjeni vrijednosti ekosistema. Nacionalni par-kovi i zatiena podruja prirode Crnu Goru ineprepoznatljivom destinacijom, odriva valorizacijanjihovih resursa, uz kontrolu uticaja antropogenih

faktora, mogua je ukoliko se aktivnosti sprovodeu okvirima ekasne saradnje.

Ekasno upravljanje zatienim podrujimaprirode, primarno je zasnovano na odrivom siste-mu nansiranja i jaanja upravljakih kapaciteta.Zatita prirode i ouvanje biodiverziteta jedan jeod najznaajnijih segmenata. Istovremeno, zboguspjenog suoavanja sa gubitkom biodiverzite-ta i posljedicama klimatskih promjena, odgovoru globalnim i nacionalnim okvirima neophodno

je utemeljiti na pristupu prema kom ova pitanjapostaju sastavni dio platforme za sprovoenje po-litike ekonomskog razvoja, odnosno platforme zadostizanje ciljeva odrivog razvoja na svim nivoimadjelovanja. Putem integrisanja pitanja zaustavlja-nja gubitka biodiverziteta i degradacije ekosistemastvaraju se pretpostavke za dugoronu odrivostnacionalnih parkova.

Marijana Dakovi

NP Durmitor

o

Implementacija obaveza koje proizilaze

iz meunarodnog okvira ukljuuje unapreenjesistema upravljanja i nansiranja zatienih po-druja, jaanje edukativne uloge parkova i jaanjekomponente turistike ponude, to e u buduno-sti voditi ka odrivosti nacionalnih parkova. S timu vezi, uz podrku meunarodnih organizacija kojerade u Crnoj Gori, Ministarstvo implementira nizprojekata koji za cilj imaju upravo jaanje sistemaodrivog upravljanja i nansiranja u nacionalnimparkovima. Takoe, aktivnosti na izradi Strategijebiodiverziteta sa akcionim planom, izmeu osta-log, predstavljaju izraz namjere da se uspostaveinstrumenti kojima se omoguava izgradnja i ja-anje nacionalnih kapaciteta.


6/27

10 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 1110 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE

vac pruanja jugozapad sjeveroistok, popreanna pravac pruanja Dinarida. U reljefu dominirajudugaka planinska bila, esto meusobno dostaizdvojena dubokim dolinama. Glavni planinski la-nac dug je 70 km. Na njemu su vrhovi: M. Jezerces(2694 m) u Albaniji, najvii vrh, Zla kolata 2534m, granini vrh, Maja Kolata 2528 m i Maja rosit2524 m u Crnoj Gori. U irem smislu, Prokletijamapripadaju Bogievica (2502 m), Koprivnik (2460m), akor (2046 m), Mokra planina (2110 m), Haj-la (2400 m) i druge granine planine izmeu CrneGore i Kosova.

Geoloki sastav Prokletijadosta je slo-en. Djelovi planinskog lanca od Gusinjske kotlinedo granice prema Albaniji velikim dijelom su izgra-eni od tamnomodrih i kriljavih krenjaka donjegi srednjeg trijasa, rjee od grumuljastih krenjaka

jure, i gornjokrednih naslaga durmitorskog ia,koje zahvataju najvee povrine. Istonije od Vi-njeva i izvorinih djelova Joenike rijeke, izmeuLima i Metohije, a na sjeveru do Mokre planine,planinski prostor je izgraen od paleozojskih na-slaga kriljaca, pjearasa soivima konglomeratai kvarcita. Jugozapadno od Mokre planine, na Pi-evu, prostrani su izlivi vulkanskih stijena andeziti,keratori i tufovi. Sjevernije od ovih predjela, izme-u dolina Lima, IbraiMetohije, planinski prostorisu opet preteno izgraeni od trijaskih glinovitihkrenjaka, ronaca i dolomita, rijetko i od jurskihkrenjaka i dolomita.

Osnovni reljef Prokletijaformiran je uoligo-miocenu, ali su na njega bitno uticali i ne-otektonski pokreti u pliocenu i pleistocenu, kao idenudacija, uvijalna i lednika erozija. U djelovi-ma planine izgraenim od krenjaka ima i krkihoblika reljefa, posebno dubokih rupa, dolova, uva-la, jama i peina.

Vrhovi planinskih lanaca su otri, esto zup-asti i kameniti. Znatan dio planinskih vrhova jezaravnjen, pokriven travama, to je specinostove planine. Ta odlika ima veliki znaaj jer pruamogunost bolje turistike valorizacije (vidikovci,povoljnost za paraglajding i dr.).

Padine su u viim djelovima vrlo strme, a

na njima jeveliki broj kl isura, surdupa i lje bina.Granini poloaj Prokletija, dinaminost reljefa i

slaba saobraajna povezanost sa okolnim krajevi-ma ine da su one i dalje teko prohodne, a nji-hova divljina uliva zebnju i strah, kako je pisaoJ. Cviji (1913).

U dugom planinskom lancu Prokleti-ja izdvajaju se tri planinske grupe: juna,srednja i sjeverna.

Juna grupa se prua izmeu doline rijekeGrnara na jugozapadu do doline Komarae i Ba-binopol jske rijeke na sj everu i sjev eroistok u, te iz-meu Plavsko-gusinjske kotline na sjeverozapadui granice prema Albaniji na jugu i jugoistoku. R.

Baki (2005, str. 61) kae: To su tipine Prokletije krevite, surove, divlje, teko pristupane, du-gakih i golih vrhova, sa brojnim vrhovima iznad2000 mn.v., sa cirkovima, dolovima i udolinama.Najvei vrh na Trojanu dostie 2190 m, na Po-padiji 2057 m, a na Valunici 2210 m. Planinskimasiv zvan Vezirova brada, protee se zapadno isjeverno do doline Dolje i Plavsko-gusinjske ko-tline, a na jugu do padina Karanla (2119 m). Ju-nije su tri visoka vrha (Juni 2407, Srednji 2430m, Sjevemi 2405 m). Juno od Vezirove brade,Ropojanske udoline i povri Jezerce je skupinaplaninskih vrhova Komljen (Maja e preht 2408m) i Llubokua (2224 m). Slijedi potom premaistoku i sjveroistoku grupa najviih planinskih vr-hova na masivu Beli, koji su i najvii vrhovi CrneGore: Zla Kolata (2534 m), Maja Kolata 2528 m,Maja e Rosit (2524 m) i dr. Sjevernije od Belia jeplaninsko bilo Bor sa vie vrhova preko 2000 m,a najvii je Kunj i Kadis (2094 m), na kojemu suizvorita mnogih potoka i rjeica. Slijedi potomprema istoku Mala i Velika apica (2044 m), M.

Vrances (1928 m) , Trokus (20 75 m). Istonije oddolina urike i Trokuske rijeke i sve do dolineKomarae je Koljaka planinska grupa. Tu su,

blie granici, vr hovi Maja hor olac (2199 m) i Uj-kov kr (2269 m) i dr. Od graninih vrhova premasjeverozapadu se pruaju planiska bila Treskavac(1812 m), Veliki hrid (2011 m) i Bivoljak (2092m). Bivoljak se prema jugu do granice nastavljana vrhove Kr Bogievica (2374 m) i Maja e patit(2203 m), koji pripadaju planinskom bilu Bogi-evica. Izmeu ovih planinskih lanaca su dolinebrojnih po toka i rijek a koje teku pr ema Trokus kojrijeci, Treskavikoj rijeci i Babinopoljskoj rijeci.Ovom dijelu Prokletija pripada i visoravan Babinopolje i vie graninih planinskih vrhova.

Srednja grupa planina Prokletija prua seizmeu doline Komarae i Babinopoljske rijeke najugozapadu i prijevoj a akor i Velike rijeke na sje-veroistoku. Najvanije planine ove grupe su Starac,na kojoj su vrhovi Veliki Starac 2352 m, Crni kr2426 m, Mali Starac 2061 m i Javorsko brdo 2032m. Slijede potom, evojaki kr (2040 m), Jemi-

ta (abova glava 1906 m) i akor (1911 m), prekokojega je prevoj (1849 m) izmeu Gornjeg Polimljai Metohije.

Sjeverna grupa planina, koja takoe pripa-da planinskom lancu Prokletija, protee se sje-

vernije od Velike rijeke i pr ijevoja akor, svedo prevoja Lokve i rijeka Vrbice i Ljenice nasjeveru. Vanije planine ove grupe visokih pla-nina su: Vaganica (2110 m), Planinica (1968 m),Mokra planina (Usovite 1933 m), Prijedolskaglava (2003 m), tit (1992 m), Sjekirica (1990m), Pievo (1747 m), Cmiljevica (1963 m), Haj-la (2003 m), Rusolija (2382 m) i Suva planina(2155 m).

NP Prokletije


7/27


Nacionalnom parku Prokletije pripada jugozapanidio lanane planine Prokletija, do vrha Tromea (2366m), zahvatajui dio Bogievice, a granica parka dalje idedolinom Babinopoljske rijeke i Komarae.

U vrijeme Wrmske glacijacije ledeni pokriva naProkletijama je zahvatao prostor oko 250 km2(J. Cviji,1913, 1921). Glacijaciju su karakterisali brojni cirkni idolinski lednici. Vei lednici, iz cirkova na sjevernoj isjeverozapadnoj strani planine sputali su se u dolinu

Vrmoke rijeke, Grnara i Vruje. U proirenju kod Gusi-nja lednici su se spajali, a dalje se lednika masa, debljinei do 200 m, kretala dolinom Ljue. Ovaj lednik duine 35km zavravao se na mjestu gdje je danas P lavsko jezero,formirano u terminalnom basenu. Ovo je bio najvei led-nik na Prokletijama. Ka ovom ledniku priticali su manjisa Rikavca, Planinice i Mojana. Na zapadu glavna masaleda formirala se u cirkovima na prevojima i zaravnimaizmeu Prokletija, ijova i Kuke krajine. Dio lednikakretao se ka Verui, a drugi ka krobotnici. Trei lednik

je biou dolini Brskuta. U istonom dijelu Prokletija vrlosu bili moni peki i deanski lednici.

Sve rijene doline, koje se od najviih djelovaProkletija sputaju prema Plavsko-gusinjskoj kotlini iPolimlju u vrijeme glacijacije bile su ledniki valovi. Mo-renske naslage oko nekadanjih cirkova i du lednikihdolina, kao i uvioglacijalni nanos u niim djelovima,predstavljaju najpovoljnije djelove prostora za razvojpoljoprivrede, planinskog turizma i ivot ljudi.

Prije susreta sa izuzetnim reljefnim fenomenimaProkletija svaki posjetilac, kao uvod u prirodnu dramu,doivjee sve ljepote prostrane doline gornjeg Lima.

Dolina Limaje kompozitnog karaktera. Reaju sekotline i klisure. Na prostoru Gornjeg Polimlja su prostranaPlavsko-gusinjska kotlina i dio doline zvan Polimlje.

Plavsko-gusinjska kotlinailibasen sa P lav-skim jezerom, predstavlja prostrani valov pleistocenogplavsko-gusinjskog lednika. Prostire se izmeu june isrednje grupe planina koje pripadaju Prokletijama, sa

juga i istoka, i Visitora i okolnih planina, sa zapada i sje-verozapada. Nad morska visina kotline je izmeu 900 m i1000 m, duga je 25 km, a iroka do 5 km. Okolne stranediu se strmo, a po dnu kotline meandriraju rijeka Ljua injene pritoke. Sa sjeverne strane terminalni basen zatva-ra velika eona morena, a u njegovom najniem dijelu je

Plavsko jezero. Morene se u nizovima proteu od jezerado sela Novia. Mone su i na prostoru sela Skia, kao ina prostoru zvanom Zakr. Od Gusinja se kotlina proteeuz lednike doline Grnara, Bistrice, Dolje i Vruje.

Polimljepredstavlja ui pojam u odnosu na do-linu Lima, a ini ga proireni dio doline formiran znat-nim dijelom u paleozojskim kriljcima, izmeu Plav-sko-gusinjske kotline na jugu i ulaza u klisuru Sueskana sjeveru. Proirenja su u ataru sela Gornje Ranice,Murine, Manice, Zoria i Gornjih Luga, nadmorske vi-sine od 780 do 890 m. Ove doline takoe imaju obliklednikih valova.

Geomorfoloku interesantnost u dolini Lima pred-stavlja i klisura Sueska, izmeuPolimlja i Andrijevikekotline, duga 4 km.

VODE

Geoloki sastav i povoljne klimatske prili-ke uslovili su da su Prokletije bogate povrinskim

vodama, brojnim izvorima, vrelima, rijekama, lo-kvama i planinskim jezerima. Na Prokletijama suizvorita jo velikog broja rijeka koje pripadaju sli-

vu Crnog i Jadranskog mora.Limje najvea pritoka Drine. Duina toka je

219 km, od ega je na teritoriji Crne Gore 83 km.Izvire iz Plavskog jezera. Ako se u duinu rijenogtoka ukljui i rijeka Ljua, duga 12,5 km i rijekeod kojih ona nastaje, duina Lima se poveava za39,5 km. Od toga je na prostoru Albanije 17 km.Prosjeni proticaj na Limu pri izlazu iz Plavskog

jezera je 19,3 m3/s.Od brojnih rjeica nastaje rijekaLjumii Ver-

moit, potom se naziva Grnar,a od Gusinja (927m) spajanjem Grnara i Vrujenastaje rijekaLjua.Rijeni sliv Vruje bogat je mnogim hidrolokim fe-nomenima. Vruja nastaje od Grlje, iji su izvorinidjeloviBjeliki potoki Skakavac, odDoljei niza

jakih izvora du tektonskog rasjeda, ispod strmihpadina Vezirova brada. Najizdaniji i najljepi su

Alipaini izvori, poznati po hladnoj i bistroj vodi,kao i po ljepoti okoline. Izuzetnu prirodnu ljepotupredstavlja rijeni tok Skakavc (Skakavica). Na oko2 km po izbijanju iz Oka, jednog od najveih vrelana Prokletijama, Skakavac (Skakavica) pravi vodo-

pad visok od 15 do 20 m. Voda se niz vodopad stro-potava u ponor, da bi se poslije brojnih dinovskihlonaca i preaga pojavila kao rijeka Vruja.

Pored bogatstva voda sliva Grnara, Vru-je, Ljue i drugih brojnih potoka, koje se slivajuu Plavsko jezero, svakako su izuzetna hidroloka

bagatstva slivovi Plavske rijeke, njenih pritoka,Jasenine,Trokuske i Hotskerijeke, iKomarae,najvee pritoke Lima u plavsko-gusinjskoj regi-

ji, kao i njenih izvorinih rijeka: Babinopoljske,Hridske, Treskavikei drugih. Uz doline pomenu-tih rijeka idu glavne saobraajnice koje povezujuPlavsko-gusinjsku kotlinu i unutranjost Prokletija.Na Prokletijama su izvorita jo mnogih rijeka kojepripadaju crnomorskom i jadranskom slivu.

Izuzetno hidroloko bogatstvo i ukras Prokle-tija i njihove okoline ine gleerska ili planinskajezera. Od 33 jezera na planinama Crne Gore petnjih je na Prokletijama i u njihovoj okolini (Plav-sko, Hridsko, Horolako, Rikavako i Bukumirsko)Na planinama je i vei broj lokava i bara koje inezabarena planinska jezera.

Plavsko jezeroje nastalo u terminalnombasenu najdueg lednika na Prokletijama. Nalazise na 908 m nadmorske visine, a sa povrinom od1 990 000 m2, najvee je planinsko jezero u CrnojGori. Dubina jezera dostie do 9,15 m. Nivo vode u

jezeru prosjeno varira do 1,5 m, rijetko i do 2 m.Najvei vodostaj jezera je maju i aprilu, a minimum

Bukumirsko jezero


8/27

KLIMA PROKLETIJA

KLIMA


u septembru i avgustu. Voda jezera se ljeti zagri-je na povrini i do 22 o C, a zimi se povrina jezerazamrzne. Jezero je bogato ribom i predstavlja pri-rodno mrestilite itavog sliva Lima. Oko Plavskog

jezera etiri su akumulacione terase, na kojima suvanija naselja. Turistika valorizacja Plavskog je-zera, uz Nacionalni park Prokletije, ubrzae razvojsvih naselja u okolini, a posebno Plava, kao centraOptine Plav i ire okoline.

Hridsko (Ridsko) jezeroje u sjeveroi-stonom dijelu Nacionalnog parka Prokletije, ispodHridskog kra, na nadmorskoj visini 1970 m. Povr-ina jezera je 33 376 m 2, a najvea dubina mu je 5,1m. J. Cviji (1913) je tvrdio da je glacijalni reljef napodruju Hridskog (Ridskog) kra najbolje ouvaniglacijalni reljef kod nas. Ono to Hridsko jezero ini

posebnim meu planinskim jezerima Crne Gore toje, uz ljepotu jezera, i ouvanost i ljepota uma uokolini.

Horolako jezero je na 2040 m, ispodvrha Maja Horolac (2199 m). Dugo je 50,m, a iro-ko 40. Najvea dubina jezera je 4 metra. Okolina

jezera je krevita i teko pristupana.Rikavako jezeroje na mjestu gdje plani-

na ijovo prelazi u Prokletije,nanadmorskoj visini1311 m. Povrina jezera je 17 755 m 2, a najvea du-

bina 13,9 m. Nastalo je u supodinskom lednikomcirku.

Bukumirsko jezeroje u sjevernom pod-noju planine ijovo, na 1440 m nadmorske visine.

Nedaleko je od izvorinih djelova Verue (Mokro).Povrina jezera je 19 320 m 2, a najvea dubina 16,8m.

Izgradnja auto-puta Bar Boljare, u per-spektivi i modernog asfaltnog puta koji e povezatiPlavsko-gusinjsku kotlinu, preko izvorinih djelovadoline Grnara i doline Vermoi, sa Podgoricom,izgradnja puteva uz doline Prokletija, omoguieNacionalnom parku Prokletije da postane kola

prirodei, zajedno sa ljepotama ouvane prirodeokoline, vaan prostor svjetskog interesovanja.

Relief and water richness represent

dominant natural phenomenon of Prokletijemassif and its surroundings. Prokletije con-

sists of several mountain chains in the bor-der area between Montenegro and Albaniaand between Podgorica - Skadar Valley in thesouthwest and Metohija in the northeast.The geological composition of Prokletijeis very complex. The tops of the mountainchains are sharp, often jagged and rocky.The slopes in the upper parts are very steepwith many canyons. Substantial part of themountain peaks is at, with grass, which is aspecicity of this mountain. That peculiarityis of a great importance since it offers a pos-sibility for better tourism valorisation.

Crnogorske Prokletije ine sastavni dio vi-sokoplaninskog masiva Prokletija (Alpi na juguEvrope), smjetenih izmeu podgoriko-skadar-ske kotline na jugozapadu, rijeke Drim na istoku iMetohije na sjeveroistoku. Klima ovog visokopla-ninskog podruja odreena je dejstvom niza geo-grafskih faktora, kao to su: poloaj u zoni sukoblja-

vanja kontinentalnih i mediteranskih vazdunihmasa, duina pruanja prostora u meridijanskompravcu, izraena vertikalna disekcija i horizontalnarazuenost reljefa, razliite ekspozicije terena, ra-znovrsna vegetacija i drugo. Pored toga, na stanjeklime bitno utiu i odreeni klimatski faktori kojidjeluju iz blieg i ireg okruenja, naroito iz sredo-zemne, centralnoevropske i istonoevropske zone.Zbog toga se Prokletije odlikuju visokim stepenomsloenosti i raznolikosti klimatskih elemenata, toomoguava irok spektar razvojnih uticaja, kao iodreenih ograniavajuih dejstava.

Imajui u vidu geografski poloaj, reljef inadmorsku visinu i na osnovu analize viegodinjihsrednjih vrijednosti vanijih klimatskih elemenata,na ovom prostoru su zastupljena etiri osnovna tipaklime: umjereno-kontinentalna u plavsko-gusinj-skoj, beransko-andrijevakoj i roajskoj kotlini i u

niim dolinskim djelovima; subplaninska u sred-njim visinskim zonama do 1.300 m; planinska u vi-im planinskim zonama; submediteranska u niimdjelovima Kuke povri i u podgoriko-skadarskojkotlini. Pored osnovnih, ovdje se pod uticajem ra-znih prirodnih faktora, naroito eksternih prodoravazdunih masa, javljaju i odreeni tipovi mikrok li-me. Ovu pojavu treba uvaavati u prostornoj orga-nizaciji pojedinih djelatnosti, a posebno u razvojuturizma i nekih vidova poljoprivrede. Najizraenijisu prodori mediteranske klime sa juga (dolinomCijevne, Vrmoe i Male rijeke), te kontinentalnesa sjevera, sjeveroistoka i istoka (preko Peterske

visoravni, dolinom Ibra i preko brojnih prevoja ugraninoj zoni).

Klima planinskog dijela crnogorskih Pro-kletija odlikuje se kraim i svjeim ljetima, du-gim, umjereno hladnim i snjegovitim zimama,relativno visokom godinjom sumom padavina,toplijom jeseni od proljea i kratkim vegetacio-nim periodom. U niim djelovima, u kojima vladaumjerenokontinentalna i izmijenjena planinskaklima, ljeta su dua, toplija i sunija, a zime kraei povremeno hladnije zbog este pojave tempera-turnih inverzija.

Mr Luka Mitrovi

Rikavako jezeroFoto: Marija oki


9/27


Temperatura vazduha. Vei dio podrujaima srednju godinju temperaturu vazduha izmeu2C i 7 C, s tim to se ona u kotlinama i rjenimdolinama kree izmeu 6 C i 9 C. Najtopliji su julii avgust sa srednjom temperaturom izmeu 15 C i19 C na visinama do 1000 mnm, te od 8 C do 13C u predjelima iznad ovih visina. Ovi mjeseci sunajpogodniji za ljetnji turistiko-rekreativni bora-

vak, naroito u visinskoj zoni izmeu 800 i 1.500m. Najhladniji je mjesec januar sa prosjenom tem-peraturom vazduha od - 0,9 C u Beranama, - 1,0C u Plavu i - 2,8 C u Roajama, te oko -7 C nanajviim planinskim vrhovima. Srednja dnevnatemperatura vazduha via od 10 C, koja odreu-

je period aktivne vegetacije, traje oko 160 dana nanadmorskim visinama do 1.000 m (maj-oktobar),oko 90 dana u visinskoj zoni izmeu 1.000 i 1.500m (juni-avgust), te oko 60 dana u predjelima iznad1.500 m (juli-avgust).

Visinski pojas oko 1.500 mnm ima, tokom 4mjeseca, temperaturu vazduha ispod nule, dok seu zoni od oko 2.000 mnm negativne temperaturnevrijednosti zadrav aju oko pet mjeseci. Ovakav ter-miki reim vazduha ima povoljan uticaj na obim itrajanje izluivanja snijenih padavina, vrijeme za-dravanja i osobine snijenog pokrivaa, pa samimtim i na duinu trajanja zimske turistike sezone.

Na osnovu analize podataka za temperatu-ru vazduha moe se zakljuiti da je ljeto umjereno

toplo, a zima umjereno hladna. Jesen je toplija odproljea, to prua mogunost produenja ljetnjeturistke sezone. Zbog dugog zadravanja snijega iniskih temperatura vazduha, zimska turistika se-zona traje due, uz znatno skraenje proljea.

Insolacija. Saglasno mjesenom i periodi-nom toku oblanosti, kreu se i vrijednosti insola-cije, koja predstavlja veoma vaan razvojni faktori u turizmu i u poljoprivredi. Prosjena godinja

vrijednost insolacije u sjevernom i centralnomdijelu iznosi oko 1.800 asova sunevog sijanja isvrstava ih u srednje osunane visokoplaninskeprostore, dok se ona u junoj zoni penje i do 2.000

asova. Najvea insolacija je u junu, julu i avgustu,to se poklapa sa periodom intenzivne vegetacije irazvoja ljetnjeg turizma. Meutim, kada je u pita-nju zimsko doba, pokazatelji mjernih stanica nijesuu potpunosti relevantni, jer se tada esto javljajutemperaturne inverzije, pri kojima su, istovreme-no, nii kotlinski i dolinski prostori pod maglom,dok su oni vii, koji su pogodni za skijanje i raznesportsko-rekreativne aktivnosti na snijegu, pod uti-cajem intenzivnog sunevog sijanja.

Oblanost. Sa izuzetkom najjunijeg dijela,prostor crnogorskih Prokletija ima povienu obla-nost tokom cijele godine. Najmanja je u julu, avgu-stu, septembru i u prvoj polovini oktobra, kada sekree u rasponu 3,6 6,5 desetina, to pogodujeugodnom boravku na ovom prostoru i razvoju ljet-nje turistike sezone u trajanju od skoro 4 mjeseca.U zimskim mjesecima oblanost je znatno vea. Me-utim, ako se imaju u vidu razliite nadmorske vi-sine, temperaturna inverzija i esta pojava magle ukotlinama u kojima se nalaze mjerne stanice, moese konstatovati da i ovaj klimatski elemenat ima po-voljno dejstvo na razvoj zimskog turizma, naroito uviim predjelima centralne i sjeverne zone.

Relativna vlanost vazduha. Ovaj kli-matski elemenat ima veoma znaajnu ulogu kakou ivotu lokalnog stanovnitva (uticaj na zdravlje)tako i u formiranje svekolikog sklopa klimatskihpovoljnosti za ugodan turistiki boravak (klimat-ski komfor). Na osnovu podataka mjernih stanica,moe se konstatovati da vrijednosti ovog klimatskogelemenata vie pogoduju razvoju ljetnje nego zim-ske turistike sezone. Naime, tokom ljeta relativna

vlanost vazduha znatnije je poveana samo u Ro-

ajama, gdje se kree 78 82 %, dok se u Beranamai u Plavu nalazi u granicama umjerene povienosti,izmeu 74 77 %. U zimskom periodu, meutim,ove vrijednosti su u granicama znatno povienihi visokih iznosa, izmeu 77 i 85 %. Za razliku odgradskih naselja, na veim nadmorskim visinama,na kojima se i nalaze najkvalitetniji skijaki tereni,relativna vlanost vazduha je bitno manja i pogo-duje ugodnom boravku turista.

Padavine.Vei dio podruja odlikuje se mo-dikovanim pluviometrijskim reimom padavina,pri emu se maksimalne koliine izluuju u kasnojjeseni i u prvom dijelu zime (oktobar-januar), a mi-

nimale u ljeto (juni-avgust). To je, na jednoj strani,vaan stimulativni faktor razvoja zimske i ljetnjeturistike sezone, a na drugoj, bitan ograniavajuiinilac u razvoju poljoprivrede, naroito u zonamaija je geoloka osnova izgraena od vodopropust-ljivih krenjakih stijena. U vegetacionom perioduizlui se svega izmeu 15-20 % ukupne godinjekoliine padavina, a u zimskom ak oko 42 %. Madase sa poveanjem nadmorske visine uveava uku-pna koliina padavina, ovakva godinja raspodjelanije u saglasnosti sa vrnim vegetacionim potreba-ma, to predstavlja znaajno ogranienje u razvojupoljoprivrede.

U sjevernoj i centralnoj zoni Prokletija po-veane koliine padavina se javljaju u kasnu jeseni na poetku zime, a minimalne od juna do avgu-sta. Najvee koliine padavina se izluuje u Verui,1819,8 mm, zatim u Beranama, Roajama i Plavu.

Posmatrano sa aspekta turizma, posebnu

panju zasluuju snijene padavine. Obimnije pa-davine poinju se izluivati od sredine novembrana visinama do 1.000 m, od poetka novembra u

visinskoj zoni zo ni 1.000 1.500 m, te od poe t-ka oktobra u predjelima iznad 1.700 m.n.v. Preko50% otpada na snijeg, naroito na Turjaku, Hajli,Karanlu, akoru i Bogievici. Ve od oktobra for-mira se snijeni pokriva na veim nadmorskimvisinama (prek o 1 700 mnm) i zadrava se do maja .Najintenzivnije su u razdoblju decembar-mart, toomoguava dugotrajnu zimsku sezonu.

U vlanim zimama snijeni pokriva deblji-ne 15 cm i vie zadrava se od 90 do 210 dana,zavisno od nadmorske visine, orografskih uslova

i vegetacije. Najdue se odrava na osojnim stra-nama umjerenog nagiba i u viim umskim kom-pleksima. Za razvoj zimskog turizma posebno jeznaajno to to je na osojnim stranama, kojih jedosta na ovom prostoru, snijeni pokriva posto-jan tokom cijel e zime, pa i due na veim visinamai u cirkovima, preteno je suv i pogodan je za kva-litetno skijanje.

V j et r o v i .Raspoloivi me-teoroloki podaciukazuju na to dana ovom prostoruduvaju vjetrovi izrazliitih pravaca ida se mogu oznaitikao klimatska po-

voljnost. Najveuuestalost u Plavuimaju jugozapadni, jugoistoni i sjeveroistoni, uBeranama zapadni, istoni i jugozapadni i u Ro-ajama zapadni, i jugozapadni. esti su i lokalni

vjetrovi, naroito danik i nonik, kojima se odvijavertikalna razmjena vazdunih masa izmeu viihi niih predjela. Krajem zime i u rano prolee mje-stimino se javlja i fenski vjetar, koji ima toplotniefekat i intenzivno utie na topljenje snijega.

Posmatrano sa stanovita razvoja turizma,posebnu klimatsku pogodnost predstavlja znat-na zastupljenost tiina (dani bez vjetra), koje suprisutne tokom obje turistike sezone (u Plavu 58

% zimi i 51 % ljeti, u Beranama 64 % zimi i ljeti,Roajama 63 % zimi i ljeti). Povoljnost vazdunihstrujanja za razvoj turizma ogleda se i u rijetkimpojavama olujnih vjetrova, naroito na terenimapogodnim za ureenje kvalitetnih skijakih staza.

Sumirajui, moe se konstatovati da klimana veem dijelu crnogorskih Prokletija ini zna-ajan razvojni faktor, naroito u domenu turizma.Raznovrsni uticaji klime na turistiku atraktivnosti funkcionalnost prostora, potenciraju visoku ispo-ljenost njene sportsko-rekreativne i zdravstvenefunkcije. To omoguava razvoj vie vidova i zim-skog i ljetnjeg turizma, kao i valorizaciju prirod-nih potencijala podruja crnogorskih Prokletija.

dg , g m, mg c

Ljeto umjereno toplo, zima umjereno hlad-

na. Jesen toplija od proljea, to prua mogu-nost produenja ljetnje turistike sezone. Zbogdugog zadravanja snijega i niskih temperaturavazduha, i zimska turistika sezona traje due

Srednje mjesecne temperature vazduha

-4

0

4

8

12

16

20

I II III IV V VI V II V III IX X XI XII

Mjeseci

Temperaturavazduha(C)

Ber ane Plav Roz aje

I IIIII IV V VI VII VIII IX X XI XII

Berane

Rozaje

0

50

100

150

Visina snijega

(cm)

Berane Plav Rozaje

snijeni poKriva (cm)1/

STANICA I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.

B

p

r

25,5

30,6

43,0

21,0

25,0

36,7

14,7

22,4

30,7

5,5

7,5

14,3

0,8

0,4

0,5

0,1

0,0

0,1

0,0

0,0

0,0

0,0

3,5

0,1

0,0

0,3

0,3

0,5

2,2

1,4

9,1

12,0

18,9

18,6

18,9

29,5

37,4

33,2

36,2

1 / Podaci se odnose za Berane (1954-1981, 1983-2002), Plav (1966-2002), Roaje (1968-2002).

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

N

NNE

ENE

E

ESE

SE

SSE

SSSW

SW

WSW

W

WNW

NW

NNW

Srednjajacina(bof) Cestina


10/27


FLORA

Flora NP Prokletije, kao i cjelokupnog crno-gorskog dijela Prokletija, veoma je bogata i razno-

vrsna i u velikoj mjeri ima karakter srednjoevrop-ske ore sa znaajnim ueem arkto-alpijskih isubmediteranskih elemenata. Ono to je ini po-sebnom jeste prisustvo velikog broja endeminih,endemoreliktnih, reliktnih, rijetkih biljnih vrsta,kao i znaajno prisustvo ljekovitih, medonosnih idrugih korisnih biljnih vrsta.

Velika nadmorska visina i sloenost relje-fa, razliita geoloka podloga i povoljni klimatskiuslovi omoguili su opstanak nizu termolnih vrsta

koje su za vrijeme ledenog doba bile ugroene kre-tanjem lednika i zahlaenjem. Refugijalni karakterovog sloenog planinskog masiva bio je pribjeitemnogih biljnih vrsta, koje su sa autohtonim, kao isa vrstama junijih podruja u duem istorijskomrazvoju doprinijele intenzivnijim procesima razvo-

ja biljnog svijeta i njegove evolucije.Planinski masiv Prokletija je, bez svake

sumnje, u pogledu floristiko-vegetacijske ra-znovrsnosti i bogatstva najznaajnija planinaBalkanskog poluostrva. Prema najsavremenijimpodacima o visokoplaninskoj flori Balkanskog

poluostrva, Prokletije su floristiki najbogatijaplanina Balkana, zauzimajui, na taj nain, zna-ajnije mjesto i od Pinda, arplanine, Rile i Piri-na (Stevanovi1996).

Zahvaljujui geografskom poloaju na kraj-njim jugoistonim granicama Dinarskih planina,razliitim pravcima pruanja planinskih ograna-ka, prosjeno velikoj visini, masivnosti, sloenojplastici reljefa, geolokoj raznovrsnosti i izloe-nosti razliitim, prije svega izmijenjenim medite-ranskim uticajima, ora Prokletija se odlikuje, ubalkanski m i evropski m razmjeram a izvanred nimbogatstvom, ija je osnovna karak teristika izuzet-na horoloka heterogenost.

Bogatstvo vaskularne flore Prokletija pro-cjenjuje se na blizu 2000 vrsta, te se ovaj pla-ninski masiv moe smatrati jednim od floristiki(i vegetacijski) najbogatijih na itavom Balkan-skom poluostrvu.

Analiza visokoplaninske ore zapadnog icentralnog dijela Balkanskog polu-ostrva (zone iznad 1500 m) koja jeobuhvatila sve orne elemente osimborealnih, pokazuje da su Proklet ije sa542 vrste na prvom mjestu u odnosuna sve druge planine polustrva. Pri-

blino 40 % ukupne visokoplaninskeore zapadnog i centralnog Balkanaprisustvuje na Prokletijama. Od ovog

broja na srednjoevropske planinskevrste u irem smislu otpad a skoro 60%(Stevanovi 1996). U tome se, izmeuostalog, ogleda slinost Prokletija i

Alpa. Poseban oristiki znaaj ovojgrupi ornih elemenata daju glacijalnirelikti alpskog i arkto-alpijskog raspro-stranjenja kao to su Dryas octope-talla, Saxifraga aizoides, S. androsa-cea, Primula minima, Geum reptans,

Pedicularis verticillatai dr.Osim vrsta srednjoevropskog (alpskog) tipa

rasprostranjenja, na Prokletijama su zastupljenii drevni oromediteranski elemetni ore od kojihmnogi endemo-reliktnog karaktera kao to suAmp-horicrpus autariatus, Edraintrhus graminifoliusaggr., Potentilla speciosa, P. apennina, Saxifra-ga sempervivum, Saxifraga marginata, Sesleriarobusta, Cetranthus slavnicii, Aubriteta croatica,

Achillea frasii, Euphorbia capitulata, Anthyllis au-rea itd. Oko 40 % o ukupne visokoplaninske oreProkletija ine junoevropsko planinske vrste (Ste-vanovi 1996). Mjeoviti ka rakter ore planina cen-tralnog Balkanskog poluostrva najvie je ispoljenupravo na Prokletijama.

Geoloka raznovrnost omoguila je razvojbogatog biljnog svijeta, meu kojom acidolne vr-

ste imaju poseban znaaj. itav masiv Prokletija jetokom pleistocena bio izloen snanim glacijacija-ma. Brojni geomorfoloki tragovi u vidu reliktnihglacijalnih cirkova, valova i morenskih bedema,kao i glacijalnih jezera, to neposredno pokazujusvakom posjetiocu, a pogotovo istraivaima. Me-utim, sa biogeografskog stanovita, izuzetno suznaajni i tragovi koje je ostavio ivi svijet u viduglacijalnih relikata ore i faune, po kojima se ma-siv Prokletija, zajedno sa arplaninom, svrstava ured najznaajnijih glacijalno-refugijalnih centaraBalkanskog poluostrva.

Prokletije predstavljaju snaan centar ra-zvoja ore i faune. Srazmjerno veliki broj lokalnihendemita orogenetski povezanih sa najbliimsrodnicima na planinama srednje i june Evropei Mediterana ukazuje na znaaj Prokletija kao po-druja snane specijacije i diferencijacije vrsta, gdjeznaajno mjesto pripada endeminim, endemore-

liktnim, reliktnim i rijetkim vrstama.

Masiv Prokletija se uvruje u red oristiko-vegetacijski najbogatijih regiona na Balkanskompoluostrvu. Rezultati dosadanjih istraivanja uka-zuju da broj vaskularnih biljaka na crnogorskimProkletijama kao novom nacionalnom parku izno-si preko 1600 to iznosi oko ore Crne Gore, ilineto oko 1/5 ukupne balkanske ore. Zabiljeen

je veliki broj endema (balkanski, Dinarida, CrneGore i dr.), to je posljedica biogeografskog poloa-

ja Prokletija, kao i djelovanja brojnih, dinaminihziko-bioloko-istorijskih procesa koji su se smje-njivali tokom oblikovanja Balkanskog poluostrva iraznolikosti abiogenih ekolokih inilaca.

Prokletije su prostor sudara, suelja-vanja i proimanja mediteranskih i konti-nentalnih uticaja.On istovremeno ima dugoro-nu ulogu raskra mnogih orogenetskih puteva,

Pulsatila alpina - Alpska sasa

Wulfenia blecicii - Bleieva vulfenija

BILJNI SVIJET NP PROKLETIJE

Dr Zlatko Buli, prof. dr Vladimir Stevanovi, prof. dr Dmitar Lakui, mr Sead Hadiablahovi


11/27


do kog su jo u vrijeme tercijara sa irokog prostoraEvroazije pristizale drevne arkto-tercijarne vrste,a kasnije, tokom Velikog ledenog doba, i glacijalnimigratorni elementi arktikih, borealnih, junosi-

birskih, sjeverno i srednjoevropskih predjela. Natoj su raskrsnici mnoge vrste nale svoje novo uto-ite, dijelei prostor sa preivjelim autohtonim

balkanskim vrstama. Bogata i raskona oristi-ka raznovrsnost je dodatno usloena i obogaenamnogim jedinstvenim lokalnim taksonima. Njihov

je nastanak predstavljao mikroevolutivne adaptiv-ne odgovore biljnih populacija razliitog porijeklai starosti na specine mikroreljefne, mikroklimat-ske, mikropetroloke i mikropedoloke uslove.

Pregled taksonomskih jedinica i for-nih elemenata

Na osnovu terenskih botanikih istraivanja,podataka iz herbarskih zbirki Republikog zavodaza zatitu pirode Crne Gore, herbarske zbirke In-stituta za botaniku i Botanike bate u Beogradu iPrirodnjakog muzeja u Beogradu, kao i brojnihpodataka u literaturi, do sada je na crnogorskom

dijelu Prokletija u okviru tri odjeljka (Pteridophyta- papratnjae, Gymnospermae - golosjemenice i

Angiospermae - skrivenosjemenice), registrovano6 klasa (Lycopodiopsida, Equisetopsida, Filicop-sida,Pinopsida, Magnoliopsidai Liliopsida), sapreko 1600 taksona na nivou vrsta i podvrsta.

Endemine, reliktne, rijetke, zatienei meunarodno znaajne biljne vrste

Na crnogorskim Prokletijama se nalazi zna-ajan dio endemine ore Balkanskog poluostrva.Najzastupljeniji su endemiti koji su logenetskipovezani sa srodnicima na visokim planinamacentralne Evrope, prije svega Alpima i Karpatimaukazujui na orogenetske veze balkanske i pro-kletijske orotske ore sa orama ovih centralno-evropskih planina.

Endemine vrste koje pripadaju junoevrop-skoj planinskoj grupi su: Achillea abrotanoides (Vis.) Vis.,Alkanna scardicaGriseb.,Amphoricar-

pus autariatusBlei. & May. ssp. bertisceusBlei& May.,Asperula doereriWettst. - A. hirta (Piri-neji), Cerastium decalvansSchl. & Vuk., Cirsium

candelabrumGriseb., Dianthus sylvestrisWulf.& Jacq. ssp. tergestinus(Reich.) Hay., DianthussylvestrisWulf. subsp. bertisceusRech. l., Eup-horbia montenegrina(Bald.) K. Maly., FritillariamessanensisRaf. & Desv. ssp. gracilis (Ebel) Rix.,Genista depressaM.Bieb. subsp. csikii(Kumm. et

Jav.) Hay., Narthecium scardicumKoanin, Oma-lotheca pichleri(Murb.) J.Holub, Onosma stellula-taW. & K., Orobanche panciciiBeck,Ptilostemonafer (Jacq.) W. Greut., Sempervivum kosaniniiPraeger, Silene pusillaWaldst. & Kit. subsp. al-banica(K.Maly) Neum., Verbascum scardicolumBornm., Viola aetolicaBoiss. & Heldr. i dr.

Endemina foracrnogorskih Prokletijapredstavlja sponu sa drevnom orotskom oroms jedne strane Alpa i Karpata, a sa druge oromedi-teranskom tercijarnom orom. Osnovni generatoripojave endemizma su izuzetna geoloka raznovr-snost, gromadnost, visina, relativno dobro izraenaizolovanost ali, uprkos tome, i povezanost Prokleti-

ja sa drugim visokim planinama centralnog dijelaBalkanskog poluostrva. Dananja kompozicija oreProkletija u velikoj mjeri nosi obiljeja ovih dina-mikih procesa u orogenezi.

Lokalni endemiti predstavljaju najinte-resantniju i najznaajniju, ali esto i najrizinijugrupu sa stanovita ouvanja genske i specijske ra-znovrsnosti. Radi se o vrstama i podvrstama kojese mogu nai iskljuivo na Prokletijama, a od njihprelaze dravne granice Crne Gore, tako da se mogunai kako na srpskim kosovskim i albanskimograncima masiva (Draba bertiscea, Pedicularisernesti-mayeri, Hieraciumbertisceum i dr.).

Na crnogorskim Prokletijama je prisutna isubendemina forapredstavljena taksonimaije se populacije nalaze na Balkanu, ali i na po-

jedinim takama susjednih regiona Evrope i za-padne Azije. Ova raznovrsna skupina veoma jasnosvjedoi o centrima nastanka mnogih, a prije svegajunoevropski h taksona, kao i o putanjama njihovemigracije tokom paleogeografskih promjena.

Posebnu vrijednost oristike raznovrsnotiProkletija predstavljaju endemine biljke, i toone rasprostranjene iskljuivo na ovom masivu i

van njega se ne mogu nai. To su striktni ili steno-endemiti Prokletijskog masiva. Do sada je pozna-to 18 stenoendemita Prokletija i to: Amphoricar-

pus autariatussubsp. bertisceusBlei & Mayer,Arenaria halascyiBald., Cetranthus slavniciiR.Lakui, Crepis albanica(Jav.) Babcock, CrepisbertisceaJav.,Dianthus nitidussubsp lakusiciiT.

Wraber,Draba bertisceaD. Lakui & V. Stevano-vi,Edraianthus vesovicii R. Lakui,Edraiant-hus zogoviciiR. Lakui, Gentiana albanica(Jav.)Holub,Ligusticum albanicumJav.,Melampyrumdoereri Ronniger,Pedicularis ernesti-mayeriV.Stevanovi, M. Niketi, D. Lakui,HeliospermaoliveraeM. Niketi, V. Stevanovi ,Silene macran-tha(Pan.) Neumayer, Viola vilaensisHayek, Wul-

fenia bleciciisubsp. rohlenaeR. Lakui, Wulfeniablecicii subsp. bleciciiR. Lakui. Prisustvo zna-ajnog broja striktnih endemita uvruje Prokletijeu jedan od najvanijih orogenetskih centara na

Balkanskom poluostrvu.Osim striktnih lokalnih endemita, u visoko-

planinskim regionima Prokletija utvreno je dosada prisustvo 180 endeminih balkanskihvrsta, to ini 32,4% ukupne visokoplaninske orezapadnog i centralnog Balkana (Stevanovi 1996).

Neki od najznaajnijih balkanskih endemitaprisutnih u ori Prokletija su:Aconitum burnatiiGyer subsp. pentheri (Hayek) Jalas, AlkannascardicaGriseb. , Astragalus faleDegen, CrepisbertisceaJv., Dianthus sylvestrisWulfen subsp.bertisceus Rech. l. , Euphorbia montenegrinaBald. & K. Mal, Fritillaria messanensisRan su-

bsp. gracilis(Ebel) Rix, Gentiana albanica(Jv.)A. V. Hill, Geum bulgaricum Pani, KitaibelavitifoliaWilld., Lonicera formanekianaHalcsysubsp. hectodermaV. Blei & E. Mayer , Narthe-cium scardicumKoanin, Pancicia serbicaVis. ,

Petasites doereriHayek, Phyteuma pseudorbi-cularePant. , Plantago reniformisG. Beck, Poten-tilla montenegrinaPant. , Scrophularia bosniacaG. Beck, Sempervivum kosaniniiPraeger, Silenemacrantha(Pani) Neumayer, Stachys beckeanaDrer & Hayek, Tanacetum larvatum(Gris.) Ka-nitz, Valeriana bertisceaePani, Valeriana pan-ciciiHalcsy & Baldacci, Verbascum nicolaiRohl.,Viola orphanidisBoiss. subsp. nicolai(Pant.) Va-lentine.

Gorostasnost masiva i njegov bogati biljnisvijet oduvijek su privlaili botaniare, koji su Pro-kletije istraivali u onoj meri koliko su vrleti, vrhovi

TAJNA

Gorostasnost masiva i njegov bogati biljni svi-

jet oduvijek su privlaili botaniare. Uprkos

decenijskim istraivanjima biljnog svijeta, ova

planina i danas ostaje - botanika tajna. Onai dalje izaziva botaniare koji, obilazei goro-

stasne vrhove i negostoljubive planinske vrleti,

s neskrivenom nadom i velikim entuzijazmom

oekuju susret sa nepoznatim.

Dianthus bertisceus - prokletijski karanfil,dekorativna i rijetka biljka crnogorskih

Prokletija

Razlog potrebe ouvanja je jasan: ni na jed-nom mjestu na svijetu ne postoji takva nepo-novljiva kombinacija vrsta i zajednica razlii-tog porijekla, starosti, biologije i ekologije.


12/27


i klisure bili dostupni njihovoj istraivakoj znati-elji i upornosti. Ova planina i danas ostaje, u mno-gim svojim nepristupanim djelovima, botanikatajna. Nedavna otkria novih vrsta za naukuDrababertiscea(Lakui, Stevanovi 1995), Alchemillavincekii (Plocek 1998),Pedicularis ernesti-maye-ri (Stevanovi et al. 2001),Helisoperma oliverae(Niketi, Stevanovi 2006),Hieracium bertisceum(Niketi 2005) pokazuje da crnogorske Prokletije

jo nijesu dovoljno istraene.

RELIKTNA FLORA

Mnoge stare i iroko rasprostranjene vrsteu nekoj od prethodnih geolokih epoha, nepovrat-no su nestajale tokom razliitih paleogeografskihpromjena u dalekoj prolosti. Ipak, neke su pre-ivjele sve kataklizme i kao ostatak starih rodovapredstavljaju posebno dragocjenu reliktnu foru.

Neke od tih vrsta su:Pinus heldreichiiChrist,PinuspeuceGriseb.,Achillea alexandri-regisBornm. etRudsk,Potentilla doereriiWettst.,NartheciumscardicumKoanin, Taxus baccataL.,Silene aste-riasGriseb., Edraianthus graminifolius(L.)DC.,

Acer heldreichiiOrph.,Juglans regiaL.,AsarumeuropaeumL., Campanula lingulataWaldst. .etKit.,Pancicia serbicaVis., Valeriana panciciiHal.et Bald. i druge.

Na najviim i najsurovijim grebenskim dje-lovima nalaze se glacijalni relikti, ostatak glaci-jalne, prevash odno arkti ko-alpske, od nosno sred-njoevropske planinske ore dospjele na Prokletijetokom glacijacije, kao to su: Potentilla crantzii(Crantz)Beck, Arabis a lpina L., Arctostaphylosuva-ursi(L.)Spreng.,Androsace villosaL., Asteralpinus L., Saxifraga oppositiofoliaL.,Salix retu-saL.,Dryas octopetalaL. Geum montanumL.,Se-laginella selaginoides(L.)Schrank. et C.F.P.Mart,Trollius europaeusL., Parnassia palustris L., idruge. Znatno su manje zastupljeniborealni re-likti, koji predstavljaju ostatke tamnih etinarskihuma i tresetita cirkumholarktike zone tajge koji

je dospeo na na prostor tokom interglacijalnihfaza (Anemone narcissioraL.,Dianthus super-busL. Corallorhiza trifdaChater.,Listera corda-ta(L.)R.Br. i dr.).

Na crnogorskim Prokletijama se nalazive-liki broj biljnih taksonaznaajnih sa stano-

vita ouvan ja genske, specijske i ekosistemskeraznovrsnosti u nacionalnim i meunarodnimokvirima. Dio njih je zatien nacionalnim za-konima, a dio se nalazi na listama nacionalno iglobalno znaajnih vrsta. Na podruju Prokletijaregistrovano je prisustvo 42 vrste od meu-narodnog znaaja, odnosno 42 globalnoznaajne vrste. Meu njima se po znaaju

izdvajaju Arenaria halacsyi Baldacci, Crepisalbanica (Jv.) Babcook, Crepis bertiscea Jv.,

Melampyrum doereri Ronniger, Nartheciumscardicum Koanin, Phyteuma pseudorbicularePant., Plantago reniformisG. Beck, ScrophulariabosniacaG. Beck, Sempervivum kosaniniiPrae-ger, Silene macrantha(Pani) Neumayer, Valeri-ana bertisceaePani iVerbascum nicolaiRohl.,koje su zbog globalnog stepena ugroenostiukljuene u Evropsku crvenu listu.

Sagledavajui znaaj prokletijskog masiva injegovih ogranaka u najirim razmjerama, moese zakljuiti da ga njegovo oristiko bogatstvo,raznovrsnost i jedinstvenost zajedno sa masivimajunih Dinarida (Orijen, Loven, Rumija, Durmitori dr.), ini najproduktivnijim jezgrom visokopla-ninske oristike raznovrsnosti i endemizma naBalkanu. Kako je ve ustanovljeno (Stevanovi et al.1995), ovo jezgro predstavlja jedan od est centara

evropske, odnosno jedan od 158 centara svjetskebioloke raznovrsnosti.

Znaaj biljnog pokrivaa crnogorskihProkletijase prevashodno ogleda u izgradnji je-dinstvenih, veoma slojevitih i sloenih prirodnihekosistema. Oni obezbjeuju neometan, viestepenprotok energije i transformaciju materije, prirodnecikluse gasova i vode, potpune i sloene lance ishra-ne, opstanak mnogih ivotinjskih vrsta i stabilizaci-ju zikih uslova sredine. U globalnim razm jerama,jedino takvi ekosistemi mogu biosferu odravatitrajno stabilnom i pogodnom za opstanak svih or-ganskih grupa, pa i ovjeka. Ova planina je istovre-meno i prebogata riznica razliitih genetikih kom-

binacija koje u sadejstvu sa okruenjem proizvodebeskonaan broj organskih oblika, materija i pro-cesa kao adaptivan odgovor svakog biljnog organiz-ma ponaosob. Sve ivotne manifestacije i sloenakomunikacija biljaka sa okruenjem, ostvaruju sepreko mnotva neorganskih i organskih jedinjenja,primarnih i sekundarnih produkata metabolizma.

Obilje vrsta ini Prokletije sloenom labora-torijom u kojoj biljke pored akumulacije minera-la proizvode dragocjene vitamine, voskove, smo-

Flora of The Prokletije National Park is very

rich and diverse. The presence of a great num-ber of endemic, endemorelic, relic, rare plantspecies, as well as considerable presence ofmedical, melliferous and other useful spe-cies makes it peculiar. Approximately 40 % ofthe total high-mountain ora of the west andcentral Balkans is present in Prokletije. Theimportance of a plant cover of the Montene-grin Prokletije is primarily seen in formation ofunique and very complex natural ecosystems.

le, etarska ulja, proteine, ugljene hidrate, masti,organske kiseline, alkaloide, enzime i hormone.Njihova uloga u ivotu ovjeka moe biti viestru-

ko dragocjena, tako da u zavisnosti od sastava ikoncentracije odreenih neorganskih i organskihmaterija na crnogorskim Prokletijama nalazimomnotvo ljekovitih, jestivih, zainskih, industrij-skih i medonosnih biljaka.

Narodna iskustva i nauna saznanja uka-zuju na prisustvo preko 300 biljnih vrsta kojeimaju ljekovita svojstva, od ega 1/3 vrsta imaizraene farmakomedicinske vrijednosti. Obila-to je prisutno i jesti vo b ilje koje takoe ima iodreena ljekovita svojstva. Mnoge od jestivih

vrsta se korist e i kao zainsko bilje. Brojnevrste i li got ovo cij eli ro dovi mo gu nai v iest ru-ku primjenu ne samo u prehrambenoj, nego i

u hemijskoj, farmaceutskoj i kozmetikojindustriji.

Uvijek treba imati na umu da se radi o jedin-

stvenom nacionalnom i planetarnom resursu kojise mora sauvati i dodatno unaprijediti, kako zasadanje, tako i za budue generacije. Upravo sta-tus i koncept nacionalnog parka je i najboljerjeenje,sa tendencijom da u skoroj budunostiProkletije u integralnom obliku postanu meudr-avni nacionalni park. Razlog potrebe ouvanja je

jasan: ni na jednom mjestu na svijetu ne postojitakva neponovljiva kombinacija vrsta i zajednicarazliitog porijekla, starosti, biologije i ekologije,tako da je to i vie nego dovoljno to je prostor cr-nogorskih Prokletija uz druge specine prirodnei kulturne karaktere i fenomene postao nacionalnipark u Crnoj Gori.

Viola zoysii - Cojzova ljubiica


13/27


umski fond predstavlja jedno od najznaaj-nijih prirodnih bogatstava ovog podruja, zato se ikoncept ukupnog razvoja ovog prostora znatnimdijelom oslanjao na umarstvo i preraivake ka-pacitete drvne industrije.

Otvorenost uma i stanje umskih puteva bi-

tan su pokazatelj stepena razvijenosti umarstva.Nedovoljna otvorenost uma predstavlja ograni-avajui faktor razvoja umarstva, zbog ega seznatan dio uma ne koristi, dok se otvorene ume,naroito one u blizini puteva, esto pretjerano i ne-racionalno eksploatiu.

Posebnu panju treba posvetiti odravanjui unapreivanju umskog fonda, obezbjeenju ra-

cionalne eksploatacije, zdravstvenoj zatiti uma,razvijanju umsko-uzgojnih radova i unapreenjuorganizacije upravljanja umskim fondom.

U okviru umskih spratova smjenjuju se: 1.termolno brdsko podruje hrastovih uma cerai sladuna, 2. mezolno prelazno podruje hrasto-

vih uma kitnjaka, 3. mezolno podruje bukovihuma, 4. podruje rgorilne viskoplaninske um-ske vegetacije. Iznad umskog nalazi se travni po-

jas ili frigorilno viskoplaninsko podruje alpijskevegetacije. U prvom umskom pojasu zastupljenesu submediteranske, kao crni grab i druge, a utravnom arkto-alpijske, koje rastu pored snijega,kao to su: fresnica (Dryas octopetala), runolist

(Leontopodium nivale), prokletijska prkosnica(Draba bertiscea ) i dr. Izraena vertikalna bilj-na zonalnost od velikog je znaaja za ostvarivanjerekreativne, estetsko-dekorativne i higijensko-zdravstvene funkcije biljnih zajednica Prokletija.

ume sa umskim zemljitem u peko-de-anskom, plavskom i roajskom dijelu Prokletijazahvataju ukupnu povrinu od 90.245 ha. Od togana ume otpada 64.283 ha, a na neobraslo zemljite25.971 ha. U strukturi uma najvei dio zahvatajuvisoko ekonomske, zatim zatitne, a najmanji niskeume. U pekom dijelu Prokletija ume i umskozemljite zahvataju ukupno 19.918 ha. Od toga ne-obraslo zemljite ini 2.955 ha, visoke ume 10.385ha i niske ume, ikare i ibljaci 6.245 ha, dok za-titnih uma nema. Odnos liara i etinara na Pro-kletijama, kako u povrinama, tako i u drvnoj masi,dosta je ujednaen.

umarstvo Prokletija jo uvijek je privrednagrana koja ostvaruje dohodak na bazi eksploatacijedrvne mase za potrebe drvoprerade. Zbog privred-ne nerazvijenosti ovog planinskog prostora, ono senije armisalo u domenu rekreacije i turizma. Me-utim, u perspektivi, polazei od sve veeg znaajaoptekorisnih funkcija uma i trendova privrednogi turistikog razvoja, treba oekivati sve vee anga-ovanje umarstva u rekreaciono-turistikoj dje-latnosti. Zato je potrebno ume tehniki urediti, tj.izgraditi nove i kvalitetne puteve, ili rekonstruisatipostojee, sa svim prateim objektima-parkiraliti-ma, vidikovcima, stazama, kao i sa odgovarajuimsmjetajnim objektima.

Inae, umsko-travni kompleksi Prokleti-ja veoma su pogodni za rekreaciju, jer su u njimasadrane brojne sanatogene, sedativne i stimula-tivne komponente: proizvodnja kiseonika, svje iist vazduh, zatita od praine i buke, zatita odtetnih gasova i od radioaktivnih materijala, miri odmor za oi, psihika relaksacija i dr. Otuda seume sa svojim toterapeutskim svojstvima i sa hi-gijensko-zdravstenom funkcijom nazivaju zelenommedicinom. ume Prokletija imaju znaajnu ulogu

u proiavanju vazduha, jer zadravaju prainu,mikroorganizme i mnoge druge tetne materi-

je. Zbogi velikih prostranstava, naroito bukovihuma, ltraciona mo Prokletija je jako izraena.

Znaajna je i uloga uma Prokletija kao so-noizalatora. Naime, krune drvea upijaju oko zvune energije, a odbijaju. Posebno treba ista-i estetsko-dekorativnu funkciju biljnih zajednicaProkletija. Ona dolazi do izraaja u oblikovanju,kompoziciji i harmoniji pejzaa ove planinske gru-pe, to se manifestuje kroz zonalnost, mozainosti raznolikost vegetacije, kroz bogatstvo oblika, ko-lorit i igru svjetlosti i sjenke. Slogan raznovrsno

je lijepo na Prokletijama ima svoje pravo i punoznaenje. Tome, pored reljefa, najvie doprinosioristiki diverzitet. Biljni svijet je upravo osnovninosilac zionomije i estetskih vrijednosti livade ipanjaci, koji su ljeti, poput cvjetnog vrta ili rasko-nog ilima, prekriveni raznobojnim i miriljavimplaninskim i cvjetnim bunjem.

umski ekosistemi masiva Prokletija zau-zimaju prioritetno mjesto u prirodnim vrijedno-stima ove planine. ume u optini Plav pripadajulimskom umsko-privrednom podruju. Bogatstvobiljnih zajednica crnogorsk ih Prokletija, meu koji-ma umskim zajednicama pripada znaajno mjesto,osnova je i za razvoj umar stva. injenica je da po-stoji i veliki procenat ekonomskih uma, a pogotovoje znaajna injenica da zatitnih um a ima najvieu plavsko-gusinjskom dijelu Prokletija, to je u vezisa njihovim poloajem na potencijalnim erozionimterenima, tako da su one znaajan segment u im-plementaciji ideje o nacionalnom parku.

Visoke ume uestvuju sa 44%, niske sa 1%,zatitne ume sa 34%, a ikare i ibljaci s svega 5%,dok neobrasle povrine zahvataju 16%. Dosadanjinain gazdovanja obezbijedio je uglavnom izvornuprirodnu vrijednost uma, neporemeene umskeekosisteme. Zato od stepena zatite, unapreenjai funkcionalnog korienja ovog prirodnog dobrauveliko zavisi ukupna valorizacija podruja Prokle-tija, odnosno budui razvoj optine Plav.

Viegodinjim istraivanjima vegetacijeProkletija utvrene su i izdvojene posebne i brojne

umske tocenoze, meu kojima treba istai mje-ovite sastojine endemoreliktnih borova munikei molike, vegetaciju higrolnih uma i ikara, uniim zonama, zatim vegetaciju listopadnih hra-stovo-grabovih i bukovih uma koja se diferencirau vie redova. iroki pojas na silikatnim djelovimacentralnih Prokletija zahvataju etinarske umejele i smre, te borov e ume i ikare, ko je se takoediferenciraju u tri ume munike, molike i klekovi-ne bora (krivulj). Zonu iznad uma ini vegetacijaplaniskih vritina, a iznad nje pojavljuje se bogat-stvo planinskih rudina, zatim vegetacija snijeni-ka, sipara, stijena, livada i planinskih panjaka.

RAZNOVRSNO JE LIJEPO

Dosadanji nain gazdovanja obezbije-dio je uglavnom izvornu prirodnu vrijednostuma, neporemeene ekosisteme. Zato odstepena zatite, unapreenja i funkcionalnagkorienja ovog prirodnog dobra uveliko za-visi ukupna valorizacija podruja Prokletija,odnosno budui razvoj optine Plav

Mr Rajko Tripi, dr Zlatko Buli, mr S ead Hadiablahovi

znaaj uMa npPROKLETIJE

UMSKI EKOSISTEM

ma oko Hridskog jezera


14/27


Gljive ine veliku grupu organizama i imajunezamjenjivo mjesto u ekonomiji prirode. One suneizostavna karika u procesu kruenja materije uprirodi (zbog saprobnonosti i mikoriznog odnosasa drvenastim vrstama).

Tokom evolucionog procesa dolo je do uza-jamne uslovljenosti u procesu nastanka i razvitkavelikog broja biljnih vrsta i vrsta gljiva to se ma-nifestuje kroz obligatni mikorizni (simbiotski) od-nos ove dvije grupe organizama, pa se u tom smisluneke vrste gljiva javljaju uvijek u odnosu sa odree-nim predstavnicima drvenastih vrsta biljaka.

Subalpijski umski ekosistemi koji imaju do-minantno mjesto u nacionalnom parku Prokletije

veoma su interesantni za razvoj velikog broja rijet-kih vrsta gljiva.

Specinost Prokletija ogleda se u izrazitomsmjenjivanju razliitih umskih ekosistema koje je

posebno izraeno na vertikalnom prolu Visitora,to uslovljava pojavljivanje velikog broja razliitih

vrsta gljiva na relativno malom prostoru. Naime,u podnoju Visitora nalaze se mjeovite termol-ne ume, na koje se nadovezuju umski pojasevi:

bukovi, bukovo-jelovi, jelovi (sa ueem smre),molikin. Sa mikolokog aspekta veoma su intere-santni umski ekosistemi sa molikom, smrom,

jelom, bukvom, javorom, brezom.Odreene vrste makromiceta iz rodovaAma-

nita,Boletus, Chroogomphus,Leccinum,Lactarius,Xerocomus, esti su pratioci razliitih listopadnihvrsta drvea (bukve, javora, breze) ili predstavnikaetinara (smre, jele), dok se vrste iz rodaSuillusjav-ljaju u mikorizi iskljuivo sa vrstama iz rodaPinus(borovi). Za alpijski region su karakteristine i odre-ene saprobne vrste gljiva iz rodova Ganoderma,

Polyporus,Lycoperdon,Agaricus,Bovistai dr.

Mr Gordana Kasom

Foto: Mr Gordana Kasom

GLJIVE NP PROKLETIJE

Subalpijski umskiekosistemi veoma intere-santni za razvoj rijetkihvrsta gljiva. Do sada u na-cionalnom parku konstato-vano oko 200 vrsta gljiva.U buduim istraivanjimamogue je oekivati preko2.500 vrsta

Subalpine woods eco-systems are very interestingfor development of rare fun-gi types. There have beenregistered about 200 fungitypes until now. It is po-ssible to expect more than2,500 types during futureexplorations.

Na Prokletijama poseban mikoloki znaajimaju umski ekosistemi sa molikom (Pinus pe-uce). Molika je endem Balkanskog poluostrva za-stupljen u Albaniji, Bugarskoj, Crnoj Gori, Grkoj,Kosovu i Makedoniji. Odreene vrste gljiva iz roda

Suillussu obligatnom simbiozom vezane upravo zaovu vrstu bora. ume sa molikom su reprezentativ-ne naroito u okolini Visitorskog i Hridskog jezera,gdje ovaj endemini petoigliasti bor obrazuje istesastojine.

Do sada je u nacionalnom parku konstato-vano oko 200 vrsta gljiva. To je relativno mali brojza ovo podruje, s obzirom na injenicu da zbogizraenog oristikog diverziteta Prokletija postojeizuzetni uslovi za razvoj gljiva. U buduim istrai-

vanjima mogue je oekivati preko 2.500 vrsta.

U nacionalnom parku Prokletije konstato-van je veliki broj vrsta gljiva od meunarodnog

i nacionalnog znaaja: ljubiasta lisiica (Gomp-hus clavatus), ljuskavi kutravac (Strobilomyces

occopus), ludara (Boletus satanas), krvareajeevica (Hydnellum ferrugineum), velika dvo-prstenka (Catathelasma imperiale), narandastapuevica (Hygrophorus pudorinus), velika vla-nica (Hygrocybe punicea), pepeljasta lisiarka(Cantharellus cinereus), glatki jeevac (Sarcodonleucopus), ravnotjemeni buzdovan (Clavariadelp-hus truncatus), trepaviava zvijezdaa (Geastrum

fmbriatum) i dr.Takoe, istraivanja su pokazala da su um-

ski ekosistemi sa molikom, jelom, smrom, bu-kvom na Prokletijama podruja koja imaju tipovehabitata znaajne za gljive, shodno kriterijumima

za uspostavljanje vanih stanita gljiva na evrop-skom nivou - IFA (Important Fungus Areas).

Catathelasma imperiale

Amanita muscaria - muhara

Leccinum vulpinum


15/27


Fauna insekata Prokletija je veoma heteroge-na, sastavljena od mnogih raznorodnih elemenata.Prema dosadasnjim istraivanjima, faunu insekataovog podruja sainjavaju sledei faunistiki elemen-ti: srednjoevropsko-sibirski, orijentalni (pontijski) imediteranski. U raznim insekatskim redovima ovatri faunistika elementa razliito su zastupljena.

Srednjoevropskih vrsta ima najvie (60%).Iza njih dolaze pontijske vrste sa oko 30% zastu-pljenosti, mediteranskih vrsta ima 10%. Sem ova triglavna, na Prokletijama su konstatovani u malimprocentima i drugi faunistiki elementi:

Tropsko-mediteranske vrste: Acherontiaatropos, Herse convolvuli, Macroglossa stelata-

rum.

Boreo-alpinske vrste: dvadeset vrsta u ra-znim redovima.

Borealne vrste: dvadeset vrsta u raznim re-dovima.

Balkanski endemiti: konstatovano 11 vrsta ito 10 tvrdokrilaca veinom iz familije Carabidae i 1Hymenoptera (Bombus bureschi).

Najvei broj endeminih vrsta se javlja uokviru zajednica iznad gornje umske granice.

Endemiti u okviru rodova Coleoptera: Carabus,Calosoma, Leistus, Nebria, Bembidion, Trechus,

Deltomerus, Paradeltomerus, Synuchidius, Ta-pinopterus, Molops, Amara, Pterostichus, Steno-

chromus, Omphreus, Calathus, Zabrus, po emusu posebno znaajni rodovi: Trechus (8 vrsta),

Molops (8 vrsta),Pterostichus (6 vrsta),Nebria (6vrsta) i Omphreus (4 vrste).

Znaajan broj vrsta se javlja i u borealnojzoni visokih planina, gdje se mogu nai pojedinipredstavnici rodova Otiorynchus, Trachyphloeusi Phyllobius.

Za podruje Prokletija do sada je konstato-vano 59 endeminih vrsta Coleoptera (Komovi, i-jovo, Visitor i Karanli 29, a Bo gievica, Hajla,ljeb, Mokra 30).

Istraivanjima je posveena panja i pein-skim insektima.

Endemina podzemna fauna:Specina i u pogledu numerikih pokazatelja,

endemo-reliktnosti je svakako najupeatljivija katego-rija entomofaune tzv. potpovrinska fauna Coleoptera.Za Prokletije je do sada utvreno devet vrsta (Komovi,

ijovo, Visitor i Karanli) i dvije vrste za Bogievicu,Hajlu, ljeb, Mokru Goru, tj. Nakon durmitorsko-ma-glikog i orjenskog kompleksa, prokletijski kompleksplanina je trei po brojnosti ovim vrstama.

Jedna od optih crta ove faune je rijetkost na-laenja mnogih vrsta. Takoe, ovim su obuhvaenii kriptobiontni predstavnici Orthoptera (Rhaphi-dophoridae) troglolni zrikavci koji u naoj fauniobuhvataju samo est vrsta iz oba evropska roda,od ega su etiri endemine. Prisustvo ove porodiceu Evropi je ukupno 30 vrsta i reliktnog je karakte-ra. Sadanje poznavanje kriptobiontne faune Pro-kletija nije ni priblina slika realnog faunistikog

bogatstva ovog kompleksa.

ENTOMOFAUNA

Jelena Nikevi

KARAKTERISTIKE FAUNE

INSEKATA PROKLETIJA

Endemina fauna Orthoptera:Od preko 200 vrsta Orthoptera na teritoriji

bive SRJ, lokalna odnosno endemina i subende-mina fauna obuhvata preko 20 fanerobiontnih

vrsta u okviru 12 rodova i 5 porodica. Ova g rupaje prilino raznorodna u pogledu tipa stanita (o dmediteranskih i submediteranskih, preko nizijskihhigrolnih do montanih, do subalpijskih formacija)odnosno opsega razliitih tipova stanita (i visin-skih zona) u kojima se pojedine vrste javljaju.

Visokoplaninska fauna Orthoptera:U pogledu visinskog rasprostranjenja izdvoje-

ne su tokom preliminarnih istraivanja tri grupe:1. Vrste koje se u istraivanoj oblasti nala-

ze samo iznad 1500 mnv: Psorodonotus feberi,Gomphocerus sibiricus.

2. Vrste koje se pored visokih planina nalazejo i u brdskom pojasu, ispod 1500 mnv, ali u do-linama izostaju (rodovi Arcyptera, Pholidoptera,

Podisma).3. Orthoptere sa irokom visinskom ampli-

tudom rasprostranjenja koje nalazimo u oblasti odpotolina pa skoro do vrhova visokih planina. U ovugrupu spadaju i balkansko-karpatski endemita izrodovaPoecilimon i Isophya.

Pada u oi prije svega veliko uee medi-teranskih vrsta u planinama Prokletija. Od 48 vr-sta zabiljeenih na visinama preko 1500 mnv, 23

vrste imaju izrazit sredozemnomorski ar eal ili suporijeklom iz Mediterana (kao rodovi Poecilimoni Isophya).

Cijelu grupu endeminih insekata Prokletija

na osnovu podataka iz literature i sopstvenih pre-liminarnih opaanja moemo podijeliti na sledeegrupe u pogledu njihovog areala:- balkanski endemiti - 4- balkansko-karpatski endemiti 6- balkansko-alpski endemiti 1- balkansko-kavkaski endemiti 1- zapadnoalpijsko-balkansko-anatolijskiendemiti 1

- anatolijsko-balkanski endemiti 1- sa irokim mediteranskim arealom -7

Entomofauna Prokletija ukazuje na bogat-stvo, jedinstvenost i zastupljenost znaajnih vrsta,te na taj nain predstavlja znaajan centar diverzi-teta na Balkanu i Evropi, te s ovog aspekta zaslu-uje da se uvrsti u kategoriju nacionalnih parkova(teritorije sa velikim biodiverzitetom).

Napomena: pomenuti podaci odnose se naprethodna istraivanja, gdje su uvrteni i elemen-ti faune insekata sa kosovsko-metohijskog dijelaProkletija.

Tokom dosadanjih istraivanja faune inse-kata Prokletija radilo se na sledeim ekolokim ka-tegorijama bitnim za opstanak, ivot i nalaze fauneinsekata i to tek na nivou rekognosciranja:

1. uslovi za ivot insekata: klima, kongura-cija, vode, vegetacijsko-oristika osnova

2. fenoloka opaanja3. najvanije ivotne sredine insekata4. zoogeografsko rasprostranjenje konstato-

vanih vrsta5. utvrivanje visinskog rasporeda vrsta i

subspecijacija

Istraivanja su prethodne dvije-tri godinezapoeta s ciljem da se obuhvate sledee kategorijeinsekata:

1. vrste rairene u Evropi i Srednjoj Evropi,2. endemine vrste3. vrste karakteristine za vie lokalitete (pod

kamenjem i oko snjeanika)4. za nie predjele - znaajne vrste za trav-

njake i panjake5. specine vrste samo za Prokletije6. endemiti Prokletija7. IUCN kategorizacija prisutnih elemenata

koja podrazumijeva dugotrajno istraivanje8. Istovremeno sa prirodno-naunim istrai-

vanjem i bioloko-ekolokom valorizaci jom svijeta

insekata radilo se i na utvrivanju statusa za even-tualnu zatitu na nacionalnom nivou.

z k m :

umski mrav Formica rufajelenak Lucanus cervusnosoroac Oryctes nasicornisapolonov leptir Parnassius apollolastin repak Papilio machaonjedarce Papilio podaliriussredozemni lastin repak Papilio alexanoralpska striibuba Cerambyx cerdo


16/27

NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 31

IHTIOFAUNA

Od planinskih glacijalnih jezera Plavsko senalazi na najmanjoj nadmorskoj visini oko 907m. Ono je dugo oko 2150 m, a iroko oko 1490 m.Ima izgled elipse i povrina mu je oko 2 km 2. Je-zero je plitko i maksimalna dubina je oko 9 m, toomoguava bujni razvoj podvodne-submerzne iobalske-emerzne vegetacije. Tokom ljetnjeg peri-oda voda se rijetko zagrijava vie od 15oC, to jeposledica unosa hladne vode preko pritoke Ljue.Takoe, jezero ima i snanu otoku Lim, pa je ono

tipino protono jezero. Rijeka Ljua tokom visokihvoda u jezero unosi velike koliine suspendovanihmaterija. One postepeno zatrpavaju jezero, tako daono postaje sve plie.

Ribe Plavskog jezera su specine na jedanneobian nain. Za skoro sve vrste se moe rei da sugrabljivice, bilo one male, kao gaovica ili velike kaomladica. Ako se navedu sve vrste koje su registro-

vane u jezeru ili u uu Ljue, odnosno na poetkuLima, onda je samo skobalj vrsta koja nije grabljivi-ca. Veina ostalih vrsta sa ovog spiska, posebno oneu jezeru, su prave takozvane piscivorne vrste (onekoje se hrane ribom). Karakteristika riba u jezeru jeda se uglavnom radi o krupnim primjercima. Mladeribe ovih vrsta ivot provode u Ljui ili Limu. tuka idera se mrijeste u jezeru, a ostale vrste u rijekama.Plavsko jezero je jedino stanite u Crnoj Gori gdje semoe nai pet krupnih pravih grabljivica na jednom

mjestu (mladica, blatnjaa, tuka, dera i klen).

spisaK vrsta:

Blatnjaa, jezerska pastrmka Salmo labrax Pallas, 1814Mladica -Hucho hucho(Linnaeus, 1758)Lipljen-Thymallus thymalus(Linnaeus, 1758)tuka Esox luciusLinnaeus, 1758

Mrena, velika mrena, rijena mrena Barbus barbus(Linnaeus, 1758)SkobaljChondrostoma nasus(Linnaeus, 1758)GaovicaPhoxinus phoxinus(Linnaeus, 1758)KlenSqualius cephalus(Linnaeus, 1758)JelovkaTelestes agassii(Valenciennes, 1844)Pe Cottus gobioLinnaeus, 1758Mani, dera Lota lota(Linnaeus, 1758)

Pored ovih riba, u jezeru, njegovoj pritoci iotoci, susree se vrsta koja ne pripada ribama, vegrupi paklara ili zmijuljica. Odmah ispod mosta uBrezojevicama i nizvodno u Limu moe se nai jonekoliko manjih vrsta koje nemaju znaaj u sport-skom ribolovu.

Prof. dr Drago Mari

RIBE PLAVSKOG JEZERA

Salmo labrax (Pallas, 1814) blatnjaa, jezerska pastrmka

Rasprostranjena je u rijekama Crnomorskogsliva i Lipkovskoj rijeci u gornjem dijelu sliva Var-

dara (Makedonija). U Crnoj Gori naseljava gornjitok rijeke Lim i Plavsko jezero, zatim cijeli tokrijeke Tare i ehotine, Biogradsko jezero, Pivsko

jezero i njegove pritoke. Introdukovana je i u svaplaninska jezera.

Naseljava hladne i iste vode sjevernog dijelaCrne Gore, i to uglavnom gornje tokove rijeka pu-nih brzaka, iste potoke i jezera sa istom vodom.Hrani se ribama, larvama vodenih insekata, ikromdrugih riba, insektima koji lete iznad povrine vodei vodenim beskimenjacima. Mrijesti se krajem je-seni i poetkom zime (od novembra do januara) uzavisnosti od klimatskih uslova. Na jedan kilogramtjelesne teine enka u prosjeku ima oko 2.000 jaja(dijametar 4.5-5 mm), koja odlae na kamenitomdnu sa brzim tokom vode. Inkubacija ikre traje, uzavisnosti od temperature vode, oko 60-90 dana.Polno zrele postaju od 2-3 godine starosti. Dui-na obino iznosi oko 40 cm, mada rijetko i do 125cm. Teina takoe varira, najee oko 800 gr, alimoe da naraste i do 25 kg. Dozvoljen je lov samou sportsko-rekreativne svrhe.

Hucho hucho(Linnaeus, 1758) mladica

Prirodno naseljava dunavski sliv. Lokalnointrodukovan u glavnim tokovima rijeka Odre i

Visle (Poljska), jezero Konstanca (Njemaka), Ta-gus (panija), Rona (Francuska) i vjerovatno dru-gim slivovima gdje se oigledno odravaju jedinoporibljene jedinke. U Crnoj Gori naseljava rijekecrnomorskog sliva: Lim, Tara i ehotina. U rijeciPivi prije izgradnje akumulacionog jezera Piva

bila je prisutna, ali malobrojna, meutim, poslijeizgradnje akumulacije vrsta nije registrovana. Broj-na je u rijekama Limu i Tari (uglavnom donji tok,ali zalazi i u srednji tok). Prisutna je u Plavskomjezeru i pritoci Ljui. U slivu ehoti ne je nekad bilabrojna vrsta, dok je prema poslednjim podacimamalobrojna. Ima je i u akumulaciji Otilovii.

ivi iskljuivo u velikim vodenim tokovima

istih i bistrih planinskih rijeka. Moe da naraste ido 1.5 m i dostigne teinu najee do 10 kg, madasu poznati primjerci preko 50 kg. Najvei primje-rak u Crnoj Gori ulovljen je u Plavskom jezeru te-ine 41.5 kg. Mladi do jedne godine ivota hrane sesitnijim beskimenjacima i sitnijom ribom, dok seodrasle hrane iskljuivo ribom. Mrijesti se od martado maja, na pjeskovitim i ljunkovitim dijelovimarijenog toka. enka polae 10-25.000 komadaikre. Polnu zrelost stiu u uzrastu od 4-5 godina,do kada poraste do 60-70 cm u duinu i najmanje2.5 kg. Zabranjeno je loviti u privredne svrhe, pa jeznaajna samo za sportski ribolov.

Thymallus thymalus(Linnaeus, 1758) - lipljen

Rasprostanjen je u basenu Barencovog morazapadno od Urala, baseni Kaspijskog, Crnog, Bal-tikog Bijelog i Sjevernog mora, a na atlanskojobali do sliva Loare. ivi u vodama Jadranskogsliva, i to Soi i njenim pritokama. U Crnoj Gorinaseljava rijeku Taru (najbrojnija) i njene pri-toke, rijeku Pivu, kao i Ljuu, pritoku Plavskog

jezera i to je na jjunija lip ljenska r ijeka u Evro pii najvie lipljensko podruje na Balkanu. Naselja-

va i gornji t ok rijek e ehoti ne. Posl ije potapa njakorita Pive ouvan je samo u nekim dijelovima,odakle je 60-ih godina prenijet u Morau. Naen

je i u rije ci Ibar.

Gusinjski-Alipaini izvori

Plavsko jezero

Rijeka Ljua-ue u jezero

Izvor Lima-poetak rijeke Lim

Blatnjaa iz jezera

Mlada mladica


17/27


Naseljava rijeke sa istom, dubokom i hlad-nom vodom brzog toka, ne zalazei visoko u pla-ninske potoke. Duina tijela je obino 25-30 cm,ali moe da naraste do 50 cm.Teine je najee do1 kg. Lovljeni su primjerci i sa 4,7 kg. Hrani se naj-ee larvama insekata, sitnim beskimenjacima,a krupniji primjerci i sitnim ribama. Punu polnuzrelost stie uglavnom u 4 - 5 godini starosti. Sezo-na mrijesta je zasebna za svaku rijeku jer zavisi odekolokih faktora. Mrijest uglavnom traje od mar-ta do sredine maja, na ljunkovitom i kamenitomdnu, pri temperaturi vode do 10 C i dubini od oko1.5 m, gdje enke odlau 3.000-7.000 komada ikrena jedan kilogram svoje tjelesne teine. Znaajnaza sportski ribolov.

Esox lucius(Linnaeus, 1758) tuka

Cijela Evropa, izuzev u vodama Iberijskogpoluostrva, june Italije, Jadranskog i Egejskogsliva. U Turskoj u vodama crnomorskog sliva, uslivu Kaspijskog jezera i u cijeloj Aziji sjeverno odKine i Mongolije. U Crnoj Gori ivi samo u Plav-skom jezeru.

Naseljava jezera i mirne sporotekue vodekoje su obrasle gustom vegetacijom. Brojna je go-tovo u svim nizijskim voda Dunava. Duina tijelamoe da naraste do 1.5 m i do 35 kg teine. Mla

tuke se hrani planktonom. Dostizanjem duineod 4-5 cm, prelazi na ishranu ribama, vodozem-cima, reptilima, sitnijim vodenim pticama i sit-nim sisarima. Polnu zrelost stie u uzrastu od 3-4godine ivota i duini tijela od 35-40 cm. tukedunavskog sliva polnu zrelost stiu u drugoj (mu-

jaci) i tr eoj god ini (enke) (Vukovi & Ivanovi,1971). Mrijesti se od februara do maja, kada en-ka polae od 16.000-1.000 000 komada ikre, kojase zalijepi na podvodno rastinje na dubini do 1m.Inkubacio

Documents

Nacionalni Parkovi Crne Gore Br. 6