Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
nrnLIOTHECA l'EDAGOGICA BRASILEIRA S.uh a clõrc c,:-i'i o de F crn :.in du J1• Azcn·rlu
SER I E Su. HH ASIL I AN A
: o~ c.n/~P"~;:':"~::~::; "''"""' ,i. ! i~,.,~;'.'' lklos'." Exto,;o,e, •~ l111 pt,·io e <:mi ro,,; cusnio., - :! ,• cifü;::io . 1 lü -- Alberto 'l<,rrl'-i: .4 Or.Qn,11:0; !! - l':11uli!l C.1 logc ras: O .l!orquc:::i ,:,io ,\"acio11al. ,k lJ rirl>accnn (~.· cd i•;:"io). li - Alberto 1'or rC1'; U P rob/r-,, .,1 ;i -· .'\lti<lcs Gt:ntil: ,Ili Hi.0:1 ,k I Xoâu nol JJraJilc iro. :H .,n lo 'J'nrrc.• (:iyiit hc~c ~om iiul i - IS - Vi!lc. Uc Taunay: Pt ll r1J li . , .•. rem issirn) 1 H1 - Affrm\ln 1h: E. Taun:iy: Vi.si-~ _:.. rnivl•i:;1° Vi:rn na: J:nffl e ,J.,3i- t11 r.te.~ 1fo Hra..~ir Colonial (Scc. XV I· m.laç,ia (3: c1l içíw nog-mcut~da ). XVIII). !", - .\ut:U'<l o chi S:iint -li itai rc: Se- 1 :;n -- .\ lhcrlo 1]c I'a:d:t: .Hamí (r.0 111 !f1int1a i•mgtm ,ln Riri de .lmicira a trc~ ill ut; l r:i,;: õ<':i f úr:1. do texto) . lf1n ,u Gerar.•,: ,1 ::. .. Prrnln (1$ô:!:!) · , .!I Baptist:i P ereira: Prlo nm:
R. 'r:rnaay. :.::! - 1; . fü><;,l1c Ltc-P into; /in ,•l'lio~ 'l' rntl ut·<.::i.O e prcf.1,· it1 1l~ .1\rion~r1 tlo 1 11,I ,lfoior.
!odiosn;;~t~~~-~!t1·i r:1 : _l'ul10.~ ,: c.pi- . ~; ~11~:;~i:~:gi1;c ~;:;~~~~i~o~J ,·t~'TO ··
7 - D:tptisl !.1 l 'cr cir:,: V irrrl rl::,.·~ di: J:1111 Dn rlm .~n (,w~u11 ,ln t,·-. to~ Cll·
,·ol hiUÓsl. 8 - Oli \"rir;, Vi:iu ua; l''lpult1(: ric1J Mcrülir11111,·.~ iJ,. /J r11.ii/ (:;, • ,• ,]i~~,o).
D - N in:t ltotlr ii::ur.•: O.~ ~1/r icCI· no.t no I',rn .~ il (Ticvi s:lo ,. prcf:lcio de II0111 cro Pi r~·:i). l'rurusamcut,: il lu!I· tr:"U1o • :!. ' ccl :'=:1o. 10 - Oli\·cir:1 \'b11ua : }.;roh11·üo 1lc, Poro J;r,Miltin• (~-· c1l iCn~lracb). lJ - Lui;: ,la Cn m:v:i C:1~n 1tlo, O Crnulc ]) ' f:u (\"olu mt· il'u~trni]o). l'.! - '.\"a ncl(';)l ,. Pinl1u: C,1,t11,~ do l1117,cr111f(lr ['r1irÔ TI 111: ];urüo ,1c Cotc!1i1,r ( n, ltuol· ill n~Lrado). . l3 - \'i 1·cntl! Li.-in io C:mlosu: ..-1 ' 11111r_e1.::111 ,111 1/i.•· /o rio c/11 nmsil, 14 - J,c.Jrn c ... 111 1c,11 : 1/ i., ttJria ,to Cit:ili:,:riio /Jr(l11ilr.ir,1 ( ~-· c(i iç:io ) . l.'> - l'n ndi:", ( 'a lú~cr:ts : lJa Ri:t1c11ri•1 ,i l)ft r<l11 ,lc. lrfl::(u (J.~ \"OI.
ri iilio africaua nr,, Brasil , 2-J - 1':indiá C;,logr ras: PM1,lt~ ,1, Alimiiâstr(l rüo. ~;, - M:irio M.'ltrGtJui w : de, Xorilr.dc,
.-1 Unp-u,1
:!1i - · ,\11.Jcr to Haugcl : Rumo:, e 1•, ,.~zicrl in1s. :!i - ,\J{rcdo f.ll l~ ,Tunior : l 'opul(l,, r,ir.ç Pm1lisfa11a8. :!S - Ccncr:il Cou to de !.fogalbúea : l';'11fu·m no Ara9urry~ (J.• cdi,;.'j.o) .
:!1 - ,Jos uê de C'a:i tto : O P rll!ikt: "'w tia ri limtnt11,:üo "º BrMil. Prt.'i'; , l"i(1 do prof. T'ctlrn E:1eudcro. :1fl - C3p . F rederico A . Ron<lon ·; / ',·/., f!ra.,i l Crntml ( 1:11. iliustr :i11n ) .
1m r1·f&r n cf1rn1,
:; :! - C. tl<· :\Ic llo·Lcit Uo: Visítnn , tl.~ ,lo }'ri111ciro lm pc rio (c1J. ilh.u•· 1r:vl:i com 1!) f iguras),
38 . ..- J. J <: S:>.mpo.io Fcrr:i:r. : J! C' · _ft~olog ia Bnuilâra. 34 - Angyou<: Costa: Jntrod11cçúo 6·.drchcologia B rasifci'ra · (cJ. ir!u:-i· hnd::i) . ·35 - A , ,T. S:-tmp1!.io: Pli11tot1cn· grap hia do Dra.,il (ctl. illu~tr:ub.) . ·36 - Alftcdo TI '. lis J uuior : O llm1-·aciri.nn.o r~nufi.tta e o Recuo ,lo ]f r 1'idiano (!!.• c•lir,â~). ,, - J . }'. de .,\Unciõ~ Prnclo: Prim eiros Pnt·oM!o r~.( do JJm.~11 :cc~. illustr.}. ·3s - Ruy lforl.io11a: .l(oô1ladl' , E:riUo (Cnr t.a11 lncdiuis. l'rc fa"..ia <l :i., .o n.nnot.ad:is por A tncri1·0 Jttcoli;n:i L.'.i.com.bc). - Ed. i llustr:id:i.. .3'9 - E . Ro11uctte-Pinto : Row/o. i ia (3.• cd. UU!!1r1c 11 t. e illm1tr:,d:i }. :io - Pcdrn C::ihnrin : Es11iri ' u rlr Sociedade Colonial (cdi<;ão illL1.~tr~· tln com 13 g r :i.vurns) . ·;n - Jo:it -~fori :i Ticllo: A ili! d li, ·g~ncia do Brasil. :4!! - P :rn d i:I C:, lugcr ;is; 1-'o rm iJ fiio llistorirr, 1ln IJNv il (:..! .• (!1l. ema :a 01:i. pp.:t~ f 6r:i. 110 k :s: to).
,t~-t :-.,:~~ ;;;i:.i:I L ima : ,Hbcrto 2'or-
4-4 ·- .F:stc,·:to Piuto : º·" in (l i,w ,as iJo No riicll ,· (com l:i g r:i. ,·ut .1!1 e
',t11npp;1 s ) . 45 - 13:i.~iliu tlc '.\far,:i.111:"il's: F,x. .
_1)(1n.,;-Üo (; rr,9rr.phi,·,r ,Jn llrn., i / Go·l t>r. Ífl l. :4G - lk m l o .\knclon ~:1 : .J i1z / l 11r. t1· çia africrrno- no porl 1tp 11 t:,, do Brr. llil (ed iç:'10 illust r:-ub) . ",ti - · M:iuoC'I Ro mí:m : O llrasil • tom um;1 11ota •·x pli 1·u t i \" :\ Uc Cnrlm1 :\fuu!. 48 - t:: rh iu c. Vi :i. 11 11:1: f;fl n.dci rn .~ ,. . Mrtanu ,o., I.Jo /liatiri~.
-t!} - GU9t:i.VO n:u ro.10 : 1Ti.~ fot14 .lfililn:r rfo /Jm .~il ( Bel. illu!! tr:Ul:a ron1 50 grnn1. o 111:ipp:is).
~íl - ) fa ri n 'I' r:i\':i !lsn,1: Pro;ccçiio C•rnli11n: t11 l •l(I llrn.~il . Prc.:fa r io 1fo J•zuul i:'1 { ',1 logcr:i" ( :?.• é1I. :implfada ).
5 1 ·- Od:wio dl" Frd t: ,.!I : nnr.nrm: 11[ r ir.011,,.~ 1111 1:r1ui.1.
:12 - Gc!. Couto ,lti )l,1gall1:í c8; O :.cf1·11t1cm • 3,• ctl. completa coro ~ p:i.rfr nrí:,:in:11 (tupy-gu:i.r:l.ll)') ,
:i:J - .\ .. 1 ,\<1 ~:i mp:i.io: 1J in-!Jt:U!l'' IPl• iri 1l!l l! ll 1UiC<i .
J ,; - . ln' oui11 f:m it ij" •11• r.a n ·n, lho · r.afo,Qeru. ·.
:; ::; - 1I i1•kl •1·:1n,!o ,\,•ci o ly: O R ,:r o11 f1r ci mc •1tn ,ln ll r1nil pr.fn ,: E $t a , , /01> U 11i,/n,, dti , lmrncn. ;jlj -· Cklí lt•.-1 Bxp illy; .\lull:~·v.v ,: Co .« l11mc.« ,111 J:ra.o:il ('rr.,d ,icr,ão, l'rd:wil'I e ~\'M:t ~ 1/1: G.,11t:"io P c-
:i f - l-' l.l u:< '. 110 llu•lril_!U(il V:tlk : Rlcm•:11/ns c1 (L l •'n /1: - lor~ m u.~:r.al bn -
;iS - .\:ig usto de: Su. inHLL1i rc : t ·i,1:v m 1i }'1'01; inci1t ,!,; Snut ,1 Ca. · ti1<1r i11a ( IS:!CI) T r:1du,•ç;i <1 11,• Ca.r l<1:4 J:i Co::1t:1 Pe rei ra.
:;~1 - ,\.ltr,.!llo E ll ii; ,Tu11inr; V ,1 .f'.ri · 1u i•i ro.o: 1.'r,J11c11.~ Pn 11 !i.~1 ,1.~ ,. " Cru:a · mt nto E i,rn -Amrrico no. f\11 - . lfoiil io Jt i1·:·s~f.:1u: .t Vi,ia tio.,· l11d io.1 (.'111: f11:11 ri1.~ - Ed illt t.~t r;id;'l .
,;1 - l :,111th· 11 ' l·:u : J-'iat1, :111 .ll ilil ,ir ,w Rio t: ,11n,/r ,i,, Sul (l'rl'f:tci o o W 1·a r1 a-. do l'ri nr.i po, r.011111wt1tad~ ,,,,r .\Ja x 1-' k in~:-. ).
li!! - ,\~~·11<>1· . \ u g-11 -tlo ,h- )i l ir;m ,L,: O Nci S . ,..,,. "â,~("n · 1-:11. ,ll u:o!r:tda .
-Edições <lo COMP!\NIIL\ EDITORA N -\r. lO NAI. - S. P o1>lo
Na
P la n iei,~ A rnazo ni ca
OTIUA:0: J)O ~H:S:\\O AUTOR
P 11b/icml11.~:
NOT.\S :tlUM Jo1t?-: J,!. ISTA {};:,i;:ot~IJ:l).
N.\ Pi..,~Jcn: A~1,, 1.o su;.\ (l' r~mia<!u pela ,\ \:1u.lc111ia Ur:i":lciru tlc L <:tra.,. e :'UlopL;,la n; l i11~lr u1·,:.;io Puh\i,:,'I •lo" I·:~t:ulo!! Uo P:ir;i, ,\m:i.zo11:is e d o .\[uni.ci11io Jc M:i11,fo~).
CAJt'rAS DA PLOnESTA ( Esgot:ula).
P,\li\ o.,s PEO!:AS Vt r.:its (.o\<lopt:lll:l nn (n:, t ruq,:f1•i !•u1,lk .u. •lo P:tr.í · z.· edição ).
O .\lí.11 !>1cc10:::11mo nr. Cl.i!.: SA6 D,\ A lú..UO~IA <_:.: v,, lunu; ::i ) .
..t vuhl icar :
A~ t· U!TII F. ,\ 'tl!O ,\)J:1,::o-.:1r.o .
.:\Ll,l;VJ;,.0,
0 Jl ol!C.\! DO f>ACQ\'.\I,.
F.11w t..\~ ,\11 .~t'.OSl ~-~s.
BJBLIOTH E CA P EDAG OGICA BHASILEIRA S tTic .'i . ' lJ R .·1 S l 1, l,A .\' A Pol. CS
Ra ym u n d a Mora es d ,
5ocltté d cs Ami,rlc;;,riis l!'s <:I!! P4r/s
NA PLANICIE AMAZONICA
()uar lu n liç rio
19~6 COM l'A~ HIA EDITOR A NACIONAL
~-~O PAULO
.\O (;]UNl>I:.: 1:;STAI>JST.\ JH?AS1U; 1. 1:0, DH . W,\ Slll:-;GTON L U IS, O D i r.r;. c 1·0 F, ACCLA;\l;\})0 REJ1 1msEFTM\ · 'l'~ IH/-; FOlHJ,\8 VI VA!=. DO P AIZ, O r:\1B,\IXAD0 R D.\ S 1~:,..r:1<G!AS XA· ClQK,\E~, 0 l'J :l.\11::rno J'RF.S1lJE!>i1'1•; ll.\ HF.P1fDI.,lC.:\ Qm·; SOHF. .\!:i E!-i! :.o\ ·
l>AS no c.,,T1'ET}: (";0'.\l 0$ APPL,u; . SOS tf:'1.,\:-;Drns ])0 PD\" Õ E AS DEJ,1 RA~1•i,;~ !:i,\Ul>AÇOE:-. Oi\ AL:\I,\ l' ,\ T1:a:1,, , r;i:,;·r,~ 1.,1vno, Qt:E s. KXc.. ;'iT ,\! :,;1:RT O (;\::)muoso E ELOQU!.:N• T E Df'~ !;l.;t'. v1m;1u C01.0Rl ])O, ('Q~
SAl. 1:01'. g,.t e 1~1~tM .
PREFACIO DA SEGUNDA ED!Çii.O
S UR V F. ~ l:1 :-,·;;uud n 1:cliç."u, ~11:11!ccicfa pcb. roi: d ara 1• ~l'n 'lru tln homrn, publico 111:1i11 cmi :11:nte ila minha p :ttria.
- () d r . W:1sl,ini;tn11 L ui~. Com n g cnc,o!lidtHl 1~ ,1 :t
:.,"l:1r11lc1.a 1h'i ( i i::;ur:L" 11upcriorc!I, o m11i.:1 :1nimn cm hni~t:1.dnr ,la!!>
uoc r,c:: 'l~ n :\('1('1!1:1.C'.':I, 11a llll:1 11erC'i::r inni;iio 111:lo 11or t c, rCS['I01td1:nd1,
i·m Hd Mu :i.n !Ji .. ;inct n ,J r. Diouy :-ii o Dcnt~ , empregou p:ll:in:i::i
1::ir i nhns:1~ e conf or t:.:ulor:.i!I :i prnposi to Jcstc pobre lin o, cx:i.
minamlo-n, cxalt:mdn·"· {li\' ll1J!fin<lo·01 cn no1Jrcccndo·o cmíim com
1,cr,1u rcn t(' e 11o!icito rn111mc rit :ir io. No Plmiic ic , t ma:onica, qu1• _i :j 1111 1!:1 ,, .,u :i. pr iinl'i r;1 1•1lí ,;:i o c11r,ot:i.dn no \'.'\!\t', couq uis tuu .
t'fl\!1 :i. cril ir 1 :ilti110n:.rn tc cio d r. \\' n:,ilinr,ton Lui111 um:, tüo h ri:;:1 proc ura ,10~ 110:1~:'.l!I irmüo:1 d o :.u t ~· ,los nosso11 irmiaos ti o n ri r ·
,l•:i-1,•, q ue fora m uccc, s:1rio!I nO\'O!I milbcir o!l pnr n utid tucr 01< p ,!<l i<ln~. Q:4 ,·o ui;ci to!I 11:1!4 111is~i,·.·u1 pn.rticubrc!I e no jorna!is1nn
l':, t.ri.·i ,1, l'n11crc li'1.:u lo!I n:l for ~a 11)'11.'.l\llica de pod1.: rosos cscri-
1':or,·:<, :•11t1·ci r:u!:1ml·11 tr. !i.1\·i:.1111 c ;,:a lt :'ldo a ubra, no n io e na
1\ nt:t'ln11i::i. . T :unl11·m :l i11t rll ii::c11i.:i:l •lo tlr. }!p\1 i~!Cnio do So.l lc~,
r,r,•,.i<l1' 1\tf' d o Ama 'l/\ 11119, n,m ;1 nobre f irroci::1 do:t l1omcns ilr
:1.,c;fü1 •: i lo ,·:tlor, l.r:1,;:"1r :1 311! C!I '\ llb ro o .Yo Pl11nici1• .1mn::onica u ma ud inir:wcl cnr ta que muilo me 1•1111mio,·ct\ o muito me scm ibih :'.IJU. ,\ :-. 1'ori;:t:1 i11tcl h!d1mu, róis, 11c cong rc1;:i.n 11n cm torno tlc!itn. ... 1•11:,:iu:1 ... ~ .. ·11hu111:1, po rG1n, tO\'C u .:m,J i10 d e 11ro\·u,:u r :l ..:u riO!ii,1:u11• ,·ullccti\·u cc.,mo :, dn ,Ir. Wu .. hi11i::-to11 l ,tii!I, et1 t."ldi:-t:1 , \(' :ilt11 rf' nomo::
8 RA 'f:Mu~oo :'Y1 0RA 1·:s
rli11c tc t :>, ill ustrntlo, <JUC Jcsc~ra du tcrru 1101 l.,11lH.lc ir:mtc1:11 tlv;,,
tr~1;los :i lpest rc~ pa uH:i.tu:11 p=i.r:1 \·c r 11i10 somcuk :1 r:.i. tn tlUl' si.:
fun1 lc "º t, os f o:,;ull Jo Ec1uatlor , 111:,s l·,::11:i.lrncnt,:, a ,,,.p\nnada do
1·~llc urua zonico , que nflor:i. do te;ir pot:Hnologi,·u r um os l'ICU1<
l10ri 1.oucc:1 i 11fin 1lo! , (' Om os seu ~ ri o!! ,·antla lo~oi-. , ,,:nm :,.~ su: ... .,
p:t."t:1~Cnll \'CrdoJnnt.cs. lmpn..-ssio nodo co,n : ..... flo n:,;tnH e ' '" pr,1-
do,, que ..-i!llu,ulir:.:. ru un plai1::l. rcchnn , co ntru11tuntcs com º" eafczacs ,. M 11cfi ras dus JOO\"luu.mt:u.l1,Jt1 t:11.tu lcir o:1, n s eu l'B[liát.u
1lc atlmir:ic;i'io, cm 1rnno irra1liau tt•, c:wto11 uu1 hy111 11u r, terra
10\·u que rcpont:&, - Vi•nus tdh1 rí1•11 ··- do s eio t'lh' !llll:ulo Jn ,. '11!1109. fl cmcl!'l orou ,. , p:111or:iin:1s, as bcllc1_1 !1 , !JS pl 1cnuincnoN,
1111 mutil~ÜC'!'I, n :i lt i ,·c1. l' n 11i11<' t' ritl:utc tloit s eu!( huhi t :1111t•!I; ti:ccu ,
co1 s u01mn, uu1 :. leva nl11do cpiui,;io (, ).;' :1 lUl'\'2n ,; uc o ci rcumdn v:i
,101:c e lumi nO!IUll!CHtc . B cuu1v l1:ulo 1p1 c uotár:z 1\· lmJ1rti\·is tn ,
110!'1 3!1\ICcto!f c<1ui1.occi:i.cs , lbc pa rcn ... 'lc ,:r:1pl1ml o ,:111 NJ nthcsc Jl1,.1
1nc u dcrro.dci ro t ruhn ll u, u li CU c!l.r:tc.tc r ju11to ~- u !:CU coraçii.o d,,
1,uru aLrirom·.~t· ,·Olllü urn:, fonte M1u 111t:iil n pur:i <lci:u1 r 1,;1\tltlH
u fio c r y11t:1 lli 11l'I il l'I lco!l\·Or . Tro'=u 1tl g11111 <l i• ,·r,11f ratc rnid:1dr.
111 1,i ur ,10 11ul! e .~!>..: p o1k lutVl'r l1o j c ,·· , t rc n hom cll! el o p 'nr.nlto e o
horacm d u J, la:,i ~ic. }'~ " 1·o [u1m:, 1p1c o 11rC1t i<lc11tc clcitt, 1111 lfo.
rm blicn t :1cto cualt cccu ,•011 1 a c.lcg:111ci :1 Jr~ !IUa o r,,turi :1 r:uunil ,
111: i;-.n:::, HC!>tO. ctli~ iio, cumo humilde Offcrcutla in tc llcctual J:, rn
1lio91i. Am:.;.1.oub ,w 1n:1jcstoj o Est111lo 1l,1 S. Pnult>, cc rcl,ro ill u'.
minndo do Hrn:iil , IR·r,o tlaj 111:'l. iores ,r ou11u iittas 11:u•i on:ic~, tcrrn
hcincl it n ondt• ~e i1111c rc,·cu, 110 )!rito imkpcn,lcnl •: d o tpi r:ini!'fl,
:, 1\i\·i1111 11u1,.rt1~l!, du liU1:r ,l n1l 1,.
PREFACIO DA TERCEIRA EDIÇÃO
A :itlmirn\·cl :icccitnr;iiu 11u1· uh tt:~c c;sh· !in1, 1•rn l.odo <• p:i. fa
dccidi u·110:1 n propílr :10 riutor o lu n~4nicnto dcrn1 ter reira cdi,;iio, tk!: ri 11aJu uo11 eurio::ioq d:n tousa11 d11
A.wu:zouiu ,. 11tl1nirudorc~ J o brilhuuk 1..'ll triptor, •1uc já nl10 c nl'Olltrnm na:1 li\'rur i1111 Oll t·xt•wpl:ir<:! cru qu 1i ~e coculcn:,,:i.rn :ui r1,.
rc !o~iic::i 1unguifh:a;i ,lrn pJclln terra tt~o dc::,co11Lcdd:i. qun nto fc r til tlc .:unun, p to.
O 11 0111c cl(i Huyn1u11 d" Morn<>11 lmpí,z-~u uu 8rn&il intci ru,
c·n iol!o :10 :-:o h1·cdnlto 11:1tura l tlo.~ lc it orc!!, que, ::cOll l mundo;i :w-. rc lnt-0 :1 U.oi- ,·ia ja11h-:1, ,i r nm pcln prime i r a ,;n, nest~ u ltimu,s
lt•mpo:1, uu1 cu11tNr:rnco de .lost' Vrri!,;.'t inw rco,:bruar p:Ull o torrim
enlumui :i.tlo :, j u:i~ii;:, du :Jci cncia e 1lu hi~toriu. l:ntn• o, c:1tud~
•JIIC 1:xhll't!I sol.ire o Awc.zu11a!i, <lc autorc.11 nac io1i:J<.'8 e cstrm1
i;ciroll, l1 1L :1 ll:u1111 nohL\'Cis pelo brilho tlcscripti\'o e pe la fidcli, dntlc <lu olJs~n ·n~iio. Maa uiio pasHam 111! l'!ltuilo1' pnrón ... '11, lirn i · t,1do~ :i. c~rto!\ 1111pcctos do gigo.ntcsco scí'nario e Cl\"odO! do re pcti çôr:,i qu,• ul111l'rr:i.çüc!( mc.i 11 rli::nn1:1R!1 1k11uncinra111 c r rouc:aM.
1'6dl··:-t· :1pn'~l·11tar II linu ilc Haymundu :\\urul'tl como t• rn ·
1·cn1u tl111,1 nn•<lnlhnl! l'IU 401· >1ci l•ut i~tas ,. li h:r:lto, ~l'o1 grn1·umlo
,1:0 p lira:<C!l n:tu1nb11Utl':'> COIUU U[ll.1 t hl· U:1!.·it m i !Ul:tlht•mw, !!OUrc U
1·:111<' 11or l c11 t úHl,). VctHudu ua l1i l1 l iu).:r1:pl1 i11 :1111:i1.011 icu, pVz. ÍI p r o ·
>":1 :e:< a f firmu,.UC!l ,)(111 ,n,u, .u1t1·,.·c~or1•11, e 11 .1111 1,.'lllUdn 1h-wum<l u,
lO H A y M IJ '.',; o o M o li A E s
11e:lo11gnndo, cio ain{:t:1,durns succ:!cssi \·4~, o leito do ri•l ·n1:a, doi1 t1c11s n[flucntca, o dos ig::mr.pés quo so formam o dcemnncl!nm :u< :rnas xnnr.c:cns, reuniu d!!.dos nu mcrosi:isinio!l, o, num confrontt'
entr e o livr o o t\ natureza, csto.bcl cccu o que Jlro p:u cco m:ü~ nr:cr•
L!tdo, ulio rccuand~ meenio dc:i.nto th rcp1ic:i. n :iutorc~ cuj:i fama cncl10 o orbe. Este l ino I.!."' pois1 um:i. rcctif ic:-u;iio cni nome• ila •cnJndo. E ' 'C5l!C o seu gr3n(.)1.1 ~n.lor, e p orL:l.nto o rccommc n· ,b n quem, orientado po: ou~ras lci tur:is, krin 1lc soffrcr, uum contncto com .'I rcnlitl.1.dc nmnzonica, o. i::::iai11 dur:t decepção.
A par da. dcscript;:i.o do l!nmo;iso vnTTo, coni 11 suo. flo r:i. ,.
t'nunn, o nu tor rctr.1çn (IS pcrfin dos scriu~uciro:1 o p!!~Cador t-1 , f'Om cs seus costumes t ypico9, r. 11 11 lcntlae o sup crrtti i:; üN1 que r r,rna:, tiznrn o. nun \"ida rtufo .
. \ presente cdi~ão, qu e foi rc,isl:l polo t1utor, soffrcu am:i. g-r.imk nltcração no preço <lo r.xcmpl:i.r, que í icou fi,:11cJo cni
f.MOO, quando a cdiçiio a ntorior CT/1 vcuditb, n 10$000. Torn:uid,, accce~l\·ci n. todos os lcitcrcs n ;;icqui9it;üo d" Jino, o.nimo.·uos a
i·~pcr:mi:;;t <lc fozcr mni!I ,·r,.,'.1um:nl c ronl1cciil o " mora,·ill.!o!I" :o t pt..,11triiio hr:i ~ilciro.
o.~ J-;,l.it(lr1:.~ .
l N DI CE
O va llc A hydrograph ia . Gcog l'~1ph i~1 lin ta nica O delta Ü 'i furos dr lkcn.·~ O rC'~:al;io As ccrr:1 çõcs As lendas A inu n<laçiio A J>t:sc.;a ria O npn hisciro . A fri ~gcm As am~zon.i s. O scri nguciro A gaiolu . As for migns O p arn. iso verd e
Terra da prom i.~súo Clim::1 e snluhridatll: l.imn c.:icl u<lc ú for-wr.st O i11dio A Atbn lidn i\ i\bdci r:i-i\·Iamo r C' 1\ a gua lr.:1bn lha a lc r rn Allc rn:1t ivas s ingul:i!·cs :\ orl'1 front t.! ir iça
177 185 10·1 202 21;!
223 233 210 :.?:to
O V,\ L LE
A DOIIV.\L POI\TO
O ,·ulk dn i\wa;,:o nas, na lransforn1ai;;io JI C(m.,;tanlc por que vem passando, tem ho
je a fo1·ma de uma lyr::i. como se algum d(;;us pag:"io e aulocht honc. alravCs <ln harmonia e da h<.'llcr.a, lentasse amen izar :is arestas cortantes dessa na tureza ru de. Lyra deitada e ligeiramente incl inada do poente p;.1ra o n;::i:sccntc guarda, ao fund o , a cor,lilhcira dos Andes ; ao sn1, o planalto do Systcma Brnsilciro ; ao norte, a~ mon tanhas do Systcma Guyancnsc; nu c mbocca<l ur a. os ]cnc;ôcs ;1;,. ucs do Atlunlico. As r ccntrancia~ da fi gu ra são aper tadas nos relevos serranos da:- ntanch:u; qu e :--e dcsd ol:i r:1m de Alme irim rt Ohidns, na margem esq u<.'rcin, e nus 1·clcvos alpestres dos oudulado!qut.· !-iObcm d o Curuú a Sanlart'm, no flanco direi to . Ao centro dessa arc1rn colossal - a gig:intcsca arq1n'. h:,·drographic;:i, e,im a cop:i de tr ihutarios
14 B A y M u N o o M o 11 11. E s
esgalhada p nra o mont:.m tc, cau le portentoso n~1 secção intcrrncdia, e as rnizrs inconta\'l~is, Uc b~ucos e baix ios, <lc ill1ns e archipcb.gos, crnvnndo o rhizomn no mar. Cada gn lho, ca<la rnmo, c.:1da fo lhn, cada nó nquoso ela fronde fluvi a e mnr:\\'i lllosn cspic}1n-sc num cs tir;i o, al:tstra-sc numa bah ia. encurva-se. numa enseada. isoln-sc num saccuclo. Sccnnrio que n:ío traduz a renljda<lc physica parn qucn1 investe. do occnno, 1cvnnta. uma duvido.: suo terras cp1c se clissolvcm e afuncfom ou agnas que se rasnm e fogem'! As corl1:is, as r estingas, as p1·nio.s, as illins, os furos, os cannes, ::is nngrns, as bahias. os clcsagua.douros afloram e desenham-se tumultuariamcntc. acolchcta nclo-sc nquí, divorciando-se o.Il i. insulando-se a lém, na cbboração dynamica do lcrrello que levanta o collo. Mrsino no in tcdor, nas 111cso1>olanüns inte rferidas por sinuosas o.rlerins doces, o aspecto confuso é o mesmo: aqui, panes, igapôs, ch.:i rcos escuros n1osgucando os terrenos humid os; a lli , igar:1pCs, corrcg:os, lagos, lagôa~, discos e frisos liquidas abertos po.ra o ccu, in tcrco.lancl'o-sc nas rcclwns ma l dcfiniclo..s. A lo110graphia novo c Yil'gem pede, pois. pela fciçúo inconstante dos contornos Lclluricus e das faixas fl uviaes. n:io umn c:1 r t~1 gcogrnphic:1. mas um p:11i rnpscs to capaz {]e ass ignalar as JJ!llla çõcs de hont cm. de lio.i c e <Ili ~mrnnlti'i. scmclh,.111k a essa rlepsyd rn fous tosa <la A1u:1;r.o uj;i , rc-logio
NA PJ~ . .\:-/J CIE AMAZONTCA l 5
mul tiform e e sonoro, de aguíls cor rcntt!s e polychromicas, que regislam no solo e no arvoredo as horas. os di::is, os mczes, os annos e escapam cantand o pnro. o mar. Em volta disto tu <lo, q ue se recor ta e se grava no vullc - · a cinta de argilla c grés, immcnsa muralh:.i contomantc do. espio.nada. Seus contrafor tes, cm esporões, avança n1 aqui e o.Ili , planicic a den tro. O Erer é, a serra da Escama, o morro do. Prainha, o monte de Parin lins . o ou feiro do ;\foracauassú, pontos de referen cia que ln1lisam o.s distancias, f azem par te desse terreno tcrciario, escorrem dos nltipbnos e das corclilhc: iras. As vezes , no flcc tir clO caudal, cm Obidos, Carnrnucú, T abacal , Lages, quebrando a rcgu lnridudc das cun ·as debru adas de margens b3ix :.1s, a mole fJ uvia lo.mbc o sopC duma r ibanceira ch agmla de barro Yermclho. l~úra disso, apenas os ol hos do cspirito abarcam a moldu ra arcnitica ergui da cm torno do vasto amphilhcatro. O mappa fiel, porventura nilido na retentivo. do observa dor, consegue talvez d elinear illusoriamcnte o panar am.!'! cm b loco, quando na verdade esse panorama não po<lc sei- vis to senão parcclJacl nmc. ntc, nos plnnos duma cartogr1.1phi o. fragmentaria. Torcico11ando das a lturas rumo das haix:1das os .rios contam, pela . côr das toalhas liquidas, pela qualidade Vegetal do /mmus, peln 11 ~
tn reza Uos detritos mincrncs, a his toria da ter ra
,1uc atravcssnram. De agu~s turv:.1s. de a .~11 a:-. claras. de aguas prctns, Jc a guas \'t~rdcs, d,· ..1g11ns
azues, de aguas pardas. cada afflucnle, ao <..·rn1-
duxi t· a folh a cah ido, o tro1H:o de. arvore. o grão dl! areia, é o rela to cm marcho. a rn ouograp liía gcoJogica e d ilui<ln de uma. nesga clcJ continente. E:;tr.1das m o,·cís, a funcção desses tr iLnt .:1 r io:i nü <J se limito a servir tlc linhas tlc penetraçã o no hom em e n drenar " bacia, mas, e pr incipalmcnt(', ao lrabn'Jho harmonioso de nh•clamcnto, entupindo a hysmos, en tulha ndo paucs, ta pan<lo preci pi tios. Sl·· mclhnutc f::ú ua é ·v isivcl. Os cerras dimin uem, as ·eminencias gastam-se, a s encostas csboroum-sc, cmquanto a planura a lluvionko.. tlo fundo do va?lc a lteia o seu coUo. Depois Uns e rosões de algurno s. i11vcrnatlas constatam-se os top os dos outeiros desm orona.dos, como se fossem to r res de castcH os cm ru ina s ; e, ao m e!'i mo tempo. verificamse pa lmo.s, pés de vasa a mais no trollco das arvores, pli c.noineno que contradiz a nffirm otivn gcülogi~a de ~l. Gi rard, ci tada por Büclmcr . d e qne cinco poIJcgadas de ollu víão gnsfarn cem unuos puru st· depos itar. Casas, ahí. sobre pali çadas l~
c.om escadas de dois degrau:;, livcr~un, 110 assaltu de duas enche ntes, a fiada scciimcntici l1 a lh e:,:; hci jar o soalho. Camatln lcHuricn rol:ula das alturas. corresponde :l cama(fa tcHuri ca lcvanl:1d a rrn bn.cü1 . St•, 110 culnnto. uvonç11rmos p:1ra o t> d ·
17
dcll h:, llo hc1n icycln das Hcpub licus vi;dnlrns. a d,:rroc..: a da I.; ma ior. As cordilheiras an d inas projcct,un-se na pl anicic ()q 11atf,rial ro idus pelas intcmp <: rics. Seus picos, suas agu lli ;,1s. se us dcnks. s(•Us cspigõ~:s, co uraçado .'> de gelo. muradi is d e plalt)!-i. amparados na p1úias rcdt1zl'm-sc, dco;figuramse, ~baixam-se .solapad os . g,rct,u los, fen d idos. As forças hydricus e cnlicas, no lurh ilh cl o furioso da;,;· lt'mp cs ladcs. <los a lgidos vc11<lavacs. dos cyclone:dcv:is l;,rdm·c:s. c o;1j ugad::is aos f ios corlan lcs dos 111:inackiros po ta 111icos, n rra s larn ava lanclics, ruiam fl'ngucdo~. es fare lam grnn ilos, tritu ram rod ,~s e lrans111uda 111 , cinfirn . jâ uo JUoinho du:s 1:a lld :ics. a })l'dra c m delrito, o detri to cm lcrro., a lcrrn cm scdimcn lo. E 11s grandes mon lanila.s, rccob c 1· las de 11<: v e . i11scnsivcl mcn tc se ohalcm. O lmhil al do con dor e dn lfama, d a oicuiia <' ria r·hiuchillo , <lcsC' t.' para o lwbilal cio gavião e da a nlu, elo j acarú <' d a paca. T crraplcnn-sc o c onti -11cnlc. A fria rarcfncção do ar das cum ia<las, <Jri~cm do mal dns alturas. aquece, substitu id a i>ela ,lcnsid u d c atmc,s phcrica dos ha ixad as, fonte do ndot· e <ln \'Ídu. O phenomeno mi&rratorio ê, c1n s11 111 11w. o rdcvull le e g rnn(lc .sig nnl da Amu;,;onin . A m ohilidaclt\ cou laminn tudo: as florcsl[ls é o~ i11dividuo.:,:,. o.'> nnimacs e as habita ~:iics, os Jhjllidos c os soJidos. Os Vl'.g'.ctaes süo vJJgahu ndo~. os povos nowndr.s. os lh'i Xf's incl~rlos, í'l~ casus i11s lfl\'cb, <l~
'18 RA YMUNUO M.Oll/\ 1!~
· pcdi:às errantes, as aguas fu gi tivas. Pra ias e canacs se · ·á~slocam, com o se uni a rrepio sismico, quasi Jinºpcrccptivci agitasse a hi a crosta terrestre . . De sorte que a p ropria ob ra d o homem , copiando o sentido alcalorio da n atureza, ê insubsistente. O balisam co1o dos cursos e das bahias mu<la-sc, passa-se de u m ponto para outro, segue contagia do p ela sorte commum dos elem entos dispersos. O pharol da ilha <lc Sta.. Helen a transferiu-se para a ilha <lo Boiussú; o phurol da illw do J utohy transferiu-se para a ilha do CamalcZ,o; o pharol da ilha do Goiabul transfcriu-5c para a ilha do :Manclihy. A subs tituição das p assagens, o socrguimcnto das corôas, a modificaç5o das d errotas forçam a est as mudanças, tr~d11zindo assim n caractcrisüca amazonica, fu nd amente r egional , que imprime aos seus m enores quadros o estigma f ab ulistico d e Abasvcro. E se as terras por ahi , no oCste du cstu::irio, tendem a emergi r, n a s extrcn1idadcs da lyra aberta cn1 golfo, do cabo <lo N orte no cabo <lo Maguary, e m esmo I)a.ra além da foz amazonica, na ponta de Salinas, tendem n mergulhar, dom ina das pela on<la 1naritiroa . Observa-se que o li toral da Guy aua e o li tor.'ll <la Tijoca se afundo.m, e que as orlas de i\larajó, Caviaua, Mexi a.n a, nas extrcreas de. barlavento, se dcsaggrcg~\m. Os vagalhõcs, os aliscos e os aguaceiros <lcva.slam-n'o s. Agassiz affirma que a trem enda
NA PLAN JÇ!E A::-.BZO!\ICA
cuba amazonica, cm tempos prc-historicó\. eslcud ia-sc oceano afóra, tan to que os rios do ·hor<lés tc a té a Parahyba, hoje desaguando no AÜa'\.. li co, lhe escorriam para dentro. Os comoros e a; 1
dunas rasas da costa Uragantina, os charcos e os m~111gacs das margens guyr111enscs, indicilm o rcll:lixamen to. A terra naufraga por nll.i, talvez num cquilibrio gcogcnico e imperceptivcl com os Andes, sublevados u nk riormcnte da face mcrgull1ada no Pacifico. Entreta nto, num contras te sign ifi cativo e ,·isivel, como ha pouco notamos. n1; occidcn tc ruarajoáru rasam-se os canacs, gang lion um-se os fm:os, scccarn us b.1hias no esforço silencioso e tilanico duma barragem cyclopica. solda que vac li gar u berço insnlar dos nhecngahil,as á borda mcricli onal <lo valle, transformando assim a ilho. formid:wcl cm fo rmiclavcl peoinsula. O delta que os gcogrnphos alarmados procuram sem encontrar na foz do Am azonas, e que dcscorlinnm idea lmente ua. Amcrica do Norte, nu Gcorgia e nas Cnrolinas, Jcv::ido cm fJuctuação na corrente equ::1 lor ial primeiro, e depois na corrent(· pcl a~~ica do G11lf-slrcam, C!=. lú :illi, na horda reconcava cio csluario, aterrando a larga artcria que contorna o sul de il-Iarajó e ê. hoje recebida pelo Toc::Ht ti ns na altura do Jorócn. Com o archipclago su rgi<Jo nesse braço m or to do Amazonas, deixando pa~s:l,· nc tn:1lmcnlc apenas fi le tes dagu:1,
20 H ,(y ":,.t 1.: ;\ 1) () Mo li ,\ E s
(fUando o~lr'ora _ foi ca u da lu.so. o ' i'o can l i1 1s, de Lribulari(_1 p as~o n a captador~ tal ;t grar:dcz:, fk
.Sü~1s reserva~ hy<lrictis. ncslc!i dias. cm rdaçiio ãs qut.i lhe envia ..1.través cios F uros <lc Drcvc:-: o HioMar. A g leba, hoje 1:slu dada pelos gcologo.s u.:,
. tinta dos allns e na dcscrip ti"a dos compendio:.. e ra ch:-11110.dn de ·· te rr a. im:ogn ita" atê t8li5. a nuo l'.tn que Agassiz a cx::11n i nou e a rc\·olvc u, sondan( lo-a. tr:inspondo- :.i aos in1p11lsu:::. c uriosos dos n;ilural islHs. As scrrns da Velha Pobre e do Pnranacoara, visi\'ci:; <lo convês (\e qwilc ruc r 11av i11 (fllL' suba ou ckst,:a, diamar am ;1 allcnçãu c.Ja scicmcia. )larliu .s galgou-a~- Or\'jlJc. Orto11, 1-! a rll pot· 1odos os quadran tes lln rosa. . cm 11csq u isas minuciosas. cxplorar om as furn:-is , as cavernas. os socalcos, os parapeitos, cnconlran<lo [i~d :-i s que ttccusnm o gnciss, o schis to e o porphyro arch:dcos_ tl<.,s cu mad:is paleozoicas. l\cstos de "icla org:rnica. vi\'icla longinqu :.uncnle. como conch as n1ari11has, aflor:.1rnn1 ú \'i.S~a <lcslumbrad: t tios sahios. A" parle os graploh thos e.la êpoca sih1rian :1. n·gblradns na im pressão clcix ndn n as l:1min~1 s rochosas. re pontaram o~ fosseis. alguns an teriores a este periodo gcologil~O. No alio Purús e no a lto Juruú. p l!rd iclos 1w 'f'haiw(y, peixes. osso:,;. chifres. dentes, lartorugas, gulhos d e puu pctrifica<l(Js ;.1 clctcrm inarcm. com prcci.s:i o. :1 id:.uk da terra. Do cry:,ta l. do our o, do enrvtio c 1n toalh as, L·lll pcpilns .
21,
cm agulhas rcsurgiá o lhcsmiro fab u loso do·: '!Údor~u.lo, entrevisto no sonho 1;1inlholo.11 tc do· flíhl1s.Ú~iro da co uq tlista. E a florn e a fauna. a agua ~' osolo, sem :i imaginai;ão exal tada do frade· l: d<) soldado. do pira ta r el o alm irante . de fin em-se, nestes di::1s radiosos da seicn1,;i:1. nus traços fieis rhi verdade. Emquanlo Spix avaliava cm íOO :.is f.t milias ich thyologica:,; no Brasil . Aga.ssiz, quarcn la :111t10.s depoi s, sú na Am azoniu encontrava '1..()00. 11t111 1c r o duplo d ns l\xisk nlcs no 1'Icdi t crr :11 1co L' su peri or a tod ns as conhecida s no Atlautiro. Jlol,rt· de hl' ija-flúrcs, porqut· a flô r silvestre i1t1a:;i u :'iu cxisl t·. na malt::i. a.ma;i;on icu, o yaJlc C rico ·clt~ 1-1. 71~ C!iJ)ccics animacs, 8 .000 complclamc nll' novas L' cliscrim inadas por Bates nos seus dez aunos rl e pcrc1-,rrinaç5o ,~m Tcfft·. Enln• os n1acaccs, 1ll· ca11cla npprcl icnsonJ. t'.Onl:.1111-sl' :\8 q u uJi dndc~. \Vallacc. o cmu]o <lc D:u,vin. 1..:ollccciouou 500 fruni lias ele pas::;aros. E no raio dl'. uma hora. nas immcdiaçõcs de Bclcm, O!:i en lomolo.L!i s tas c.i tal ogaram 70(1 varied:1<lcs de bor!Jolcfas, tJll a ncJo a s I1has Britannic:1s sô possuem fi fi (' a Eurnp:J Ioda :mo. '.'lo occidcntc cio v :dl<: , :·1 ourc la 1los rios, nu varr.co plastica, a sclv:..i C q ua:-;i hostil. .\hi, incio fc ch~,cla!:i na ramaria. ao longo dos a í flucn tcs, dos cnnflucnlc:-. , dos dcflucnl l's ;1s tristes choup ,rn ns. O homem hahita nc$scs rccaulos chi 1nutla l' llvOit11 n a -;o lid:l o dt• JHi l 1u1 a111.;:i s
,._ 22 RAYMU!',1)0 'i\10 11 ,\ ~ S
verdes. Verde o tapete, verde as cortinas, verde as umbcllas, verde as gnirlan <las, verde a paisagem. Debab.o desse toldo de esmeraldas, dev orando-se nu lucta pela vida, - a fa una m~is dis1H1r e hctcrogcn ca, cuja mult iplicidade ele cspccimens vac <l a onça fcr o1. á róla pacifica, da s·uc01ijú enorme á coscavr.:l de trcs 11a lm Os, da an ta musculosa ao jacamjn vcntriloquo; <los p atos, dos jacús, dos rnuluns, das saracurns aos jaholys, aos morcegos, aos tnman duiis, :..ios ratos; elas araras nos periqu i tos, elos jo.plins aos ba trachios. cJos yrapurús ús formigas, dos tucanos aos bcm lc\' is. Fructos e tubcrculos pobres de sal, os desses legares forçam os animacs a procu rarem o chJorcto cJc so<lio no solo. Ach:1m-n'o. Abrem l.! nl fi o enormes covas na su pcrficic da tcrrn, cscavo<las a garras, a bicos, a patas. ~1 unhos, a fo cinhos e abarro tam-se da mo.leria crystallizoda e appetcci<la. São os barreiros. onde os bichos todos, desde os vol atcis aos quadrupcdcs, vão comer cantan do, gras nnn<lo, ulv anclo, fu ngando. chiando, numa confr.1ternização que rcflcctc o. ahundancia daqucllc alimento mineral. A fcridu ~lbcrtn no chão pa!'do-vcrinclho. grnm1lndo ele tanto bico e de lanla ga rra que o revolvem, rccord~1 a unhada dum gigan le, onclc St· encontrassem aves e passares de pennas verdes, ;'lffiarclln.s, azucs. ci n1;eo tns. pr etas, .i conlraslnrt'. m com o ft1I vo
N" PLA:-.1cm A:-.1AZ0~1c1, 2:l
maJha<lo d3 onça, com o glauco-aço do tapir, com o mel-tabaco do veado, com o negro-dourado do kaga do. Se ah i, porém, no arco poente da bacia, a vida aim1a é du ra, mais para lés tc, no ori en te tla plan idú, ness e benigno baixo Amazonas, de c:unpi nas pastoris, de varzcas bucolicas, de vcigas florida s, encantado Paraisa Verde, tudo L~ doce e fecundo, alegre e convida tivo. A luz. crun, cm pordh a~ de ouro, iJlurnina a vas tid iío da cam pina, m acio , •ergcl de velltulo sobre o qual o gado pasta e rumina melancolicamente como nns éclogas llltlfituanas úe Virgilio. A formosu1·a dessas varzcas mordidas de claridade. \'arri,l as pelos nliseos. :ittinge a zona lacust re. dcrr ::mm nclo- lhc não só o colorido e a bcllcza. mas a sa htbridadc e a far tur:1. Sobre o::; a lliplanos ,to uortc e do sul. nos rcconcavos e nos ch;1padõcs. nos picos e nos despenhadeiros, nas qt1cbradas e nos alcantis --- o crmt>. a solcdadc dos tabuleiros dc:-.Iiahilados, mal vcs li<los de flora eniez:ida de arvoredo miudo, r ibas cm que o cajueiro ari5o se alte rn a com o ca pim a greste, criando o campo rios pl ana ltos chamado coberto . Por vezes, sobre ondular. lcs manchas de rochedo, a lembrarem vag:is <lc um mar pctrifica<lo, ovultam as urzes, os cactos e os manclacarús assignnlados por l\lartius, nos ser tões a. <luslos do nord{•slc, como sylva Jwrrida. Apesar todavia das observações scieuti-
R _,.,. Y M r :,.; no :'-. t o tl A E s
ficas <los n:llurnl istas, l}llc rasg:.im ,·c u~ na Historia Naturn l, ;t lc ndn cnll'cmcia-sc ú 'Vida do lwmcm. ro<lc:.inclo-lhc de mystc ri o ns. pas~os t· 1.1 chro n icu. A yúra. o bllto, a \;t1rupira, a Uoiuna, o yrapurll fazc t11 parle do mais pi ttorcsco folk-lorr. · da popnlac;ãu. ta propria muirakitan. pedra jú<lc. trulrn lhada cm relevo, nnrn lclo :;agrado que ns Amazonas guerreiras davam aos amantes no lago Espe.lbo da Lua, 110 t cmp" dos amores. t :.llvez po1·
quc se ligue a um cpisodio íi ctido, pcr11 wucc1...: cni grnatica. Os sai1ios e os i.11vcsti g:ulon:s st• con tra <l izcw a n.:spd to da origem e d ;,1 cslrucllt ra dt'S~c tali.,.:;n1a11. 1>arccc o produc.to victorioso da a lchimia e la horat\;1 nas rctortas tlo ahorigt·nc. E se o indio anda co11Jplelamc11tc ,irãc<lici. mau gr~1d<, :1 cateclicsc rutila da c.<;pacl:l. :..1ind:1. é cllc o seuhor dr1s
clcl'r:.Hieira!- faixas do hinlcrlcmcl, clom ill:\ndo a regirio das vertentes alJ ruptas. das florc:-.tas snmb"rias e elo deserto desnudo. :'fosta:- ,·isadas i.111-
prcssionis tas. resultan tes ,te miudo.-. e .-.. nmcs, unia cousa im[llCstio naYclmcntc s<.• constut :.i 1H1 çorr<"r do tc1upo: o vallc enxuga. Os lllanancin<:s. a s font e:-, :.is Jagô.is <los a ltip) a nos reduzem suas ~rea.s, scccu111 de anno para o.nno. T::unhl\l11 nu fnnclo da hnda, na k•rra nova, igapó~ i 1mncn:;u~,
antcriormcnk inacccssív<.'is ao trilho h11111 a1ll1. cnlnmcsccm-sc de restingas, _levanlum o fundo, <lcíxani o lc: ito v ir ;í lem a para o beijo fe cundo dt1
~.-\ PJ.,\ ,..,. 11 :11·. ,\:,.1 .\1.0 :-. u :.\
luz . O phenomc110 se observa mesmo JIBra alC111
cl:1s uossas fron tei ras, corno st: fosse eonting:entl· a luda n terra americana. de ICslc n <1~slc. O Ingo T iticaca. a ,1.00() melros <l c a lt ura, apertado en tre ~, Bolivia t o Pcrú, de onde flu em os primeiros fiktc~ do Bcni, um dos formo.do res do i.\Jadcirn. sccc:.t visivelmente soh uni pnJlio constante de nc· hli11as. A cí d:lcle de Tla lllla nnco. ,tntcrior l:ilvcz ;·1
ci\'il iznção incnsica, adoradora do sol, a ma is rc-1uola 11rb . ..; do conlincntf> colo111bi:.rno. que eoJJt~, :1 cx í.s tcnci.i pelas ruinus gra11di osas cm clczc11as de secu los. dc bruçad:l, no nascer. 11.ique llns aguas que a l'eflcct:a.m na pompa l: tw mar~l\'ilha dos p:ilacius e dos monumentos, ac!ia-s<.~ hoje .i muitas 111 iJl1:1s do \.'O]umoso lngu. Extcn!-O de ,·in lc lcguas pur dez d t· la rgo, cortado de goiolw, CJlll' o nav<.'gam r.mvol\'iclos na bn11 11:1 andi1ta. esse tanqul' de trc:1.cntos me lro~ de 1iro l'11nclicln.dc imita a Ain.i:wuia : :-. ccc:.i lainhc111. De maneira que os fu turos viajantes da plunid<..~ clfu inocciul, eurio· sos <l<' conferir os relatos c1ue c~la geração coorcknu , h:i() clr ter. como nús teinos agora. dccepçõc!s forl i~si mu<.; na lopographhi , n..i hy<lrographia. nos h:dJ ilos l· 110 clima, tanto mais vi\'as quanto ·as q ue ~ssaltarn, de clcccnnio c1n dcccnnio, os p ro· prius fil hos du Hollan<la, paiz ql1l' se altcr,1, cJUl' st· modifica, que se transfigu ra sob os nevoeiros cio norll' clu Europa. Os corlts que o Amazonus e
2fi RAYMUSD O MORA BS
d emais afflu cntcs r :1sgam no valle. grandioso trabalho potamographico, vão mctamorph oseando a bacia e seus aspectos cm trech os t:io difforcntes. que as gcographias escolares ntio res iste m n vintc.annos sem uma revisão minuciosa. As margcn!. recuam de um tado e se ampliam <le outro; as ill1as mergu lham aqui e afloram 3colã ; os canaes divagam e as praias m uda:n-sc. A maioria el os cursos <lagua, ton tos de clari d ade, e.brios de fuz. csma os hori;.:ont cs. A majestade el a pla nicic. d l' dcsmedi clas lindes de ICstc para oés tc, gua r da ainda no seio vi r gem aspectos de t.1:l mo do variados e mulliplos. que os phc nomenos hy<lrogl'aphi cos e os phcnomcnos ntmosphcricos. duma extremidade, são complet::nnentc desconhecidos on outra. Assim, qua lqu er exame qu e porventur a =ião abranj a os arcos oppostos da .ircna for mi d avcl. é co n tradi torio e fa lho. No oriente da bacia, nos aíflucntcs, nos lagos, nos pn ucs que rct alh::nn a gleba do estu;u io , apesar elo trabalho const:inlc do.s aguas, na d yn:.:un ica constructora, tudo é p lacidez, tudo é quietude. tudo é se renida de. Os p er i anlcms de cano.rann, ~mitos <la~ margens como na,•ios vcrclocngos clns yar..i s, sobem ~
descem no vac e vem mnnso dus mares. São c~rncraldiuos tu fos fluc luantes de grami11ea ondulado. pelos ventos. Ahi pousam us aves oqu~llicas, pcnsntivn~ 11mas, vig'i lo.n1cs ou lr: ts . mas to<la.s :1i-
N A PL:\NlCU.:: Í\.)fAZOX lCA '!.7
tentos para den tro Uess.o.s ilhus suspensa::; na fl ôr da corrente, a ver se descobrem, no intricado l::ibyrintho das raizcs, os pcixi nl1 os, os insectos, as ccllulas que se cscoudcm soh os t::ilos <lc capim. A's vc.zcs, pa rn amortecer a ,•aga, o tapuio mctte a canôa cn1 que marisca nesses tape tes erra ntes e vac, ao sab or da monção, pililosoph icamc nt~, perscrutand o os sit ios daquell a derrota imprcvjs ta para cllc. Nalgum as lag:ôas mais quie tas, paru<las e rit'.!gras, fóra d a :.,cç:io da~ quadl'a turas e das syzig:ias, reJion tam no cs1:1altc verde dos charües vcge tacs, <lt:hruados de tinta fcrrugc11 la , as folh:..is numerosas da vic toria-rcgia. Marche tam a su pcrficic. De chloropliylla carregada, quasi
g lauca, com pc<lunculos cxlcriorcs e floridos, qu<! se erguem <lo fundo p alus tre acima das bordas, essa nyn'.1:ph t:a de tamanho de prato::; e de tamanho de tachos é, ai n da, tutelarmenle7 o agasalho d os ophidíos, dos chclonios, dos pura.qués, dos hy<lro::;âurio::;, que debaixo dclln se ab rigam. E em~ quuntu no seio do levante da esp lanada, não obstante o lraballio constr ucll\·o d a natureza, tudo é calma e remanso, lembrando um quadro m orto, n a curva elo occidcntc d a. plauicic, nas r::impas alpesfrcs, nas angusturas andin as, hcmicyclo das montanh as que. se dcsmaulcla.m e se dcsaggrcg:.un - tudo C vertigem, turhilhúo, fa isca, relam. p ago. Nos corredores de t~1bat inga, nas gargau~
íl A Y M t i ~ TI e) } f 11 ll ,\ f. S
Las ll l' rocha, uos degrau s 1k fcl dsp::illuJ. n a s furnas de aren ito, nas loa lh :, s de olh1v ião. u a gua, c 111 gorgoleja s lcnch r osos , esp umando e rugindo, rompe as escarpas, lapidu os pc·ncdos. al a rga os boqueirões. c ngo h- a:-. rJo rcs tas l' desah a. m a na d ciros a b aixo, nun,a dev as la</10 u poc:i ly p t ica , o lé qu e. já nos 1>la inos qun si sem dccli.,,. c, perto dns orlas el o oceano, dctidri pela rcflncncia a tl anlil:a. e s taca e· deposita, nos di la tados rcccp tac n los lacustres e f1 uv iaes, o scd imc11 lo m incr:.1 i l .' Ycgcla l
u rr ::inçaclo d as cord ilh ei ras. Hc~ir,1 liquid,1 e ci uus i f 1.1 lrnlo.sa d o Novo i\h rndo, c !l,1 ma rca t1111 a época cm q uc as uguas, ao fugi r de um quadran te para ou lt·o. modifica m pela colma tugc a p hysionomin <lcslc tr ac to immcnso <l o co n tinente :.uncr icano. E o vallc do Anwzo 11!'.ls, que te ve a ntes ::i íor tn:i de. u11w g:lr rafa. segun do alguns gcologos. h~rn :1gor .1 :1 de uma lyru .
,\ 1-l'il)HO(;[l,\.l'lll,\
:\ S ... STA>: X A \l:\ H()liES
A Am:11.onia ê um iu eguafavt..>1 rcposi torio
de aguas doces, vivas, can tan tes, que sa lt::im e dcslisa m, sob a lti7. crua do
Eq uador, desde us cachoeiras rugidoras nas csca-,las d (' pedra aos lagos serenos nas varzcas infin cfos . C.orn n hacia immc nsa re talhad a de rios, rccort3da de an gras, list~ula <lc furo s, os p aran:b, e os iga pô:- se lran~:~m. se lig:nn, se nnastomosam no ·mais complica do e bizar ro arunhol fluvia l <lo p lanctn. O qua dro hydrographko, cxtrnordinnri o. origi11al. solJ rclcvn t'.crlamcntc no <la propria t cr' rn qut· o t.·n,·o l\"C nu inuldur:igcm rccortad:l de serras t· cordilheira~. Nüo a dm ira pois que os pri-111 ciros n avegantes extrangeiros, a lheios ttO surprchcndcntc labyrinth o, depois de nmn viagem, lh t! confun<lisscm ns cn trndas. Os ;ilrniran t<',S, cxplo.
R A Y :,.r u ::,,i u o ~1 o II A E S-
ra dores, piratas, sequiosos de glorias e amLiciosos de riquezas, empolgados pela nolicia dos continentes que se completavam e dominados pelas mcu·tiras a respeito do Eldorado de i\fonõa, onde os
p alacios se cobri am ele ouro, -- investiam o mundo dagua amazonico, meio mystcrioso, meio lcndario, quasi virgem e sagrado. Vi nham <lo largo. com os :iliscos bojando-lhes os L.1tinos <los galeões e enfiavam-se pelas gargantas cscancarndas no arco tcllnrico <l ~ cos ta. Singravan1 á :1.vcnt ur il, com o scnti <lo nos mincracs, nn s madeira s <lc lei. nas j nzi<las encantadas. Avanç::rvnm. E ncon lruvnm fJorcs tns compactn~. campi nas ondulantes. verdes cstancias, ilhas cm bouqucts, e, mal p:1lmilhatlas as Jindes ribeirinhas, deslumbrados com a conquista, volviam a prüa do!> naus rumo da E uropa. Levavam nlviçareiros, documc n lados de papo.go.ios e de in<lios, a bôa-nova tio ::ic.ho.do. Tempos depois retornavam jú dignitnrios, governadores, vice-reis, buscando a sombra <la jnsignia cap ii.anea de mu itas velas,. as paragens descobertas. Transpunham ::i:s ult imas linhas de comoros e dunas m:uinhas, csmava.m cruian <lo nas hord nd a~ esclarecedoras, e rompiain victori osos a clarn idc parda e crespa. Pesquisavam. cxami11av a111, sondavam. Nada. Abd am-sc-lhes é certo, na cinza <lo horizonte, rios <l csmc<li <los, bahi as ncvocnt:is. canoc!> profundos, decorados pela mcsmn cortin a
!\.\ J>t.AX ICIE :\'.\ l;\7.0'.'- ICA 31
g lauca. p ela mesma umbclla giga ntesca, pela mesm a a k 3 lifa de gram incas, par eci das :."is e nt revis ta s na primeira expl oração, u;1o h avia duvi da, port! 111 o u lr ns, cv idc u lc mc n tc o u t r :1s. Os s ig11 a cs recolh i1los na~ derro tas !Jn lcr io rcs, d cnunci,rn do os co ntornos , os c:1bos, 3s rccn trancias, (J Uc clclc rminava m os p ar:ill l'los t: os 1111.~ ri dianos ao simples golpe d e vis t:1 , a n tes 111 esm o dos i11str un1cn to s sci cnti ficos, Sllln ium -sc tr ag:1dos nn vingança e nà vo lupia d os clC!l15CS rcgio nacs. O rcs1lil ado dcs!=ics l'11g:1 11os tinha p un lü 1w r1·g ri •sso clc"ol:1do :.·1 p alr i..1, qunu d o 11;·1 0 fi ncl a , ·~l 11n c11c:1 lhc, no n:1 ut'ragio, no :issa lto d o inco l,1, 11 0 s 11ppl ic in e na mo rt e . A hi sto ri ~1 do Arn .:1zo11.1s, e nsa ngu ent ada. lr ugicu, 11 wvimcnta d:.1 11 :1 fo hu la, escreve-se com a tint n d r:1mal ica, j,i t ton:sca de la nces 1.:o m icos, s inis tra de· luc.tas épicas. T udo cl c\·itlu á immc n si da d c, :.l JlJ>.l r <·ntcllH:c lc u11if1ir1HL'. por êm r cp Jc la de co11 lrai:; Les. Logo no cslu ar io, o cqu i11occio <lo vc r.:i o :1hrc f un<1ns a nl it hCl:iCS co111 o cqu inoccio do in verno. E' q ue o rcg im cn hyd rograp hico do ocd<lc nt c da h :1 ci a , n.l o <lc seis cm seis horas, s im d e l:icis crn seis mczcs. dcscqtiil ib ra o cffe ito do sol cor ta ndo o Equa dor. Augn1c nta o volume ti as syzigiul:i de m a rço e r ccl ux o das sy;d g ias d e sc lc mhro , ao r isco d a 111 csma lrajcc tor ia ela clliptica solar. Nos d ias de outubro, q llan d o o Am:.i r.01w. s csci'i a scnsi, ·c lm l' nl t.., o clc 111c11to sa lso r. verd e d o oceano
32 R A v ), [ l' x no ) 1 o !\ A I·: :-.
e n tra-lhe surgiclour:1 acima. indo, pelo ga lho scp le nlrionnl, ús vizi1 1ltanl.:as til• ~laz<.1g,l<1; pelo g:ilhu meridional, aos a rredores do pharol <lo ?\ b1 1d ihy. E o ma r dalc1: de P i 11 zon. <lUC espantou Diogo de Lcpc. cobre-se de t11 na toa lha ht 111inusa e radi anle, devido a o 1wc:tiluca m ilinris, que o iffv~H.lc na pilosphoresccncht in fnsori a dos 11rolozoarios. A Ill ;ir é a tlantica, todavia, d cs11ida j:i da sahmgcm m arinha e <lnqucllas vid~,s micrnsc.upitas. nmon ta olém. Pela ba rro do nor l<' ban ha o .l ariúha, ponln poc:Jtc cb ilh a Grnnd c t.l c Gurupã, duzent.ns milhas cm recta <lo cabo cio ~orll!; pela barra d o snl a lll ngc a insub do Cil:-.. iú , nos Estreitos de Breves, duzentos e setenta m ilhns cu, curva <lc Salinas. Isto com a energia nccessaria d o ·nuxo e refl uxo cm lo<la a lo.J'gu ra das arleri:is assi gnalo.do.s, <l as c1uaes :.1 ele i tincrar io m aior C. geograplticamcnlc, a menor. N;io ob stante, sc.:111 a dynnmica <lo , ·o.e e \' em o.o fio dos co.nacs, m: luo.nclc apenas nas margens rasns, nos fu ros lransvcrsacs, nos alagadiço::; e n::i.s secções hah<ls dos aff1ucntes, clb sobe mui lo acima. Rcfl llc nu Xingú e no Tap ajós, ú <lircita; no .lary, no P:11·ú, no Gurupatuha , cn1 Alenquer. no Troml>clas, no Cal<lcirão, á csqllcrda.. O derradeiro talude cm que se a observa, Amazonas a dentro, e somente c.n outubro, tufando lllirrac..ía111cntc dois ccn li1nclros, vencida pela conql rcssüo dos 111a! 1.·Hki ros
;\A P 1..\~l( '. IE .\)!,\Zo:,.,: 1c.\ ;J3
fl uviaes, é no por to de Pari11 li 11s, u seiscen tas m ilh:1s tio Allantico. '.\Ias na cu1hoccad11ra do v.1llc a11partcc oulro pltcnomc11<>: a pororüca, co nscquc ncia d as <l iffcrc n~:as de nive l en tre o llwlwcg dos r im; onde clla se exe rci to e o :.ilvco on<lc esses m esm os rios dcsagu.1111. P ro vt!111 do Yigor com que a corrente ma ritim a nos 110Yi e ll o!I p lc n ilnn ios ncll cs se p r ccip it,1, sol, r cltH..lo nos c<pti noccios,1_ C' IH.:hcn<lo-os rapidam ente, cm du as horns, 11ua ndo pa ra va:,;~1r lcYa <lcz. Os rc lc,·os do le ito, com o impC' lo ti a onda mon t::rn lc, produ zem vagrdluics íorlcs 1k dois e trc~ metros, qu e reb entam nos hahios e n::is corôas, nos rcsallos das ravinns e uas sa lil:nci a.s das orilhas. <lcrn1bando palhoç.1s, a lag:nndo cmharcn~:.õcs, csbor oan1lo barran cos. Enlrc tan lo é bom notar: s<'.i lia pororóc n n:i s cor d :.:i s fh1vi :1cs elo C'.sltw ri o suj ci t:1s :.:i o pn:: a e :10 b:i ixamar el a ma ré, nas co11jnncçõcs l un ares e j.:imais no P urús, como a fíi rmam certos cscriplorcs de Holll c~ula, que rep rod uzem ba m uito tem po e com ~ m esma solicit ud e de eternos copindorcs. os erros e nlé mcsmc as verd ades qu e se t~m dito sob re este ph cno mcno e sobre estas paragens. Ciis to se dc<luz q ue a h y<lrograph ia a m az.onica parece se reger por <l l1as forç:is. Um a, de acçfio ns tr:i l, nf'I entrada do Ya llc ; ou tra, dr acção mctcorologicn , n o fun do. A lu a e o sol, conj ugados, naquclla. A cl_lII Ya e o degelo. ll nidos, ncsl:J. Na
R " y i\l u :,. J) o ~l o R A r:: s
primeira hypo thesc, encher e ,·asar correspondem a correr para <lcnlro e para fórn. ~a segunda, simples diffc ren\'ª de nivc l. pois a dircc triz dus m assas lic1u id~1s, no u llin10 caso, lcm a su::t frcd1t1. apontncla para a fu ~. Enl out ubro co111cçam a engrossar as ~1lt:1s vias. cnt no\'c mhro as médias. cm dc..:crnhro as derradeiras. Aliri l i11 ici..1 a scccn das p rim ci rm,, maiu tias sc~u nd as. j unho das terceiras. A cbla de S . .foão1 pn1·:l os m oradores th.· l\lanúos, alirc all i n , ·a::.anlt . o~ tribu lar ios 1nc ri<lio11acs da h:.1cia, sulcando !'cgiúo alh1vial <ll tpl;.1 da conli-aria, a lugam co m o Rio-)[ar. cm quu11to a tnaiorin <los scpknlrionacs só a lu ga quatro mezcs dc11ois, es labclcccndo-sc assim o cqu ili h1·io das r ese rvas pulamicas, de modo n nü o deixar a via-1natcr sixcar Il\Uilo. A corr en teza, na é p oca abrasadora . ~clcmhro e out ub ro. n,io c:,.ee<le C' lll Obidos, ltacoatiar;1, u milh,1 e mci..,, 1nal fl uin d o íóra <fahi. A' J)roporção que o rio cresce, a ·\'docidade cresce lanib em, nlcanç:.mdo, 1i.1!i c id acl us referidas, qllatro, cinco milh as na plenitude da cheia; seis, sele, oito u nw nlnn tc, nns angusturas rem otas, cujo <lccli\'C é v ivo. Assim que a desc ida <las aguas se a11nnneia pela florcsccncia dos taxiseir os, pelo dcsapparccimenlo <las tronqueira~ e ilhas fh1dun.ntes que de rivavam ú :m pcrf kic. e ain clu pela harra~em cscu rn do lo<lo no ca u lc das arvores, a m:.1rchn da caucl:11 diminue. dcercscc11-
35
do harn1oniosa1 ucn tc com ;.1 es tiada. E xccpciona ndo os :.iffhtcntcs J>rctos, verdes e azucs, q ue não 1nodifita111 as tin tas co m ~s es tações, os brancos, os Lancntos e leitosos , de transparcnlcs q11 c foram na kmJrnra<la cxsiccante. voltam U nuunça turva na t·:putu clt uvosa 7 cm vir tude <los sedimen tos que arras tam. Os rios typos de pla nicic, Juvar)', .Juruá, Purús süo pat·dos, cgualmcnlc uos m istos, cl<.! p lan itic e dt· p lana lto. sc111c lhantcs no i\fadt!ira. Os <lc molde c.:11rncknsc, que descarregam cm sêrics ele lagos e ha hias. a c~cmplo do ?\cgro, do :sr hamundô, do Tnmi bctas, do Xingll, t!o Tapajôs, de fina colorar:rn csr.:ura e verde. pcrturhados ele massas dcltai<..'.lS na coufl ucnda, est rei tam-se na fo%; os de p lauic:ic. r-,rrossos d e ,·asil, sem deltas. romp<.:tll <lesafo.g:ulamcnlc nos dcsaguado11 ros. E a .i noma1ia mrib se accc nt'ua .se levarmos em c.t ll :la q ue u ns süo apenas vehict1los de substa ncias humícas. hotanicas, cm qua nlo que os ou k o~ con rluz.cm detritos m incracs pesad os de faciJ prccÍ Jlilaç:"10. As cil cias a rna;.:onicns elevam o nivcl de um metro. nas cercanias do es luarjo,a iler., quinze. Yintc e vinte e dois ú1 ctros em Manáos, lqui los, Porto Vel ho, Bucca do Acre, S. F clippc, para dahi cm <lcantc, rumo das cabeceiras de cc.1<la curso. cm ramo dcsceud cntc
de pa rab ola, díminu.ircn1 na gra daç~lo cm q ue se a ltearam. A principal caraclc ristica. do Amazu nos, JJ O en!.i n!o, é a mctamor pliosc. Parn fh:ar suas
H ,, Y ·~1 e ~ 1> o Z\l o u ., E s
li nhas de drenagem, 11::i c.:onslrncção cla.s rnnldm·as que o apertam no ca11011, npaga de noite o C}l H'
clclin cou <lc dia. Solap:.i, roe, gasta, p:.i r a mais adcantc rcs laurar. no tear potamologico, a topo
.gra phia que sumira. Os vastos cacnuaes que íazian1 a for tuna dos muni cipios de S:rn tarcm, Ah.·11-qu cr, Obi<los e Parintin s, con t~m-sc no presente pela terça par te . Foi a corrente qne o~ rcdu1.iu, foi a inun<fação que os 1nalon. C:.:impos extensos. rasgados a braços na. ~lcl>:1 l i torn nca , com casas a quinhentos metros da calh:i, n rs volt a de cinco annos não exis tem mais, cngulidos pe la vo rn gc nt f hrvin. A ilha de Murnt-úl>n , pouco acima el a fo1. do Trombetas, uma das mais povoadas , foi-ta cl r plant ações, extinguiu-se na invcsti<l:1 de trcs enchentes. i\Innicoré, cidailc do l\ladcir;i, n cava 1-lciro etc in gremc ribanceira de argillas vcrmcl!w:-. e brancas, cstú condcmnad a.. Dcsappnrccc ou 111u
,kk ;c, t,io perto se encontra 1\0 momen to elo 11.1u
frri gio. A prJlncirn filo de casas jú _,;e dc!-inpruma ntcrradornmcn lc no hcit;o cio b :1rrnnco. Em N"ovu CoJoni.i, no P urús, n;io ha 111 u ilos a 1111 0 _,;, o C<'mi
tc r io, <lc crn z c m c n 1z, 1lcs ma11!.:hav:1-sc pha nt ;1-;· ticamcntc. ,lcvorado pela lorrrn tc. As urnns Ílk
ncl'arias, cm cspnrõcg, kmlHan,lo prt'ias ele nayio ,}a lguma cnh11nnn rostr ,d, surgia m d.ss c:i nw.,: a:ff,Lts da trrr~,. e. choc:ilh:.m do ft$ esqu eleto ..... cnnw s r os mor\o~ fusse111 c h:11nndos p:': r ,1 () cli n dl'
:\.\ Pr..\Xlt:IE !\ ;\ I.\ZO'.'\lr: \
.hii~o Pinnl, aLa tium-sc soturnamente sohrc as aguas, origi 1wcs ba rcos de Charonl c, e dcsciani sin ist ram cnle rio o.hai xo. Scg:un cJo o.s ma is novas .:ncrig naçi)cs cio gcogra pho Squircs e elo command:111le C. Rcslc~-. chefes ela Jêvn cxpcclicionarin CJLIC
foi <'S pccin]m cn lc t.l\'<'ri~u a r in lo t_·o o assum 11to, o . .\ma;ffmns, em vc1. d e n ascer do Lauri c:ocha. n o dcpar·lnmcn to dr Tnrm n. Pcrll, nasce na mesm a Picpuhlica, mo.s na reg i:ío :inclina ck La Raya . nri Tdh:l tlo Llo i\Iu ndo , coill o nome de Vilcanotn. Rof.1 110 flanco a lvndio d as neves an<linns soh o Inicio l'úsco das nuvens. Ao e ntrar no Brasil~ a lt o eh~ oitc.:n la e dois melros acima do nivcl cJo mar, al:irga-sc po r trc.-. J.:ilomcl ros. Sô cm tcrritori o 1,rasilciro, !Sl!Jll incluir o Tocant in s. suo 1..rnei n ê sele \'C;,:es maiot· qu e a Franç::a. Xu g:ngan ta ele OIJi<!os ,'l. sonda accusa oitcnt:i metros p or 1 .890 ele Indo ::1 ln<lo. Fronteir iço, nn h:-ii xn rcchan m er idi onal desse p onto, f ica-I!ie o lago Grande de ViJJ a F ra nca, cxlcnso de quarenta milhas , danrlo aucr.so, nas i nu nda(Ões, n gaiolas de nove pés de ca l:1 <10. Co m entrad a c sah ida no orie nte e no occid,'.nte. fôra d os tiros da fortaleza da E scama, scr:i fni.:i ] b urlar, cm certas épocas, a vigiln nci a p rccio111 i11antc tlcssc rc ducto cstratcgico. A hy<lrogr,tphi:i anwz.onica, mnu gra do a cohor h.· de sa:,ios <JUc a cs tudnrn, con tin un. a ser uma pagina q11asi i ntacta cln Mi~tori~1 ~:'l lut·al, pouco li<i:1, e
n A Y M l ; ~ O O :\1 O fl A E S
isso m es mo com as ncc essa rias c :.w tcl:1s. tlc,·itlo n.i o sóme nte ús transformações por l[ H C p assa, como tambcm nus er ros dos 11.l.luralislas e h o mens d e scicn cin. HL1m boldt enga nou-se co1n a nn.sccn lc ll O A1nnzo11as, o B arJo de. Tcffé c om a elo Javar y9 H crndon corn a ,·c locidndc el a corrl!n l<•. Or to n, Cas lclnau, Spix e i\larl ius com a altitu d e de Tabatinga. A propria orige m do valle, m o tivo (\e con fli clo scicntifi co entre os esp ecialistas, C vis ta <lc mod o di\'cr so. Emq11anto Af~ assiz d esd obra o assu m plo apoiad o na tlicor ia el as gele iras, '\Y allncc na acção vulca nica e nas correntes marinh as, Harll op ta pelos dcposllos tcrciari os e con sequente levanl a1ncnto gcogc n ico dos An~lcs. Accresccnte-sc, para jnizo m :fr:; firm e sob re o chnos das co n lrovzrsi a s, que as m elhores paginns gcograp hi cas escr iptas sohrc a Amn.zonia são as d l! Eliséc Rcd us; r us ntclhm·cs projccçõcs ca l'tographico.s s:i o as do atlns do B ar.'.lo Hom em <le l\lcllo, <lo is vult o:,. eminen tes. capaci da d es <k 11rimeira orclcm, nã o !rn fugfr~ mn s que nunc a palm i·111nrD!ll a ra d iosa e ,·c1·docnga p lnni c;c equ a to ri al.
GEOGRAl'lllA llOTANICA
Q UE~l vi\'C n o vallc amazonico, adap ta do , por sclccçílo natu ral ou id en tificado ao
ambic nlc 1,or :.iffinidadcs de na tivo, .ip t'<.' 1Hlc. no contac to d iario com o r ei no vegetal, a definir a terra pelo. selva. OLscrva nos alaga<liço.s, nos firmes, nos campos, ú borda dos lagos e ua orla tios rios, a qu:ilid adc tia Jllan ta que vinga al!i. Cad a arbusto, cada a r\'orc, cada liana , 11 0 plano lopographico da !-ilia Jcrnhrançn , co nta a historia cio gr~í o de areia e do scd irnenlo, elo plasm~ alluvion ico e do bloco de 11edra. Arruma, assim , na memoria, os individ uos e a s f::unilia s, de accordo com o so lo cm que florescem. A nmemónica dos aspe ctos tc lluricos faz-se en tão pelos aspec tos da m alt a. A p lanta , .improvisado apJrnrclho r e,gis tado1·, tr:.rnsmit tc, e.las raizcs para a fr:rn-
40 BAYMUXOO i\[ oHA E S
ça, por signacs hi croglyp hicos lia flora traro.1 \os nos troncos, nos galhos e nos ramos. ::1 on dulação do terren o, a S ll :.l conformaç,í.o, ::l sua idade. Rcílcctindo o nomn d ismo do. terra, q ue emigra nas aguas por pr ocessos de dyno.mica hydrogra ph ica, o habitante do vallc ama1.011 ico cmigru tamhcm, ê nómadc no circuit o da bac ia , fixa nd o nn rctcnlÍ\'a v isual as úr cas lcrraqucns pelo p ovo verde ela~ ar vor es; e a g:cogrnphia que lhe fica n.:1 rcmini sccncia ê a gcog:raphia bola nicn. Descreve o solo pelos \'Cgc tacs como os ch::ild cm; dcscrc\' i:J m o destino pelas estrclla s do ccu. Navega pr.lo fi11 esmeraldino ela s orilhas como o nauta d~ts dc.s1.:obcrtas navegava olhando pa ra a ci nza do hor i~ zont c. A floresta dcns:, no paine l das Sl1ns cort inas; a fimhria cln arvoredo sol uciona do C'lll cl~r ciras: o gru m3d o cs lcn dicl o nas cam pinas. n l6lll <lc outros mottvos d :i sch:1 mnra vilhosa. (]lTC' v:"ío elas castnn hcirns tis ~ororócas, das sumaumciro.s
·às sanHuubaias, <l:is piranhcirns its tiriric.u;, el a s <·.athcd racs ,·crdocngas e a lt a n c ir:is aos ·pigntC'US amarcllndos e raslcfros, rcvcl:)111 oos olhos cl l'S!-a
gen te a cstructura da g leba. A sciencia de Hur tt, no cst t1do gco)og icu, transmit tc•sc-lhc pela scicncios de 'i\Iarti us, no estudo bota.nico. Parece que hn ai nda um sentido <lruid ico do sacerdote cclto.,
. na r emo ta vis:.'io p:int lic isticn e adoro.dora da floresta d a s Gallias, ~u i:lnd(l l' iJ!uini nando o hornc·rn
K A PI..\ S ICIE J\ )T.\i'.OX IC.\ 41
:1n1nzonic.:o . Logn no cs ltw rio do gr;.md c curso chi gt1a , p::i r a princip iar nas vizinh anças do oceano, toc.la a terra qn c nasce, m al se defin indo c m corUns bombeantes ó. flúr da corrente, i...~ c mpol~n da , cm r a pidn conqui sta, pela ani nga, p el o m a ngu e. p clrt pa lme ira. São as trcs primeira s m nnifcstaçõcs v cgct:.ics ::ihrol ha dns na te rra que elespon ta do seio hyd r ico. E xcrci t:1-sc in in tc rrupt a-111cnl C' ao lon go de ,Iuzcu los m il\1:1!-i, A m ozon:.1s :1 dcn l ro , at ê ~1 po 11 t ;.1 m o11ta nlc da ilhn Gr::10-d c de Gu rup:i. D' o. hi p or dcant (' v i r a-se lllll:l
pagina do li\'rO ela natureza e outras são ns trcs pr:m ei r a s m :i nifcstaçõcs vcgct ncs no solo no,·o que rcpontn, la) a magnificcnci:..i do scc. nar io cm nr r11 mação. Surgem :-i g r rnn inca , a oi ro.na e n cmh a hu l,:1. Por Irri -;, ta n to d c:;las com o <l os outras, desd e o o r la 111 :1r iti 111 ..1 ús 111:ii s rc:c ua d ;1s rcch~ ns d~· p la ni t·ic. \ 1·:11. i d:1..,, 11;1 n w rt: :tl l:rn ticn 011 na corr ente fluv ia, na ;.1sn el os \'Cll lo~, uu no hico <los passa ras - as se m entes m a is vari a das d a floresta , que m1sce e se d eva p a ra a lu clri d ram :.t!ica de hcllcr a luz e d egluti r o ar. BriH:cj;11Hlo e ra m a lh an do. conto rce n do as ha~t cs e c111111a r:i-11b :: n(lo os ga lhos, cacl :1 lypo se esforça n a p orfi:1 ~ill: 111.: iosa tl c a tting ir primeiro a clar id u tlc r rn liosa do l' lhc r . E" 11111:1 hat:1lha surda, ela so m bra para o $O I, nn an.si:1 in.,,li ncl iva de :-.orv<' r, pela gar ~~n la das fo lh as, a t·h:1t111Ha 11:i viel a, ,\ p n11 la de ci 111 a
'12 R A Y -'f n ~ no M o n" r. s
<la il ha de Guru11ú, no entanto. 11.:i.o <l c lL·1·m i11,t sóm ente a~ estrem as lJo lanicas <los prinH.'iro~ in <livith1os aflora n tes na supcrficie do ch;i o que emerge elas toalhas fhrviaes, - clclc n n i11n lamhcm :1 li nha ideal e separo.t iva de d ttns zonas cconomic::is. Para baixo, ao r nrno de léstc, a rcgi:i11 sotu rna ~b borracha; para cim,1, :10 rumo de oéstc, .a regi ii o illuminada dos rebanhos. :"\a primeira. a sdri<r s,•luag9i<1 do poctn· florcn li11 0, o hscu ra, impc11ctravcl, levantada nos pantanos h•lh n.es. ~a segunda, a selva do Para iso Verde, assu 111pto de futuros poemas, dourada, accc:ssivt.: 1, surgida 1rns
varzca." hucolicas. De 111ancira que o hnnicni. t·spcctadnr obrigado destes phcnomc nus~ sahl', pelos clctnlhcs e pelos m o v irnc1)tos ::assistid os. onde se acham o igapó, o ho.ix io. o hu1T;1 11 co, a pr:i iu , o cmrni o roch edo. Qua ru lo ,·iaja. a .: 1.i:,:u1l1;1 ele :-.u11 hussola C u h aste secular dos m adeiros l'arfnllw nt~s. hirtos Iil no alto d:1s ravinn.s, im ponc11lcs lá n a eminencia d os tall1dcs. A projcc !,;;io gcogr~1-p h icn dos scns i tin c rari os, nas ~ingrud uras <li l3-t:uk1s1 é o mappa \'t)rd c <b nw. lt.:1. O mirityseiro frondoso e c lcg:111tc. na pompa tli onysinta dt· sua b cllcza hcraldicu, vac, das lindc.s toca nlinas. cm fa b.:as nllnvionkas. ali! a cmhocc:trl ura o ricn t~I do Xingú, na ilha d o Ca.rra1.e1\o, de cujo ponto, no e::;plcn<lor tlc milha res d e ind iví du os e num a apothcosc thea trnl. desnpp urecc dns h.iixudas
~3
para sur~ir, n:i. ascensão alpcslrc das collinas <lo sul e cios plana ltos elo norte, marcando o friso hu niido <los regatos e n grega rihcirinh a dus manan ci acs qut.: fcrtili;1.a111 os pl:1lós e os tabuleiros. O assuldsciro, tlc c:Jtilc fino, de cahcllcira curta, de frudo roxo, vac, ta111 hcm. dus rains 111arilimas aos chapadôcs (lc :\Iatto ('.1·o~so, ele Goyaz. do Pcrú, dn Bnlivia. Seu nínho, e m[lis o de centenas de pal111ciras, nolados pelos naturnlislas, demora 11 11s cercan ias 1l c Bclc111. dt• Barcarcnn, (lc Igarapéi\li r~·. de ,\haclC:, d (' Curralinho. dl' Ca111c tú, onde ~1buudan 1 cgu :.1huc11 t<: <1 lincaha. o tucuman, o 111 u(;aj:'i, o pal:.HIÚ, <los <Jltacs, como do assahy, sr hC'IJc o viu ho; o carnnan e o j upaty, que cl.1o a fihra: o uhussú e o uhim. que fornecem a palha; a paxiúba, da q ual !'i c· tir:i a m~1dcir.1; n jarinn, qu e offc n .:cc o marf im vegetal. A fronde clcsst:"s csp<..'1..'. i111cn!'i, recordando pcnnad10s 11111 llifori.ncs, desata-se t·m 1,cndücs, cm plumas, cm llan<lciras, cm Jmlmas. Ao ·ce ntro dalguns, como se o gcnio tulclar el e Pomona rondasse por aqucllcs ermos, e a1êm do pomo qub:cssc dar o pilo, ahrolha o pa lmito 11utritivo. O bacury marca a parte a lt a do leva nte de i\larajó, e o aturi ú a parte rasa do seu pncnlc. Da familia dos castanheiros, a Iecylli is ollariu dc lcr min,1 ~ gleba quatcrnaria e a bertlwlfrtin 1•.1·r:r'/s(I a glcha tcrciaria. O acapti, a sapupir:i. a cop:ihyha, o ced ro, a cara11ana úba, a ma-
l f ,\Y)I IJ~ DO 110lt..\ES
cacaúba, a Jlracall lw , tril,11 ,·agah t1ndu, crrnnlc, <lc ciganos vcgctacs, lêm o seu habilHl in<liffc rcntcnicntc. nas \'Urzcas e nos altiplanos. São lypos bohcmios <lo hintcrland, qttc se transpbnlam prt ra qno.lqn cr dohra de chão. A halala, - - altro.ctivo po<lcroso do cxlraclor, diffici l e n llr n!lenlc como as m inas de pra ta do Pcrú. fo. sdnaçüo e. <lcslumbramcnto do aventureiro. - medra níl~ quebradas <lo rio Br~lllco. A seringueira trifoli a da:,; tu·gas industrias, e ncantada fo nt e <lc ouro negro, só vi\'C na tiva na foz. e ua cabeceira <lo Hi o-:\Io.r, sem contar os se us affl ucn \cs <lo stt l. Farnili a r com a cxistcncin '\'cgcta tiva, o habitnnlc desse rcc,rnl o brasileiro n:Jo pl'ccisn desnudar o so ln par:.1 sahcr ~m que camada tellurica se aft1nclam as raizcs <l:u; arvores. Diz, <lc longe, a olho nú, co1110 se cslives::; c enxergando u 111 a proj cct,:ão gcolo~ica. todas as caractcristicas do terreno. Acosl11111on-s~ :i
d t!cifrar n :.is car tas verdes <las margens a top ographi a IllO\'imenlntla d~,s ilha:s, tlos is lhmos, das pcn insulas, do co11 tincn tc. As lin has gco<l e~icas que os e ngenheiros medem a cornpassu nos pl anos, cllc mcclc com a \' is la na fl urcsl.1, contan<lo os parali clos e oS meridianos peln cupula <lo arvoredo, numa visadn lã o seg ura e tão profunda, ao mcs1no tempo que ingenua, como se no muro a rhural es tivessem grava dos os graus lias distancias. Os as lrus 'q1 1c o nor tc ia1u, a :; constcll açücs que o
XA Pt.\~ICIE A':\CAZO'.\'.IC,\
orientam süo as calacê las e as cula léns, as guirl andas <lcsal.Jotoaàas de cipü.s, o fl or i<l o rico dos tuxizc iros, a via-laclca cn fcs tonad a <las trepadeiras, Yislos de qua ndo c 111 c1uarn.lo, raros e perdidos, no seio allguslo e tcne lJ roso <la h ylw:. :;.\fo:s , se os vcgc tacs, pela g:unma e pelo porte, pelas folhas e pelos troncos, nlraYés de jnd iv i<luos e de cspecics. indicam, precisam a ond ulaçiio e a eslructura da glc.:l.Ja, q ue vnc das baixadas aos firm es. dos firm es aos pla lús, dos plntús aos cimos se rra nos - ind i<:am e precisam lamb em o gcncro <las aguas, <lcsdol.Jra das cm ulagacliços nos iga11ós, cm lcnçócs n.is Iagôas, cm cau<lacs nos curso::; <los rios, cm caminl10s nos igarapCs. A p lanta aq ualica, <lesdc os brejos soml.Jrios ús corrcut cs balidas de luz, desde os pantanos solilarios aos paranils povoados. desde os aguaçacs p ulrcfactos ús hah ias i ll uminada:., dcuuucia a p rofuuclidad c, o sabor-, a densidad e, a fauna, u cUr <las massas liquidas. O lapuio sentado á prôa de sua montaria ligeira, lacl caclo ele nymphéas, rodeado de gram incas, MJ111lJ rcatlo <lc boml.Jm.:eas sabe o fu ndo cm que nav ega, o peixe que procura. as cobras que n csprei~am. A<lvcrlc-o a flora ci rcumd untc. O talo <lo t.: arn nú, o móJho <la palnqucira, o clrnrão da vic tor ia-n:gi:1, a coprt da mamorana, o coração da a n inga, a loucei ra <lo aturi:i, a haslc <la pa lme ira rcpr cscnlarn :i sonda da sua ca nüa. Em vez de
mergulhar o p r u1110 no l iq uid(J mergul ha a \'ÍSI.\ na vci;:ctação. Os 1w1·i<1r1ta11s de canar::rna (llH' se d cslocn m das ourcb s 1·ihcirinha~ ou se encosl: rn1 nos c1 cs\/ ii os dos taludes. an:1ncadus nu sus ti dos p elos vcn lo!ói , lr .'.1 11~11li ll cm-l hc. corno ,1s lc: ltrJs cl 11111 a lm!llwch hota nico. a ccr lcz::i da 111an\ <lo
rcpic11u.:lc, da enchen te. d:1 va zank. el a inu ndaç:i<i. E' pel a ch lorophy llu das folhas. p el a c.:asca dos p nns, pela quédn <l os fr u clos, pelo f ludu~r das p ninas q 11c cll c 1u·cvê a syzigia, o C(p1ino 1..'.C io, a a l.ignção. Di~)>ara a frecha e a rremessa o arp:io nf10 s() <lc accordo co ,1 1 a pliysionum ia da :1g1in,
crespa ou l isa. ho rlmlha ntc ou ·vincada. mas sob retu do oricu lado pel as algas, pelas toucciras aquaticas, pelas fo lh as m ad rncadas, p elos rll izomas triturad os, cer to de q ue o tambaqui , o lucunnrê, o pirarncú, a tartaruga, a c urima lã na dam na
sombra <lesses in <li cios. Descobre o rastro <lo peixe-boi pelo capim roidu n;1s pash1gcns suspe nsas ú tona, gregas vcrdoc ngas q nc deb ruam as beir ndas. O m ur uré <les lisantc nos lagos ao sabor das brisas, no violaceo da flôr e no feit io do molde campanu lado, no csmaccido e.l os bo rdos e no aranhol <las rai ~cs, m udo ao extra nho, impcnctra,·cl hicroglypho s il ves tre ao advenu. conta nt il cousas ao caboclo, arguto Chanlpoll ion na 111 :itta nmazonica. A víagclll lriumphante de Pedro Tci· xeir a, m•ssc raiei memoruvcl de Cmnct..í a Quílú,
47
d o fundo :..1nl c11tc do vall c aos pincaros nevados dos Andes, guiado pelos imJ ios nh cc ngah ihas, deve-se ccrla mc n lc aos gcogra phos bo lnnicos da grande naç:.io selvagem, que r isc :.1 ,·am o raleiro p elas nu:1nças (t:i florcsla , que adiYi nhava m o cannl pelo p::iincl vcrdocngo ela selva q ue p ilu lavam ag igari tés d a c xJH:diç:lo pela rosa d()s ve ntos do hcJianlho.
O DELTA
E:\CEPT UA).;1)0 a lguns bra sileiros ri <l ictiJos que dcprimcni a pa t1· i a pol' snobismo, com o fito exclus ivo 11a c xhil. i-
çüo litlcr:nia, raro se c1H.:o n trn uma obra de extrangeiro id onco, ain da 11:-10 vi ndo ao Bras il. que. cx aggcrc e phanto. sic a nossa n::itun:~z:1, crhrndo-lhc fauno., floro., ag ua e ter ra desfiguradas, a.o invcr~o da ver dade. Est5.o infcli;,;mcn tc nesse caso a d e T ho11t~1s Bucklc, Civilisa,::iiu na Inglaterra e 3 de Eliséc Reclus~ E r. tados Unidos cio Brasil. O primeiro desses cscrlptorcs, cuja mc nlalidaclc c~alla<la :.1 nosso r espeito lembra certos lances de Swifl, nas Viagcn!i ele Gulliver, inven ta, no forlc e doce paiz elo pendão aurivcrdc, qua<lros tenebrosos de arvores desmedidas, d e montanhas ina cccssivcis, d e rios inl r~rns pon i'\'Ci.s, d e un imnc!
-19
formi<la vcis. E is(o ct)m o simples ohjcctivo de llll111iihar e diminllir o homem qu e ahi halJ ita, unico pi gmeu , na intclligcncia e no physico, da pagina idca1iza<la pelo eminent e pensador britannico. Dilas essas cousas ha pouco nrnis de cincocnta ~nnos com ares solcmnes e infa. ll ivcis da pytho-11 isa <lc Dclphos, o con trar io de tudo é que se Vlirifica, dando dfreito á ge nte brasileir a atravês elos seu s cstadi stns, <los seus arti stas, dos seus .sm:iologus, dos seus poeta !'>~ dos seus 11lülosophos, <los seu s Jittcratos, ele rir -se da sisuda espidrndcla <lc J ohn BuH. O segundo cavall;ciro desta!'i linlwl:i C Eliséc n cclus. :'\a tram a h cn1 urdida <las .•mas compila<;õcs gcograp hicas, decalcadas em monogra phia s d nquclles qu e viajarmu sob os fogos do Cruzeiro~ cstjgmalisa o Amazonas e nrchitccta-1hc, no co lori do scicntifico da descrip liva ca thcd rat ica, a lenda de que o SCl l delta, ::trras tn<lo pr ime iro nas correntes cquatori a cs que ·rumalll o scptentrião, segu e depois fluctuando na corda vélagic:.i do (; ulf-slrcmn, tJlC se deposi tar n a costa !f<lllkee, onde dcscmb occ.am os rios curlos <ln vert~n~c <los Appal adie~. Esta linda ficçilo, de um terri torio cm marcha, so l> o impulso clynamico das aguas, fugindo do bloco mater a que se achav a ~gglutinado, ganhou fôros <lc cidade e a lgu ns patricios nossos, entre os q uacs Euclydes <la Cunha e Carva lho de Mendon ça, nas asus leves do ly-
50 H ,\ Y M u ~ P o :\1 o li ,\ E s
rismo e nas dobras hcrmL·neutícas do Direito. rcpclir am-n'a e nrrc dondan1m -n'a, ~o paum·j am c.n lo fulgm·anl c da nssimilaçüo, o aulor d'A' margem da /Jisloria insu fflou-lh e o movime nto e u bcllcza <lc seu gcnio attico e barbnrn ao mc.smo tempo. cmprcstanclu a.o enunciado aciuclla vibra• ção l5o for le e coru scanle que levou .Joaquim Nalrnco, qunn<lo o lia 11cln primeira vez a cxclarnar: "Este moço escr eve com cipó!" O Amazonas, segundo essa <loulrin a. não tem de lta ou, melhor, o seu <lclla. por n1o tivos g1.:ographicos tlc ortl1.:111 metcorica, lcllurica e marinha, emigra Atlan lico :tfóra, huscando a nesga das il has e a chanfra<lura das costas longi uquas para se aggrcgur e p ara se regenerar. Embora a proposição reponte dum gr and e especialis ta. como l: o autor francei. cmnpre cx::u11 in :1I-n de perto, ·visto essa obsen·ação não ter sido feita in-loco, o que muito dimi nue o prei.tigío da affi rmativa. Aberta a ca rta nor<lica do Brasil, r csnlta logo ú visla pcrquirentc de quem a invest iga, a faixa litoranca que, aos c\o.rõcs ;.lrclen lcs do Eq uador. se quebr a e ::;e r e trâe, da cun·a suave q ue levava~ para o recorte nbruplo <lc imm cnso hiato. A terra cscancarad~1 ~1hi r epentinamente. m::ircan<lo talvez a convnlsiio geogenica dum :irrepio sismico, p:i rece abrir de léste a oéste uma gnrgunt:1 <lcsc.:ommm1a l, que <lo mesmo passo ê ~mfp·~1, t! hahia. ê golfo. O dC'~'-·,io
NA Pr..,~1crn AM . .\zc,~1c,, .il
nesse tracto da . gleba avulta com l:.1] magnitude que, r e tirados os nrchipclagos de a lluvião a]li disscminaclos , r esu ltaria um mar meditcrranco. cm cuja ,·0Jt3, de l1orizonte. dc,·i clo :'l amplicEio. n:io se cshntcssc a ogivn dum monte ou o ciente ciuma collina. Apenas as ãre~ts de· har1avcnto d e :\larajú, Cav iana, Mcx iana, nuclcn<las de terrenos h'rciurio:-;, fragmento:-; da cornporl a que antigan1c11 tc fechava, dn pon tn cln Tijóc.::o no cabo do ),;°orle, a bacia am azonica. cnl:io separada dr)
Atla11 lico por !lc111c.lhunle al<lr.iva - emergiriam i11signirican\cs Jl J planura liq uid n. A emhocc:.i.ciuru dl·ssc sncco gigan lcscn m c:d c p'ra cima de ::;oo ki!omctro~. Se lcvanuos um cor d~o elas bo rdas d o oceano, c ujo 111alaimc passe por ~fo.capú, foz elo i\larac:'1 1 do .fo ry, do A..1u ~zonas, d o Xi n~:ú, cid:.ult- de Gur upú. fo~ do P:.1c:ijú 1 <lo A11apú, do Toc::111lins . do ~1ojú e do Guam:·1. a tl: :.as bordas tlo oce.1110 novam cntr, na allura de Sali n:is, cllc a lc:mça extensão superior a 1. 000 ki lomclros. Recipiente i11cnlculnvcl <los detritos carrcndos do" akan tis, cuba e:d raordinaría, q ue jú não é rio mas lambem aiudn nüo i.:. mar. <lc. ngnas d oces e •:ilohras. de face quieta e crespa - está sendo e ntulhad o nãn somente pela vi:.1 navegada p elos contluclidos de Orellana, porém cgualmcntc por d ezenas de arlcrias que lhe clcsoguam no rcn<lilhado da~ mnrgcns. E' nesse l'Xccssi \'O rcconCa\'o
52 R ,, Y ~t r ~ n o M o íl A r: s
que · o volumoso cu1·so ve m, ha millcnios, precipitando as areias roidas nos platôs andinos <lo P erú, da Bolivia, do Equador. da Colombia, ila V cncz.uelo. O delta que os gcographos alarmado" j,1lgam ,\ilul<lo e flu cluanlc :1 com inho da Gcorgia e das Carolinns, cstii alli. cm b\lliõcs <lc ca mada~. p lasmando a gleba das futuras vnrzcas e das fut uras campinns cquinocciacs. Só a ilha de i\larajó, qunsi .tod n anhttncutacln pela sedimcatoçiio nas fimbrias <le sotavento, onde a tranquilfüladc polamica e a suaviclaclc das brisas pcrnllttc111 o deposito ullnvial llaS toalhas barre ntas, vaie por un i paiz. Porlug;d por exemplo, <:<Jtlip ura-sl·- lhc 1111li~
ou menos cm superficic. Outras ilhas, do porte d..i Gra1.1<lc ele GurupA, aind.'.1 rcprcsc nt:un cspai;os enonncs, sc111 rnctter os numerosos a.n:h ipch1gos, lcv anlrHlos aC(u i. acolú, e, o que é tudo. o fu ndo do golfo que se a lteia e sccca. L;1\Jor estu pendo, clcsperccbido cm conjunclo, mas .ipprehendiclo cm minucias, provoca · est a interrogaçf1 0: don<lc vem tanta terra ? quem o autor (lesse tr ah al\10 ingl! ntc? A terra vem dos Andes, das puiíw• C'stra ngci ras, dos parapeitos da porte n tosa cordilhciru que se arqueia cm muralha no occidcn tc do valle. A tarefa cyclopica é do Amazonas, seu!'> afflucnlcs, confluen tes e clcfluentcs. D.:rncos, bnixios. praias; rcs lin~as, :11t:m do que jú foi h:tl:rn
ccado, são as rcsn llantcs da failla pcr<·nne <la-
q ucllc fo liul<1so <ltagão, que vomita (tia e noile, nnnos e annos, a materia '$Ol'\0 ida nos ci mos. 'f odavín, antes de aterrar n. arca cxtraor<tinaría que clk está alcrrnn<lo, C claro, não pódc es tender s ua aci;üo dyn:imica parn além da orla JtHH'itim a do t..:on linl'lllc, d e Í<'>rma a cons tr uir, jú n~ csphcra allanlica, a p lanicic entrevista na projccção imaglnu da por ll crhcr t Smit h. E I.! de ta l 1nonta o vo. lum<! de dclri tos depositados, que esse esforço ex<.:ctlc n todos os n umero~ • .t tudos os c:1lculos, pür rnais flc liranlcs e l)(ll' mais arrojados qt1c scj arn. Se o processo h ydrOMrnphico do Arnozonas. nas form;u;õcs dcltaicus, não :,;e c.::01npa ra ao do Mi~s is:,;ipi, que dist1· ih11c a m:1ss:1 al luvionic:1 oceano ..i den tro, at1gmc11la 11do o dcl> r um continental de supcl'ficics magnificas, bpm podia recordar~ num lampejo mal-:. vivo e brilhante, o Ni lo, que traba\h:-ind.o intrn.-cstuario, cnl:hc su a garganta ele cscorins vi n<las de longe, de Victoria Nynnza, <l a );ubia, <lu Egypto. Entretanto, 11<..:m mesmo ú slnuosa e dilatad a artcria africana cllc se assemelha inlclrmncntc, se lc\'::armos c111 conta , num confronto rigoroso, o seguin te pormenor geogrn.p hlco : o ,·astu golfo que recebe o Amazou n~ é an\cs um n~ar inlürior que cs tu ario. Sob o domini o fl uvio e sob o dom.iuio 11rnrit ímo, risc::1111-11'0 as correntes mai~ cnvicza das. que a.vnni-' :11n e rccunin a to<lu!i os rumos. A's vc1..cs. 11~5
54 n A Y )I 11 :..; D O i\l O ll .\ r: S
!s.y1.igias, ao sabor dos cquinoccios, n ouda marítima invade a arena cydopica. , r emontando a csplanadns inacccssh·cis: ús vezes, com a inuodaç;io provocada }Jc1as chu vas e pelo degelo, q ua ndu a bacia a lagada 111ais parece um lago alcalif:ldo de \" Crd m·a. a corrente po ta m ica, ú moda de mar<lsilhoso estoque, vara o Atlantico na txlcns.io de 300 kilomctros. O conflictu dessas duas forças, n a lucla pel a posse de uma área que Ca(la vez m,1is dcli111..!ia e pri•cis;,1 a prupria molduragcm , consoa11 lc s uccc<lc no su l ao rio clri P rai a, ccssar â na hora cJll ClllC a gleba , bem dcfi ni <la j :"1. tenh a en tupido o largo sacco a berto c m dcsaguaclon rn , clcb:and n :1penas, para o.s co11m1unicaçõcs directas com o mar, as ca lhas clrcnadora.s <los rios. Sómente <lepois de tcnn ina<lo esse trabalh o sc<lim entario, quasi inconcchivcl na S lla
grm 1dcza, C que vi rá en t::io nm clclt:1 nos moldes do Pó e do Rhodano, lra11spo11do o abõrclo cuntincn l;1l. para dd icia e lran<Jnillicbdc dos homens <le sdeucia. E se o Amazonas, entre os rnaio.n:s cursos <lo orb e, mo.ntcm ..i siqgularitladc de corre r do poente para o n n.5ecnlc, e111qu,rn lo 0 Ga ng\·~, o Lena, o l\Iississip i marclta m elo sul p a l" o. o norte e elo n orlc pa1·a o sul , por que n;to a clmi lt ir csl:1 outra singularidade: a ele construir o seu delta alhe io aos p:n.idi gm:is conhecidos? Id cn li :rnr essa cspccie ele cmigraç,io tc llnric.1. para ve r, com o viu
Euclydcs el a Cu nha, ;:i terra Sl.' 111 a patrin , C: unta phanlui,;i a curjos:1, n;io Jrn d uvida , mas que fere de Íl'Clllc 11111 problema p ositivo, Imagem original e ;:i h'cYid a, cnbe cc rlamcn lc n :1m poema de sur lo p ~g5o, cm cujos Ycrsos raclio;;os e cqu ipollcntcs, t· JH W '.Z do Ll'lhcs. qu<: faz i;i csq11ccc.: r , t· do Es lygcs. qu<.· fnz ia innil11e t·a,· cl , aflore o Amazo11a s com o attrfüuto de ler um delta myslcriuso, só conhecido d e :::\'c pluno e de Amphitr ite, <la s nymplrns e dn.s y.'iras. Desv io ou niio de visada, scmc.lhanlc aO d :tlt cm isrno I1aralhado r d~s cúres do ir is. a verdade é qnc c:,,.;i s lc um erro fJa gnin tc c m ta l synlltcsc dt: apreci ações. 11 1al dl'ixa n<lo o nan.'gan lc, de:spcgr11lo desses ll1L·orcmas gcogr.ip liicns, dislinHu ir 11,J., mu llip los asJ>ccto:- 11..1 noramicus o d ctall i,.: f id das co;1sas. O :\nw.zon a s. jú o rl iz i:1 Frclll'l'i<.: o H;1r \l~ - um dos mais d uros m a lcria li stas qtH' JHff
a<Ju i p t:r cgrin nrarn. - apc.s ~1r da evide ncia physica dos elementos que o caraclcr iza111, l· uma p1.Tfid :i fonlL· de fi c<)lo, onde os ~abi o.s 1uais aust1.:ros, 1<.·nlacl os quiçú por Satannz. molham cmbcveci<los a fH.·nna de ourn. E tanto 0 asúm q ue mesmo ol h~rndo, scu tindo, }l:ilpnndo, os cscriplo rcs ~e perturbam :-1 ntc os phc1101n enns tn nw ltuosos, e conl radictorio~ do \'nlk. Alg uns, ao descer a poderosa cauda l, j ulgam, n a altura dos Estreitos de Breves, que todo a q uclJe aranhol de canacs, de furos, de lun nci.s, de iga.rnpt:s, t conscqucncin ela
56 HAY)t u:,.;oo M o RA Es
acção do mar, e, scicn tificnmcntc, amontoando argumento sobre argu mento. p rovam a in fluencia da conquis ta atla ntica. Ora a pororóca, c1 uc seria a temida fo rça <lcs trui<lora c~ressa do largo. não. attinge a região decl inada, fnzcncl o-sc sentir sómente nos cursos guya ncnsc, no Ar:1guary, no G uamú. no :'.\lojll e no Cupin1. Nos perfis das r ib::in cci ra s, ta lhadas de allo a baixo para observações sobre a es pccic d o terreno, verificaram os inves ti gadores, nesse local, q ue o solo n:io sômcntc ê alfuvionico, como tambem as í iad:1s de: argamassa q llc o compõe são, cm 1naior cscal:l, de ,·c:gctaes, gram ineas, galhos, troncos, rh izoma~ tri tura.dos, moidos, reduzidos a p ô pa ra a colmatagem na acção das aguas viv as. De sor te que a visada de Alfre<lo \VaJJacc, lançud ;i rclrospccti\·amcntc da planicic amazonicu ao:,; di as pre-hísloricus, quan do o planalto brasi lei ro e o planal to guyanensc não passava m <lc ilhas :i fl õr elas ngu:1s, projecta-sc niti <la e clara p ara o f uturo, Jtois o tr .:1b:1Jh o de sc dimcnta~::"io que modificou a physionomia de tão b'l'Undc trecho topogrnphico, conlin ll :.i firme p ara Ié·stc, na li d a iu ccssunlc <le fechar o cyclo (ícoloO"ico da cons tru cçã o qtrc vac findar nas oriJl:s d~ Atlantico. Sô <lepois dessa ob ra formi<lavcl é que as autorid,Hlcs no ussu mplo têm o direi to dos mais largos c,;ommc nt ari os sobre a malc d a.
OS FUROS DE BREVES
A AcYu~o ot:: u ·:.\o
P EH.OlDA a memo ria <lo cnnnl que os na vegantes do tempo ela conquista singravnm, de velas pandas, p avilhões grilan-
lcs, do mar para o surgidou ro <lo Amazonas. a r umo ·di rcclo e clcsafogaclo, quem sobe hoj e para i\lan ;.ios, cm curva obrigada pela mctropolc parac11sc, tem, forcosamcntc, cJ c atravessar os Furos de Breves. Lab):rint ho extraordi11ario d e mil fios liqn idos, entre um fl a nco de i\Iarajõ e as rcchans lc van linas <lo continente, foi tecido pela acção ininterrupta das agua s, pelo trabalho dynamico do rio. E' ahi que se vê, de bordo cios yaiolas e lran::atl anticos, a flore sta s urgida na gleba mais hnixa e nova do grande vnllc, e, talv ez, mais J, ai xa e nova d e todo o orbe. Terra posl-quatcrn aria, de cons i~tcncia p ouco mai or (( l l C ;l vasa e o lodo. dâ a
58 H AY:\CU :SDO :\lot1AES
impressão de quasi não aguentar o peso lia selva ex uberan te que a ves te e a cm.polga n:i. trama lcnlacubr <las ra<liculas, das raizcs, <los lubcrculos, <los rhizomas, das sapupcmas. Anlph ibia, vivend o seis h oras cm baixo <lagua e seis horas fóra, con soante o flu xo e o refluxo c.hts marés, os seus pequeninos barrancos de <luís e trcs 1nc lros ele alto, sô vislos na baixamar, lembram um chão naufragado que fosse, nos moldes lúL Hcos <lo diluvio, cada vez mais. afuod an<lo. Blusã o, a gleb a dessas paragens emerge e c r C!:iCC. Onde :.igora se levan ta aqt1cllc tci:ritorio rctnlha<lo de furos., jil passou, cm dias rcmolos, um bra(_;o do .:\ 11wzon:1~. p rofu ndo e vas to. A a.gua alii recua pois, 11:1 fc iç:io regular <la bacia, ele ~t ltcrnntivns, <lc substituições, de inconsta ncins lo pog:rnphica.s. Fôra o :tz.al do cthcr. limpo e l> r u ni <lo lú no al to, e a toalh :\ d a Corrente, scrcnn e parda cm ba ixo, lu<'o ma i~ é vcrdc-. A malta nmazoniL:u. 11:1 sua fon11:1 pr imili'V:l, mcrc ncorc:l, si lcuciosa, t ri slc, sem a hc lil'7.a da:-. '\'!lrzc.:i..:; 1, ucolicas e; :1ni111aclas q ue ª"~rnçnm do Aquiqui p ar ;.l o mc;nl ..in lc. tih rolh.:i. ncsst• p onto fechada, h ostil, quasi impcnclravd. Nns cort inas cx lcriorc~, volta<lns p n~a n luz ú orilba do!:- ca nucs, o panucj:imcntu fJorcstal , tingido nn cli lorophy lln nu:mi;atla <bs plnn tas, cnl rC' tcc.c-~c <lc ramos ad,nslivos e de ramos a. rboricolns, misturados n fcslt,cs. a cpiphyta::::, a lian as. a ciplls.:.i g uirla11t ln!->. :, c huvci-
ros vcgc lacs, q ue uniam e emmaranltam a selva na mai s harbarn e arlistica decor ação . De longe e m longe. na dobro. d uma e nseada, no meio dum cs ti râ o, sobre aq uellc oceano de galhos e de folhas, avuHa n copa re torcid.i do. sumaúmcira, cuj a uml>cll :1 desm edida, gigantesco ch apcu <lc sol verde. lrnlisa as distancias e quebra a uniform ida-1I c.: angus t iosa dos f risos infindos. As flôrcs e os p~1sS<H'OS, p~1ra mai s agg ra \'ar a mc l::mcolio dos 11u a tl ros, süo raros e fugidios. i\ Ial se cntrcm ost ra111 , di s t:in ll!s t' pcrdid :1s, nos fulc;rus us ca ta léas arr oxeand o a paisagem, nu ar as pon tas de duas asas rhi cn 11 do o cad~ do ccu . O p,morama, scmprl~ rc}>c t iclo t' 111 1iforn1 c, cxhausti,·o nos hori:mntcs. parece es ta !h.::o, l'lllhora ele facto ha,i a um surdo e incessa n te movim en to constructivo. Apcoas o homem, iulru:m, chegado a lli a dcanta <lameutc, sua\'iZa o aspecto tristonho e cgual daqucllcs e rmos. Aqui. acolú, na ourcla da~ arterias, no a11g 11 Io das coufl11cncias, na foz dos igarapés, -ha r rncas, cho upa na!,, habitações de telha, papcrys, lodos sobre os espC'íJllC!S da pa liçada que c,· it o. ~1 pr<:t1111 ar . ?\as mais ricas, propr ie da des de coron cis, de lati fu ndios onclc tro.balham <lez, vin te, ci11co c11 t a, cC'm machadinhas 11 ::>. extracção da gomm n clastic::i, YCem-sc os trapich es de acccsso aos hnrracôcs. maci eira de lei, esteios de aêarico:·1r;1. lcsnll ra~ ele it:iúh .i, so,il ho ele .icap ú. sobre
fiO J1 :\ Y ;\1 U S D O i\l O H A E S
o5 qnacs avultam cinco, dez, qui11zc mi lhei ros de lenha para comhusli vcl dos y(liolas. Os cães, trepados, lntem acu 311do os bú lo~ <ruc boiam fun gando. Em torno dos casas, mi nusculos giraus <l c paxi ólH1 conlcndo caixas, panei ros, vasos, nos 11uacs fl orescem as rosas e am udurcccm as couves. Nas mora.dias mais pobres, mcío invn ditlas pe la ra1Haria silvestre, :-crvindo de pon lc en tre o terreiro dn palhoça e o porto, ncg1·os calllcs de 11_1irilyseiros, tuírns de lamo, tom bados IH) tijuco. E nu~ aguas ele toth1s, pobres e ric:is, quando o!uavios passam velozes, r :.1sg:antlo cachõcs hra ncos de cspnllla ú prõa., a criançadn, a cw·umi11=mia, no dizer regiona l, n un , clcntro d e cn noitas q ue antes rC: ~ordam brinquc<los, chega-se lJua11tn possivc l ao cocoru lo dns ondas. Os pass:ig<:iros agitam os lenços cm aU.cnses, as cunliantans de lcrra correspon dem. emqnnn~ o os novêlos chi gu a deslocada vão r ebentar espumando nos taludes, reto rcendo a galh nda, _alagnn cJo, cmborcun do, arrebatando, cscm1galhan,lo as igarítCs ~1marradas. Como o cavallo do arJÜc, a canôa (.! o vcl1iculo ch.t gente elas Il has. Ningucm se tr anspor ta de. u u1
sitio a en tro do encantado meandro, por mniti perto que sej a. senii.o no banco das montarias t:sguias, asseadas, ligcirns. Hemn-sc ~i prôu, 1·cmas~ ;'1 mcia-rnh1, rema-se á rC. Umas têm q ui1h ns, ol1t ras não têm. aJgum ri. s t~m o j o~o-<lc-pau, sub-
°N:\ P 1.A:'\'.1<:11·: A;-.i ,,zo:-.: 1c: ., Ul
~li luto do leme e do jacuman. A socicdn<lc simples <los seringueiros, na pratica natu ral da reza, dos enterros, <las missas, lrau~por ta-sc na piroga. Os (icfunlos vão p'ra CO\'a embarcados, embarcados \'50 os noivos, os padeiros, as procissões, os caçadores, os commcrcianles, os lra. bnlh ndores, os eleitores, os namorados, os nrnsicos. O rio é ri rua. Floresta a d en tro. mesmo de verão, a terra é humitla, pl asl ica. como se o.inda estivL"ssc nos primeiro~ <Vias mollcs do Gcncsis. l1upcnctravcl ;,i
h r1,, som l>r i:l , env olvi da na penumbra. lemhra a nave <hun a cathcdral que tivesse ah"obad as verdes. coando os raios solares nas claraboias da foJh:Jgcm . 1/ahilal da hcvea brasillf!wils, nprumamSl' ú llla rgcm de seus tr il hus torcicoll ::ulos as seringueiras ·cor tadas cm m i!lin.res de cesuras, jú deformadas, Unrrígu tlas de tanto s~uar os golpes que lhe abrem conseculi\ram c11tc no cor/ex. Bor· racha da.s 111ws. como 1hc cl1ornam ao leite coagulado, ú parte .a a~un que contém, devido a faJta de temp o pnra scccar, con form e succedc á tio sert5o. e·! magnifica, senão super ior a q uan tas possue a Arn.17.onia, já pela elast icidade 'prova<la, jú pelo tamanho reduzido, jã pela auscncia de impurezas. 1\Iais para o interior dessas insulas cstcnrlcmsc os paucs soturnos, protegidos <le arvores aqualicns. cober tos <le ni mphéas. charcos escuro~ onde moran1 a~ cob~as granclrs, os jacarés, os pe ixes
G2 RA YMu:,.oo !VlonAr::s
do matto. l\fas o que empolga e extasia a quem vence de relance aquellas oi tenta mi lhas sinuosas de estreitos, são os furos, tranquillos, silcn tes, es. mcraldinos; são os hmncis, "'crgeis alca tifados; são os cnnaes que se juntam, se repartem. se csga• lham, se crrn~am, se ligam nu ma an.'.ls tomosll maraYilhosa. A sensação optica tra11smittida por t'sscs paincis vcrdocngos, qu e c:lem sobre o Illa· taimc ribeirinho, é de uma flora nascida nag ua, sem apoio 110 5olo. t:lo fllrli\'as e re;trahidas se mostram as ra\' inas. Os l11fos de verdura einl::ulo~ de: gramincas, de aningas, de mangues, de ja\'a· rys, tão pequeninos, tão lindos, perdi dos nos poções, accendcm desejos de ccifal-os para os jarros <lccorat iYos das salas. Bre\'es, que em presta o nome a região, quer se fale dos furos, quer se fale do archipclago, quer se fale ainda do i\lunicipio, é urna cidade erguida nos firmes da ponta mais occidcn tal do l\larajó. Roça antiga de dois irmãos portugucse~ de ap pcllid o Drevcs, na sesmaria doada pelo fundador de Ilclcm, Castc llo Branco, fo i engculio. foi povo~tdo, foi villu, foi cidade. Banhada no cauda l elo Parauallú, fic:i. 140 milhas ao poente da b :1hia guajarin u. O impulso industrial que a attin~e agora, na extracção das madeiras e sobretudo oa dos olcos, sem alluclir a seringa, j á leYe. o se u inicio num vasilham e conhecido e:.:clusivamen tc por l011ç a de Breves.
N,\ P1.A:-,. rc :m A:'\TAZO:'-tc,, G3
Possui1Hlo nos arredores snburbanos certo barro alvo e plastico, mallcavcl e doêc ú modclngcm, tão fin o qt.c faz pensa r no kaoli m da porcelana, o sen tido nrt istico dos colonos o.floro n nos co11lornos e nns côtcs de vnrios ohj cctos domcslicos. Sen tim ento nocional ou ext rangeiro, esse, que Clll
polg:iva o ciclacl:io ernr. a<.lo daq ucll a urbs? Seriam ns c:1111o li ns formosos elos ccmilcrius elo Pacova l. na ext remidade oriental el o. mcs111a ilha, lornt! ados pelos nh ct= ngaliilias, o factor dnqucll c Clll hl')'O ll ílf io ~Ul' lO cs tl icli<.:O, OLI seriam 3S J) Ol'•
CC'}nuas do Hat ,,. as hillias e os potes It1s itan<Js, crysla llis:1dos ao p r l!sc 11 tc na jarra Bcclho,·cn, de Bor<l nll o P inhe iro, fon te de tudo? i\lyslcrio . O fo clo é. c1uc npp,1rccc11 nm forn o onde se cozi-11h:1vn a m assa, o!J ra mista d e oleiro e de ccrnm is l~1. J arro:;, h:.i cias, porl:i -j oias, tigelas, pucarm;, nrn lgns ele fun do J,rnn co e desenh os vermelhos, eram vcnd iclos a bordo. Tal industria dcsapparccru . As cu ias negras, abertas a buril e pintadn.s n ocre, c 11 j a delicadeza no r ecor te da fig ura e uns ti ntas do colorido uni arl is ln a non)·mo e po tricio ele\'ª :1ct ualmcnlc a :ilia pt~rfciç:1o de n tro dos muros rison hos <lc Snn larcm, tivcrn.m origem cm I3rcvcs, donde se cspn.lhnrnm para modéJos em 2\Iontc Aleg re, Ohidos e AklHJUL'r . Eslu ligei ra not icin do homclll pede l igeira noticia d n terra. Os furos c1uc Í:J'l.cm aq uc lla ren da de prata cm
(M H " y ,\ I li X 1) o )I o li ., F. s
tc:dn <lc csmcral<las. resultam d ulll levantnmcnlo lci lurico. C,ula il ha. das IJIIC ape !'l ,1111 os cauucs, é 11 m hloco trazido de longl' pelo Amaionas, correspon de a um nuclc o tlc fornw çiics dc ltnicas, sig11ifica o gl'i"10 de areia, o dclrilo lllincr.:11, a vnsn \'Cgc lal que se funclem e se mis lt1rnn1 no plasma da gleba que vac ligar i\lar;.ijú ao conli ucnlc. Tra· bailio <la corrente, e llc nrdc-sc lcn ta111c nlc, partic uln a parlicula, fio a fio, camada a ca m ada, Sl'lll a rrep ios sísmicos, sem convtil sc"ies gcognos lica s que <lcnuncicm o furor da 11alt1re7.a. T.inlo ass im é que os proprios roteiros, obrigados pela ondnlat;.:í o do nlveo, se mod ificam. fo r~.niHlo desvios na singraclura. An ti gamcu tc a derrota passa va no furo Pa rauah ú, que r cflcct c BrcYcs, attingia o poçii.o dos :\la cacos, pc111.: lra\'a o :\ turi :'i, , ·,.ir;t \' il
no Tajapurll, investia o Lim ão, o ll uq nú ra e <l escmbocca,·n 110 b raço mc ri dionn l do Alll azonas. Como o Atu r iú é muito apcrlado, dando ncccsso tl ifficil mcntc n. dua.5 emlJa rcações, o vapor q ue descia, tomava p elo ~\facuj ubim. Posteriormente a maiori a dessa s vias foi aband ona da no interesse de encurtar criminho. Quem subin penet ra va no cicdolo pelo Boi ussú, cm cu jo surgidouro um pilaro l guia, nas an!::,.f1.1S tu ras dos bancos da e ntrada, a quiHia tactea11 lc dos na,· ios. Com o flu ir dos a nnos mani fes tou-se U!ll tropeço: a passagem <lo F uro Gran de. Rasa primeiro, foi seccando, scc-
~ A Pi. ,:,..: 1,:1 1:: A :-.r , zu:,,;1c,,
c:w <lo. a pon to d l' os lra ns:i!l.in tir.:os, 11:1 Y:1za ntc , l' ll ca1!1:11·c 111 . T ;,1111!,cn1 a d crradciru scr.:<;:i o dos csln: ilos. o lllHJll ..Íl'::i, an tiga m ente uon~ga \'cl. co-111 cçou a s nsp C'ndcr o Jeito. Os fu r ios bigodes dos p:iquetcs de ca la do, mal a tocav:1111, rlcsapparc(ia111 do lall 1:1rnar, sy111ptoni a ~l'gl1ro de pou co
fundo. Su11 dara111. Aqui 24 pês, [!Ili 22, ocolú 23. Era ({ t:asi a banagem. ~ova nllc ração no roteiro, <fll c volve u no ant igo r io de Breves. cordn do .J :1 bur f1 , com :i s[l hi ,I :, n~,s bandas do poente pelo .fo.cnrê. Dr: sorte 11uc mesm o ,·1 ,·i stn rh1ma geraçã o, o n·rdcjau tc archipcl::igo cresce, se nrrcdoncla, se clcva. esln• it:m do, rasand o, fechando os F uros ele Bn:n•!..
O REGAT,,O
,\ ,\ RT II Ell \'l1Hi1LI0
CO~lO as cs trnda.s <la Anrnzon ia !i;io moveis, conduz. inclo o ho1ncm no dorso, ao sahor e no ntTc.pio ela corren te, o com
mcrcio ambulante, identifi cado com n gcograp hi n d o va llc, assimila ndo e copinn do os processos lia nalurC' za. cm YC.7. de se fazer na terra, pelos caminh O!ó> e pelas clareiras, fax-se n a agt1a, :to longo elos r ios, e na curvü d os lagos. O llu farinhcir o conhecido nas cí<ladcs por t!!quc-léCJU<~ ch nma.-sc, no in terior, regatão; sümcntc. cm Joga r de transpor ta r nas cos ta s - pi ttorcsco Alias da quinquilhari a - o mundo de miudC.7:llS, trrrnspor ta-o no hôjo ele umu galco la que desloca duns, Ires, qunlro tonclmlas, d ividida cm secções ele se.ecos e m olhados e tirada a remo ele fnia. A par le da popn, fecha da cm rodo, onrl c mora o dono, possuc
?\.\ PJ.A ).:JCI E A )tA ZO~ICA 67
uma por ti nhola ab1·indo pa ra van te e outra abrindo para ré. Dentro, nesse compartimento riscado de pra telciras, e ncontran1-sc os artigos mais dispares, que vão da agulha ú espin garda, do phosphoro ú bala, do cigarro ao fogareiro, da sed a ao baralJJ o de car tas, do a lfi nete ao barbante, do prego o.o pô de arroz, do sabo11ete ao leque, da corda de viola no mosqllitciro. da 1·cquinta á corôa de defu nto, do lenço ao cobertor, da chila .á c::;covu de de n tes. O r cga t:i o ,·cnde alli , come alli, pilút :1 arn , dorme alli. Fóra, nas a mur ad:1s de madcir(l pinta das <le IJI:nnco, verde, azul, n.marcllo, cinzen to, lê-se, cm gordas 1ettras, o nome ela ga lcota: - Primave,.a. Constantinopla. Brasileira, :ll onte Liúano, .rlcrearw. V encedora, Sempreuiva. A' prôu , da mei a nau para o bico, sob n told a, sentados na cohertn - os rcmciros, cm geral doj s cnl>ocl os contractados no mcz, qunnclo n;"io sfio jovens parentes do senh or <laqucll as cousas, egressos ela Syria, da Tripolitania, da Andrinoplrl'. No porão co rrespondente guardam-se ns es tivas: carne secca , p irarucú, sabfío. café. assucar, sardinlw, banha, sal, vjn ho, cachaça, alcool , arroz, kerosenc, feijão, farinh a, azeite, vinagre, em summa tudo qu e ~ neccssario á vicia. O typo deste masca te origin~:lJ, misto de navegador e cavalJciro andante, cora joso, a trevido, apesar de humilde e obsc<1 uioso. ca pa7. de varar o ser tão n o torcicollo
ü8 H ,\ y M t; ~ 1) () ;.\j o H ,\ F. s
dos .igarapés, vcn1 de longe, uindn dos tempos cm qu e o sr. i\Iarqücz· de Pombal, c.lc snudos:1 mcnwria , nos govcrna vn <l cspoticamcn Lc de Li sbün, cm nome de el-r ei D . .José, fazendo girnr por aqlJi, alçn<los cm moc<ln corrente, o roto de a lgodão no valor de duzentos réis e a Ji lJ r n <lc cacau 110 valor <lc lrczcntos. Foi portugucz o regatão dessas priscas éras. Não se limit.1va o cngazupador ã t raficancin de gcncr os, tra fica"ª cm corações tamhcm. _Uma vez por ou tra, nas nrnrgcns do baixo Amazo11a~ e seus tri b utarias, r.ona cm que exercia o officlo nesses i<los o merendar amhu laolc :·1 cata do pcixc-hoi 1 <ln gordura de tnrt:iruga, d a m ixi ra, da castanha, elo cravo, d a b:mnilha - o desavisado habitante acordava s::icudido Ilcl..1 nolicia <l e que a mulher, a fi lh a, ou a sobri11 h:i. ltavia ft1gid o cmn o pirnl ~1 rumo ele Obi<los, Alenquer , S:.tnlarern . Gen te <lominacln pelo jugo fcrrco ela mclropolc, não r eagia, e ficava por isso. O cspoliarlo r esignava-se :.l vontade divina, entrevista. na fnç nnhn d o íhcro, pois o advcna, nu peo r das hyputhescs, tinha a lusa autoridad e de sun banda. Ycio d epois o hebrai co. menos a tiradiço. ê CL"rlo, no q ue <li zia respeito a rah o d e saia, e n t.1.nlo mais sovina, mais us urnrio, devoto e fi el no ananl'ar couro e cabc llo elo clwislüu <1ue lhe cahissc 11:.1s
un h a:,;. Além ele monopoliz ::tr o commc.: rci o cm m u:·t·a..; Iocn Hdnd(':,; t•xc m11Iiíicada s t·m Gurup~·1 e
Parintins, donde sóme nte o dcsn lojava 111 as in iCJllU S e viole ntas rcac<:ôcs collcctiv::is1 ;i lira e a tcrr ndo. o israeli ta monopoli zava cgualm entc o commcr d o cl c rcgjliio. ,·enclcndo, trocan do, comp r:wdo o que app a rccia n a fim bl'la litora nca. Afi nal !'ui substi lui du pelo tur co, que nüo sómente in\'ad iu as capitacs. 0 11 1lc p rolifé ra cumo rat o, nrns la m be m os \'illori os e os povoados surgidos no hill l erlwul. :\la l despon ta um logarcjo. co111 d uas duzj as de casul ~1s em roda, lâ se acha o filh o d :i Sublime Poria, c~ pccl ito, su .ldo, tra lrnca ndo e cba 111 ~nd o aos freg uezcs de coronel e dou tor. Dahi se esten de rio acim ::i , invest indo pelo deserto atra\'l:s das vi ns hydrographicas, com alguns conlos de merca dorias. Valen te, sobrio, ccon orn ico, ma.~J"O, possui ndo q ualida des ele resistcncia e fn 1g:.1l id aclc q ue sohrcpuj a m o concorrente, e nfia -se :í aventura pe las co rd ns po l:m1i cas. Seg ur o da hostililb.de da n at 11 rc1.a inclemen te e <ln an tip a thi a do homem rude q ue a n mansa, encommcncl a-sc a Allah, enche-se de infinita pacicncia, de alta dose de llypocrisia e segue regateando de p:.dho~;a ~11t pa lhoça . Evita a casa dos potent:1d m,. como o cl ia ho C\' ita a crui. P rucura o:s rusticos e os ~n:.tlJlhabclo~, os ignorantes e os simples. Chega 11 0 por to s ilc ncios,.u n cn le. amarra e espcr.1 . Se o mora d or Li rd :.1 cm descer, c !Ic galga rnpido n ri !J;rnc~i r n . Co11 1p:1.drc de lodos, qua~i dcsconht!-
70 R A Y M e ~ 11 o ;li o II A E s
ccndo o idioma brasilcfro, approxim~H:;c sau dando, cor tês e reverente: - "Pon <lia, combudrc!" E trnvn conversa, puxando assumptos <lc sua convcn icnci:i. Fa la na bara teza dos objcctos q ue me1·ca, no c::unhi o, lla guerra, na alta da hcvca. O seringucfro, meio ator<loudo, desconfiado, "ªe ouvindo e confronlando mcnt ::il mcn tc os preços allucli clos e os prci;os que lhe faz o patrão. Surprchende-sc com a subid a tia ser inga. ~ã o s;J.b ia. Interroga, dó. co rda ao Íi nguar udo, e seu espirita perplexo fjca indeciso. O conm l'i qu e o avi:1, a (fu cm deve ulgn11s con tos, pnga apenas a q uarta p ar le do que aq ucllc mascate lh l! propõe . Reclamar? Tolice. O senhor dos Jat ifundios cm que trabalha, amplos como paizcs europeus, não o ouvi r ia, con.1 a circmns t:1 11cia, mui to parn ntlender, de i11 corrcr na ira de um hom em :.irhil rnrio, llU e faz e <lesfaz , cltrisma, c asa e b apliza. 'f u<lo is to lhe passn nebu losa e fugicliam cn lc pelo ccrcbro, ct11qu anto o rcccm-d1cgado, na sua vcrhiagcm acalca nhada demonstra, com as cifras 1n :1 is positiuas, a van tagem do i1 cg:ocio. "Com hro. comJ,ad rc". O toqueiro, cnlrcvcndo .1. in jusl iç::t a que o submellcm e abalado com a loc1uela do turco, resolve púr de lado os cscrup t1Ios e foz er peq uena transacção. Entrega duas pcllcs <lc borracha fina e caminha a tC ao batelão, a firn de p esar o protlucto, ca lculado a olho nuns sesse nta kiios. Logo
N,, P J~·\:S: ICII-: A':\f ,\7.0)-JC,\ 71
ao chegar, o negociante, affc ito ao tra to desse Pº"º oriunc1 o do nordéste, cabras e caboclos bronzeados, bebedores impeniten tes, cuja r ijeza de carnctcr se derrete e se furule ao beijo de um copo, offcrccc-lhc meio quartinho tl e cnchaça e p repara a balança. i\las, oh, desgraça l a seringa dú ap enas quarent a kilos, incluindo a cnt refina . .Jâ cortada, todm·ia, não pode, sem levantar suspeitas, scl' ent regue ao legitimo propr íctario. ··Homc, lc,·c esse d iaho !" resolve por fim o ing:cnuo cx trador, pcrlnrh:1<10 con1 o paraty. Obtida u primcirn boia de gomma. o turco faz segunda tcnln liva, c:xliib in do no\' idadcs: violas l1armonicas, suspcnsorios, cn. Iças, camisas, ao lad o da urísa, d a agna flo rMa, <l n kananga, do tonico orien tal. "Olha, co mhndrc, csde chahéu. Brcsidenclc Ilidacio :,;1·1 ctll c usa". O seri ngueiro pega, o lha, culloca-o na caheça, mira-se no espelho. E' um cinza das fabricas de S. Pau lo, j ã dcsl>otnclo pe lo lcm Jto. Arlcfacto tl e terceira ordem, assume. cm lacs alturas, proporções (l c Chrislys e Borsalinos. Tentado, mas fing in do não querer, animad o e transformado pelo nlcool ingcriclo, r ison ho, pilhcricv, o loqueiro inter roga : - "E cordas p ' r a fl auta?" "Não dcm , coml>adrc". Mostra~lhe então o pira la um par de bor.zcguins ama rellos. duros, resequi<los. O freguez examina contorcendo-os, ach ando defeitos. O ottomuno clcfcn clc o ar t igo,
í2 R ,\ Y M U :,.; O o i\l o n A t s
considera ndo-o cspccia li d::Hlc. .. Dura zi 11i.:o a n
nos, com hadrc, húclc cordú ser inga c·u clk, cuuro k un gurú huro·· O serta nejo d-se dcsprcz iva llll' ll lc e rc truc,,, a fog ucudo pel a hchlda: - "Kangu rú natla , courn da lua m:ic, hc rcjc sem vergonha ". So rriso do rcga liio, tr uc n.io lll gc nem nw gl! âs inj lL rias fe rozes. Ad( (lliridn o calt;.ndo. o cahoclo, que j á perdeu a noç:\o de tudo, in tcr rog,, sa1·c,lsLico e espi rituoso: - "Tem anz.ócs <lc vidro ?" O negocian te com o coração aos p u los, de a legre , sente a presa segura e volve: - " ~ão princa. colll hadrc, combr a ". E apresen ta- lhe varia<l as q u inquilharias, jam nis p retendidas por aqu ell a a lm a simp les e esto ica. As transacções p roscg ucm. A b orr acha co nti nua embarcando, e a ba lança a m arcar diabolicame nte para 111enos ·10, :JO%, a tC que a victi ma, completamen te bchcda , en trega a <lcrr:1clcira pellc e salta <lc bordo. O ha lclào desatraca, d epois de receber du;,.cn l<J s, trezentos, q na trnccn tos ki J05 <l c ouro negro. Poucas voltas :.1 j usa nk apor ta de novo. Saudações, cumprim entos, negocio~, que resultam im·aria vc lm cn lc ctn la rgos p rc~ ju izos, tnn to para O cxt ractor como paru o d ono do scri ngal, de quem se clcsvi :1, nessns sor tidas. metade da co lheita cm cada safra. A' bocca do. noite a galco la procu r .1 uma pr ai:1 e ahi pe rn oita. cvilnnd o os togares fr cquentndns. conl cspccia li dlHlc os gr and es brnTacõcs, onde o.s gcrr nlc.", l' XC-
NA Pu :-. ,r.11: J\ )1.,zci:-.IC,\ 73
cu l:111do os rcgula111e11 los tlc accordo com a lei do 44 , não a<lmi ttcm abusos .. . O muculmano in,·ocan<io ).lahornc l, que o p rotcgç, d~i ta n linha nag11 :1, recostn-sc no bailêo, e, á luz das cstl'cllas, pu:,; a o mandihy, a piramutnb a, o surubim para a ecia. 'i\lanhtinzinh a faz cafê , tom a•O com holach:1, e reinici a a via-sacra , geralmente desconfia. do, kmendo os imprevistos, com o olho no p adre e o olho un missa, seguro de nã o estar pl'occdcndo lisa111c 11 lc•. As \'Czcs, unt es d e fecha r o cyclo ele sua vingctn, ncabam-sc-lhc os gcncros. Resolve chamar ú foi -., o prim eiro gaioln que suba. Avistado no Iuucl o do estirão o pc nnach o de fum o, clã uma dcscargn ele rifle. O navio attcndc e a galcota nl rnca-lhc ao coslrulo. Entregue n par tid a de bor· ruç ll:1 : 111 1·<' JH"1.::-. vut.111t c ela r ;is~ ;,ivia<lora, ({ Ul' se
encontra a lrn n lo, o turco sur te ,1l!i o seu cu r ioso cslahck cimc11 to. E o lrn lcl i"ío, outrn Yez aharrola· do, voh·c de novo rio acima , cabo pnss.ido na popa do vapor. Durante o reboque soffr c o ot lomano os waiorcs tormentos. vehem.enlcs ab ,1 los, negros sustos. Yh'C csgotnnclo n c:mb~1rcoç..io C?. safandolli l' da prl>a os t1·oncos flu ct tw.n tcs e atravcss:-idos, sem mcncio nnr o cuidado cm m:inlcl·a, pur meio de 11111 r cnw de fnia ;\ pcipa. cm esparrela . fóra da fni:,;a d e.: grauli ncas e oirn nns q ue ves tem a orla rilic.·i r i11 ha . rcnlcacla pelo ftninla qu e !iÚlic '> caucb l a ri 111 de rrduzi r o t r:1,i 0clo e.· csl'on ckr-sc tl.l força
/ .} R A Y '.\t U N o o ~l O n A E !';
da corr ente. Sub ito, na escuridão da noite, ouvem-se gr i tos de ala rma: - " Bára, b á r a, húr rt !" E' a ge nte do regalão <1uc, q uasi a lagad o, está pres tes a naufragar . . O vapor nncõra. \'ozes de manobra . O batelão é a lado p m· un1 c:.ibo atê n m eia-nau do navio1 passa m-Il1c dois cs tropo~1 cm fun da, encapell a clos p clns bochech as1 cngatamn'o uas ta lh as clum bote, ronda m-n'o, csgo l:.u n-n'o e dcixam-n'o com o diag nostico mariti1110 de que não aguenta reboq ue. R econhcci <l amcn tc lhuuni uho no com 111crcio con11uccli do, o r cgat::i.o paga alto impos to. Apan ha<lo a negociar com ~1 frcguezia alheia e compro melli <la, os proprictnr ios <lc scringaes fraucla clos n1ct tem-11'0 n fcrrüs, surram-n'o e largam-n'o d e buhuia . Ao dohr:ir de certas pontns , ta l l! o o di o que lhe vo tam , ,·C-se alvejado ela malta. Enco lhe-se, encafua-se com os tr ipula ntes no p orão e vü1gn a toca ia por ar tes do diabo. Ninguem lahu ta mais arriscacl a mc nte do q ue elle no vall c, rod eado de i nim igos, ccrcaclo de perigos. :N"ada o foz, cntrclnnto, esmorecer ou recua r, e, aff ron ta ndo a prOt)ria mo rte, sobe aos ultim as m o. na <lciros para cx tor(Jll ir u 111u bola tlc borracha e vender algum as ga rra ías de cac.:haça.
AS í.ERRAÇüES
A AT,FHEUO SALüSTl,\ XO DA S1L\'A
A L AfB J:\ i\TE 11 us agua s, eston teante na tc rr..t, fa isca n te lla luz, s ur p r chcnclcnlc na
flu r~t, prodi giosa cm tudo, a Amazonia po:,,,:,,,u c . sU no nssum plo cerrações, lrcs cspccics : a J>rovcn ir.ntc das chuvas, n pro venie nte ,l,1s qnci:11;1<1:i ..... :1 provenien te tlos " ª Po res. A primeira oct<HTC <las hordas do Atlan tico ao fundo do
vall c. A scgundn, n as vnrzcas pas toris, ele i\fa rajô. 110s p rados elo baixo Amn;i::onas, nas sn\'anas do r io Brnnco. A lc rccirn, nos grupos insulares dos al'ch ip cl agos do cslunr io, no Solimões, nffl11cntcs e con f111c11 tcs, trechos cm q ue os ventos reinantes no Equ:1clor Lrasilciro, dcs,·iados pelos focos rlc nllracç:lo das ca 1npinas rasns, C\'itam as florestas (f ltl' dchrua 111 :'.HJncllcs cu rsos. De no\·cm lJ r o a
;.1hri l. c o m ,1 i nvcrnncln, cxcrcç~sc cm tod a a h acia
7(i n" " '.\! v :-: u o )r º n ,, 1: s
o phc non1cno da ccnas·t10 das chuv~ls, cspccia l-111 en te nas noites .sem lua. Cordas clng:ua i u tcrminav cis, a recordar, nu1n a 1·cca11 ilu la(::Ío bihlica. ns diluv in11as catarnctas cdcslcs, <l cs~c.: m ·das a lt urns, alagan d o a planicic. E ludo no longe, dns seis <la l~u<lc ús sei!; cb. nrn nhã, fica fúrn elo raio visllal, i1npenctravel ú visln, res tringido ao mn bilo cs trci lo d uma reclama preta . >-"a en trad a e sa hid n. d esse lem))o invern oso, no en tan to, ns trovond ns e os tcmporacs, pcrlu rb amlo n escuridão, accend ctn no espaço a fni sca clcc tric:n e illuminam inlcrmHlcmlcmcntc o r ecm·lc <las o rilhas. E com o ::i naveg::iç5o nn1 nzonicn é lodn topogrnph ica, f eita mnis pelo relevo da ter ra que pelos signacs da corrente, os 1nil pontos de rcfercnci:1 estend idos nas mar ge ns, ;is umbcllns i>otanicas, as clarcirns do matl o, as boccns d ns lagos, os igm·~1-p és, as eminencias d as ravinns, as enseadas, sobrcpujan<lo na or ientação da der ro ta os rebojas e os rcmnnsos - dctermin mn com precisão as cur\'aS do cnunl projcctado no alvco. nqui be irando, nlli mciando, o.e.oh\ cnvicznndo n Hnha eix ial <lo rio. Nestas condições, cles<lc que as marcns do roteiro, dis trilH1i<las nas lin<lcs litorancn.s , sej am rcc<mhccidns sob o mau tempo, os navi os trafegam. Ora os clarões das faiscas cle.ctricas, num r apido lampejo, ê verd ade. dei xam " islumlJrur o scenario. De minuto a minuto, o
77
raio ziguczaguc;:indo no firnrnmcnt o pcnnittc \"Cr o vulto clum a sumaumcira~ o p erfil duma barrcir:1, o resal to dum talude, o tapete <l um:.1 pnstngem de ha muito catnlogtulos na m emori a d o navcgi'.l nte como balis3s ,10 ilinerario, mnrcas para a travcssin. A emba rcaçílo abre então duas, Ires qun.l"las da rosa para o largo e vac, rumo da. marge m opposta, percorrer a. ourclo contraria, {1s vc..-:cs a sombrn duma ilhn., o heiço chanfrado chun hnnco de areia, até que no,·o rclamp::igo e novo acc i<lente, botnnico ou tel1ur ico, lhe modifiquem a. singra dur a. O fogo do ccu serve pois de pha.rol nos lrnnspo1·tes que sulca.m a f,rranclc nrtcrin nessa s noites negras. A segunda ccrrnção do Ami'.lzonas, oriuncl.'.1 ela mão ,lo homem, C mais perigosa ao lr:1 feg n d os trrmsatlanlicos e dos goiolas que a refe rida. Origina-se: da queimada dos campos e dos roça.cios. Apparccc nos m czcs scccos, ele s etembro e ou tubro, quando a plan icic comhurida, C':-;siccadn pelos ardores do sol , cresta os :irbuslos e m:il:l o cnpim. Aprovei tanclo esse estilclo infJ.:unnta.YcI das grnmincos e d o a rvore<lo mjudo, os morndores queimam- n'o.,; n f im tlc que as pnslagens. no cnhir das primeiras chuvas, clcsponlcm noyas e tenras. O incendio, lançnndo turbilhões de centelhas no espaçà, lavra e a last ra -se pelns campinns, devora as pt\stagcns, carboniza n veget ::u•,i o ras teir.:,. E nvolve a s cnpociras, as
i S l! A Y ')I U ~ D O i\I O n ,\ E S
ilhotas isola d a:,:; nos prados, rcntcin a fl or c!-'i l:l vfrg<.·m. ataca-n, brecha-a , de ixando pe lo me io d os ca mpos e na orla da. mnll:1 o s ign:.11 <lcv:islad ur de su a passagem. Yêc m-sc, então, negros e combttridos, os ca u les <los fo rmida vcis vegctncs. ~ o topo desses m ad eiros si ni s tros, :-.c m ga lhos t' sem fra11-ças, n 20 e 30 pés do solo, com o li~ücs ac rcos l'
giga nt escos, ar dem os am agos c m gra tu!cs hrasas vcrm c ll ia.s, lcmhrando, pe la noite af,l rn, lampcê>C!-. mal np agn<los de umn f esta d<.i lit:rns. Logo ua ba liin de :.\Inrn.jl'i, a poucw; h oras de B:: km, j ú se c ncontr,1 a f umaça cm Ic 11çóc~. cm mantos esparsos e lc t1 l1es. ,Espalha-se, oscilJ a. dil uc-sc, desapparccc, retor na, frnca uindn, devid o ú lrlrgurn r1a a r!trin e ú dureza dos aliscos, pontei ros e fi rmes nessa região. Não succcclc assi m a lgumas centenas de milhas pnr.1 o occi<lcnlc, ond e os vent os já a m ortecidos no anteparo d:1s ilh as dn foz d o Am azonas, p erd em a força . :\ la ) o nnvio nttinge a zona pastorH ela cmboccaclu r a cio Xingú, elos campos do Aquiqui par a cima1 a ccrraçiio se m anifes ta com todn n c11 e rg in. tornando -se P<? r:igosa. Hu noifcs cm qnc. :vingad as a~ coll inn~ da Prainh a, o va ll c parece i mmcn::;:1 forn alh a de mil chnmmas destruidoras. A atmosphcra C morna e a bafadiça. Fogue iras sini st r a s. -de a lta~ 1i11gu as el e fog o , rccor<lanclo a matc ria ignea d ns c ra teras
vulcanicas, lambem o cspnço e il111m inam o qu:1-
l\',.\ P l..\:SIC IJ:: i\)t,\ZtJ;\"lC.\ 70
~II\) scnsnci ona 1.· A \'Urzca ab rasada, n crepitar, a chinr, a cs talnr, arde por todos os fJ Ua<lr:-antcs, espan tando os quadr upcdcs, cspavori :1do as aves, ;.1fugcn\[lndu os c.hclonios. alcnrnrizaudo os sa.urios, as::;omIJ1·,.111do as serpente~. A fu11w. rn , n cupinr todas ns figuras, c1cvu-se c111 tromh:ls foC'midaYcis, aprtuna-sc cm columnas, suspende-se cm voht ta:., csflorn-sc Clll capitcis, clcsrlobra.-sc cm (!dwrpes, alastra-se, <lcrrama-sc, infiltra11<10-st.:, domin ando e i.:obrindo, num to ldo immc nso, a terra i11 1mc11sa. Dú-sc cnlfio um phc110111c110 imprevisto, m,1gico e lhca tra l. Os contornos da flurcstn <.' tia glchn, na dis tancia de cc111 hraçns, lo-1nam form as <liffcrcn tcs. A topograp !iio se nltcr:i, o scc n:i rio se mod ificn. Repoutnm rios ll :-t:-. margens CJ ll c eram frc.h n<l as, clareiras nas orilha s que eram com pacln~, .sa licncias nas costas que eram lindciras, cahos nas rccntra ncias ribe irin has. ilhas n os tlcsufoga<los d as hal1ins. E toda uma st'.:1·ic de recortes a lheios aos planos gc.ographicos, desconhec idos das cartas, extra nhos ú r e tin a <los prati cos e dos p il otos, hai~a. afu nihl-sc, arr cdon<lasc C!> lira-se, encrespo-se, confu nde-se, adensand ose e dc_5fuzen<lo-sc ao sabor d as brisas reinan tes. Ncnhullrn vis:io cducu tla e potente olravcssa n ro.m a acin:1.e n lada <l css::ts IIU\'Cn:s, cnj n caractcristit.:n prcclonün ante é deformar, como se o lapis da nalurcza, l,u ff:lo e indiffc ren le, subvertesse,
80 R ,\ Y :'-t li -:,; n O i\1 O !l A E S
cm carica turas trcmcncln:s, a face das cousas, a image m das figuras, o rel evo das :-ibancciras. :'.\las o ven to, por urn instante, vnrrc a fum uc ~1 . l impando o. sclv.'."l , o solo, o or e n ogua. Cla re ia. VC.sc lu do fi c ln1cntc cm vollu. Ni ngllcn1 !iC illud,1, porem. A situ ,1çâo, c111qu,u1 to n:.i o raiar o di a . l: cheia clcssas...altcrn:.itivas. Dab i a inst an te re torna a côr <l c cinza, e as formas b j1.anas, clcscon li cddas, <lcstacam-sc outra vez, c nc:.mtacl:1mcn lc, criando uma cartographia ignorada de quan tos vi vem sub in do e cl csccnclo o grosso c:.rn<lal. A terceira ccrraç[io é conscq ucncia dos vapores q ue se <lcsprendcm da gleba hum id a e mal abroll1a cl a a in da elo seio l iqu ido. Pri11cipi a cm abril e maio, assim q lJC os affhtenlcs remotos inicinm a vaznnt c periodi ca. A terra cncha rcacln, expos ta aos raios · elo sol, p rocluz a cva pora<.::i o, q ue, logo ã b occn da noite com n 11u~<l a cl n lc mpcratura, s e condensa cio nevoeiro scm clh :rn tc ao el e Londres, pareci do no fog das costns no rtc-umc ri cnnas, m ais cla ro que o russo ele Pctropoli ~. A neblina cm finos ,·cus de noiva p r imeiro, frocos, capulhos, · franja s, cor ti nas , ma ntos grnssos dep ois, erra no c thcr docemente, gir:111cl o, drcu111dnndo, até q ue se abate sobre a terra, phan tastico sudario, enchendo os rc.: c:1 11 tos de lonS ::ilvaclios ele neve. cmprcst,:rn clo ú paisagem equalor i:11 q1wdros ela Gro enlancl ia. O a mhientc u lgocl o:iclo, {1 proporçüo
:\'..\ PI.A:'\JCIE A:'\l,\%'Q:-.;1c:A 81
que a madrugada se approxim a, engrossa, tornase espesso, red uzi ndo o horizon te aos muros <le m11a caverna de gelo ela Laponia. A' medida <fUC ns ,1gu n:-; escoam e a va1:;:mtc se manifcstn do rncmtantc pn r a o jllsan lc, a c·crraç:io clcscc tnmbc m dos 111:J. ll lHlc iros, cnm inho d os clcsagnn<louros. Chega a ?ilanúos, vac m esmo att· Parinlíns, su r gi 11-clo dahi, sómente cm j ulh o e agosto, 110s furos <le BrcYcs. Pouco se faz sentir nas paragens largas, nns hnhi:'ls e na.s angras, Jogares em que nssob iam ~s r.;orrc n tco; .:t r. f ca.<;. Se nes lcs pontos, todavj::i., o nc,·ociro n.:sultan tc ela evapo ra ção ·11fio é nrriscad:1, nos ctirsos longinquos c1:·1 prej ui zos enormes. A coin1.: idcnda do seu npparccimcnto, abril e lllaio, nnqucll a~ recuadas o.rtcrins, com o <lecrcsecr 'elas a g w1s , qunnclo os gniolas nas suas dcr rackira s vingL•ns lcvn111 o ahas lccimen lo do ver;'io aos scr iugacs a fastados, traduz-se cm muitas pcrip ccins e acci<lcnlcs fatn cs. As vazanks rapidas ulli , cunsequcr:cia elos íngre mes declives e <l:i. lllll
dan1; ~t da es tação. sécca e impolente para rcprodtir.ir os rr. piquctcs que mantêm o liqui do das cordns fl u vincs cm 11 iv<:ls e levados, assim que são 1n-cscnti<las a bordo, forçam os transpor tes a descidas im m c diatas, vcrdaclciras fugidas. Os commnnclanlcs cbs embarcações, justamen te alarmados com a perspectiva d a estiada, r eunem os offi cl acs, clelibcr :uu, protes lam, descarregam a mcr-
82 H " y :-.1 e :,,.; 1> o ;\l o 11 ,\ E s
cadoda u<1 uc111 do desti no, e, lun1ulluosn e prccipitac lameutc, a p))0:rcl11am-sc para o regresso, que, paradoxalmente. consiste no desap parcl l1amcnto. Desarmam o to ldo <lc lona ú prc'ia, <lcsmon tam o
pau d e jack e o pau d e hanclcira, guardam ns talhas <los bo les, colhem os gua rd in~. n.,; cnxardas, os avêns. os hr~rn da('s, todo o cordamc, <'m snm m a, ca1rnz de sei' tncado pela ram:11·ia do arvoredo <ichru cndo na ca l11a, l:uu,:.:1 111 <hrns qt1nrlchnl:t ~ de am.11-r;:i ·pela J) Ú})a afc'ira, fi xam o ch i
cote de honlo nos cunhos de ré , e vi rnm cclcrcs na direcção do jusante. Aquelb cauda de aso a rrns lada p elo fu nd o do rio, i11cxp lica,·c l aos irn.:xpcri cn tcs, tem a drtudc regularizadora de não deixar q ue as pn ll1ct:1s da hcl icc, no f im das voltas rap idas. qu ando o k u1c jú perdeu a acção por falta de segu iment o do gaiola, se cravem nos salões de labatinga, rcsallas de barranco muito communs e perigosos por nll i. P ar lem. aos primcll·os a lvores cln manhã, envoh i<ios num denso man lo de neblina. Singrain com te cla a guarnição n postos, vigilan tes, a pilan<lo, <l:rndo guinn clas ,·ivas, sa l\'and o a galhada pendente. d ns ra,·inas, dcsvian<lo-sc <los frisos ahcrlos ú flôr <lagua, dcnuriciadorcs de a mugos de píra nhci ras f incru)os no alvco, contor n:.111<10 os li sos hnmhc:m lcs ú ~u-
NA Pt..\ ".'l;JCll~ ,b!.\ZO'.\' IC,\ 83
111.:rf icic do cauda], indid os de p edras soltas nu ,·ano11. Escap~1 m m uitas ,·czcs a esses d esastres,
vi 11.~:rn1 m il c11q 1ccilhus e (lcscmboccam vicloriosa
mcntc nas confl uencias desafogad as. Vêm com os galopes dos mastros lascados, os halaus tres retor
ci dos, os turcos a rrancados, as omurad as risca
das, ns heliccs quebradas, os pavCscs m a'cl1ucados,
os vaniudi us pa l' li<lus, e, pelos es tais, pelas gaiúlas, pel a tolda , gn lhos, 1·amos, Jianas, festões, parasilas. ci pós, fo il iagc11s, l c1uh ra 11d o deuses egressos <los hos<rucs, <l hinclaclcs coroadns de , ·crdiira, engrina ldadas de héra, perseguidas por nymphas sc:h-ag-cns. Nem $C111prc succctlc assim, lo tlavia. Ao fa.zcren1 um:t cur..-a, e nfiam-se rna !lo a dentro
ot1 vnram o terreiro dos barracões, <1uc o 11cvuciro n:l o clci xára ver. Com a m archa trazida, aggra
\'ad a pela currc11tc ,·cloz, cncn lh am viule 11 lam e11-
k. Leves, nfio lbcs fic~t o rec urso ele reduzirem o
C3lado por mna descarga im111 ediala, capax de com JH'nsa r a vazan te do r iu, ..-crtiginnsa e inclcmcn lc. No cspnço breve d e seis h oras, encontram
se de (pdlha ú mostr.i, cavolgnndo perigosnmc ntc
ri hnnceiras quehradiçns <lc vin l e a vinte e dois melros a prum o nas cstiaclns. V~raneinm a lli. E
a f im de que n.:i.o adernem e se ntlo d espenhem
d:Hptellcs imprO\' isn tlos cs la lc iw s, pa ssam-se a s
n ,\ " ~' u ).: o o 1r o 11 ,\ r. s
amarras das ancoras e os viradouros de arnmc, lesados a cstralhciras, dos m as tros para as florestas. Na secc :.1 1 ló no alto, patillüio rom pendo as touceirns si1vc!-.lrcs, pa lhcl as aber tas no nr, cascos de fôrn, recordam no.v ics•phan tasma~ que andassem, dirigidos por almas llo ou lro muudo, navcgantlo pela tcrrn.
AS LENDAS
A le ia arnch ni <lca das lcn<l::is amazonicas,
vasta e complicado, comica e lragica, tan to mais cxtraor<linaria quanto envol
ta no mystcri o, C originaria <le todos os quadrantes do globo. Seus fios · lcnucs vêm do seio nativo do p roprlo hinlcrland, da Grccia, do Eb'YPlO, da Inclia, dn Scandinavi a, da Lusitania. Em cada ponto da planície cquinoccinl, no occidentc ou no oriente. nas collinas do sul ou nas·scrras do norte, inventadas pelo aborigcnc, trazidas pelo africano, espalhadas pelo portugucz, div ulgadas pelo foras teiro, lngenuas, invcrosimcis, risonhas, tenebrosas - as his torias <los ani macs e das sereias, d os gno1nos e dos pagés em pol gam a imaginação fecund a e plaMica dn gente que erra no valle. Orcllaua, o prirnciro cxplorndor da volumosa ar-
H ., Y :.t u -:,.; n o )1 o n ,, E s
leria, egresso do Pcrú, 1rn.s apcrlurns dum combale mallograclo, mal escap o das frechas selvagens, criou n len da cl:ls Amazonas, mu lheres gu erreiras q ue conseguiram, af inal, dar o nome da lr ilHI ao rio. Nesse folk -lorc varia<lissimo, espectral e nrncabro, ú semelhança dos contos de Hoffmann, perpassa n car:1s::m a dos bichos : a tar laruga, e o b ôto, o jabo ty, e o veado. o yrapurú e :1 p reguiça, o macaco e o morcego. a cornj:1 e a cohrn; desf ila a rCClt:.l <los d ue ndes: n y :"tra, o ,iurupnr y, o curup ira, o m atinln pcrcra ; a lém do l"citicc irn cb s ma locas e dos m ocambos, dos v illorios e das cidades, q ue ir rompe theatra l e insp fraclo, ,·iclcntc e illum inado. Um a por uma clcssas nar ra tivas, ele accordo com a raça qnc a p roduz iu, guarda o scutl<lo infan til ou astucioso, de moralidade Oll <lc vicias. A histor ia cio jnboty com o vc:.ido, de asp ec tos simples, vnsa da nn ~trn<lit~io pc:lu hondatlc d a m5c-pre la~ uma das primit ivas amas da cr iança civili zadn na Am.lzonlu, é. se m dt1\"iCb, or iunda da J\frica. Feitu a apos la de quem corri a 111:1i ~ .
os k ogados ali nharnm-Sc cm fi la qu e cohri~1 o p ercurso a transpõr e o cc1·vo, scgnro de \'l'Tl<.:t'l'.
I,rnçou-sc na clcsfila da, dcsc1woh-cuclo o nrnx imo da carreira. En tretanto, no chegar na 11~eta esta. b clccicl.rt, .bolarHlo a .rt h nn pela bocc:i, j ú alli encon trou o jaholy, folgado, risonho, enxuto. E o ,·caclo. apesa r da fantu, perdeu :1 parti d~, ::rn lc a
~A Pt,\ ;,.;1<:11: A) L\zo :-. 1c.\ 87
ns ttu.: ia do adYcrsario, ou melhor, dos milhares de ad\'crsa ri os. A yára, f ilha certamente da exaltação mari Lima do ibero lido cm Homero, modclndn nns se reias irresistivcis de Ulysses, fund a dor mythologico de Lisbõa, C o espantal h o do homem destas plagas. 1'Ic laclc mulher metad e peixe, lindos cahellos comp ridos, b usto cheio, cau da de cscnma5 m ult icores, a formosa nympha vive nas mnrgcns elos ignrapCs, nas bordas dos lagos, nos lnhuk.s d os r ios .seduzindo os tapu io5, cn can tan<lo-os e carregan do-os p~na o f llll<l o. Sempre qu e dcs.1 pp ar ccc um rapar., perdido ou mo r to, attr ihne-sc :1 desgraça aos ardis ap:iixonados <la yá ra . Em form a de lon trn, no perfil ela garça, sob as pennas <la cigana, surpr chcn dc o imprudente e lc\'n-o para os seus dom inios, lü nos pélagos profun dos, ond e os pala cios dt..: cora l, r ecobertos de <Juro. c-ravcjados de saph ir~s, c uíci lados de nlg:ns, f a;,;cm as del icias elos q ue se. deixam con dul..ir por aquclla tra içocirn dciclaclc. O bôto1 cspccic de toninha dos mares frios, vermelho ou brun o de pcll c, ê, por sua ve.z, o flagcll o das tlonzcllas, dns cas:ulas e ctns Yiuvas. De q11::u ulo cm qu:111do, fcri<lh. no coraçã o. csqucccmlo p nc. mãe, irmãos, a familia toda, nm~ rm1'w11tan, no b ater agoire nto dn meia-no ite , é nrrast.ula pefo ,·oz penetrante do monstro. q ue. trnnsíor ma<lo num jovc11 princípe de c.sp:1 da :·1 cint:,, pluma no clt:qien, goln <lo~
83 H. A Y ~1· lj X D O i\[ O 1t A E S
~Iédicis, punhos de renda, <l ct.l i ll1a o ha 11<l0Jim senta do nu m tro nco <la rHJa tH.:cira. A moca c omrnovt<la, d eslumbrada ante figu1·a t:"i o distincla, a lira-sc aos hraços <lo mancelrn. a tC que a aurora, c nt cliluida côr <lc opala e rosa, comece a des tacar elas somh r as o contorno das co usas. Yê cu tão a rapariga, com espan to, qu e os p és elo seu a mante apresen ta m os caJcan h:lt'cs voltacl os para t i fr en te. P ercebe ter sido viclima do dcmon io da~ aguas, e, ate rrada, t llllll lamp ej o fugid io ele memori a, reca pitu la os pnulcn tcs conselhos maternos. Ao grHar csp a,·orid a , olhos fúr n d as o rhitns, pedin do soccorro, o galnn, tresa ndando a piliú, <lú um p ul o e mergulha n a corrente. para . Jogo cm seguida, tra h in do a iden ti dade, vir à lona mostrar o foci n ho verm elho e sopl'ar ;-:oml,c lciro um jaclo <lagua na dfrccção cl:1 in fe liz. Em torno ela canúa ele gunrniçõcs ou pnssngcil'OS fem in inos. os maldifos b ô tos, aos pares, aos hnndos, boiam, fu11gam , saltam, 1110:-trando o dn rso e as fo l'lnas, na faceiricc m agn ~th:ador:.>. du co nquis ta. :\fos ns lendas por cxcc11 encia na vas ta rêde 1>ol:1.1n icn, são a da n1fie d:1g lla e ·a (lo yrapu r ú. D :1 primeira contam·sc co usas lerriveis, c1uc ma.!~ parece m irrad iações coJoricb.s do ccrc:h ro de Poc, pcr tur· bado no 3.Jcool . a nn nviudo no tabaco, 011 , qui çú, bebid as naquclla csmal !:1d:1 fo nt e nr::ihc das 1lli l e Uma Noil f's. A Jiuit111a. cohra eno rme, mã e de
todas as aguas da hacia soberana, cios 1agos e dos igapós, das enseadas e dos igarapés, elos furos e elos paranás, das vertentes e <lesaguadouros, náda e Yigi o d um ext remo a ou lro. Quando se ouve um ronco longinqno, que arrepia os en.hellos e põe um frio ele morte na medulla, é clla, o genio do mal, a cobra grande. Seu uivo horripilante, predominando sobre to<lns as vozes, tem o poder elcclrico de par.n lysar a energia dos ou tros animacs. Por madrugadas fechadas e tormentosas avi&lam-sc d uas lochns p hosphorcsccntcs vogando ao largo. São os olhos d a cohrn. E' a h oiuna que anela na sua percgrinnçJ.o fa licl icn, ma ta ndo e de\'ornndo a criação dom estica , .'.ll agnn clo as emharc:ições mindas, crc liniznnclo os curumin,c; desavisados, sorvendo vant piri cnmente a viela elos velhos. Nem sempre, todavia, o dcsmcdiclo ophidi o se moslrn ass im, ta l n. su a faculcladc de mctnmorphosc. ~os quartos mi nguantes, çuan<lo a lu .:i recorda um ba tel de prata, logo depois <las doze badaladas, a hoiu na reponta nos moldes bizarros <lu ma ga lera cnc.:rnl:tda , guind a nll a, velas pandas, singrand o e cruzando sBcncios::1mc11 te as hal1ius. O pa nno desse nn\'i o mac:i l>ro ê feito ele m il despojos funcbrcs. A g:U1a 1 o sobre de prôa, o .st'lbre grande, a súbrc-galinha, a bu jarrona, o veh1cho, o traqnclc, a g,iYca, o joanete, a rabeca são cnmisns, Ycus, lcn çócs. mortalhas, saml,cnitos
no RAY,\1 l,"!l:DO lion,,ES
r em endados. costurados, scrzi clos - sinistro sudario d.e milhões de covas ; os mastros, as vergas, as carnngncjns são tibi as, fc rnurcs costcllas de esqueletos fu gidos d as cnmpas; as borlas dos topes são caveiras amarclladas de pccca<lorcs impeniten tes; os es tais, as cnxarcias, as aciriças, os bra !)clacs sfio cabclJos de defuntos rouh:ulos por Sa tnnaz. E sobre tudo is to uma lin ha a:r.uJada de f ogo, santc1mo ou fa tuo, que r ecorta, ao pa ilor mortiço de cham mas funércas, a ar\'orc da emba rcação levantada para a fu li gem escura elo t.:Cu.
Vclcira, dcita dn n:i bolina soJJrc 1mw das amúrns, q ucrena ao Iéo, ningucm a pega . Sempre que algum tcmcrario a persegue, na insistcnchl curiosa das investidas arriscndas, a galcra-phantasmn colhe Q!,; asa::,; de g:randr. ave hr,'.l'\' ia, orça, mucln de r umo, e, Yoa.ndo com a r;'lpidez cio :i lbatroz. clcixa n~, esteira a lv::i. a espu ma la.mpc,i a nte do enxofre lucifcriano. E' um a YÍs:io proY inda com certcz n do seio ignco de Plu l:"'io. Quem a vê fica cégo, quem a ouve ri ca surdo, quem a segue fic~1 louco. A boiuna, cn trctanl'o, a inda toma ou tras fo rrnas. Se t'ngn11a a huma nidade masc:1r:.1da ele llil"io fle ve la, la mbem a cngn na no vulto <lc lro.nsa tlanlico. Em noites caJmas, qu·a,Hlo a a hohnda celest e represen ta so turna e concaYa Io nsn preta, sem estrtlla.s q ue pisquem para a tcnn, e a natureza p:1rccc dormir cx ha usta, rompe n solifl:io o ru ido
fll
ele um \'apor que vem. Percebe-se ao longe a manch a escur;,t precedi da pelo marulho cachoante no patilhão. Seguidamente destacam-se as <luas luzes bra11cas dos mastros, a vermelha <le bomhorclo· e a verde de horcstc. Sol>rc a chaminé, grossa como uma torre, vi,·o pen n acho <le fumo, que se enrola ua Ycr ti g:cm dos tu rbilhões molen1larcs. es tendendo-se pe la popa fóra na figura dm11 C()11tc ta negro. ~!omentos depois já se escuta o harulho u i tido do.s mad1inas, u h:1 tcr fõfo das 11al hcl a :-, o bada lar met:.illil'o do ~ino, o con juncto, elll s11 1111na , dos ru111orc::; nascidos d1.ts nsino.s flu cll1:1nt r~s fflll' s:io a~ naves marinh as do scculo XX. Em terra. sobl'C o lrapichc, ú lnz vncillanlc d uma la 111p ari11a de k crozcnc, alguns in<lhi<luos discu!cm a propriedade do sleam: "E' do Lloyd, é da Boolli. C d a Lamporl, t da It aliana '': Por fim o tlt·~l·on liccido \'aso se aproxima recoberto el e fócos dcctril"lis, poh ·ilh a tlo de poeira lumi nosa, como :,;t,: uma nuvem de pyrilam)Jos cahissc sobre um ma r.supi al immcnso elos idos pre-lllstoricos. Dimi· nuc a marc ha, tem um cscaler <la am urada pcnclurado nos turcos e o chicote duma esp ia pendeu· ic <la casta nha de prõa. Avança devagar. O tele· gr~tp h u reti ne mandando a lrús a fi m <lc quchrar o frnco seguimento, e uma YOZ clara, do passadiço pa ra o c.:as tc llo de vantc, ordena : ·- "Lnrga" ! A ancora num cho<J UC surdo e csp::idanantc toca na-
H ,\ y )1 u :N 1) o )1 o u .\ E s
gun, a amarra corre fu r iosa 11clo cscoYCm, e a mesma ...-oz, cslcnto rit:a. novnmcn lc domina ; -"Aguenta ! Como diz u filanw '! "De la n~·antc", rcspondc1l1. Arreia só ,1:> e dú YOlla". Em. segu ida rcsoa o signa I de promJ> lo p:1rn a casa d;1s rnachi-11:1s e lu<ln c~·1c el e suhito 110 silcn eio lu111ular elas necropoics. As pcssôas que se ach:1Yam na margem resolvem, nesse in tcrim, ir :1 bordo. "Com ccrtc..:a é lenha (jllC o vapor precisa'', cm111ncn lam. E 111-harca111 n uma das montarias do parlo e seguem grnccjaudo, picando a l'cmada, brincando. Mal se
. avizinham do clarã o que circumtln o paque te e · ludo clcs appnrctc e ngulido, af undado na YOragcm. F:rncc giga11 lc!ica tragou singulnl'mcn lc o majes toso_ transatlanlico. Asas de lh ürcego \'i br:nn no ~\I' , J>Í<JS de curuj :1 se cntrccntzam, t: um assobi o fino, sinis t ro, que entro peln ,\lm a. corta o espa\:o. deixando os caboclos aterrado~ de pa~ vor b a tendo o queixo de fri o. Examinam offlictos a csc~ridão cm redor. cntrcolh :.1111-sc sem fab, gelados de medo, e voh·cm ;i hciruda ti ritan do de febre, assombrn<los. Foi n boiunn, a cobra grande, a rn fic dagua <Jll c criou tudo aqu illo, ullucinando nuqucllc tcrri\'CI pcsa<lclo ~s pobres criaturas. A segunda lcn <l í1, d.os duas dcrra<lcíras referidas aqui , é a do yrn purú, passarinho <lo tamanho d um l: t1rió, cujo can lo m::1Yioso e fnsdnanlc tem o condúo mn r.:wi)hoso de a ltrahir, rasteira e submi ssa,
~A Pr.,\XTC:IE A:-.1.w.o:--: 1c,\ 93
a fauna toda da malta. A' rQ(I:\ elas grandes arvores c11 1 qu e pousa o a lado can lor, ao modu lar as notas sonoras da sua garganta de ouro, a mult idão a llenta dos bichos, presa ãqncllc gorgcio ondu lan te e arlistko. cstnca suhjugada, contrita, cnkvnda na musica sol.Jrcuatural <lo passarinho fei o, de plumagem dcsgrnciosa, mns de l>e ll c;.a lal ele voz q ue evoca, pelo confronto, o Cyra n o de Roslantl. As aYcs, os Cf uadrupccle.s, os chclonios~ os ophidius, os balrocl iios, os na da dores, na Yarzca e nos lagos, pasmados, coufun cl idos, aclmira<io.s como se de novo S. F r ancisco de Assis viesse fo lar ,1os passaras , ou Sa nto Anto nio de Lisboa a11-dnssc a pregar aos peixes, escnlatn q uietos, enrolados no fio doce daqué1Ie novelo chromatico. As ~1ra nhas e os tamancl uãs, os cupim; e as ant us, as form igas e as araras, os 1.:arrapatos e os ta lú5, ns rúJas e ns ser pentes, os saracur:ls e as ouças, rcvcrc11 lcs e <laceis como se es tivessem ajoelhados sohre a nave sngradn de c::i thedracs Yerdcs, têm u scmbla11tc piedoso e fra ternal de quem ouve a sym phonia religiosa do o rgam <l 1rn1a IJasilicn . As nolas irisadas que se espa lham no cther r ad ioso, tanto fa zem lembrar r isa das de crianças como fnnf:uras mil itares, orações <1c m onjas e pipi lar de ninhos. Na a mpli dão ha qua lquer cousa de morno e flc suave envolvend o a terra e n nn lurcza. A J ui do sol vibra ndo ao contacto d aqucll a
!14 H .\ y M li ~ D o i\l o 1t ,\ ~ s
rajada de harmonia doura a floresta <le p:1ll1ctas lour as e perfuma as flôrcs <lc csscncias cxquisitas. \Vngncr e Beethoven a ll iam-sc e entrelaçam-se naquc llc sursum corda. Ort>hcu tangend o a lyra encantada p ar::i amansar os tigres e as pantl1cras não ser ia m ais poderoso, hypno tizantc e magnetizador que o yrapurú can tando no seio augusto da selva an1azonica.
A CELSO YtEIJl;\
Q UANDO o verão alJrasador cs t:i findand o no bai xo Anmzonas, no mcz de outubro, o ccu, das bandas do leva nte, barra
se de escu ro no horizonte, e CTS nuvens cOr <l c chum bo, pluml.Jcas, negras, marchando <l c léste p:na oés tc, <las plan uras azucs <lo Atlant ico para as serranias alv initcn lcs dos Andes, passam subindo sobre a bacia. Yi ng am a rcgHiu pastoril interferida pela foz do Xingú e a cida de de Parin-ti ns, transpõem as lindcs 110liticas <las fronteiras que extrem a m ~latlo Grosso com a Boliviu, o Amazon as com a Co tombi.'.l , o Pcrú, o Equador, a Venezuela, e continu am a vo:1r, r umo do poente, cm gra ndes cumulus violnceos e pretos, como asas dc condores g igantescos. Acornpanham-n'as rcntcando a te rra, b alisando a trajcctoria, os ventos
tl6 RAY)lU~ D O :\loHAES
q ue a ssohin m. ui va m, lc vn.ntnm-sc cm ll'o111has cic areia. ras tcjt1m cm tru,•oadas sCc~as. abrem-se cm rcmuinl 10s, clcstcll1nlll cnsas, mc l!cm c1nharcaçõcs a p iq11c, esfa relam ri frança dos cedros e queb ram a ra111:1gc m das su m~rn1uciras. Dias e d ins an tes qn c role do fir111 amc nlo a primeira gula dagua, nw nifcs ta-sc cssl! phc110111cno m clc orologico que ])recede ns cheias. Pela m an hã, no q unclranlc el o nord Csle, p ela tar<lc, no quadrante d o suCs tc, rcgislanclo a refracção <la luz nas n uvens. clcst:1casc o arco-iri s, ponte luminosa e encantada, que liga 11 0 cs1rnçu o sys!ema plm1 ctar io e projcct~. nu menina dos no.ssos olhos, a s sete côrcs do espectro solar. lmpcllidas pelos ~tliscos con tinuam vogando :..u; m1vc11 s a l ê qllc se choctun com as hai x:ts tc mpcr~\l urns dos picos andinos. hlin<lados de gelo, c nca l)o tado.s el e: ne ve. fo rrados de hrum a. Co11clcnsam -sc e p rccípilnm-sc (.'IH chuv:.ls le\'CS, finas , rc fr::111 gc nh.:s primeiro. m al e:nsopanclo o solo. parn depois se despen harem pcsadns, g ross:1.c;, densas , cm Cti taractas que a lag:.un ~,s re:chans, faze ndo de cacla clohra de chão, de ca cl::t s ulco <lc p edra, <lc cad a rego de cncos la o leito ing['c1r.c dum r i acho. Volvem en tão j~l liqu i<los, manaUcir o,c; abaixo, saturadas de súcs. de m incrios, de vcgc tncs, r ic:1s, cm snmm a, do h1wws kr li lizaclor <ln te rra. E .i. proporç5o que o fun do d o vnllc, pe!o contacto refrigeran te d:1 aguo 1HJ \ 'a e flue:nle, vac
97
perdend o ns ardcntias so lares, as chu,·as recuant do otci d<!11 lc pa r a o ori en te. E' que a a lmosphera retemperada, jú conde nsa os vap ores no ceu da pla uicic. Princi11ia a enche nte. Os repiqueJ.es, nome regional cl:is cnxurrac.las. começam a surgir. A corren te qu e a lC ahi não j;1 ,ilém <lc llllt:J., d uas milhas no ma,i.irno, ú f a lta <lé co mprcssti.o exercid a no mun ta11te, augmcn ln n vclocidaclc 1>ara lres, quatro, c irn.:o e seis milhas. De transparen te que era, st·lll scdi nH!J1tos, dei xand o ver cm alguns loga rcs o lcilo <.lo rio, pc r lttrha-sc, ca rrega-se de a r gill as vcrm elhns, a 111 arcll as, a.zu cs, brancas, clnZL'!l l as, enche-se de rcsiduos. e o seu tom claro e 1.:s, ·c·.rclcado trans muda-se num tom pardo e ha.rrc nto. E fJuc ropi<lamen tc, lam be ndo, roendo, solap:rnd o ns ravinas. deslocando os barrancos, cavando as cusci'.l das . arr:is ta nclo, e m.fim , n a YCrti gem dc~tru i<l ora cb sua fugi da, p la nt ações e a nimn cs, casas e florestas. Do collo do ri o giJ cncioso, de Uord:1s cscn. h ·adas como pnrnpeitos ele nbysmos, com eça cn t.:io a su bir a voz confusa e soturna d os elementos q ue se chocam, n o nttrito chaot ico da torre11tc movediça contra a parede a pino das cnllias, contr;i os r esaltos n ntltiformes do ai .. Yeo, contra as la ges perdidas no canon, coutrn os torrões de labaringa des locados das n1argcns, contra as trourp 1cí r:1s tomhadas d a selva. Ger am-se rch oj os e caldeirões. O ruido 1naru1hrmtc conti-
\J8 B :\ Y M 1: :-. n o i.\l o n ., 1: s
nua a ugm~n tando á mcclicla qnc a velocidade nugmcnta lambe m. A força d~·1wmica a t:ica a força cstatica; a agua csborôa a terra. Ouve-se, no fragor da lucta, o baquea r t1as r ibancci l'as, dcspcnhacl ,1s e dilnidas nn ,·oragcm fl u \'ia. A orla concava se aprofunda e dimllmc, cmquanlo :t o rla convexa se espraia e cresce. O fio da corrente, 111arcando a linha <lo cunal de escorias, de ciscos, de d e tritos, que d escem â tona. lembra um~, serpente inlcr m ina,·cl. Em cada fim de ct1 rva a travcsza para o outro l~H.10, como se uma intclligcncia p ert urbada moclcJassc aquc llc itincrario :tffli cto, monotono de tanto movimento. Suhito. o c:n1clal precipita-se cm catadupa elo <lc~rau <lc uma cachoeira, fiada rochosa trans,·crsal, de qued a v iva, e a bre-se num Jcnçol alvi ni tcntc. idsndo <lc luz, a morrer na franja de espumas que for\'cll\ I.l cm baixo. ;\out ra cahiracl:1, c11 1 vir tud e das ilhotas n ascid as sobre o travcss[10 de granito, a agua repar te-se e jorra <lc multip las angusturas, rccor<lan do gal'gulas de ..::atl1cdracs cyclopicas. ,i\Iais abaixo. n o seio duma cnscu<la cortada a prumo. r ompe a riba nceira, abale o ar\'orc<lo ra lo q ue jú deixava descortinar a outra bunda de mesma aderia, ap !!nas s eparada por algumas braças d e solo alluvionico, e nfia-se por aqncUc !\'aradouro, escava, alarga e dcsohsln 1c o no,·o t raçado. Foi uma penínsu la que cHa seccionou, pelo is-
.NA PL.\XICJ E A'.\f..\ZU:'\ ICA
tlimo, para evitar o curso demorado da volt a. O gr;111dc ,'.mel amp11 t::ulo n a violenta operação hydro~raphic~1, conhecido pelo nome de saccado, m uda-se immcdia.tamcnt e em lago. Os gaiolas a dop tam para derrota o curso esboçado, devido não sómen te :10 mc11or traj ecto, como tmnbem aos baixios que se forn1,1m na entradn e sahi da do velho itincrario, onde o sed im ento cm snspcns5o, ao reflu ir das ngllas Cfll c cruzam as antig,1s cmlJOcc,1-duras, sen to, ent ope-lhes as , ·ias com alto parcdi'io dc an:ia. e cnc:u-ccra 11:1<1uc1lc circulo fluvia l e imprevi sto ,1 f a una nadadora. Ao transformar cotnplctamcnte es te J:mcc p otnmographico, a torren te mio .se detem, rola semp re, snltamlo, fur ando, all crando, in un clanclo. Di r-se-iam ns paginas das ,)/damorphoscs, ,·i radas na Amazonia soh o êco remoto e p agão dos cantos de Ov idi o. As ngn,1s dos I::gos c1ue COl'r inm ele dentro p:tra í l>ra, ali-1ncnlando as arteria s fl uYiacs e m ::mlcndo-Ihcs o 11ivcl m inimo com ns suas reservas, com eçam :1 correr de fóra p:1r,1 de n tro, nn ::irmazenagcm dos liquicfos propicias ú fn turl\ sccca, como se um a e11genkiria. d e tilans, ab r.in(l o e fe ch ando comportas ele tanques in1mcnsos, r eglll.'.'\sse a hy<lrogra.phia clcss:is paragens. Os peixes, os jaca.rês, os ophiclios, os chclonios, os cetaceos que tinfiam, na previsão ins tinctiva da vaza nte, sahido da zona lncus trc para o lhalwey dos r ios, re tornam cdcrcs
100 RAYMl ' ~Do MnRAl~ S
com o vicz <los correntes, cm busca dcssns fartas regiões. As marrecas, prestes a })Crder a ultima pcnna com n nlta te mperatura das aguns rasas do in teri or, emplumam-se. Toda o. fauna per110.lta, palntipcdc, nadaciora, da garça heraldica ao guara rosc o, do mergulh ão assus tad iço à colhcrcira pesada, do socó philosophico ao pato nrisco, da jaçanan colori<la ao mnçarico saltitante, do marrecã o vigilante ao magnary mcdilath·o, ao cntrn.r da agaa hranca, fresca. chcía de cm bryõcs, de cellulas. ele insectos, ele minhoca s., el e emhuús, de aranhas, arranca dos aos talurlcs e <lcs:iggrcga<los das mnrgcns - volve, de olho attcnlo e bico cm riste, aos litoraes elas l::igúo.s, na ca ~:a ao alimento appetccitlo. Fóra, no Ama:1.onns, ns g:\i,·o tas grasnam nas ti ro. ias e nos bancos cm dcfc.-..., dos fi lhos. :Mas n invernia aper ta. As chuvas lorrcnciac, desabam acomp nn hadas de rclamp agos que illn mi nam o carir: do ccu e de trovões que abal am a propria krrn. O ar · c1cctri%ncio e negro, rclnlho.do ele fniscos, vomita cstnmpiclos m edon hos 11n fllJigcm (lo nmhicntc. Sohrc a l:rnçn do pau ele jnr.l, dos nn,•ios, quanclo esta é de ferro , bri lh a o fo~o snutelmo, azul e phosphorcsccn tc, scmclhnutc a uma cstrclla que rolussc da ampliclt10 com o cs~ trondo el a tcmpcsladc. !'\as m:ugcn5, a se cstorcer e a es talar no cntrechoc1nc cios ga lho~ e dos ramos, :,. florc!- t[I f:1rf.! l11a clcha tcnclo~sc n~ furia
~ A PJ..\);ICIE A)t .\ZO~ l r.A 101
<lcscncadcada dos ven tos. As tnvorcs inclina m -se, a rque ia m-se, perdem as copas q ua ndo não é o raio, nu ma li nh a quchra c1a e incandescente, que .ali ful m ina Jascundo-as cm duas. de a lto n ba ixo. A 11 aturc1.a enf t1rcci da urra sin ist ramente, a pavora ndo allituacs e homens. A agua, todav ia, co11-
ti nu a a sub ir. Va e engul in do as faixas post-(ft1atcr-11a ri as. as va rzeas e os tesos ela:; campi nas on de pas ta m us re ban hos. Os hahit an tcs a larma m-se. T~m o prcsc uti rncnt o iunes to <le q ue a cheia, ao co ntra rio das ch eias nor macs, tr3g:.1 n iuun dac;ão dcs trui dor~1 d e muitas êpocas memoraveis. A fi m <le nttenuar a des.graça, nrmam-sc as marom l;as
para o gado, largos giraus de achas gros~us e resistentes, sobre os quacs a ma11ada sobe e espera a cstind.1. Ao largo, no fio crespo ,la corrente, desce m ele b uhnia, rumo da fo1. . O!'i troncos de paus povoa d os de nvt;s, as ilh as fln<:tua nt es de cau['l r ;;lll :l :.1ga!-ialh:mdo cohr ,1s, a.s ta núas ar ra nca d :.1s aos portos, as bolas de horroc h:1 arreba ta da~ aO!-i terreiros e as sement es \'Cget:ics das cord il11e iras, que f aze m. n u1ua transp1antnção de selvas oppos tns, a flora do cstuario, cm a lagadiços, tcl' semelhanças cu m a flora dµ.s n ascentes, nos alti planos, demo nstra ndo assim que as correntes das scq·(JC." supe rior es dos rios, escava m; as intcnnedias tr n11sp o r t,, m : e as i'nfcriorcs depositam. En-1 r<· la n to. a. l'S )> C'Ctn tiva lla irn.tndntrio, que 11 ,io
102 H :\ Y .\I o ~ n o :\I u H ,\ t s
p assava de um prcscntiu1cnto, corporifica-se. O phenomcno decorre de simples coincitlcncia mcteorologica c11t rc a pla ni cic ama zonica e o c:..p inh aço do con tinente am ericano. No mez de fever eiro, o sol, marchando para o hcmisphcrio nor te, p rovoca o dege lo nos · Andes peruanos e boliv ian os. Se o rigor el as chuvas, no valle, não se antecede para ·janeiro e fc\·e rciro e se alonga até ma rço, quando ch ega111 na bacia as neves fnndid as n~s cord ilheiras, cl:'t -sc a coincidenci a. As grosS:ls q uedas pluvi aCs, ju ntas ao fo rmid nvel lcuço] degelado, avo lumam occa nicamcnlc a massa li~ quicla <lo a ranhol hytl r ographi to, rcsultancl o .1
int1n<lação. E incont id as transbordam. i1n-a<lcm campin as e florestas, sub i1ulo pelo c.:a ulc <l as nr, ·orcs e. pela parcele das habitações. A' fl()r cl'ag:ua só npparccclll as a\ca li fo s <lc vercl11ra, ns colli nas e os platôs que cm mold urnm ao f:1ml o 1 pelo norte e pelo su l o amph ilhc a lro do vallc. E' o diluvio l As marombas furam alti ngi ,fos . Co111 as pernas mcrgnllindas semanas e semanas conscc:u ti, ·as, com os cascos clcscolb dos e o couro rnchaclo. cúcm morlos os bezerros e as vi tcll::i: s, as noY ilhas e os garrotes. Os fa i cndc irns e aggregaclos que se achalll nas immcdi:lçõcs, com as bagagens embarcadas cm canc)as e ha lclõcs, esperançados el e que o desastre não foss e tamanho, m11 1.fa m-sc tempo· rariamentc Jitiro. os firm es longlnqno!. e tra nspor-
Iam. nas suas pequenas arcas de Noé, as rezes qnc cscaparn. De <luas, Ires mil cabeças rcs lnm dllxcnlas, trez entas. Quem linha vinte, trh1ta , fica retluziclo :1 cinco, seis. E ' a m iscrin ! Nessa alt ura desen ha-se n vazante. Abrolham plaslicos, molIcs ~ fecund os, os prim eiros travessões do solo. Os retirantes retornam para n varzca. Rcsurgc a fé no cor aç:l o de todos. ~inguem se q ueixa, nü: o hn um n voz q_uc se levan te, nem um b raço qnc se es tenda. O sacrificio é acccito com o fa tnlis mo pau thcisl a <lo cnhoclo. ªFoi a \'Ontadc el e Deus !" o~ brasilei ros do sul ig noram completamente as sccna s terríveis e emocionuntcs cio vasto palco a111azonico. Desconhecem n cpopéa m uda destes clrnnrn s licroicos , n d llr s ilenciosa dos seus irmiios do norte, sem um solu ço, se m um gem ido. sem um grito. Não finda , porém, aqui a od~·sséa. Com a. superfic ic a e·mcrgir, num a ecJ osão gencsiaca, co 11t nmin n: cl :1 ele detritos, m is tu roda ele folhas, de ramos, de gal hos, de ra izcs, tlc cascas. ele aninrnc s cm decomposição, e:-.. posta ã lu~ meridiana. n ter ra fermenta, a podrece, e as cxh alnções mcphiticns lrnzcm. mai s (] llC nas vazantes regulares, ns febres palus trcs. As doenças, todavia, por um p::ira<loxo da nn lureza exuberante e conlrndiclori::i, repontam nlliadas ú r enascença, e, na volta de Ires m ci'.Cs, cxccpç?io elos rebanhos, tudo se reconstituiu. A hurracn eslmr ncadn pela agua é
104 RAYNU~oo MonAEs
recompostn, o currnl e o gallin hciro co ncertados. Plantn-se n mandioca, o milh o, o cnrú, o fe ij ão, o. h annna, n melancia, o tom 3tc, e, <l ah i n tem pos, florindo e fructif icando como numa fes ta d e. Céres, a ab11n<l :::mcia se estende. sobre a terra. As vaquinhas que escap aram j ú t~m crias, a m a larin des::i.ppareccu, os lagos estão coa lhados <le peixe. e os tabu leiros cobertos de brtarugas. A inund ação n5o foi mais q ue um pesadelo horrivc!.
A PESCARIA
A S.i.. P EIXOl'O
QUEM r ompe do Atlantico, canal de Bragança a dentro, dircctriz ele Belem, começa a ver pintalgacl:l de. \'elas brancas e
vermelhas a vasti clã o crespa das aguas. São os barcos de ga do, as canôns de fa ri nha, os pnlhalJotcs el e I ahaco, ns igaritês de (;::tr:tnguejo, as embarcações, c m summa, que :1.lrn.stcccm, idas ela região do Salgado e eia contra-costa marajoúra, â capital paraense. Et: tre cllas avista-se um typ o que.·, por abu ndante e cxquisito, chama logo a a i tc 1i~_'.iio : ê a vlgilcnga, oriunda dos es talei ros inartis licos da Vigia, que espa lharam nos mcanciros pota micos do golfo oma;,;onico esse model o incsthc tico. Pin tacla de uc~tto, pequena tolda ú n ':, hocca aberta, um a dois latinos, que se não fosse a tt'ir vcrm clh.:1 ltmh rar i:lm asns de morcego,
10(i R AY)l 1: xoo i\ I 0 11AES
quasi redonda, p rôn a púpa torneias e fechadas p or <l u as rodclns, cinco a dez ton elad as ele (lcslocmncn to, cr u%a to das as lJa.ltins perdidas en tre o Ji torn l l>ragn n lino e as orl :1s d e Marajó, indo 111csmo~ alrevicla.mc ntc, mar cru fóra , atê as regiões arriscadas elas costas guy an cnses. Se a 111a r é enche, cll:l singra de p an no enfu nado, cst::ú tas largas, ven to il fe ição. sul, indo e descend o como u m brinquedo ele Amphi tr ilc nn car11c irnda al\' initcntc da vaga; se a man.! va1.a, cll a \'c m ade rnada n c:i turrnr n a boli na coch ada, mos trando a qui] h n, com a pocir n d a salsugcm n:.1 gu inda, p a,•ês de sotavento m ergu lhado, nimha da de espumas, abrindo ni ch os brancos de r enda, duas, lr cs qu ar tas de agu lh a fór a da li nha ponte ir;.i dos aliseos. Trafega na faina ela pescaria a espinhe}, com o <]Uai apanlin o fi lh ote, :.1 p irnhiba, o <lourndo, a g urijuha, a p irn mu ta lrn. o hacú. Sutt guar nição de p nrne nscs da gcmma, bisnc. lus, nelos, filhos d e pesca dores, é cornposta d e la tagões \"erm c lh os e more nos, d a cCJr d a huj ar ronn, lisna<los ao lume do so] e e ndu recidos ao fr agor da torm en ta. Depois de lhe susp ender a ancor a ou a p o ita , a eq uipngem, afeita ao mor ma s,:u e no relento, chega-se ú amurri <l a ele barlavento ; e o pi loto, reclinado no painel da püpa, nl1 d a ci nlnra p a r a cim n, a trac..ulo .i canna do leme, não dcix:1 t ransparecer se cs lú acordado ou do r míndo,
X., P LA:S lCIE A:--. t AZOXJC,\ 107
trio i11 di ffcrcnt c se mostra aoi;; tram bolhões d a ue. /t>in,. q ue sobe na crist a tl a ond a. các no a bysm o da vaga, cmp inn-sc, at'fo , guina , corcov a .:omo um ca va ll o brabo. Sem hussola, sem sex tan te, sem hnrq11i nha, esse pa linuro navega o lhando cm torno, orn elevando, ora ba ixa ndo a vista, fiado n o b r il ho das es trcllas, no assobiar U~ m onção. no YÚCJ dos passa ras, no fluctuar dos gra\'e tos. P a nthcislo, adonulor <ln 11a turc1.a, nada o a lter a . Sol, c h llv,1. calm arin, lrovootla, pan11>ciro. tcn1pcstadc, fltr ac:io. tu d o ellc ass is te sem cxa llnmcn tos nwion· :,; que as ntt ilulles c<1s turncir:i s ( · ) . D ep ois de l's tcnclcr o espi 11 hcl 11cssêls aguas <ruc não são do m,1 r nem sii o do rio, mas neutras, enxerga m-se hoi nn do deze nas de pcqn cninns cnheças escuras. hn li sris csphcr ic :es dn linha lnnçada nos pesqueiro,. U flu x o e o refluxo, na l10rn do sah ir ou do
( • J Cur:ijoso, Uc l,i,:i·fé, hn11cl'to, •1u:i.,i i11~c1rno1 llymbolo 11:1 l11•~pil11.fol.:ul c, o melhor tlo.: uu11..•ntu 1111c :1\! potlb :i.p rcscntor ~ulirc l'llc 1111 s(•s::un11:I c,l i r;;io 1lcslc l ino, ,cria, sem du,;d:i., o t·ol11i1lo :1 :::or:1, 1m:1 ,lillll (ll' junho 1le Hl'.!G, com :i. fi~ur:i rlc Josino C'a r•l ollo, pi foto que ~,h·ou 11ns n~ uns 110 n t u a rio :1111 :'lz Dnico. ju11to ;'1 i lh:1 ih• :i.t:i1·:1c;'i, 11:i. au:1 ,·:rnV:i. ,furirna , o :i.riii.o :iq:: c u tiuo :i. cu jo hortl ,., fizi: ,m o tni,l )."m·a York-Bu eno, A í rrs os o:ri ndo res, Bcrnar1lo Lh1g::;:i11, I·:tlua n lo Olin~ro e Eui:;cuio C;i.mpn11c lli . O t esto •I <' ,Tc,:.;iun l" ~<·u:1 tnm1•:i.11llriroll t r·pubntcs 1l:i. \·i i::ifoug:i., t:111to r o111·o rr1·11 para f)IIC! ;i. i::cutc p l:iti u =i. \·issc m<'lhor a ;1lma. 110 brus i• ll·iro, a l'ou1 11 ilc :if:1s t:1r po r com plcro 11uo l'lucr 11ro;cu~iio po r,·, ·11 l ur;1 cxi:1lc11 t c r o11lr:i. 11ós c]n parte do po\·o da. g rnnde u:içúo :tmi:.::1. ;\ruliu nt chplorn:~t:i. co11S(·guirin iuo tah'<!7, cm t5.o pouco t ,•mpo.
108 R ... y ;\1 (; X í) o i\I o R A E s
dcitnr d n l ua, regem-lhe as c lapns elo trabalho. lscn e recolh e os am~ocs na baixa e na prcanrn.1\ ao tempo cm que a conente, 11e utraliz::ula pela a cçfi o dos as tros. se delem por momentos numa sy11copc dynamica. Alê, n desse typ o de pescador simples, alegre, ingcn uo, ha outros <l c camarim, de pescada, de tucunaré , de pirapêmu, de acar :i , idos <lo largo ou vindos do r io. Qurm do a agu a occa nica, no mcz de outubro, invutl c o cstuario com aq11clb cla rnyd c vcr dc-cln ro, nr r us ta11<lo pora a l ,!m dos l imi tes a f ::rnna m nri nh a, em cujn tes ta d a n,·rm ~:n o sery - verific[l-Se a co piosa riqueza do carangu ejo n os m a ngues, du ostra nas p c<lras, dn t ai n ha nas praias. Transpos ta a zona do Salgado e as cercan ias de Belcm, su rgid onro :-u.: in1a, reponta ti vu ltosa )>Csca do p irarucú, estendi da dos turvos aguaçacs 1w ilha <lc ~fo.rajó nos mai s longirnruos e esquecidos tr il.rn tar ios do Amnzonas. Trabulhadu cm larga escala no tempo das scccns, pura o consumo e para ucgocio, ha verdadeiras romarias a.os lagos pi scosos, onde a populnç~o dos arredores, conslit uida de homens, mulheres, cr iuuç-;.1s, patrões e aggrcga <los, se ,1rr:1 nclrn para a sa lga. Lc vnntam-sc assim, <lc improviso9 n a. s orla s l:tcustrcs <lo hinterlaml. colonia:-. de pescadores. que allracm para o commcrcio do p eixe sccco uma flol ilh a <le r egatões, e, tomb em, pelo lati do dos c5.cs e pelo ca nto dos gallos,
:sr .. , P1.A:s1cm A:-.rA;,.o:,.;1c,, 109
os j a1.:a rés e as sucurijús. E' ahi que se vêem, ncs~c~ dois mczes de fa ina. ns destras qualidades <lo roceiro, crystallizadas no na<lar, no frechar, no arpoar, no remar, tão allas e impressi onantes que, ás ·vezes, 1·csultmn cm justas e torneios com o c xtrangc.iro; este. sem os cinco s entidos tio t:.ipuio, ao arpoar o pirurucú, fere-se. escorrego, lomba nagua e some-se devorado pelas piranhas. Quem l ê os rclatorios, as ordens do dia, as pasloracs, as m emorias dos ido~ da conquis ta, e, sob retudo, as monographias exhauslivas cios naturalistas no 1111111cro das quaes s e põ<le incluir A Pesca na Ama.:onia, de JosC Verissimo, consinta que antig:uncutc a pescar ia por cxcclJcncia, preciosa e rcmuncra<lora, era a do peixe-boi. Os navios holJa11dcscs da êpoca do <lominio l>ala.vo uo Equador brasileiro, IHtrtiam, 20 em cada mez, do porto de (in rttpú cm busca dos Pa.izcs B:iixos. carregados de 12w11ul11s inunguis salgado. o que prova n5.o !-iÔmentc ri abu11danci:.1 do typo, como a in<liffercnca on o desconhecimento pela superioridade do :,·udis r,iyas. Sej:i como fúr, a his toria coc,·a dos scculos XVII e XVIII, riscada de de talhes conccrnculcs á:- f a milias ichthyologicas, n umerosas e variadas. 115 0 se r~ferc ao pir::irncú. Por esses docnm cnlos mili tares, fradescos, scicn tificos, l itcrnrios e civis, verifica.se lambem qua nto a falta de disciplina e d e critcrio na pescaria vem <le.c;po-
J1() H .\ r M r s 1> o i\ l o 11 A E s
voando, dos melhores e mais fecundos l'Xcmplar cs, .t vasta baci a hydrograp híca. A ta inha. rnu ilo dimlnu icla agorn, j ú foi t:10 numerosa que o gove rno ela m clropolc pag~,·a co m c ll a, ckpoi; de salgad a e cm pacolncl a nos pcs<1uciros offici acs, a tro}>.1, o clero e o fllnccionali sTHo pub lico <lo Par _.,. A tar taruga do nw.r, de casco tra11sparcnlc e plaslico, matcl'ia prima da industria c 111 que o pente, a p ulseira, o estojo e a t>il ci ra se rccortm·,un c 111 m il f ig uras, semelha nte a o ({lt<: SlH.!cCdc ho.i c no Cca rú e em AlagUas, mrncu mais se viu. E o prop r io pe ixe-boi , c n tfio mll !t ifario ao su l de i\l;_u·ajú e na primeira ~ccção cio Tocantins, cm cujas aguas morava, mis tur~llldo-sc aos hill iões d e aviús e aos card umes de maparú, <lcsapparcccu. O braço chani aclo rio Pad , aclnnllnentc qttasi atl'OJ>hindo pcb harragem qu e lhe a nd a fcchanUo o occ:i dcnlc, foi fa rt a e 111;:1r~rvilh osamc11le nad ado por m ulli pl:.is cspcc;ics, fugidns ou cxti11cl:.1s, a larlll adas talYCZ com o leito da nr tcria riuc a tli se a lteia, ou eles· truidas provêlvclmente pelo abuso piscntorio dos processos modernos. Ac inw , porêm, da cur\'a ma· t·cmati ca do cstu ario, onde u linha, a r êdc, o pu c;ii, a tarrafa don1i11a m , e ncon!ra-sc mn syslcma de pesca mais ident if icado com o meio, mn is i11digen a, e que vae da frecha e da sara r.icu ao tin11Jô e ao assacú, escala ndo 11a zaga. ia, no arpão, no jalic.l, n o cunamby, no tingui e no macêrú. ant-
N,\ PLA~ ICIE A;\07.0:Slf:A 111
puca ele paxi ubas qu e lembra. pela astuciu. o cacnry da faixa snb-ma rit ima. Nos lagos e nos rh1s, nos ignpôs e nas liahias, :.1 r:i ra ha lri lidadc do Jwmem amur.onico, no (Jue se refere a pesca , ê inconcchivcl. Sabe dos cun1ctlo11ros, dos poços; <la hor~ exacta cm que o 11ci'Xc eleve ser apanhado; o tempo que lhe C fayoravcl uos amores. ú postura ; â criação; onde boia o pirar ucú, anele pasta o pchc-lJ oi, onde co111 c o lucu n:.u·é, onde dorm e o lamk1q11i, onde ho rbu!ha a J)i rap i tin g,1, únck• .salta o a ru .:.nã, on d e ra beia o marl<lih y. ondl! J>a::iseia a Cl!rilna tã, onde c 11gunb o matrinc:.h:io, onde babuja o cara tahy. No ma riscur cios peixes du matto, como o :1cary, o tam uatú, o ja ncliú. o j ejú, ;1 trahira, o acarú , escondidos nas rair.c:- d,1s a rvons, sob o charão dns Yictorias-rcgias, no m rll npú das gramin eas, niio li a quem supere o tnpui o. ta) a scg:urançn cio se.ti olhar. elo seu tympano, de suas narin as. S e de repe nte uma pl ant a aqrn1tica dos soturnos alagadiços cm que penetra C ~acudida c.Jo rhizomn .i frança, tlci:,.:anclo cah ir nm a chu va ele holot inhas, cllc não se cngan~, com o mo tivo determinante dnqu dle es trcmeç,lo. Percebe qu e o choqu e élcctri co, subido do caule pnra. a copa, foi proclur.iclo pelo tlllraquê, que espera, nn somb1·a da umhc11a, :.1 qlictla do s bagos p ara comer. Pcsc:a rido comnn 1rn ntc ntc ele can iço e de frrchn. escandiado nos g.:tlhos ~HJtialicos, cuco-
112 H "1;· ;\f u:,;; D O i.\I o n A~ s
bcrto na ramo.ria, ouve o h:iquc de um corpo nagua, mnis ou tro, aiud,1 nwis (]li tro, qlle rccot·da m o c:.d1ir dos fr uclos do jnua ry ou do ca lauary. A finura de seu ouv.id o, todaYÜt, n de licadeza de seu olfoclo, o conhccimen io profund o da selva uvisam-n'o logo de uma fraude. l mpcrccplh·clmenlc, sem o menor b arulho, cllc se voiln nn clirccç.ão <lo rui <lo e vê, cnt:"i.o, o qu e j..i havia adivinhado: uma onça sobre lôros, perto <la ma rgem, altcnta para o fundo do pan tana, lrn.le ndo rlc leve e cspnçad amcntc com a ponta elo r abo na superficie liq uida. Engana dos pelo som parecido ao dos frnctos silves tres despenca dos, os tambaquis afflucm cclcrcs ao loc:1l. i\l:i l chegam á tona, a fera, r2pida1ncntc, numa patadn vigorosa~ de garras abertas. jogo. o imprudente p'ra terra e devora-o. No remanso d as beiradas umaionicas, cm julho e agosto, aos primcir~ ~gn:ics da vaiante, de. l\lanúos p!lra baixo, avistam-se os pescadores oos q uinze, aos vinte, aos trinta, h ir tos â. prôa de suas peq ueninas rn.on tari as, ch apeu de t ucuman la rgo e vermelho ã cabeça, arco armado na mão esquerdo., o lho a tten lo, esperan do qu alquer cousa. Subito, a sarnr .ica p ar te clesfccho.<la sobre cer to ponto negro, e o hico <lc aço farpado, ljgado ú ha1- tc ele tahoca por uma lin ha, enterrase na carapaçn ri ja ela tartaruga. O caboclo põe-se im ml!dialnmcn tc de cócoras, deixa a arma, empu-
nha o remo de pú clli psoük , aproxima u ca nóa d a varinha flu cluantc, e recolhe o ch clonio ao f un, lu da piroga. Enlrclan lo, ncJll sempre a ta r tar uga C assim apa nlw.d::i . D(! v<:r:i o, na desova , sobre tabuleiros de arda, vi ram- u'a nos mil han:s nas !1oras cm que a procur::i da e gostosa emhiúr" ahrc a co, ·a <la p osturu an nu aJ. Tambcm a pCSt:am de linh a, com am~ol sem rcl1arJja, num silencio e 1rnma agilidad e de magicos. A jusan lc das cachoeiras, mesmo e ncos tado ,w lençol que se despenha frnnjo do e irisado de luz, em certas epocas do :111no, a pcs,a rin C intcns..i. Com o a fa una fluv ial tend e.: a subir o curso dos rios, e o l;,dhi'ío de pcclra alto el e um, cinco, dez e quin~c t11t.~trns o bst rúc o c:11 11 inho, acc.: u111 11 lalll-sc alli m illrnrcs de peixes, que rcvokcm as furnas , entram nos r emansos., ulra \' cssam oS estoq ues, ,·,1-1·a m os n:moinlios, enfiam os rchojo5;, afflic to.s, inquietos, perhu·hados com a falia de passagem p;1 ra o montan te . Depois d e mil pesquisas r c.:cu am, l.' como sc·tt:is \'Ívas, disparadas cio -.cio ::igitado d as agu as por ~lguma n:ympha ou por a lg um de us pagão, l1,1 nçam-sc J>arabol ic::uncn le no a r e ga lg..1111 .'.l cachoeira. ~os pon tos cm que n ca taracln tciu desmedida altu ra, batem ca muralha rochosa e tombam, para . de novo tcntarrm e para d e novo tombarem, a té que, j ú cansados, r evirando no lurh ilh5 o fcr yc ntc d :1qnc lla panclln immcnsa,
114 R .. \YM L!:SOO i\l O RAES
são pegados a tnrrafa. Nas duas mil cspccics ichthyologicas àa Amazonia, con tadas por Agassiz, existem variedades cu r iosas, que a p:lgclo.nça e a lenda, através da pharmacopéa e do rito, exalçam e proclamam. O tral11oto, por exemplo, conforme é corrente, lcn1 propriedades di lo.tadoras ao simples contacto. O co.ndi rú, a1neaça perpetua aos banhistas, entra por todos os orificios do corpo humano. A pir::idra , de. colorido vivo, foroece a go rdu ra chromatica que convert e as penuas verdes do papagaio cn1 pcnn as c 1Jcar11adas. O bô to, cujo olho sccco C um cios mo.is apreciados lalismans <lc amor, to.mh cn1 se trnnsforma cm principc cncaJ1tado e anda, nas noites de ll~ar. conquistando o coraç:í.o elas rl am::is.
O APUH ISEIRO
A CAntos D. F 1rn:,..: ,\).UES
N E:\HC:'\IA floresta tio globo p ossuc como ~• da Amazonia maior muucro tlc cpiphytas e parasi tas, crcsci<la.s sob a forma ele
musgos l! <le hcrv;1s, de lianas e de arbustos. Eulapu.las. cni:usca<las, co11funclidas vicejam cm tapetes, cm ;.dfombra.'i, c111 festões, cm vn!-isouras, cm umbcllas. ~lalta de c lima que nlc e humido, scrnclh nnte a o utras remotas e longi nquas; nas quacs, segundo a visijo retrospectiva ci os anthropologistas, viv in1n suhi<los aos galhos os nossos antepassados, com os fi lhos ãs cos tas, v ne, elas gregas de samamuaia que encan tam n vista pelo desenho das folha s, ao typo monumental <las sumamneiras
que espantam o observador pel a grandeza. Assim, no recesso flore s ta l , cheio de somhl·a e ele silencio durante 6 dia, atormentado de vozes e de
} l(j H. A Y :'\1 U S O O l\I O li A E S
rumores durantt a noite, a multiplicid:.Hlc d :is espccics polariza-se na hellcza e na estruclura. Por <lez metros qundrados de terreno lia cem familias vegct acs, cujo con torno, a ltura e ti ni a se repellcm e se chocam. Sob esse p:illio vcrdoc ngo. que n im:1ginaçâo r eco mpõe no mold e cios bosques cm <JUC o drui d a adornva pnntl1ci~t icn111cntc a cssc ucia dn pl:mta - cn lrcchoca-sc lo.ml:Jcni umn fauna numcrosn, niul tifa ri:1 1 e que se acautela ar<lilosa.mcntc dos se melhantes, sendo-lhe necc~,sario pa ra defesa o cxcrcicio <lo m ime tismo, de ma1wil'a ã borboleta se con fundi r com a fo lha, o camclc:-10 com o ramo, o sapo com a ho1ota. S<." os animacs instinctivamcntc aclopt~m tal rc1.:urso, entre os in<lividuos botanicos a lncta não tem altcn1.1a 11tcs. F eroz, corpo a corpo, o grande esmaga o pcqncno; ma:-;, ú moda <lo que succcde ao organismo humano, n o assalto microbiano. o pequeno lambem ataca o gra nde. O apnhisciro, dos m ais singulares e cu riosos represen tantes da ltylar. cncuntaUn do Equador, é o symbolo desses ataqu es silenciosos. Não se li m ita a sug.1.r a vi ct ima - improvisado vampiro verde; - cose-a na:s dohras func rcas clum pan no phantastico, nmortalha-a, e, claqnell e sambcni to lugubrc, reflol'c~cc e se csgalh:1 triumphantem.cntc. D~s ba t:1 lhas surd as que se t rav:im na planície, nenhuma de cert o tão cmpolgan tt, no mesmo tem po q ue lün
NA P1.A~ICIE AMAZO,IC,\ 117
calada; como a dessa cpiphyta chamada ficu.s fayifnlia com os mais vigorosos representantes da m ntla. Quem vi:1ja no vallc, acos tumado :i chloruphyll a n1Jtochthnnc, ora aguarelada no verdecanna, no vcrd c-m nlva, no vcrclc-musg:o, ora em-· 1H1st ~Hb no '\"Cnlc-1llllmhco, n o vcr<lc-g lauco, no verde-negro não se ad an ira ccrl::uncu tc <las nuanças ele esmeralda dis tribui das n as cortinas oncluI,111 ti..:s e nas umhcllas majestosas da floresta. O q ue faz estacar na .:;ch:a, quer o sah io aviso.do e Ilftt clcn lc. quer o oh$cn'ador irrequi e to e desprevenido, ú a forma , o 111odclo, o fei tio dcscgua l e co11tras tantc dt\S fo lhas nascidas dum mesmo tronco, como se a natureza il'onica e salyrica se divcr tbsc a enxertar, num só corpo, familias extranhas. Vê~m-sc, por exemplo, d espontan do dum cau k, bande iras desmedidas de palmaeêas e la.m inas minuscLllas de ltlorilecas. no hyhridismo scnsar.:ional dos ern zam cn los monstruosos. E' o npuh isciro, :Nas orla~ rilH: irinhns, humidas e fofas, onde as correntes aéreas cspalh::un o pollen fccund anl c e tlis lrilmcm as scll\cntcs germina.tivas, 1.:01111m1111111cntc se o e ncontra. De vinte a tri n ta pés do alto, copa fron dosa~ tom verde-garrafa, sobre o cocoruto da sua abo bada de folhagem miucla, Im,trosa e densa. de ixa ver, âs ,·czcs, a (lluina fnrfa ih:rnlc e a lheia do un1curi~cil'o. Par a se ohtcr o motivo do phcnomcno, que ma is po.rccc
118 R .4: y :'l f u N D o l\.I o R A E s
illusão ele optica, cu mpre ir adeante, p erquirir, cxn.m inar, cstabc:leccr confron tos entre esse e outros casos. Nota-si.! assim, com a ngustia e espanto, a evoh t\!ÜO daqucllc processo cmpolgant.e, as aberrativas et apas tlaquclla parahola fun c bre, p rincipa lmente nas pa lmeiras _d e port e médio, vic tim as prcdilcct as e obscuras da famosa cpipliyta . A primeira phasc ilcssa tragcdia silenciosa n1a.l pcrmittc entrever o dra ma tenebroso que se vae ferir á luz meridiana, sem esforços nem rui dos ostensivos. O apuh iseiro, de tama nho reduzido, ~ brot ar da cntrccasca, da corõa, do n ódulo, da forq uilha, de qualquer parte emfim da arvore onde a terra, levacla pelos ,:tliscos e pelos passaras, tenha for mado um pequenino vaso de madeiro. viva - asse1nelha-se a qual quer raminho iunocente, obra ornamenta l e decorativa da j arclinriria j a p onesa. Can10u fbdo de arl>11slo1 appare ntcmcnte frJco, sem a menor imporlancia, o perigoso inimigo não dci:-.a a di vi nhar a r ij eza tremen da de
su as anlennas , a ae(Jiio cuvolven tc e compressora de seus fios maravi lhosos, pla sticos, es trangu ladores. Crescendo verticalmente no fl anco do indivi d uo vegeta l ao qual se aggrcgou, cahclleira paru o alto, raizes pa ra baixo. es tira-se atC qu e as radícu las mergulhem no :wlo. Ent ão, a lém da se iva d a arvore, donde behc a viela, nlcnta-sc da ln1-midnde reconstituinte da terra . Revigorado, pre-
pa ra do pa ra o cluello de morte, desdobra os orgãos. a mpl ia-os , mult iplica-os, As fib r ilhus e os filam en tos estendem-se e engr ossam, ao m esmo tempo qu e a CJ>iphyta toda pe rlu rbada d t.: trom b as cobrese <.lc caudns. Collada no curlex, semelhante a minuscula placa marron, não lembra somen te a horrivcl face humn na desfigurada pelo vitriolo, mas a silhue ln rude tluma féra desesperadamente alra·cnda a qualquer t rom:o. S ente-se intimamente, com o se mn choque f luidico nos transmittl ssc a scnS:J':,.'."10, o contrahir vigoroso do :.ipcrlo s uffocan tc, das garras pene tra nd o. dos musc ulos re tesad os H :l
vol upi..i soml>ria do glatfüulor que tolhe os m odnu:nlos do adversad o. Yolvem-sc os dias e aquclla phtca se desdobra, cresce, parecendo uma renda harb:::t r .i. ele tecidos g rossos, urdida lon gitudinnlmcnlc 110 f us lc da arvore. Depois a ren da começa a cr iar bicos. lin has. que p rocurn 111 e nvolver a drcumfcrencia tio tronco, u tC c1uc, fecha ndo o circ ul o, esses fracos filame ntos engrossam e se transmu <l a 1u cm cordas resistentes. Com o anda r do te mp o niio se enxergam mab os aneis que marcavam, 110 caule prüni livo e ugora sumi do, as palm as e os gulhos cah idos. A cou raça vegetal, como :irrnadura pha11taslica1 rcvest1u a rodu toda com a bJi nda nova , de centenas de nervos e arterias qu e se jun tam e se cruzam nas articulações dum lc chl o od ginaI. No nllo, no m eio da fronde
120 R A Y !'11: u :-.: n O i\1 o R ,\ E S
derramada cm abobada, quando o sacrificado foi o urucuriseiro, ra malham ai n da algu m as palmas enor mes, fugidios signacs do intlividuo cmpa rcdn do. Sorvida, sug3da, c:-pr cm ida pelo apuhi:-;ciro fo rmidavcl, a pobre arvore vac, pouco a pouco, morrendo es trangulada naq ucllc sín isll·o ab raço. Ycnci cla por fim, dcsap1>arccc e de ixa a morâcca d ialJoJica, verde swlario da Amazonia, rcvcs lirlhe totalmen te os despojos. :'.\~o ê, porl!m, so111c11lc o povo <las pa linciras a victirna do ficw, foyifolia . Os gro.n dcs rep resentan tes da selva, de t roncos desmed idos, de l:mbcllas como zimlJO rios, de cernes mctallicos e impenctra ,·eis, cm cujas f ibras <l uri ssimas o gmn c do machatlo vil-a o fio, s11c;.
cumbcm-lhc cgualmcute sob a ca rapaça asphyxiau tc. O c um a.ruzci ro, dos n1ais vigoro:--os e dos mais a ltos, de ma ior po1·tc. de mni or r esis lencia, anl!!.gO de ferro, 11uc sacode n cabcllc ii·a rcvolla mu i to acima elo oceano de fra nças vc rd cj:mtcs e pe rfuma com o :::i.roma das suas sementes o a1.nhienlc huruido da maltn, pl'lncipc m:gro dos bosques - não lhe ri::sis tc ao nt;1q 11 c. Em polga.cio, com primido, rna lhctado, cspart ilhaclo nas dobras 110 co!le tc lucifcriano, chupa do por milh ares de ·ven tosas que são !Joccas e são bomhns co nco milant cmcnte, o hcrculcs da selva, gigan te entaniçadu, esti ola , fcnccc, secc tJ. e mirra nos pannús horripilantes daqucllc e nvo luc.:ro. 2\lort;1 lhn e a taú-
~,\ PL.\'.'\ ICI E J\~L\Z07' JC,\ 121
de, fcrc~tro e epiderme ao mesmo tempo, por all i a matcri a do ca<lavcr d c\'o rado palpita, floresce e frucl ificu na gloriosa verdade <lo enunciado de La.vobicr. T rama co mpressora d e braços e garg:rnlas, assemelha-se ~10 ccphalúpodo dos pclagos p rnfundos. Tudo que se distende e tem curvas, d,1s serpe ntes de Laocoonlc ús chammas do in rcrno, desenha-se na cs tamcnhn core.Jeca daquclla nova roupagem hotanica, eomo se as formas cylindroiclcs e ophiclica:-. ela casca fossem o signal e o ~1viso dum es tig ma. A m ult id,io cpiphyti ca da flor:i ~,m azonica. ~>nele algum:1s cspcCles se a longa m e asscmclha111 :i fo lha gc <las orelhas ele burro o u se recor tam no cs tcllario flo rido das c:italêas r oxas, tem no ficas [ctyifolict o se u mais a lto symholo. Como no c aso hihlico ele David e de Goli as, aq ui o mnis forlc não é o m a ior, mas o rnais agil, o que tc1Í1 na funda bellicosa a pedra prompta e certeira. E o pcc1ucno npuhisciro, quando joga, pela funda d os ven tos, o bago dn sua semente ao peito ah roquclado elos colossos da malta, não rc\' ivc sómente as San tas Escrip turas, synthetisa tambc111 a ,:cr<ladc scicntlfica <lo De nutura rerum, vagamente surpr chcn<lida, a n tes dos naturalistas dn seculo XX, pelo olho poetico de Lnerecio.
A FRlAGDl ( ·)
A PAULO E;\1 JUU
O IUG lNAL a Amn.-:onia. T ra nsmitlc -~luas impressões cuntradictorias a quem. a vC <l c relancei e, apesar <le contra<l ic lori:.is.
essas impressões sfto rcaes. Panoramica uuw, re-cchi<ln visualmen te, mostra a terra naufragando; sensitiva outra, rc.flccti <la no conl:iclo, aprcscnla a planicic ard e11do. lslo nas orlas oricntacs <lo vallc, nas proximitla<lcs <lo A tla11 li co, 11ua11du ainda se igno rmn a c:xislencia e :.1 hnp or luncia de elementos co m pcns.a<lor ~:,;. co11crctizu<l os .nas chuvas, na floresta e nus ventos q ue mmlificam, no cspa~o e no tempo, os aspectos da na lurci'.a. Xu
( ~) F rin;::cm é 11 t ,•n11v Tl'.J~io11:d por CJUC :-1ii:1 ~·m,JwciU~~ :1s ' Jlit d:t!I b l"u:1ru ::1 dt: l cw11cra l u r :i. 111> 1.>e1·id1:11lc da plnuicic :u.uu 'l.uu.ic:t , q u:unlo 0 !'1 nrnto::i i11n•rl iJ os, ..:unem ll~ l..:!s tc p:1 r:i. v~·~lc,
?\A P LA~t cm AMA.Zos1CA 123
fundo ela planície. toõ.n m urada pelos Andes, cm cer tos mc1.cs do ,0111 0, de maio a agosto, a csplanacb se rescntc: com ns alternativas baromc tricas, sensivcis para quem vive acostumado ás medias de 25 graus. São os ventos que perlurbam a r egularidade almosphcricn. De mnncira que as corr entes :lcreas constit uem a influencia mais preponcJcranle na clin1atologia amazonica. Quando sopr:1111 de baixo, refrigeram e al>rnndam os ardo res; quando sopl'rtm de cima. mod ificam de tal for111~1 o cl inw, bai ~an do para 16º. parn 12\ para 10°, que a }lopt1hlç:i0 soffrc muilo. i:\!aur y, an1eric ano ill ust rc, official de mnrinh:.i observador dos calores dis trihuiclos no globo, estudando a costa nórrli ca do l3rasil , notou não exis tir, no circulo nta.\ i 1110 <la csphc ra tcrl'cs lre, semelhante á emi.Jocl'a tl 111·.l do J\111c.1w11a!i, t"Cf!;iilo q ue tenha a borlaven to tmn.l11lw <::xtcnsilo de mar. Nem a China nem a Afrir.:a possuem eloisas inf in<las toalh3s <icc~m ic as donde lhes venh3m para terra as larg:1s m:1:-sas <le vatJOrcs, sufficicn tcs e capazes <lc a limc n lar systemns hyd rographicos do volume cbqu elle que rega e rcta1h a o m aior tracto d e terra nricion al. De fc\'c rcíro a a gosto, todavia, a s calmnrias pairam no nmplo surgldouro. As rnonçõcs cl1ocam-se ·ahi e per turbam-se, como se o lt1mn lto <las aguas doces e snlgadns, gerando a co nfu~ào liq ui da, 1-{Crassc cgualmcnle a coufusão
12:1 H A Y ) r l: ~D O i\1 011 ,\ES
·atmosphcrica. Uma sunvc corrente opposta aos nliscos1 beijando e aco1npa11hamlo a flllcncia aquosa, dcs<lc os manadc iros longinquos, prolonga-se em rccta duzentos e tantos kilomctros mar cm fó ra. , neutralizando e afo.stanclo mesmo os gcracs de suéstc qu•,, subidos cio cabo de S. Roque para o lropko de C,rnccr,. cm logar de penetrarem a <lcsmcdicla garganta escancarada no zero <la ~ la titu des atlanüc::is, amaram-se clcpoi~ do i\taranhão e con tol"nam, ocean o a dentro, n cunh :1. movediça e suspensa que os intercepta, barrandolhes a passilge1n. Hocieiam·n' a nté a1cançarcm o 1itoral, jü nas Guyanas> que margi nam e percorrem para chegar ao Orenoco. Humbulclt e Ilonphm <l constataram tambcrn a curva do E quador tbcrmico1 que, cm vez <lc cortar ú cont inent e american o na :lllura cq ul nocci:l l, fl ct:lc e :l \'ança para o scptcntrião, transpondo n terra ent re 10 e 12 graus de latitude boreal. Essas calmarias, aggravadas talvez pela distaucia <lo sol. afastado do Eq uador para o solslicio de vinte e um <lc j unho, provocam, no ulto do Amazona s, a inve rsão violenta das ca m:-idas errantes do espaço. Em maio. incspcra<lamen te, no esplendor clourndo de um clia r adioso, o ccu. p il rn as bandas do su doêslc, n a clirccção a1.ul e sem i-circu lar da cadei a andina, barra-se ele escuro. J\s nu vens alçam-se ph1mhcns dr.Il i, toman do a a rqu eadura do horizo1Jtc. Sobem. ) [o-
nH .. :ntos depois ch(;gani os ,·entos fo r tes , dLtros, assobiando. Correm. do mon tante com o fu ror de uma tiragem forçada. Um:Js ,·czcs trazem chuva, ou tra s não. O que os acompanha invar i:.rvclmcnte, no entan to, sempre que correm de cima pa ra baixo. é a friagem, estabelecida por aqncllas leis physicas de meteorologia, cuja mccanica axiomaticn revela, entre regiões proximas, uma aquecida mais que a ou tra , duas correntes contrarias e sobre pos tas ; ::i. fr ia, rcnteando o solo, dirige sua frecha ao rumo ela qnCntc; a quente, cm camada n1ais alt,1 . dirige s ua frech a ao rumo da fria. E as~im a onda acrodynamir.;a investe, dos pinearos nevados para a cspI::rnada ardente, a rr:.rn canrlo folhas. )c,·anlan<lo poeira. espa ti fando arvores, , leslclhamlo lnoradias. Vem !ll'ia(la no., gelos. cor .. lan te, mor ta l. A's vezes, a fringcn1, d epois ela c:lmva, proY oca unrn. garô~. que orvalha e cn~ clrn. rca. Noutros, porCm, após o phenomcno dos primeiros vl'!ndavaes, o ccu fica azulado, o sol p a lliclo. n ntmosphera transparente. Em qualquer dos ca.so!-, tod avia, nm vento gela<ln baixa dos :i lca ntis cln Bolivia, do Pcrú, da Co lombia, do Equador, da Venczuc]a. Gen te <lcsafcita ás temperaturas frígidas, a po11ulnçâo occidcnhl da bacia nma:rnnica recebe o acontccllncn lo ao desnhrigo imprevidente dns roupas leves. a lgodão ou linho. vcsti tu !o cal<;ns e hlusas de mcscln, sains e
126 R ... Y 1'.C u ~ o o M: o n A E s
casacos de chi ta .. E se o casario dos povoados, dos villorios, das cidades, coberto de pa lha, de zinco, de barro, gretado e inapropriado, expõe os mora~ dores a affl ictivas provações, avalie-se o que não succedc na floresta, onclc os seringuei ros hahi tam hn.rraeas prim it ivas, assoa lhadas de paxiúha, 1nal fcdiadas em torno, disposlas em paliçadas, vulneravcis á mais br anda viração. T iritam nas rêclcs. sn.cudi<los e fus tiga dos pelas rajadas de frio, risp iela e m dem asia para entes ·acostumados ao:-. ardores da p lanicic. Acccn dem-sc cnt tlo a~ fo~ gueiras p ropiciatorias e as palhO\'.O.S sc avcnnelham jutcrn àmcule, copiando as la reiras remotas do nosso a ncestral das cavcrn~l!:i. As cria nças, princip almente, scn1 os necessarios agasal h os, soffrcm muito. Lavram as constipações, as gr ippe~ diziman.1, ns pncumonias fulminam. ~ias não é só o homem, com a sua prole. a victima da surprc~a climatcrica. A fauna, collcctiv~mcnlc adaptada ao regimen tropical, sem u defesa das lanugcns e das cour~ças hih crn ucs, padece cruelm ente. As onças buscam o refugio das solidões, as pacas entôcam-se nos buracos. os qu eixad as unem-se nas va ras nu1ncrosas, as aves escondemse n o ôco dos paus, as cobr as enrodilham-se nos proprios aneis, os macnco!i encostam-se uns aos outros, os. jacarés enterram-se no lijuco, o povo ichthyologico cnlúpa-se nos ta lude~. E lodos, vo-
XA P1..\:-.:1c11: A~t.-\zoxu:,\ 127
!ateis. quadru1,cdcs. op hidios. nadaclorcs. vibrand o e tremendo, cx.tranham a m onção. Ha con10 que uma parada subita na vidn. Xão se anda n os ermos, uõ.o se rema n os igarap é::;, não se corla seringa nas estradas. Em certos annos, aléw <lo phcnomcno prolongar-,;c por semanas, repete-se doloros::imentc du :.1s, l rcs, quatro. cinco vezes, trazendo sinistramente u cortejo ela morte. Perecem ani111ucs, crianças, mulheres e homens. Os boi!; e as vaccas, os cav::illos e u criação clomcstica, succ mnhcm nos terreiros. Passaritos mol implmncs dcsuln1111 dos ninlioS. Os lagos amanhcccn1 coalh:1<\os <l t.: peixe l'cgcl::ulo. Pela. m.atta, os animacs tombam com os n1cmbros cn<lurcci<los. E' a friagem na sun phasc :1gud::i. Attrilrnc-sc, por falta d e c xa 111c dcmoru<lo e c riterioso, o caso ao d egelo. A hypolhe~c, ~obre ser falsa, é facil de destruir. P r imeiro, porque o plienomeno nüo se m:inifesta n1czcs o fio, numa scc1ncncia dem<J ra<la e natut·al, o que succeclcria fatalmente se o factor fosse a fusUo d ::i.s neves; no contrario, decorre in tc rmittcn lc111cntc, alJrindo hiatos. passando, snr ginclo, sumindo. Segnnclo, porque ape nas os tribularias das encoslas andinas ficariam suj eitos a cllc, dren adores unidos dos Jiquidos escorridos <los c iinos. Accrcsce, firmando e completando o a rgumento, que o degelo nas cordilheiras se mnnifcsta cm f everei ro, devido â rnnrcha <lo sol para o norte.
128 H "y :.-,1 u :-: no ~l u n A e s
Claro, pois, q ue a friagem resulta <la inversão àas correntes acreas. Se os ventos, n:1s bafo.gens àc estio, vindos de baixo, exercem acç:"10 benigna 1
no fim da ill'vcrnada, vindos <lc cima, silo inclen1cnlcs. As chnv:is torrcnclacs cahidas no collo el a baci..1, as faixas lacustres radicadas nas mesopotamias, as alca tifas de verdura distribuidas na planicie, com as suas for tes cordas pluviometrícas, com as suas gor<las r eservas lacustres. com ns suas fundas sombras bucoUcas, concorrem para amenizar os calor-es, para o desvio da irradiação i sothermica, para o abrandan1ento cxsiccanlc da atmosphera, mas aos aliseos se deve o cliina geralmente suave que possu imos. Estas palavras vão, de certo modo, contrad izer a op inião de Bucklc. O emine nte escrjptor ingle:z attrihuc uma supposta infer ioridade do Brasil à ventilaçã o de léste, isto é, aos a liseos, que, carrega dos de hum idade na travessia do Atlantico, despejam largas massas dagua sobre a terra, cncharcando· a e inapropdando-a ás culturas e ús colheitas. Na bacia do Amazonas, cm Parte, as cousas se passam assim. Mas, em vez de constituircm um mal, essn.s correntes aér eas abrandam os ardores do verão e tornam a planicie habítavcl. No r esto do paiz, nordl!s tc a fór a. o flagcllo provém precisamente d a ;falta de chuvas, demonstração viva de quanto errado é o estudo do autor da Hi.<.tory of Civilisa-
NA P LA~ lf:I E A~t ,\1/.Q,'\I CA - 129
lion in England. Dcsmcn tiúo pelos acontecimentos 110 r espeitante aos surtos da nossn tr ajcctoria, que tle seis milhões ele indivíduos assigna la<los por cllc, cm 1857, conta h oje, 1936, cerca de cincoenta m iJ hõcs. o Brasil é n nação Jeader <la Amcrica do Sul. Tra tando apenas <la Amazonia, por ser a terra mais ba ixa e mais nova da nossa carta> inferior, portanto, á gleb a do sul. oppomos ã op inião suspeita e dcsmor::iliza<la de Bucklc nã.o sô os factos , mns a opinião de centenas de naturalistas .
AS AM,\ZO:-IAS (")
A c.,m YAl.l..\l>Anf::s
T ALVEZ fosse o livro de Marco Polo, dcscrcvcn<lo u travessia <la Asi::i.. )longoli a afóra, q ue. derramasse no mnn<lo navega
dor o sentido da fobula e da phant:::i.sia n os fu turos descobriincntos. Paginas dramaticas. atrevidas umas, pittorcscas out ras, scnsacíouacs todas , cllas exalt am o cc1·ebro mais fr io, lacs us mirn.boJanh! s verdades e men ti ras q ne consignam. Dahi certa-
( ~) Como 11:1 A 111n:0 11 in .lf.11.~ tc rin.~11 lia p:igin:i.s 11.uc<:id:i.~ i·om cst o.s, é bou, 11ol::1r 1111c o presente capitu lo foi c:1t:11n pndo r.o H.~fatlo do Pllui, htillrnut(' matu :ino riuc !'IC }'tib fü.::i. cm Delem, uo di:i. ~l t!c in.:i.io 1\t~ l !l~5, cmriu:1111-0 o 111:1g-11iiico li.,·ro 110 sr. Gnstfio Cruls s,i veio a tuinc 110 1.11c1. de 110,·cmbro do m~mo auno. Afü1~ .:i. Ucc!ar:i~ão 11rcscutc é (1u::isi <lr:-uit•ccss::iri.,, poi~ o proprio auto r t.la , l11rn:011ia .llystafo.~n, 11uc 11U :1c: 1 \'Cin :i qui, :i.ffirm:i ser o i1t' ll "'olumc u111a p h~nta:t k1 d('1':1 l l•a1b ~·111 ohs l.! n ·al.i•i ~~ :1 lhci n.,, gc11 ero tlc rom:wcc â Wcll!!.
X, PJ .. \~ JCIE A >r,IZO~IC:A 1:Jl
mente o cnlhusiasm o e :1 sa lisfacção, não só pc)a terra que se descob ria, pelo conli ncntc que se completava , ou ain<la p elo m.ar que se dev:J ssava, mas, e sobret udo, pela histori a colori<la e brilh::intc que se conta va . Expedição ,•olvidu sem a novelln dos reinos encantados, l!alçados a ouro, recobertos de sap hiras, d e r ubis, d e esmerald as, de dia111untcs, n ão tinha fóros de exp edição. A vi agl!m elo illustrc venezia no, duzentos annos ant es da <lcscobcrta do Brasil, dcixára pois no espirita dos marca ntes, j á. de si rocnmbolcsco, :1 tcndcncia para o maravilhoso. Assim, cada vela que se ab ria oceano a dentro, rumo do descon heci do, na grimpa cncarncirada da onda azul, levava a seu chronts ta incum bi do n:lo sót ncn le de annota r as milhas navega das. a dircctriz das monções, a forço e o rumo <las corr cn tcs pclágicas, o bom e o mau tempo. as cstrcllas e as constcllaçõcs entrevistas n n abobada ccJcs tc. p orêm mais do que isso: as maravi lhas das <lcscol.Jcrtas, recortadas no p rodigio das · min as, nos principcs faustosos. nos animaes extranhos, nos lhcsouros salornoi:iicos . Emquanto se gastnvam as prôas das caravela::; nas derro tas marftimas, entre paizcs no-vos cocontra·<los, regis tavam-se os acontecimentos. vistos a len tes de augmcnto, atravês das quacs a formiga se transformava no elepha ntc, a pomba n a aguia e os p~ci ficos tucháu::is cm reis pod erosos. Preste
132 "R A,. )i.l'. u),; no 11 o n A f. s
Joffo fo i um symbolo. E1n torno dessa caricatura real. mystica e funambulesca, tecia-se a dcscripção dí'Jormada das cô rtes e d os cnstellos, do poderio e das r iquezas. O cxagge ro das narrativas corria parelhas com a in genuidade dos ouvintes. Um cer to João Affonso, piloto francc:r., fli busteiro ronda nte das agnas do Equador brasi leiro, êmu lo marítimo <laquclle Tartarin terrestre <lc Daudet. pregava s obre a zona qu e patrulhava <la ponte de sun n a u, as caraminholas mais invcrosimcis. Vira esse patricio e collcga de La Pérousc individuos com a cabeça em baixo do braço, bocca na palma das mãos, ·cs tomago na sóla dos pés, nariz na ponta dos dedos, pescoço na barriga das pernas. A propensão tendia para deformar tudO. O proprio Pero Vaz de Caminhn. na carla enviadc1 a D. Manoel, fabu!ava ;; respeito <las indi as, que a seus o lhos propiciatorios pareciam quasi tão bcll as, como as Uamns de Lisbôa.. Era este o espírito <la época. Não admira pois que Orellana, quarenta a.anos mais taTdc da. descoberta assigna.lada pelos lu sos, para amor lcccr e apagar ta lvez a d cslcald a.<le commctlida. ao abandonar Pizarro ã fome e ao fri o nos olcontis neva<los do PE'.rÜ. i nventasse. como incidente thca tra l ela sua desci da ao sabor de uma c;;u dalosa corrente, as tremend as Ama.zonas, que, de arco e frecha. o as!>io.llaram e o escorraçaram r io a ba ixo. Se na Ainn-
zonia j á rcflori::un as historias do variado folk lore a.ctual, rcfcr to ele yãras e bôlos, de vc::idos e ,ia.botys, d :: yr::ipu rús e curupiras, Orcllan:1 juntou-1 hc m ::iis esta. rcminisccnci a lcndari::i da Hclladc. As Amazonas, consoante os gregos, pertenciam á Capadoci:i e habitavam as margens do Thermocl on. Queimavam o pei to direito, donde se lhe origina o nome que significa sem .'ieios, para 1nelhor manejo do nrco e d :1 frecha. Homero, ua lllimla. ao descrever a guerra de Troia, jmmortaliza P cn thcs ilca, uma das soberanas dnq uella n:.it;tio fc111 i11ina, morl:l nn defesa da praçn. âs m:'ios de Acl\illcs. )Ias n le nda americana das Amai'.onns, pittorcsca prim eiro, leve, anccdotica. foi-se <.,;orpor ifi ca ndo p elo temp o alcn1 nos fios doces d:.1 geogra phia e d,1 h is toria. Hcsidi::nn no lago romanlico ch::imado Espelho da Lu ri, â margem elo form oso ~hamun<lá. Sem maridos, tra<lucçâo da pal::ivra icamiabos, nome por que eram conhecidas. cnjcitnvam os fil hos \'.'.\rÕcs. Em tor-11 0 dis to, -- innumcros cpisodios de amores , de imlcpcn<lcnci.,, de ltc roismo, a tal pon to qu e os naturalistas. sempre forrad os ao devaneio e ã ficção, n:io lhes puclcram fugir ao enredo. De Hnmlwl<ll a Barbosa Rodr igues, a literatura scicnlifica a n da: rep leta das dcslcmidas indias. L3 Contln mine, com os ro!\odos ocu los de Pan g loss. chegou a cscre\'c r cxhuus ti va s e triturantes me-
1 ;~.J n ,\ Y )I 11 :X ll O 1\1 O H .\ E S
morias sobre eUas; e le u- as ::rnlc aucli torio commov ido e assombrado. na Academia Hcal de Scicncias de Paris. \Valter Ilalcigh, lmm orisla <le raça, culto, narrava na austera e Orle i nglcza, ao lume dos olhares cmuporodos <lc: Isabel I , de r1ucm foi favoril o, os proc1.as m ilil:ucs <las inimigas d e Orcllana. Dourava-lhes os feitos, romantizava, cnchcmlo os claros daquclln chronica com o pQ(lcr verbal dos se us \'ersos e a tinta forte ela s ua prosu ele nav egador. Até Colombo. no dizer de algu ns biogruphos esquecidos d..is d ~ll as coutra<lictOr ias, nsscg urava a cxistcuci;1 elas Amazon::is. Percorre-se no cn l::into o valk , sulcam-se os affl ucntes, sobem-se os tabuleiros e os planaltos, a ,·ançn-sc parn o occidcntc, rccun-sc pnra o levant e, c ruzn-se ~ hnci n, pcrc[Uirc-sc, pe rgun ta-se, buscn-sc o rastro dessa$ (] cidades e nin gucm, absolalamcntc nin gucnt p ronuncia lllll a syllah;.i a t:il r esp ei to. Não hn quem s::i iha de. sc,11cl \ianlc gcn lr.. Antes caus:i. riso fn\ ar-sc n is.c.o aos ,·dilos moradores da vcrcl c janlc planicic. Ama1.0 11:1s.
para clles, G a agllél°, é a corren te, ê o rio. 1'Iulhcrc s? J am::iis! Enlrctan to, o iJscrva-sc cs la notavd anomalia: o maior parle dos cscripto rcs qllc lralnm ,1o v::illc, n1êm de se occup::ir dessa lribu? tcncle 11 forma r na ala dos qu e a consideram rea lidade. E se é cxacto que Gonçalves Dias, com a pcnc lraç5o <lo hom em st1pcrior, mal ::iccc it :t\"::t
).;" P1.,,:-:1cn.: A)r,,zos ,cA 135
o caso no terreno <la~ hy pothescs, lambem é cxacto que sobre a matcria reflores ce a mais consi<h!ra,T I lit lcrat ura. Por q 11c '! Ha alguma base, algum ponto <lc apoio, algun1 ,documen to irrefulavcl? Sim . O m uirakitan . Cmuo se v(:, a uma sombra prencle-se um dado positiYo. E' verdade que por ltm a linha tcnue, f acil <le quebrar, pois não ha prova segura d e qne tn.es amuletos constituisscm d:idivas de amor dessas mulheres. Pedras verdcdaro. opacns, tl c uma pollcgada de comprid o p or meia de grossura, ex tre ma mente rijas, o trabalho cm alto rclc,·o que uella5 rcsalta ê curioso. Corn-11111 11 1mL·11 t c rcprcscnln m o jacaré, a onça, ::i. tartaruga, a cobra, o vead o, o sa po, d:mdo que pensar a cnvi:ula ao ct'1ellrc nm sen do St1mmo Ponlifi cc Bcncdido XIV. cm I3olonlia, figurando uma cabeça de l:c.l\' a lto, animal dcsconhcci<lo n:.i região mnazoni ta antes da conquista. Bnffon dizia-a pedra IH:pli ritica, jntle , ai n da no pcriodo de transiç:':í:o entre o quart;,:o e a mitu, attribuindo-lhc a .dureza ao fogo, durante o processo da bnri lagem ; Omaliu s julgava-a fcldspatho compacto, dn família <ln .s s ili cas; Humbolclt c:-.. ninlnando-a ::úfirmon não ser jade nem feldspatho compacto, si. ni fcldspatho a penas. Até ho je, npcsar <las mais demoradas investigações, por sabias e in teressados, não se encontrou, nas emi nencias que circumda111 a planura cquinoccial, a sua jazida. Ora, se a mater ia prima
136 R A y :-.r u ~ o o Mo n A E s
dO muirakitan não é achada na Amazonla, nen1 mesmo no continente colombiano, cmhora appareça cm amuletos nas republicas da Amcrica Central, deduz-se a sua vinda de outras paragens, da Asia talvez, trazida pelas r:1ças migratodas que habitam o septcntrião brasileiro, na viagem millcnar que os ethnologistas idcalb:am através do estreito de Behd ng. Barbosa Rodrigues, reportando-se aos es tudos do conselheiro Fischer sobre o assumpto, concorda com este especialista no que diz r espeito á p edra em questão ter seu Jeito g:cologico no Tnrkcstão chincz, cuj as í iadns pertenciam aO patrimonio dos anHgos soberanos do Celeste Impcrio. Confucio tinha-a como sy1nbolo da vir tude. E se ella não fo i trazida na leva egressa do Thibcl, do Pamir, ou da i\landchuria, quem contestará que esses ta lisma ns, ou pelo menos a sua matcria bruta, atteodcn do-sc ,.'ts figuras i:cgionacs talhadas, tenha sido, cm tempos immemoriaes, transportada para obj ecto de commercio 11 elos mercadores e 11iratas que. in fes tavam as o.guas americanas? Os pc rip los de oulr'o t'a, avultando o de Hannon, cinco seculos untes de Chris to, a rodear a Africa; as frotas de Salomão cm husca do cedro, do ouro e Ua prata, por Ja tititudes ·e longitudes clcscon heci<las; os dilata dos cruzeiros phcnicios, retalh ando os mares na troca de productos, na vcnc.ln e na comprn ele mil :.irli-
137
gos an tipodas, autorizam ainda a que se pense na possil>ilidadc do muiraki tan ,:ir d e longe. l> ruto o u trabalhado de occordo com determinad os modelos. A fascinação que a missanga, a conta. o pente, o espelho exercem sob re o aborigcne, é possivcl que já tivesse si do exercida por aquclle an1ulcto côr de esperança.. Accrcscc, para 1·ohustcccr o argumen to, que os indios <lo valle amazonico, apesar de adcantados ceramistas, o ão deixaram o menor traço <lc intclligcncia , como succc<lin aos m~yas e aos aztcca!'; no 1'Iexico, aos aymaras e aos inc.:::is no Pcrú, no.que se prende a arte esculptu r al, l:On tcmporancos c1uc er am ela pedra poli<la, como prov a m os seus machados de silcx. E se os muirakit:llls foram conduzidos da Asia, na bagagem c5cotcira dum t)ovo cm · fu ga, as Amazonas , lcndari:1s fig uras gregas, foram tambcm trazi das.
como as c;hronicns da Hclla,lc. no bôjo d as c.:,1i-nvclas.
O SERINGUEIRO
D AS varias cspccics de seringuei ros pcr <l i<los 110 v:t llc amazon ico dcst ac:nm-sc duas, cur iosas não scirn cn tc pelo~ p ontos
oppos tos. gcographícamcn tc f ulando, cm tf nc se: acham, como a ind a pelas <lis~emelhanças d e h :1-bilos. de pl,ysicos. de sen timentos, de amh icntc:i. A prJmcira, conhecida po r scr i ngueiro <l as Il has, h abita no es luario do Amazo nas, povoando o grnndc nrch ipclago a oés tc d e l\Iarajú. T y1)0 fraco , ro ído pclaS fcbr(!s, a sua timidez na tural o envolve num ha lo de sympa tlii :i. Ichthyophago e canoeiro, vive <lo peixe do matto ~q1a11ha d o nos igap ós e nos igarapés con1 a tarrafa e com n rCdc, batendo o timbô e lap ündo as lagôas. A terra, nmphibia a inda, ora em baixo dagun , ora fóra. só o deixa trnbalh:.-.r ú h1z n,cridiaua e 11.t v.;.1z ~rn tc
da maré . Fi lho <la r egião, adaptado ao solo por hcrecl ilaric<laclc, gllarda um tom discreto, um ar resignado n os modos e na fa la. Póde ser inge-11ui<lu dc e pú<lc ser dcsillusão. Humilde, <lcsamhi c.: ioso, a lhe io o.o conforto, mora cm pnlhoça..s sobre lerrcnos alnga di~'.OS. A cslacada que as susp c11clc lembra a pulafi la das hahitacões lacusln '.s . Casado c.:edo, enche-se de filli~s . que vivem nús pela beira dagua. Seu lab or, pautado ao a rrepio de· qua lquer sentimento de grandeza. parece u labor <lc ttlll sccptico, descrente da glorb . !la vaidade , da fur lnn a e da bcllcr.a. Não lhe ,· ih r:10 1 nos m us c.ulos flúcid os os im pu lsos qnc transformam us fracos e os simples cm po ten tados e poderosos. Apathico, não ri, sorri apenas. Com a energia embolada e o caracter frouxo, a con<l csc~ndcncia e n tolerancia fazcm-n'o r idiculo. C or t:11alo ~crillgncs esgotados, gnuhn pouco, o s uíf icicn lc par:1 n:"i.o morre r de fome. AlCm disso, ê fatalisl:1. "Deus mio falia a qurm promclle", a!'iscgura. supersticiosamente na conversa. Apesar ele a mulher andar ~m casa ~ú <le saia, com o huSl<J :·l mostra, cll c sô de calças e os fil hos sem camisão, p ossu c no f undo do l>ahll a roupa domingueira co m <1ttc ouve con tri to a ln<laiuha c\o vizinho, a companhado d:1 familia, e com que dansa nos hnrr:lcõcs cm q ue pernoita , tirando esmolas, a cor<',n <lo divino E spirita Santo. A est rada de
1.10 R .·\Y.:\{ U~DO i\Io nAES
seringa ((lle percorre cm zigucz:,.guc, pcl:1 te rra humid a, estende-se in terior a dentro. Vae e volta por clla. Os navios 11assam-lhe re nte ao terrei ro dom estico, a lagando-lhe a montaria e deslocandolhe o tronco de merity dei tado na ]o.ma do porto para scn•ir de ponte. Sen1 pomar, cnn o lle fructas o seu sitio, tem sempre um jardimzito acr eo sobre o gi rau de paxiúbas. Usa como ::nma a espingarda a pica-pau ordinarin, . mas sahc, como o ancestral remo to, frechar. Profun do eonhcec<Ior da floresta e iden tif icado com a faun a, não tem m edo e nem se deixa surpreh cndcr pelas fêra s e p elas scl'pcn tcs. Imita os macacos, os passaras, os qu adru pcdcs, assobiando, cantando, batendo. Se encontra a cobra, enxota-a; se entrevê a onça, espanta-a. Attrac por arlificios a inhamhú, a saracura, para as armadilhas. Ronca como o j aea min ven lriloquo. E' senhor, cm s11mm:1, dos ardis e das subt ilezas do indio. Olhac agora o seringueiro das cabeceiras. Nascido no nordCste, é au daraho e carnivoro, se bem que o seu a limento principal s.cja o feijão. ·Mal assimilado uo ambiente tem a pha.ntasia pittorcsca dos for tes e a esperança myst.ica dos crentes. Ambicioso, conhecendo o valor do dinheiro, nnda com os olhos pregados para a.s bandas do oriente. por onde subiu. Cort a de noite. O desconfor to de sua barraca, leva nt ada do solo enxu to sobre espeques,
nJo synthctiza a ind iffc rcnca. ~im a transitorfeM dadc, o scn li<lo da volt a, o ~ desej o insopitado de regressar, de largar tudo. Sollciro, il s vezes noi vo, quasi sempre namorado, an<la com o pensamento longe, r evendo cspiriluolmcnlc as mulh eres de Poru ngaha, de Quixcramo!Jim. de Bnt urilC, <lo Crato. Trabalha como um hcrcnlcs para tirar sal<lo, na .a nsia de enriquecer, de enfiar um anel de brilhan te no d e<lo, de ser aviado, <le ser patrão, de ser coro11cl. Alegre, zombeteiro, gosta de Tir alto, <l c gargalhar. Com os sentimen tos de h onra muito ,·ivos e o bri o ú flôr da pcllc, explode e se transfigura, cm arrancadas ferozes, nos seus dramas de amor dcsaggrava<los a ponta de faca. Labutando cm seringues virgens, produz muito, oito, dez, vinte galÕe!, diario!i. <lc leite, o sufficientc para descer co m alguns contos de rêi: s no bolso. Alheio ao fatali smo, sabe, por cxperieneia propria, qu e se não em pregar o mais largo esforço na seringa jamais verú os verdes mares bravios <le ~ua terra. Musico, tem a viola 0~1 a harmonica dentro da mala. Sua estrada de seringa, como um aro vcrdocngo, abre-se e fecl1 a-se na clareira da barrac:1. Nã o lhe volta do fim, chega. Arredado de qu alquer convívio humano, isolado, no malto on na rê<le. trabalhando ou dormindo, torna-se mais rustico. Carrega por arma a carabina \Vinchester. Extranho â rude n atureza amazonica, dcscon hc-
1,12 R .1+. \' )J u :,.;; o o Mo 1t A E s
ecn<lo a fauna., a flora e a g leba, os elementos lhe são hostis. Sem finura nem astucia para vcnct:r pela simulação e pela p crfidi:i, a coragem C o l_>roquel ((Ue o defe n de. Leva tudo a hala. Eis as car:icl<:risticas clomi n antcs clcsles dois factorcs anonymos da go111nrn claslicn. \'êdc-os no cot~traslc frisante elas a lmas. Ba lanccac- ll ics as in iciativas chocantes. A historia nativ:l de Ulll , p :.idfica, drcum <la<la pelo folk-lore region a l da Miic d' agua, do Curupira. cio Olho de BU io, do Y1·a1n1-rú, eon trasta singular n1cn le com a historia migraloria do outro, envo lt a na lragc<lia cscrip ta co111 as letras de fogo <las scccas nordes tinas. Confronta.e-os ai nda. O seringueiro das Ilhas, já com o sol nado é que se eml>arca na montaria, gorro de pauno ú cabeça, blusa e calças de a lgod;\o remendadas e scrzidas cm cem partes, macha<li nho, balde e terçado, rumo <la cs lradn. Chega, salta nn ravina cnt..:harcudu. 111ollc~ e segue trilha afóra pela va rzea p lana. Corla cincocnta, sessenta, o itenta madeiras para ti rar um, dois, no maximo tres galões de leite .. Férc as arvores sobre m ntú.s, p erto dos galhos, t5o estragados se ach am os
troncos. Sobe e desce nos caules pela escada que lhes fica junto. Flcuginatico, de cigarro ao qucix.o. f az isso automaticamente, reparando nos aspccto5 em torno. O na turalista qnc o 1..:11contrm;se no r egaço da matta, calmo, sereno, caminhando sem
prcsi:;a, ju lgal-o-i a um apaixonado botanico, um nrli sla que es tudasse o tom nuancado das so mbras e o dourado dos fios (!e lu z~ que se coam a travt!s <la rumaria cngrinalda<la de lianas e cipós. Ka tl a lh e desfigura o perfil r once iro e tardo que armem :l vis ta a lhe ia recor tes imprevistos ou confusões alarmantes : C, visivelmente, ~ seri ngueiro do cslua rio, })~1 ll ido, dessorado, selJl e11ergia , se m cxa ltaçJo, sem vonta<le, mecanizado. \" irac n medalh a, cxa mi nac-a pelo reverso: reponta o seri 11g11ciro dos afflucntcs remotos. Sulta da rCd<· ao assohio dos pass~1ro.s nocth·agos, pcfa s t rcs da man h::i. toma um gole de cach a(_; a ou hchc u ma chícat·a de cafC , veste-se e enfia-se na Ycrcdn ironicamen te chamada estrada de seringa, ti ra <l:1 a facã o. Cami nha prestes. Ouve-se, com o c.sYoaçar do s morcegos. o esta lido dos gravetos e <lns folha:; sêccas pisadas. i\lac hadinho na mão, rifle a tiracollo, tcqatlo na cinta, calçns e hlusa de mescla nzul, borzcgu ins baixos <lc horracha fabricados por elJ c, ol110 fumaren to de uma lampa rina dt! kerozcne sohre capacete ele latão nsscn tc na cabeça, parece um cyclopc :rn1cricano, qu e, em Yez
de fo rj ar os raios <le Jupiter, andasse forjando os rai os de sua propria desgraça. Magro, mcão, ca bellos leve mente encaracolados, pardavasco, ca mi nha de tro nco cm tronco de scl'ingueira . Dú com o macha dinha um, dois, t res golpes ob liquos
1-·1-1 íl. .... Y:MU~DO ::\[OnA ES
IIO col'lc:t <la hevea, encr::l\'a-lhc abaixo das cesuras as ligcliuhas d e fl andres e part e ele novo, para de novo parar e para de novo partir, irnprovisado Ahnsvero ela Hylae. Imaginoso, com o pensamento )ongc, fúra dalli, moircja recordando os cscnmpad os cearenses, us caatin gas floridas , as serras 01.ues; a ermida branca d:-i. sua parochio, o repicar alegre dos sinos fes tivos. De repen te, na extremidade <lc um pan que atravessa o igarapé a tn.mspôr, harra nclo-lhc a passagem, lobr iga qualquer coisa. Aff irma-sc~ larga o m nchadinho, chanrn a bala á agu)ha <lo rifle e disth1gne, sobre o r olo <le an eis, hir ta, ele olh os fa bican les, l.Jocca aber ta e lingua cm relnmpagos, um a surucucú. F az fogo. Espatifa-lhe a cabeça. Ri-se, ·fanfarrão, examina as presas cnvcncnnda.s do ophidio e segue! ,iá sercnaclo do susto, vereda n de ntro, atr~1 -vcssando igapós, suhindo tcrroadas, dcscernlo escarpas, galgando toros cahic!os até surgir 110
terreiro da barraca. Nove I1or ns. Acccndc o fogão, requenta o café e toma uma ch ícara. F uma um ci garro, troca o maChadinho pelo balde, suhstitue o capacete por um gorro de panno e afu nda-se outra vez n a selva colhendo o latex. P ega nas tigclinhns trnnsborcl antcs, urna por uma, vasa-ns no recipiente (JllC conduz, limpa-as com o d edo in<li c::tdor a fim de apro\·ci tnr ::1 derradeira gota e caminha e es taca cento e cincocnta vezes, tantas
1-15
súo a~ 111 ::tdeiras lia sua cs li·;.Hln. Subito, porCm~ s i lva- lhe uma frcc1 1a na altura dos olhos, cor tando-lhe a tra jcc toria . Arreia o balde, prepara o rifle e f ica, quasi petrificado, ú cspcr3 do in<lio qu e o assa lta e que an lcs o av isóra. por signacs do seu scniúphoro guerreiro, do ataque. Cinco, dez, Yinlc minutos e nada. As folhas não se movem, os ramos nilo se mc:,,;cm, os sacahis não cs t::il::1.tn. Tudo parado n o silencio mysterioso da mnllt1. O ahorigcnc errou, e, receoso da rcac~ão flllminadora dos oi to tiros rola ntes , C'Scondc-sc. O scdnguciro cohrn rtn imo e marcha no trabalho. Chega ús duas ela t;1rdc cm ca::;a. Cozinha o feijão, ~l'lsa um pccl::.1 ~0 de jabá, almoça e inicia a dcfumaçfi o ela Jiorracha, que termina con1 o esconder do :,; ol, quando s e vac ao igarapC proximo lc\'nr roup:1 e tomnr banho para descançar a té a madrugada scguin te. D ei ta-se e dor me como lima p ccl ra , exhausto, mal OU\' indo o urro 80 lm·n o do sapo-boi no üco dos paus. )la mrtnhã dum domingo, no enta nto, dia de folga, abre-se-lhe o desejo \'c natorio. Sem cão, scn1 faro, sem lacto, findo apenas na ahu ndancia ela fauna, parte para a caçada. Mal sabe o p ouso dos jacús e dos 1nutuns, da toca el as pac:1.s. e elas coti as, <lo b.arreii-o das an tas e dos p apaga ios. Vac â aventura, perscruLnntlo com o olhar os recantos da selva e apura 1ulo com o ou"·id o os rn idos imaginarias. Passo
J,l(i H ,, Y " " :< o o M o n ·" ; s
aqui, passo a.Ui, na roda de uma clareira, com o fi lhito rccem-nascido, surge-lhe a <1untro metros e llnprcvislaJllcntc uma onça fulva, de 1nancha.3 11<:gras, que o examina <lcsconfia<lo. e ~tggrcssiva. Animal que scn1prc o c,·itüra fugindo, <lesta vez o inslinclo d a clcfc~n materna clcciclc-o a enfrentar o caçador. Lumhc o filho, toma um ar sinist ro e a r ma o L>ote. O seringueiro snrprcso, estarrecido. nervoso. mc<l in<lo o perigo, aponta de nfogadilho a arma e d ispara. Erra. P uxa outra l>ala. A carabina engasga. Dcscmlrn.i11h a cclcrc o facão <la cinta. A onça p recip ita-se, nun1 salto, sobre o adversaria; este desfecha-lhe, mnl <lesvinncJo o cnrt>o, a cutilada vi11gadora. Do a nimal e do homem corre o sangue. Novo p ulo da féra, novo golpe de terçado. ~Iia<los, gritos. urros e alrac::im-~e dcslemi<lam ente como um par de gladia<lorcs que <lisputassc a vida pela inorte <lo ou lro. E nos r ecúos. nos avanços, nas conlorsõcs dcsdohro.-::;c a l ucta formidavcl, épica, rchoanlc na soli<i5o da floresta como um combale fatal ele dois hcroes de Homero. E a sangrenta p eleja termina cmfim pela quéda repen tina do on ça, com a cal>eça nbcrta, duas patas amputadas,<> ,·entre rasgado,morta.0 caça.dor com o peito Ianha<lo, o couro cobclludo meio arrancado, um olho vasado. uma orelha pendurada, e~-
v:i itlo ~u1 sangue, a baixa-~c. apan h a o trophé:o d e uma pata do :mima i, e volve quosi dcsfollcciUo par:i n lrn1T~u.:n. E' o seri ngueiro do a lio An1azonns q uL· :111da. n a p hrasc justa Uc Euclydcs d a Cunha. ama nsando o deserto.
O GAlULA
A At.111 -: nTo :\rT,:.,~
VAT...LF. imm <.·nso, lc.·1Ta ma l definida n u cd osão dum afloramento. ~1 Amazonia C toda reta lhada tlc cordas liq uid:is. O olh ar
q ue.• ..i descort inasse do a lto . abrange ndo esses m il , ·cios <l ngu a. ter ia a impressão d e v ci· 11ma cnbcça fo nn id nvcl emergindo do f un <lo du \'alie - giganlL~sca ~lcdtt!-a - cabcllcir:-t hranca , frondosa ('. clcsgrc nh n<la c 111 curvas de serp en tes. F ios qtlc correm cm busi:a ela p lanicic, é p or: cll cs qu e n acti ·\'i< la cl ~ cid li;rnc\a vac nlar ganclo o a mbito d a sua inrlu c 11-ciu, na marcha incessante do explorad or a lrc,·id o. d nclo <lo levan te ou ido do poente. /\ h i3-todn ti a Amozonia, desde a conquista, no:-; ~r culos X\'I , XVII e X\' ll[, t·sc rcvc-sc no lo11go dos ar!crias fluyiacs, na orla dos 11n.ra11ús, dos furo s, dos igarapés. A grande ca r~"·aua <l c h :1-
N ,\ l'1..,~1cm A:irAzo:,.:1r.., 1 .19
lcclo,:c.s do sertão. gcologos, aslronomos, hotanicos, h y<lrographos, clhnologos, precedidos de pirntas e ca.tcchistas, el e b ::mdeirantCs e gcneracs, subi dos do mar ou descidos <las c.:o rdilheiras, só pe n etra a flylw;, eml,arcn <l3. Lêdc os re latarias das expedições, us tnonogrnphias elos naluralistas. as p:.i sturacs dos m issionarias, as ordens do dia dos cap i t~ics. E' a reino e a vela que viajnm floresta o. dentro. Va ran, o hilllcrland e clcsemhoccam 110 Allanlico a hordo. A visão panoramica ela terra, el o ccu, <la selva é colhida Uas agtt az, nu hanco cl:1 c:1:nlH1, n o pa nc iro ela igur ilé, na lold a d::t g:alcota, ú somhra dos latinos. A cruz t.· u chronomctro, a mi ssanga e o fu zil iam e ,·inham nu por:í.o dos transportes. Rccorram-sclhc os p ontos cstratcgicos, ns li1Hlcs fronteiriças, e a sua cl 1ron ica mililar, d ra1n~1lica e sangrenta, r epont~1, como as yúras e os húlos c ncanta <los, do Sl'io pot umku: é cslamp ;ula na orillta Uos caudacs. Pelas maq.(cns. uffirmando a posse. da .gleha, as l.:i dn d c! as e os rcductos. ?\o rio Branco u for te de S . .Tonquim olhando a Guyana e a Vcnc:rncla; no ri o ?\egro o forte de l\laraiJ itanas olhando a ColomUia ; no rio Salimc)cs o forte de Tahat iu.~:., o lhando o Pcrú; no r io GuaporC o forte <lo Princ.:ipc da Bei r a olho.m io a Boli\'ia. )Iacnpú, lllllna
1·iL~t11<.:.cira, vigiando o urchipclago, nos lilrn·acs ti a for. do 'X i11gú e do Parú, prn çns (ll: guL·tTa
150 RAYMl.JNno i\JonAF:s
guardando os surgidouros; Gurupú, eriçada de peças, policiando o fnn<lo elo cs tu ario; S::mtarem, guarnecida por um forlc, fcch,:rndo o Tapajóz; Obiclos, a cavaI1ciro de verde collina, trancando a gar ganta <lo Amazonas; Caste llo, na bahia do Guajarú, defendendo Bclcm. 'focla. uma theoria de muralhas, fôssos , parapcilos. L>arbacnns, casamat as, L>alcrias, canh ões, m ontada nns faixas ri beirinhas, attcs ta o valor das vias n1ovcdiças. Dansa-sc, caça-se, reza-se, numora-sc, peleja-se ;j
fl ôr da.s aguas. A n1ontaria C o cavallo, o remo a r c!dca. Dahi a influencia <lo gaiola na vida amazonica. Ellc é o bonde, ellc é o carr o, cllc é a locomotiva. Veío ela uhá indi gen a, atravês de cem feitios, ao navio regional <l~ hoje, elegante, forte, veloz , manobreiro, com fabrica de gelo, l 111. elcctrica, dois mastros, pequeno calado. Da elevada s11-pcrst ructura, desenvo lvidas obras n1orlas, dois, trcs convéscs. camaro tes nas amura<las, adveio-lhe o appcllido ironico e pittorcsco ele gaiola. Exis tem de rocl:1 na pôpa e nos fla ncos; de uma e duas he1ice:;;; de cc111, duzentas, qui nhentas, oitocentas toneladas de <lesloCamcnto; <lc t rcs, cinco, oilo, dÔzc pés de ca la.tio; <le madeira e de ferro, sujos e Hmpos, feios e be llos; construidas na I nglaterra, na Hollan<la, rw Dinamarca., em San ta rem, na Amcrica <lo ~ortc. Sobem dos o.ncoraclouros d e Bclcrn, nas orlas m orHim as, :is vfainh:1nças :mdi-
x,, Pl.n\X ICJF. A:\tAZOSICA 151
n as, nas zonas alpcslrcs. Penelram, f uram, rerncxcm a bacia. Quando o preço da borracha é a nimador, ;m archam aos :vb.te, aos tri nta , penna .. ch an<lo, pintados de branco e de prelo, de cinzento e de atnarcllo. A vi<la, a bordo, r evela tudo q ue ha de mais imprevisto e curioso . No primeiro convés, ora de téca ora de aço, a lém dos guinchos, cscolilh as, cozinha, rancho, camarotes de officiaes, casa das machina s, aboletam-se cargas e qua<lrLpcclc:;, comu sal, kcroze1H!, gasoli na, tijolo, telh a , carneiros, cabras, porcos, burros, boi s e ,•accas. Dep ois disto aconclicionado. carregando l>:ihús, tro uxas, saccos, embarcam os passageiros de tercei ra classe. nordestinos contract::ulos para o c<l r tc <la seringa, e all i se agasalham na maior promiscuidade, amarrando as rêdcs ao latlo e por cim a dos animacs até fa:i;erem um <lenso lranra <lo. q ue m :il deixa passar a lrivu lação para a manobra. Cem, duzentos, trezentos in divi<luos magros, l:irsu tos, sujos, pnrdavascos; as crianças nuas; as m ulheres, de saia. casaco, chincllas e cachimbo ao queixo; os homens de chapcu de carna n ba. calça e camisa, a lparga tas, bentinho ao pescoço. pajcll ú cinta. Fnkim cantando e ch ama m os fi lh os bich inhos. Assim q ue se empilham naqucllc pequen o espnço hum ido e macu lad o, ouvem-se as not.as fanhosns das har monicas e o soluço sertanejo das violas. No segundo convés -
152 H A Y :'1.:1 e :-; D o l\l o n A E s
us cabines, o bolinete, a machina cio leme, a copa, o bar, a dispensa, os banheiros, as scnlinas, a caixa <la fu maça, as mesas de refe ições. Ah i se acornrnodam o commandantc. officiacs de cata\'Cn to, criadagem, patrões, coro11ci~. aviados e representantes <le casas C.xportadoras. E111 cada camarote de <lois e quatro hclichcs, oito, dez, doze pcssõas que os atra.,.·ant:am de ccs los, caixas, mólhos tlc tabaco, 111achinas ele caf é, s.1.ccos de roupa, 1rnnciros, dics, gatos. Füra, tumultuosamcnlc, bagagens sobre estrados, harricn s de bo lacha, frasqueiras <lc cacha ça, potes de mel, 1:J tas de h i.-;cou tos, canastras tle verdura. Pendurados, á rê, alguns quar tos de carne p~ra mantime n to. Egtt:11-mcnlc ao que vae por baixo, as n~dcs armac.las dominam. )fo nllim,'.1 lo lcJ a - capo<'i ras de cri;Jção, tnboa <lo, e, dentro do:,; bot es, baldes <lc folh~, plantas, bilhas e filtros de barro. Ao largarem os cabos do cács, a mareia h1mJJc.J1ws o contr.'.lfcito. D ei xam o porto compl c.:tamcitlc en tupidos e sl!gucm at l! o pha rol do Cutij ulJa, on<lc aguardam a madrllgada para atrnvcssar a lm.hia de Marajú. Dia s depois, nas fazendas JH:is toris do baixo Amazonns, temerariamente, recebem vinte, t rin la rezes pnra o consumo. Conti11uam · a <ler ro la cmbarcnn<lo lenha para as fo ruallrns e cor t:m<lo capim para o gal.lo, c1c _accordo com a ncc;essic.lacJe. Em uoi IC's escuras chocnm-sc a os m ru leiros <1uc ,·ognm ú
"'·' l'r, ,,,c ll·: A>i A1.0~1cA 153
ton:.i , cn lort am os eixos, racha1n a.s cspheras1 quebram as palhetas. Fundeiam e cncoslarn a grinalda cm lc1·ra. A gu arni ção tio fogo mergulha :.i oito, dez; pés e repara a ava ria, num esforço heroico, correndo o risco dum .l laquc c1 c pira nhas, pirah ilins e jac:.irés. Suspendem. Por uma tarde de sol impiedoso, cm vir lucl c de pont as de cigarros e phosphoros a tirados imprudcn lcmentc, ou ele faulha s cah idus da chami11ê, os garrafões empalhados, alcool ou c:ichaça, expostos no nr sobr e o convés. incc ndcfr1111 -sc; e o fogo l:n •r:1 de repente, a~ dw.m ni.1s dcvonm1 tudo, lamhcndo, enroscando-se~ c ,ahonizan<lo e deixa ndo apenas o casco. O Tabalinga, o Laura Saâré e o S. Lui= pcrdcram:,;c ass im. No verão furam, quando naYcgam nos rios scccos, rasgam ::is c hapas cm amagos fincados n o alvco, cm pedras sol tas no leito, e vão a piqu e ou salvanH;c milagrosamen te ::tlcançando as prai a.s. Forçad os pelas vazant es imprevistas, nos lon gi nquos affJu cntes. navegam ú noite, cn\'oilos nn escu ridão com dois for tes piojectorcs ú prôa, nris bochechas, pouco acima <la li nha d'agua, e romptm a trc\'a apil anclo. guin a ndo, bu íando, cercados de nuvens d e horholetus e el e inscctos allrahi<los pelos fócos luminosos. Nas inuucla~Ôl'.S, enfia m-se na 111atta a lagadiça e ficam presos rnu itns horas. aper tados. nos caules do arvorl!do, colic rt os cl'c rnmos e fo lhas, de lí a nas e pa rasi tas,
]~ RAYMUNDO MORAES
como divindades silvestres. Outros, vcrdackiros hospitacs amhulan lcs, levam no büjo a grippc, a tuberculose, a coceira, o sarampo. Suhito h~ um alarme : é a variola que se manifesta. Tocam no primeiro barracão para . deixar o doente. A gen te de terra protesta, não consente, e, arma<la de rifle, ameaça. Isolam, então, o dcsgrnçado na ultima tolda, debaixo de encerados transformados em tendas de campanha. Breve, porém, a .bexiga empesta o vapor e surgem os casos fatac~. As victimas vão ficando en te rradas pelos lJ arraueos, fóra do conhecimento dos moradores ri bcil'inlws : e a epidemia propaga-se das marg:<'ns para o interior do hinterland, dizimando e arrasando os seringues do centro, allingindo e invadindo as malócas do sclvicola. lovariavejs e inconstantes como s5o as cheias nas cordas remotos, hn unnos alli de m uita agua e ha annos de pouca, surprchendendo sempre o navegante com os phenomcnos potamologicos n1ais inopinados. Quem escreve estas lin has, commandnndo o Brito cm 19131 gaiola d e cento e cincoenta pés, a tracado ao porto Guanabara, derradejro ·ponto acccssivel no Yaco, affJuente do Purús, só alli fi cou \'Í ntc e cinco dia:; em sccco. Duas vezes teve a illusão de rcgrcs!-ar e cm ambas perdeu o rcpiquetc. O riu comcçavn a encher violentamente ás seis horas <la tarde. Os cabos de arame passados para terra pareciam
NA PLANrcm A:-.tAzo~ 1cA 155
cordões de viola. A amarr a de lançante!, rasgnn<lo as aguas. lembrava mn espigão <le fe r ra. Do talhamar subi a o ru ido marulhan lc e falso da embarcação que navegava, tal a f o rça da cor rente : cinco, .c;cis. se te milhas. Rapi<los, rumo da foz, p:issnvam d e buhuia gu lh adas, t ranq ueiras, ilhas de c:ip illl, Cil nôas alagad as, cisco. O vapor, a1,csar dos v iradores dob rados, assemelhava-se a um cavallo inq uieto e preso : encos tava , abria, lesando e hrm1clc:.m<lo as espias. ~a volta da meia-noite, a escala n prumo, fincada na r ihanccira. marcava :-.eis melros acima do nivel observado ao pôr do sol. Ordem de acl ivar fo gos. P r epar a tivos de parlid a para o raiar d o <l ia. Pois bem, ils seis <la rna nb i o navio não fiucl uava n1ais. Perdera-se o mome n to. o rr!piqude f ugir:i no tempo vertigi noso de poucas lwras. Os gaiolas ava nçam lanto cm dc!cn ni nadas vingcns, que são obrigados a descer d e pt'1p:.1 , ao s:1hor do c:rnd:i l, clcsviando-~c das po11 tns de ta. b atinga, dos torrões, dos salões. da ndo adcaH le, atrüs, par::indo, larga ndo o ferro, pas::;ando csp i:ls nas margens. Afin3} encontram a (J(n:ca d e um igarapC, 111cttc1n a ]>Ôpa e viram rio ~baixo. Ao cvolu irc1n, par tcrn os gualJ ropes, empenam a porta d o leme, a r rancam os pés de gal li11Iiri, entopem os ralos dos ja jectorcs, quando não utravess:un e ficam cspcra o<lo o inverno vin. dot1ro. !\·Ias não ha fugir das ma nobrns scnsa-
J.iG H ,, Y ~, u x o o :li o II A t·: s
cio nacs e arri scaclas1 fúrn <lc qua lq ue r labclla, aprovcilando os ncciclcntcs e con tor nos lopographicos das parceles do canou, os remansos, a s corr edei rns, os sn11grr1<Jouros1 os es tuques Iluvi:.H:s. Fclí1.cs muila 5 \'CZCS, se m avnri:.ls de mo n ta, rc lornam 110 raho dos n• piquelt·s, evitando c.; 0 111 essa p recu uçúo se an teceder ao grosso das enxurradas. cp te avo lumam 111omcnto.ncnn1cnlc os remotos cursos da gu a, alén1 <ic ficarem a :-.a lvo dos ])nus fludu a nl cs, arrastados na lestada das enchentes. E singram carregados d e gonuna, abarro tados de ser ingueiros de sa ldo. E11Lrctanlo, nas <l cr ra<lciras secções dos trihut a rios, ainda r ecebem, cm vastos pn iócs provisorios sobre us cober tas. fart a qu nut idU. dc el e cn::;tauha. /,('r/l,o/lclia ,·.1.:ct'l.-:cr , <' chegam ;! :\Iamios cmu os cmbornacs 1nergu1hudos, Amarr am nas boias record ando 1nuscus 7.0o logicos. cheios de araras, pa pagaios. periquitos, macacos, jacam ins, mutuns, tart ar u gas e jnUolys. Da capital ama zonense para o jusant e. cm Sa nt a rc111, Obidos. ~fonte Alc~rc. P retinha. rccchcm cachos de banana, panciros d e tom a te. cui as pintada.,:;, garrafad as ele 1nuirapuan1a1 melões, n telancias, atas, laranjas, a haca tes, me l de abe lh a, queijos, fóra os olhos de bôtos e os yru purús, trab:ilhados pela pagclan çn, e (Jllc a ttracm a felici da de no commerdo, no ,iogo e no amor. Ao v inga rc1n os cstrcitw; <l L' Brc\'cs. livres d::i ultinu1 cscalnda, 1iro-xi111os
X.\ PI.A~f(; IJ; .-\ '.'I,\Z0'.'-1('. ,\ 1:,7
ao pon to tcnnina l, lransm illt.:m a imprcssúo de navios pirat as, ,·indas ele uma pilhagem h urhara, tnntus e di s pares são os bichos e as cousas amonto:Hlas sob as mesas, amarrados ;.los pCs tlc carneiro, presos aos lnll.:nts trcs, guilrclados nos banheiros, escond idos no rancho. O aspecto anarc hi
co e cigano dos {/aio/as que tra fegam os altos rios, modifica-se, to da,·ia, nas c1nharcaL:õc~ dc . .,sc typo nus linhas fi xas e bai:xas, 011tlc se ohscrva mni s or dem , limp c1.a, conforto L' rcg ul ur id aclc. Em todo o ,·alie <lo Antazonas, sem incluir a
Esl r :1dn de Ferro <lc Bragança, ligando a zo na elo Sn!g.ido, 110 Pnrú, e ainda a via-fcncn de Ako-1,at,:n, \'e ncendo a zoua d e cataractas do Tocantins, com oitent a kilomclros j.i cm lntfcgo, só l';\.i slc a fcrro-vin ::\'ladeini i tamoré, e<im lrcz~ntos e ~csscn ta e se is kilomctros de trilhos }Hll' él .sa lvar a região cncachocirada <los cursos que lhe dão o nome, clcsdolJrad a en tr e Por to Velho e Guajarú :\!irim , este nu fr onteira d e :.'\latto Grosso com a
Bo li vfo. Ao Amazonas propriamente, dessa es lril
d:1 , cahi.: m apcnns oito kilo1uctros e tnnlo de linl la, O!-i tmico~ existentes cm todo o seu tcrri torio. De sortr. que :1 bacia innnensa, por um a fnln li dadc g('ogrn phi cn, pen nanccc ú mercê <lo trnn sportc f h1 ,·ia l. qu e v::ic da canõa escolcira ao gaiola de
158 R A Y M u x o o Mo n A E s
vnrias tonclagcns. Alguns varndouros a travessando as m csopotarnias, e que ligatn a r êdc liydrogr aphica pelo deserto, p r locipiain ~ sur gir, con . c rctizando a idCa da transacrcana, cntrevisln p or Eudydcs da Cunha, a fim de unir o sertão. Alé agora, no cntaoto, somente o gaiola domina o trafego da desmedida planicie equatorial.
AS FOR;,!IGAS
TEHH,\ mais novu do planeta, ensopada a.inda pelas aguas <londc• vac ahrolhando num ufloramcnto giGa11 lcsco de Amphí-
lritc lcllurica, 3 Amazonia estaria trcs vezes mais adcanta<la. mnis linda, m ais habita,•cl, se não fôra a forn1iga, praga trem enda. disseminada para flai;e ll o elo homem por todos os recantos. Dir::;c-ia o gen io malcvolo dos deuses rcgionacs empenhados no combate ao invnsor <lo valle. Nos igap<is, nas varzca.s, nos alt iplanos, nas serras. ~oh1·<· as gramincas, sobre os arbustos~ sobre as Jiunas. errando nos prados, perdido nos alcantis, depara-se. o maldito insecto a devorar e a r oer, a morder e a perseguir. Ha cem au nos alr:i.s, pcrcgriu untlo pelo sul do continente muc.ricano. Saint-Hlt il irc. , ·ulto 11c larga \'i s:io, dizia inquieto
HiO H ,, Y M u N o o M o n A E s
- "Ou o br:isilciro <lá c~bo da form iga, ou a forn1iga d :i cabo d o brasileiro". Passa-se um scculo e nqucllas pnlnvr as, tomadas a conta de devaneios cn lumologicos, m iragens ele n at llralis la, l l'acluzen1, no r igor scien tifi co d as form u]ns, a expressão fiel <la ver dade. :'\o binll'rlancl anw.zonico, pri ncipnhnente, onde a glebn ?noç~ ê quasi inapro11riacla :i vi<b elo de5b ravndor, L{llc a inveslc e n. amnnsa com altos Útcrificius, a formiga, c m centenas de cspcci"s, conslituc fo r te obsl ac11lo, serio perigo~ rlão sómente cm prcjuizos cans:ldos, m as c1n cles illusões <liffnnclidas. Alêm <ln funcçJo destruidora dos rios, que solnpam e engolem os campos lavrados a braços, a gente da Amazonia tem de luctar com esse p oderoso e miu<lo adversado, a formiga. devoradora ele jardi ns1 de fructcir:-is, el e h ortas, de forragem;, Alcatifas iLnmcnsas e verdoengas ella tr ansforma cm ermos dcsm c ilidos e pardos, levando espiritos for tes e tenazes a profunelos e negros uhat i111cntos. Assim, a ntes <lc qualquer esforço, n este ou naquell c sentido~ agricultando o_u pastoran do, cxlrahlndo gomm:1 ou explorando mincrios, pcnclrnndo a floresta ou rcntean<lo o emulai, - ha un1 titau ico trabnlho a fazer no valle : liquidar n formig~1. Quem percorre as regiões do Equaelor patricio, ao rumo de todos os qun<lr an tc:;, clcs<lc os akt g.1 <licos ~o cstua.rio, beirando o Atlantico, aos platôs <los
!til
manndciros, circumclan<lo os Andes, recebe triste e desoladora imprc'ssüo, Já no aspecto <las choupanas, alheio no colorido das flôrcs, j á no panorama dos villorios e cidades, pobre de canteiros. jú ainda no conjunc lo da pai sagcn1, \"nzia de ornatos vcgclacs, sem pomares e sem hcllczns arti .. fic iacs o riundas d a 111:Jo do hon1c m. D epois ela primeira, da segunda, da terceira kntntivas, a energia do cultivador afrouxa e se r cl.1xa. Ent:io a flora s ilvestre, a daplndn ú pl::i.nici c, a rcl1ilccl ada pc]u natureza com a sciya defensiva, com o succn hosti l ú formiga,. d esponta cxubcrnnlc, açnmbn 1·c~ dora, proliferando nos 11nrqucs, dominando nos qu intacs, rebentando nns frinchas, csga lhan<lo nos lclh :.idus1 r eves tind o os muros, invadindo tuclo <lc folha'i, d e hrôtos, de fé tos, de 1n1 1sgos, de hcrvas ngrr.s tc_c:;, Os mirrados ja rdins cntrevi stos de long..! c~111 longe,, as solitarias roseiras d esbotadas, os enf:1ngui, los jasJllinciros exíslcn lcs, os tris tes cra\'C ircis fH.:rclido~ 111 a11 t<:m~se á cusli.l de vonlndc.s fcrrcas. Por fhn, ~p ús um trabalho conti n uo e porfiado, css n.s ·vont::ides se esgo tam, <lol>rn.das e vencidas pela lenacid:ulc ma is fcrrca aind a do Jucifcrbno ins~clu . A s:1.11,·a, conhecida sufficicn tcmcntc no Brasil, e que conic~.:1 a ser combatida nalguns Est ados, l: o lormcn to dos povoadores da ]ttminosa planit:ic tcp1i nocciu 1, desde os idos da conquista , nos scculos XVI e XVII, alé os dias correntes. Formi-
162 ll A Y M r x !) o i\'l o n"' E s
gueiros ex.ten sos, a b range ndo áreas de cem a duzentos metros, cavados entre os alicerces das e..'\..;~,
fofnm a ter ra de lal maneiro por Lrn ixo das ha bitações de pedra t.: c~l. que a.'> paredes se dc"aprumam, racham e desab am. Povo de m ilhõcs ele individuas, proYido~, U semelhança d os fabulosos cyclopes, de u1n olho frontal, s6 tem u111
. objcctivo, dcstruit·. Arvores que :rnoilecem vircntes, umUellas esmaltadas ele bminas esmeraldi-nas, amn11hecc1n hir tas, scn1 folhas, g~i hos sccc0.5 e alçados para o ccn. como se o inver no duro da Scandina\'ia, ua ra,l uda de. algumas horas, ns houvesse desp ido. A saúva recolhe en t;io esses despojos ás furnas das galeria.'> sublcrrnncas. para fertilizar ns culturas, e aguarda n hora crcpus
. cu lar, ini ciando novas ~ortidas devastadoras. Nos covõcs soturnos 0 11<lc mora, :-.cgundo ob:!icrvar•io do.<; roceiros, mora tamhcm uma serpente vcrmicoi<lc, que os indios propalarH, no di1.cr minucioso de Elisé.e Reclus, ter a dentada mortal. 11:is <lu.:ts cabeças que p o5sue. O d r. Vital l.kjsi l, clircclor <lo Ins tituto· de Butantan, num hcllo c.sludo a respeito d os ophidios, contes ta.. quer o veneno, quer a:-; d uns caJJeço.s. A saliva, porêm, sobre ser damninh a e funesta, rc\'cla -se. inkll i~c nlc e ~stueiosa. Encontra-se, toduviit . Oldro rcprcscntnn te dos insccto~ nesses paro ll r.los, e ncs~c.s inl!r icl13-nos: a form iga de fogo. v<: nnelhu, :1 tr<'vi<la, aghrrcs-
~A P r.AXJCIE A'-1,,zo,-Ha
siYn. cujas picadas urdentes in fl rnumam a pcllc . . \fo rlius, descrevendo sua viagem nas paginas da Btl1nographia Hrasi/dru, clú noticia d e popula!:<irs indigcnas inteiras, assaltudas por cl la, uhalldonu rcm as ma)ócas e fug irem quasi loucas. Barbosa Rodri g ues affirma que algu11rns ll'ihus as co11som em na alimentação, junt:mdo-as ú farinh a de llH'llHlioca depois de torradas e rcd11zidns a pú. Q11a 1Hlü seus form igueiros são ni li nr:,ridos pel a:,.; ~nchcnks, mudarn-!-ic 1mra :is arvores, <lnndo p rci'l:1·c11 cia ús cmbnú bas. , !e larg:1s folha s coriúccas, 11 1od l· l.idas c m cslrl'l lns t: lrcvos, hr a nco-gcsso pol' baixo e verde-m usgo por cim :1, t: cujo ~crnc lltc!- i,; c•rn: dc CXl'l' Ilcn lc refug io, Sem lcmpo muitas vezes pn r.1 abn11<lo11arem o:-; 1·ci nO!-i, s urprchcndicl ax . ns cheias c nvoh-cm -11' :is ; unem-se i11siinct iv:lnu'. 11te. c111 bolns e fluclu am nos igapós1 pnr haixcJ dos h:irrae<"ies rrgni<los sobre espeques, D esgraçado elo (:.antic iro que, disl rahi<l.une n tc. lh t•s roer. o re mo ou a montaria. Inva dem-lhe a embarca<.,~ão, obrignndo u hn pru<lente a desertar d :l ca11ôa t' a me rg ulhar. Outra formiga terrivcl, cxclusl\'c.1mrntl! ar!Jorico la, é o taxi, nicnor que a <lc fogo, porl!Jll, com a fcrrctoa<la mais dolorosa. Desc1wolvl'-~e sobre o~ ga lhos , sobre os nús. sobre os rumos el o t:1:'\i1.eiro, representante da flora amazoniense que, ao baixar dns ::igu~1:-t· 111 j ulho. de Man áos para o j u~antc. cnfrs to11;1
104 H "Y M u "No o i\l o n A~ s
sua linda copa de flúrcs parecidas ás horlcnsias. dando ãs cortinns marginncs um tom colorido de primavera. A trncllá, escura, rcsiclente n a entrccascn dos pnus, é om CSJ)ccimen curioso. Prefere o parinnry, .. 'lo abrigo d e cuj o cor/ex cxcavn o domicilio. O aci do fórmico nlli deposi tado tro.nsmittc cer ta llropricdacle muito especial á estopa da arvore,. co lhida pelo índio pnra isqueiro. A tuc::mdeira, superi0r ú sallva cn1 tumanho, pcrigosissima. embora menos abundan te. encon tra-se nas es tradas e nos caminlto.<i , hahilanclo no üco dos ga lhos podres e cahiclos. Sua picada custa á victima longas horas tlc dôr. Entretanto, este insccto perigoso tem uma e~pccialidaclc qu e o torna intcrcss.::m te. E' a sua mudança repentin a na volta de poucos dias, ú vista de todos, de ani1na l cm v~g:ctal, sem as etapas conli ccidas e clcmora<las da nat ureza. Alguns, depois de mortos, transformam-se cm cipó. Das cx!ren1idncles dn.s })alas hl"otam então fios verdes de linna, chuveiro vegetal, mólho esmcrald!no preso rio peito; e o pc<1uenino inscclo adquire lngo. assimilado pel..1 ~e lva, fô rm.'.ls "·ariadas d e festões, de guirlancl::i, de hambincla~. que decoram e cmhellczn m a fl orrstn. E o que a pngdança a ll r ihuc ao sortilcgio. n:io passou tlc uma semente Ycncnosa comida pela formi ga. Tox.ico fu lmin ante, o in:-cclo cahi do na fonn1illi;1 cl:1s arvores voh·c-s l' n um rcccplaculo,
NA P LA,;'JC IE A'..\IAZOX IGi\ 165
,·aso animal cm q u e fosse pla ntado o cipó. A for ça prucrC!adora do amllicntc faz o resto. Mo.s a ltylac prodigiosa de H umboldt, cx traordinaria e imprcvisla. C povoada, sobrc lutlo nns faixas merid iona es da. pl anicic, no rel~vo <lns mesopotamias inlcrfcricla.s nos cursos que rolam dos chnpadõcs de i\lutlo Grosso, por uma formiga <linbo licn, juslamen te receada: a snca-sa ia. P rela, doida. vi,·e1Hlo aos ban <los. levan ta p::ira as suas sahi<l::is ,b ie rra o nde hab it a, um:1 especic de mcnhir de h.:irro vermelho, d e Ires a qu a tro pés de a llo. q uC' acaba em fórma de cone pela acção <las chuvas e dm, YCnlos. Em certas esplanadas abertas pela mão do homem "êcm-sc a.quclles monliculos de argi lla como pequenos baluar les quebrando o ,·,· rdc c1uc lo pela o solo. Em épocas cspccincs d11 a ll llO, gcl'a lmcn tc n.l invernada. muda-se, emigra. acossada mu itas vezes pela agua. E' o pavor do lnpuio. do seringnciro, e atC do selvag(~m. i\lnrchu aos bill iões, len1l>ran<lo um cxcrcilo cm fuga. desorientado, perdid o, volvendo U di rei-1:i e.: il cscp1c rdn, cortan d o csl r n<ias, cn\'i eza ndo-ns, < n:' in11d11-:1s . ..\o se: :1proximarcm <las hal>itaçõr,s, ouve-se, qucl)ro. n <lo o silencio augus to <la: nwltn, o seu ruic..lo nas fo lhas, nos gravetos, nos ~acnhis, n os seixos e nas pedras. Os bich os lo~o se a l:irmam. As an las e as onças, os veados, e ns cobras. :is pac.:is e as colias correm espantados.
H>(i n ., " ;\f i: x n o :v1 o 11 ,\ r,; ~
Os jahotys encolhem-se nos c;.1scos. As a,·cs rcvõam, b uscando os µ owws inacccss íve is. A í:.tun.:1 Iod a. a s~uslada, do mi nada por aqucllc lcrror p.Juico do leão <lc P ompeia, ú pro11orc;ão q ue o chin<lo crespo, arrastado, dantesco cresce e rcsou, clispar :.i nllut:i na.cJa e ~s pavoridn.. As l.Ja L" alas, os ralos, os ga tos, os cães, os morcegos. antes m esmo <los moratlor('s, dese rtam das pa lhoças; as m ücs fogcrn com os filhos; .> clcbandacla é rapicb <· comJllc ta . Se. por qualquer ci r crnn stanciu. a s.:1c :1 - sai .:1 n:io se <lcixa prcscn tir dc11tro de casa e a~salt :i de surpresa a moradia. a med ida dcfensi\'a r esum e-se na immohilidaclc. As mu lheres tiram a sa ia , dond e vem o nome ú form iga. e nnas. impassivcis cspcram q ue a onda viva lhes pm;sc sobre os corpos. Qmil(JU CI' rnoYim cnto result a c m mil dc nla<las. e u 11111lt ifario an ima.! sobe aos es teios. aos moveis, .is pal'cdcs, ú c umicira., cohrc a vivc11da,
ilcvas ta, devora os ali mentos e vae-sc, dcsapparcc.:: 110 in teri or chi ,-;c lvo, dcsoricnt a<lo <:. sinistro. Rcgisb-sc ~lin da na Amn~onia um ?nsccto, irmüo da formiga a té nas a sa s que cr ia e perde. Da varic<la<le dos hymcuoplcros, alaraujuclo. rujado de preto, mas esguio e do comprimen to <la saliva. cau c.l a :i rrcbita cla. st·m rythmo nu andar, chama-se potó. A sccrcç.río caus tica que <l istill a torna-o tcmi,•cJ. Attralii<lo pelos fôcos cl ,1 lur. clcctrica dos navios, ciH· a hordo ;.1os mill inrl's <londc nfi o volta,
NA Pl.t\'.\:ICIE A:-.1.\ZO."\ ICA 1117
pol' falta de asas que perde nlli. Seu cunlaclo com :i cpi<lcrmc h11rnann abre sulcos <lc queimad u ras, longos <lc <lois e trcs ccnlimclros e <lc rchor<los purulentos. Pela munl1ã, passagcit'o:i e l1·ipulantcs upparcccm marca<lo.s no 11ari.-;, pcsc0t;o. faces, mãos, orelhas por mu golpe scmcJhantc ao gilval. Foi u potó. Todavia, suh o nspcdo cconomico. nenhum lnsccto como a snU,·~, atrasa o homem tt.1 Amo.zonia. E ' clla qll l' oão t:011scnlc 1rn:drar as 1·usas; C clla que n:io deixa ving,n· as horta s; é clla qnc riic :1s scmcnl<'iras; l· dia que transforma ;is zonas cuHiv;..u.Jas cm n·rcladciros desertos; é clla cm s u111111u. (lllC se dt~n.' l:omha tcr, caçando-a, asph_y:dan1lo-a, eliminando-a na santa e hcrculcu crnz;.u)a do cxlcrmi-11io. A proph cci;.1 •h' S:1int-ll ilain.:. no fundo remoto dt· t;1ntos annos~ resurgc na lurv.i rcalidadt: do momento. PnJa vras fa tidic~1s, gra,·ada:,. a fog:o nas paginas da nossa historia, devc1n r csoar aos
· m1vi<los da mocidade como 11111 loque <lc sentido: --· ··ou o brasileiro dá cabo da form iga. ou a forn1iga dá cabo do brasilci r Cl".
U l'Afü\ISO VERDE
,\ AllJ STJl>ES íl.oCil.o\
J A' os exploradores, no scculo ~VII e no scculo XVIII, ao procura r c1n sob os clarões vivos do Et1undor o o~tro e o. prata abu ndantes
no i\ICxico e 110 Pcrú, collocavam o Eldorado de i\-In11ôa, cidade idca i e phantastica, de thcsouros fal:mlosos, cuj os palacios tinham telhas de ouro, nos m erid ianos que ínlcrfc:rcm as vnrzcas , ,crdncngas do baixo Amazonns. S ubidos do mar como P. Coronclli, cesn1ographo à a scrcnissima republica de Vcnczn, descidos dos ci1nos, como o· padre S::unucl Fri tz, n1issíonario da Companhia de J esus, todos são n1nis o u m e nos a ccordcs n:.i posiçfio do lago Pari1na , d e aguas Iitn pidns, fresca s, e que hanha,·am o trnclo de terra c n cant~clo da ri c1ucza. As projccçõcs gcogro.phicas que e llcs traçnra.m dessa:-. pa ragen s, concrcli xan do o so11llo
NA PL.\N1r.1E A:-.uzo:-:1c" 169
aventureiro, indicam, com pequenas va rian tes, a Caixa maravil hosa. E' verdade que a imaginação d os h omens da conq uista, momjos e soldados, frades e ladrões, apesar d e ardente e rocambolesca, não iu a lém do ar co visual do interesse proprio, q ue se fechava no h orizonlc mirab olante d os mctacs ele valor e das pedras preciosas. O lyrismo artistice do navegan te cor porificava-se no n,atcrialismo bastardo do flilmstciro. Sumente uma força os inovia: a amhiç:i.o, consuUstanciada na fortuna immcdiata, capa?. <lc ser mctticln nu111 s~cco e c::1rrega<la ús t:Ostas, copia elo qttc fizC'ra Fernando Cortez no paiz dos aztccas. Nenhum clc 11cs se p r coccupava co1n a hclleza <la paisagem, com o esplendor das aguas, com a cxulJcrancia da glcl.rn., com a variedade da fa una, com a doçura do clima. P..cccher de prornp to o premio das dibt:ulas singraduras e ,·olver rapido sobre a c:stei1·a d.1s naus era o desejo de todos. i\las a Ama;1,onia, esmaltada de p anoramas origino.e!-; , de turbilhões de verdes, ele pastagens infindas, de clamydcs avellu dadas nas alcatifas de prados e rl ures tr1s, cheia ele medalhas e frisos potamicos. de regiões lncustres e alp estres, de ventos fortes aqul, brandos alli , d e lumes e constellaçõcs capricho:,;as na concha ccruicn d o ceu, fo i, cmfim, obrigando aquclia fara.ndu la de lia tedor cs, mixto de sabias e <le piratas, a se dccftl ir por um pon to
170 n"" :.i [ :-; 1) o ~, º 11 ., 1: s
que ficasse fixudo nos mapas como o m;,.iis ric.:o, o Eldora do, cm sununu, d~ r;..1diosa p lunicic descoberta . Um remoto s entimen to es thclico ma nifestou-se então, e a vista extasiada fez tlHlo. lnstinctiv3mc11lc elegeram essas lindas ya rzcas que sobcrn pelas ourelas do Am o.zonas. das lin<ll·s do Aquiq u i aos lagos ga:igJionados do .Ja11auoc;·1. no flanco direito; e d as abas formos:.is do Ar uman duba, a jnsantc do Parú, ús mosqu eadas planuras do Rio B ra nco, n o fl anco csqocnl o. St· nessa rcchan polvil hada de luz não exis te o n1cnor vestígio dos palacios d:i cid:ulc fabu losa, cm t rot: ê..l o o1hnr se estende em volt :1 , tanto quat1 lo passivei , e acaricio. a linha o ndulante dns colli nas. o rcconcavo npainelado das encostus. oi,: lupctcs infindos de grama, as fios oleosos dos rios. A vcntilaçfi o continuu <los :11iseos ahi. alllcnizando o cnlor solnr, cstuhclece ta1 uniformida<lc no d iagramm2..atmospheri co, a ponto de: Herbert Smith . Agassiz, Bates e: \V a lJaçe, es te o modesto e cniiuente <.:ollnborador de Darwin. co nsi dc rorem uw.gnifico o cl imu <lc ta l rcgiüo amn;r,onica. E se a natu rC'z:1 havia preparado inco1npletamcn lc ;1 dcliciosu área, com a falta d e elementos que Cülll
plctrissem o q uadro. o conquistador, no frndcsco bu rel d e cstnmenha, certamente, amp li ou u te la criando o jardim , a. h orta e o p om:ir, for mas inteHigentcs de scJ ccciouar a pJnn fa, r espalhou o
NA PI..\ NICIE AMAY.O~ IC..'\ 171
louro. a vacca, o cavaJlo, a cgua, a ovelha e a ca l>rn nns cnmpina~ tenrns, der raman d o assim uns tons pa~toracs e IJucolicos. Cer to que nem lodos os Jogares ela Amazoniu se prestan1 ainda ú <.~xislcncia dn l111 nrn11idnde. j á porque a t er ra é 1lcmasia <lo baixa aqui . cober ta de paues aJl i, u10Jlc e inconsis tente acolá, jú porque os ventos rci11an lcs, ,·i ncl os do mur, não pcn ctra1n nalguns r t•can tos. para var re r e li mpar, numa vassourada cydopica. us miasmas t~ as impu r1!zas do ethcr. S1)n1 emb a rgo, a glch:1 se 1twanla dia n dia. e o
ltorncm, crn n o seu m ach3 do, \' ac abrindo clareiras ús corre ntes nen•as. Ko perys tilo desse novo Purai so Verd e ·- ufl ora Bclcm , sentinella perd ida 11 0 cs tuario, á margem lcvan tina d a bahia do (;ua.iarU. De noi tes ame11as, tardes frescas, Ioda cl la aman hece, uns mnd rngad a::. <lc verúo, q·s tid n de um manto <le ucl.,li na que St' ergue nos 11rimciros raios do so l. Suas cortinas de 1na11-gucirns, se us renques de ficus bcnjamin, seus jardins t: SCll-'1i bosq ues. suas cstnluas e su as d ivinda des, seus h crocs e seus martyres. seus bi spo~ e seus artistas. suas chirom antcs e su n.s lendas. s eus est adistas e seus charlatfic5 , suas in dus trias <.: sua s officinas. seus cstnleirus e seus arsc nac'i, ~cus p oe tas <' seus p rosadores, suas fabricas e suas igrejas redour:tm-lhe rlt• aHo prcsl igio a ei,·iliz.aç:ão qur dcsdohr~1. Depois, ma is para o
172 RAYMUNHO ~'I OIIAES
montante, como um pedaço ,!o Paraisa Verde dcsag:grcgado por algum deus nulochlhone - n faixa do nordésle da ilha de i\Iarajú, de Cacltocir n a Chaves . .Tú ahi se divisam ns primeiras rezes, os primeiros pastores, as primeiras fazendas do valle. Homens fortes. tisnnclos de sol, nmsculos cJc aço, ligeiros ccntnuros do contirn.•ntc americano, npascc nla111 os rehanl1os. Scguidai11c11-tc ha um hiato nas savnnas. Repont~m agu..1s, florcslas, resti ngas,. nrchjpcbgos, atC que, transposta a fo7. do Xingú, surjam de novo as zonas pastoris dennncindas pelos rnsgõCs da ma tn que cle:}Jrun, como uma grego. verde, a orilhn do r io. Sobre as rihnnceirns - os 1,ovoados, os vi llorios, as cidades; nns cscond i°dos por Hhns, dentro dos pnranás, outros lJranqucj ando nas margens, subindo nns escarpadas. Prainha com seus q ueijos e seu mel de abelha ; :'dante Alegre com S~'.l\S
arreios e seus tabacos ; Snn tarcm com seus ani~ niadores cslnlciros, suas cuias píntacfas, suas nguas verdes, seus cheiros de papel, seus o lhos de b ôto seccos, seus .:vrnpurúS emhalsnma<los, scns melões pcrfunwdos, suas hcr \'as aromalicas; Alenquer com suas cnstanlws e seus couros; Obidos com seus vinhos, seus chocolates, seus canllücs, seus quarteis; Fnro com seus peixes, seus muir:.1-kitans, suas mann<las, scHs ncauans; P::irinli us com seus chupcus e seus unicornios; ltacoaliar:1
NA PLA~IC IE A'.\L\ZON tCA 17:i
com suas pedras pinto.d:.is, suas minns <l c kaolim; !\fanúos com sn:1.s r osas vermelhas, seus bondes conforl:1vcis, su:.:is :1Ycnid:1s ulcgrcs, suas chaminés fumega nt es, seus ziml.Jol'ios coloridos, seu
por to incgual avcl, seus edif icios m:1jcslosoo, seus grupos inlcllccluo.cs, seu cosm opolilismo elcgnnlc, seus r ltapsodos cons:1gra,los. In lercahrn<lo csles uu cleos m:1is :1dc:111ta<los1 succcdcm-sc os sitias pillorcscos, as lrnrrac::is , as c:1sol:1s, os retiros, as cho upanas, com os c:1nnrios dn lcrru pelos hciracs; ns ::irYorcs pelos terreiros com os ninhos <lc j a piins pcmlcutc s <los ramos; .:is monlas rosadas (lc pi ra rucú enxugando nas \·arns; os l.cmlucs de cacau, com os telheiros abertos, seccan<lo os caroros; as pequ enas roç::is de mandioca , de mi lho, de c~mn.'.l afofando o terreiro das habitações. O homem arnazonico, só com a en trada do j csuit:i na h acia, foi se transform~m<lo cm pastor. A sociedade rude dos Ya.c1uci ros1 de Soure, quasi âs l>0rd::ts do All::mlico, ::io f ar-wc!il, no rio Branco, cns::iia os passos de zag::tl e de cow-boy. Rcsis len lc, ing:cnuo, eornj os o, apcsnr de alheio aos processos mo<lerno!:i da. pccu::ida, o rcpresent:::mtc dessa famil ia m:incja o l::i:ço com segurança. . Pescador an tes de tudo, se bem que c:iça<lor e agricultor pa ra os gas tos domcsticos, sem nmhiçãu, esse homem não força um ges to, não precipita uma ~,llitude para g::rnhar nw.i~ ou para enriquecer
17A H ,\ Y )t ('. :,..i n O :'-l ( t 11 ,\ E s
depressa . A ind nlencia, no cnl ,111to, como falsament e se ju lga, uâo lhe ,·em da preguiça, 1nas da fortura. Se lanç:1 a li11ha t:olhc o peixe. se a po11ta a espingarda :ibalc u cai;a, se cslt.' 1Hlc a m ão npanha o f r uclo. P or 11uc cnl ,i o accu mular Lhcso11ros, com fad igas e trabalhos, se à ro da de sua vivenda te m tu<lo'! ~o qu in ta l. :1 gollinha, o caputlo. o palo, a picota , a g;1rc;a, o j ucm11 in, o mutu1 11 ; no pom a r a b anana, a 1aranja, a graviôla, o aJwca lc, rJ hir ibú, o abio, a júca, a saputilh a, a m an ga, o cujú , a a la; ll O!, ca1npos a a 1,crcma, o 11H1sst1 .1 m, n vead o; nns pr ai as a t,1rtnruga, o tra
cuj ú. a ga ivota, os ovo . .; ; no:. lagos o Jii r a n1cú, o pti:,..: c .J>0i , o Lamliatpti, a pir upilinga, a pc~cacl.t. o mancl ubC, o su rul> im. a çu ri matam, o mnlriuch;io, o t uc11 nnré; nas ravino::; cantam, ~rri tam. scismam o:. ma11gu:::irys, os ja.burús, os marrccõcs, 3S colh crcira~. a.s piaçocas. os gu:i r:.is, as sara· curas; nu :,;ch·a a a nta, a Jiaca, o queixada, n tat ll . o mat:ac11, a inhambú, a macuc,hta, o jaholy, o tucano. a nrnra. o papagaio. o cu.iubi m, além dos fructos silvest r es como <-, hacu ry, o tapcrchú, o rnjuhy, o cupu ossll, o ingâ. a pupunha. a cast.111ha, o inajâ~ o lucuman, o ass~hy. a bocah~1. o pa ta.uá, o miri ty, o piquiá, o mara j:'1, o ,icnipnpo, o ntucaj i:t, o l1X)', o um ary, f(Jra os olcos. as rcsinl\~, as fibrns , as rniics, os tubc rculos. as arucn doa!i, a s vagr.ns 111L·cl ic in:ir.s. arom aticas. come.sti,·l• is. Com e:-.ll• th c-
souro. maior que ci <lc Salomão, por que desejar hcns alheios, por que brigar, por que intrigar, por que forçar o curso natural das cousas? Se. conform e di~cm os Santos Evangelhos, Adão e Eva ;111lc.s elo pccca d o não tinham odios, nem invejas, nctn ra ncores, nem am bi(,'<lcs, sómente vorquc
11ad:.1 lhes fa ltava. ê obvio que o bahi tantc dessa 11artc <lo vallc. onde .i it exi ste um ;1 pop ulaç:'io radic :.11 la ao solo, sa tisfeito com suas te rras e co11-te.111t: com seu clima, veja na r cchan cm que nsidc, não .-t gleba ca lu1n nia<la pe los maus brasiJt- iros. pelos viajantes pcrnosticos, p elos fa l sos n ~1 -
luralisl:;1s, pdos cscr iptorcs escand:-tlosos, mas o P:ira iso Verde, focuncl o, :ibuntlanlc, de licioso. ):as 111.1r~cns ,los igarnpés, do.s lagos e tios rios, de .Jsas pa lpila11 lcs, reflcclindo as tinta s do arco-iris, cem, du1.1 ·nlas, mil h orl.>olelas hranc::ts . .lzues , vcr<h:s, :1111:irt.: llas, cremes, lnrnnjas, cinzt n la.s. roxa.s.1 negra:-;: l'lll lrnixo dos i:arnuh aes, na rrcsca pen um. lira das umbclla s, os bois rumi nantes. as vacl'as lc ·i tc iras, os bezerros vellutlosos, aguar<landn, p ur.u ,1 v<Jlta "º cnrr:11, o crepusculo afogueado de ouro l' JHtrpura . .-\las lr::tdas 3:,; prin1d ras sombras da noi[(' , ao e hi;1 r d os gr illos l' ao cox ea r do.~ sapos, lodo o firmamento se lanxi: , <l c c...;ti·c llas. Y enus 1w lio l' izontc, Castor e Pollux no :1lto, o Cruzeiro do Sul distcn<lc:ndo ·os 1.>rncos. e a Via Lactca li!-!ando os astros. Cen rulm i;:ivrl, l'SSc <JlK· cohrc
176 !l. ., v" u" u o Mo n , E s
u doce cstanci a, onde. dos ttuntro ca v:.illciros dt1
Apoc:alypsc, da formosa 110\'clla <lc Iba ilcz, os trcs que representam ::i fom e, a p este e a guerra ainda nüo passearam os ~eus corccis sinistros. E sobre tudo is to, coruscanle e victorioso, o sol, o gr..i ndc sol do Equ:.idor, foll lc <lo movimento.
A ÜSCAR l)f': CARV,\!.111)
D AS novas regiões do planeta, a Amazonia C, sem duvida, a mais percorrida pelos sabias. Enorme a caravana.illustrc. Cada
ramo scicntifico cspccia.liza<lo nn flora . na fa una, no vento, ua agua, na terr a, cnco11lrou, entre esses \'U lt os dedicados rio saber e ao estudo, o Sl' U
1110n ographo. De La Condamlue a Euclydcs da Cunho., cm todos os rumos ela· rosa dos ventos, u vnll c te m si do cruzado sob as vistas pcrquin•11-lcs d os nrn.iorcs cspirHos que cxamj1rnm os phcnomcnos com o carinho e a pacicncia cvangclir.a dos nat uralistas. Humbo1clt , i\larlius, Spix, Adal-1.Jcrto da Prnssia , Castclna.u, Hcrnclon, d 'Orhig1ly. (;il,hon, Chandlcss, Bates, \Vallacé. Couto de :llagalhiics, , ·on dcn Stcinc, Co11drca u, Barbosa Rndri :,.! 11 cs. B:ti..·11a. Ag,1ssiz. Hart t. i\l:..inry. Elienn· ich.
t 78 R A v M t ! ~ o o !\:l o n A ,~ s
pnra citar sómen te.· os que me occorrent de memoria , foram incansaveis no desvendar os encantos e os mysterios dessa natureza exubcranlt.·. U 11 1
d ell es, de visão aquilina e pe rfuran te, tcvt.i esta phrasc: - "O vallc amazouico será a terra da pro-111issiio •·. De certo a affirm:.itiva surgi u depois d e mil pesquisas, nas quaes os problemas ela His toria Natural , ao arrepio dos devaneios e dos surtos lyrjcos, iodicava.m , nestas virgens rechans colo111-hia11as, um futuro jardin1 das H esperides, onde o fructo etc ouro d espontasse conver tid o no po1no d esejado pela hun1 ani dadc. Quern moircja na 1>l rinicie e observa com olhos in1parciacs, vt, oo curto d esdobrar de uma geração, que realmen te o clima se modificou c1n mui tos rios. atC então espantalho cios viajan te~. l', sobre tudo , das levas cmi gratorias. O Act·c é um exemplo. Trinlél amws para trús, quem o subisse, arri~ca ,·a·sc a lú fit:ar, tal a inclcmcncia de seus ares. tal a hostilida<lr de su:1 gleba, tal n clcnsi d a<lc de su.:1 malta. D ohra.rn -sc seis lustros e o rico affhwntc do Purús. de terra lcthul e ~i nist r a , tr:msmu<l a-sc crn c.•s ta nc ia d eliciosa. n:i.o mais bcr(o apc•11as dn /,,.v, ia knta<foru, porêm ele hortas e 1>01nan.:s magnifico:--., o nde a c:..:istcncia ê branda e apra:dvcl. E' fftlt' o ft ornem. 11atur::il e cspontan l· ~1111cnh· u dc~hr~vou. snJJcun<l u-o e purifi1.:a11 do- u. O r oçado {' a pl un t:H:;io, u <lrcn.:1g:em <.· o fogo. d o mcs1n o p :1sso que
17!)
se apcrfciç.oava o conforlo, criando rebanhos e simplifica ndo o transporte, limp aram o ambicnlc dos rniasmas mcphitic.:os e tornaram 3 labuta a me na e rcsis lcntc, com a circumstancia de rad icar o habitan te ú plaga. S01nme-se a isto outro factoi· climalerico de alta expressão saluhrica; a terra se erg ue, aflora das aguas com a b cllcza jh1gi'"i de Vcnus, ohcdicntc ús for~:as rncteoricn:-.. <[UC, através rln dyna mica erosi":t, tendem á harmonia 11ivcJ,1<tora. O va llc cuxugo. De · m a11c ira q llc o csfor~:o ge r;il e cégo dos elcffie ul os dispersos é para a uniformidade. tanto do solo, ao aterrar os panlanos e os igapós, como da a tm u~phera, ao sanear as camadas aereas. Se a vida .:igora jú C p ropicia. ma1 completo a inda o Jcvant:uH c11to Lc:Jl ttrico, avalie-se o que n:.io scrú amanhã, qtrnndo .:1 b~cia trnhal1 1ada pelos ventos e pelas aguas a.ttingir allitucfc desafngacla. Surgirá, cnliio. dilatado e com pleto. por mando dos Fados, o fluriclu Parai sa Verde, alcatifado, arro_teado, povoa<lo. ca}Jê'.17. de uhas tcccr o orbe de fructas, d e legu mes. de .cercaes e d e carnes. Bas ta para isso q11 (' a industria cxtractivn seja substit uída pe la in rl11s t1·ia agricoln. tornando o seringueiro lavrador. o r..:a uch eiro pastor. Em veY. da borracha o arroz, c ru lugar da brt lata o ga do. Rememore-se a cvoluç.1o da Australia. Ao tc111po cm que a formid:l\·<:1 il h,1 ingleza poss1da ouro. atl rahindo o ex-
\80 ll A Y '1 U >' O O ~] O R A E S
trangciro de todos os pontos cardcacs para a nven tura facil <la for lun a rapida, não teve jamais população cstavcl, que amasse e concretizasse pelo traoalho o esplendor da novo. palria. Diffcr cntc a actuali<ladc. De riqueza fixa, in<lcs lLuc tivcl. or iunda t:io sómente <las manadas bov inas e numerosas das suas campinas vcrdocng.'.ls, funde, no lance criador elo ,·.::iquciro, <lcfini<la e soberba nncionali d ade. Assim succcd t~r ú â A1n:1zonia . No dia cm qnc a extracção da seringo, <lo caucho, da n~clcir a, se tr.msm u<lc na p lan taç.Jo do arroz, da canna, <lo milho, <lo cacau, <le accor do com as cxigcncias gcogruphicas, a planicic equntorial volvcr-sc-ú cm fabu loso ccllciro do rnunc.lo. Trafego barato, cxcrc it aclo ao fio das mais largas aveni das fluviacs, esses p ro<l uctos, no bôjo de possantes transatlnnticos, irão abastecer os mercados europeus e americanos. Vestindo as varzcas bucolicas, os a:-r ozaes infindos, â semelhança do que succcdcu nas. cercanias de Bclcm, attcstar5o os paquetes como jú attcstaram as naus portuguczas coevas <la conquista. A canna ufofará as baixad as, e o assucar, o mel, n cacll:1ç:.1, o alcool restaurarão a magnificcnci a <las casas sola rc ugas ele 13:.ircarcna, lgarapê-Miry. Abact é. a cuja sombra p atriarchnl fumegavam as moendas e os engenhos. Para se fazer i<l éa dessa ri qncza, não ê preciso mais que a comparar ú cl4.•
NA PLA:-.;1cm A:-.uzo~1c11 181
Pernambuco, predominante e faus tosa desde a invasão Un tava, notan,Io-se que as plan laçücs alli não vin ga m :1Ié111 de <l?is annos, emquanto que nqui duram dez. O cacau, <lc as11eclo nativo na ori )ha dos cnudars, tã o forte é a sua rcs istc ncia, re lomnr:i u prospcri<ladc ccouomica de pouco~ annos passados, bastando parn isso que a intclligcncia aclual corrija o erro dos nossos avOs, plantador es que p lan tavnm ~m <lcsacco rdo c01n as cx igc ncias topograpliicas, sem o sc11ti<lo defensivo contra os rios, que solapam o b arranc o, cJerrul.Jatn e devoram a fo.i:x a 1iloranca. A percenlatn.gem <lo milho, <las maiores cou hcci <las, garante safras que cl1cgarão n ser escandalosas, sem neccssi<ln<lc de lruhallio superior ao de semear, p ois o terreno a lh1vionico, fcrlilizado nas cheias, rct1ucr apenas o ges to bcmdito de depositar o grão. A mandioca, a Uala ta doce, o corá, o feijão, a melancia hrolam profusamente nas praias, causando cs1>:.1nlo aos cspiritos mais sccµticos . Vigorosa e fecu nda, a· banana re pon ta :p crftunnda e tenra, lcrnbrando o seu remo to e perdido habitat. As castanheiras, quer a lecylhis aliaria das camadas t(Hate rn ari as, quer a berlhollcfiu e:rcl~lsa das terc iarins, produzem u1ilhõcs de hcclolilros, sendo as suas ame11 do.1s, mesmo aos preços ve rtiginosos de cem m il réis p 'ra cima. mui to procuradas. Isto sem falar 110 taba co, 11:1 ba ttnilh:J , 110
182 H ., Y " i; soo ~I o 11 ·'E,
cuma.rú, no cravo, no m3rfim ycgc.lal l' il.a varicd:.,<lc infinda dos olcus e dns filJra.s. Mas o que transformar:'t a Amazonla de terra incultn. cm terra prodigiosa, de thesouro e ncantado cm lhcsonro 1·cal~ d eixando os p ampas argentinos a perder ele vista, será a industria pastoril. Olhe-se para o CJUC existe, dh·orcind o th.' cnJJilacs. alheio aos processos scicntificos, e n1cça-sc a graudc,::a do porvir. Embora ruslico, bruto, criado (1 lei d;.1 n:1turc1.a, o gado prospera. Enche Maraj ó, alaslrasc no bai:,;.o Amazonas, prolifera no Hio Brancu. Enfezado, mirra.do, degenera.do, longe do peso correspon<lcntc. no corte, distante do padr:lo corrc,1,ondcute ao leite, qualidades que trazem. no primeiro caso, a superioridade ao boi dos Esta.dos Unidos, do Argen tina e da Anstralia, e. no segundo, a prefcrcncia pela vacca ~missa, hollan(k.za e francczo., bas ta u ma ligei ra lrausfcrcncia, das 1.onas lacustres para as zonas alpestres, n fim de cvitnr a mortandade com ~lS inundações, sem falar 11tm1 criterioso cruz:nncnto, visando o desenvolvimento physico, para que o animal S l'. multiplique e rcsurja precioso entre os 1nais raros cspccimcos. A campina serrana cs tc nclida no o ndulado guyanen~c, e que vae p elos chapadões e tabuleiros ele Alm eirim. aos arredores de S . .Joaqu im , no coração do rio Branco, comporla rin os maiores rebanhos do globo. Chnma<ia pelos rc-
[8:1
gionacs de cobP.rto , em virtude <lo c~1mpo ser todo sombreado d e cajueiros e ar\'orc<lo miudo. tem apenas dois inconvenientes, faoHmente rcmovivcis: o capim agres te, d uro, inap rop riado ú engorda do gado, e o carrapa to. que ataca a rcz sngantlo-a, ferindo-a, enfraquecendo-~, matando-a. Como se vt\ süo empecilhos insignificantes ante as organiza~õcs das fazcnd qs modernas. A gramínea subsliluc-tic; o parasita extingue-se. Ahi a11c.lam a11regoa<los nas revjstas. nos livros. nos jornacs, as cypcr âceas forraginosas e os pratices syslcmas · de banheiros pecuarios para a limpeza das ma11adas. E' certo que já se observa um pequeno impulso no senti d o de melhorar a raça l,o,·i na na Amazonia. Varias fazendeiros im porta m 1·eprodu ctores. infelizmente sugges lionados por uma propagando crronca, que aco nselha o caracú e o zebú, typos superiores não ha duvida ao nosso, porém, inferiores aos exem plares procu raCos nos 111ercados compradores, on de se preferem os augu s, o hcreford, o devon, o wcsh~ destinados ao ta lh o, e a jcrsey e a gucrn escy destina~ das it lactaç;io. :-iesta ultima especiali dade, se hem que sômentc nas vacca rüu; dtadinas, encontra-se n raça holJandcza, vi nda dircctamentc ao Brasil nos idos progreshistas <lc )Ta uric io de Na5sau , a lCm ela que rcccUcmos chrismada ele !nurin:i, :ilrnvés de Portug:) I. Espccie <1uc se ada-
18:1 fiAYMUNDO l\JOltAES
· pta excellentementc ao clima do vallc, nenhuma em melhores condições que cll::i para a manufaclura <lc queijos e manteigas, desde que se lhe mantenha a selecção importando novilhos puros. E é tão claro o horb:onte amazonico, no arco rcfercr..tc ao asstlmpto pastoril. q ue cm 1910, ma is os m enos, os yan!.ecs ten taram uma grande empresa na Guyana paraensc, ao sul da cordilheira de Tumuc-H nmac. Depois ele minuciosos estudos d e agronomia, chegaram á conclusão dn exccllcncia do solo. Requereram á reas clevolut[ls e lançaram a companhia nas praçns da poderosa R~publica do Norte. Infelizmente o projccto fracassou . Serviu de pretex to para que o governo fed eral brasileiro ·interviesse e cass asse a concessão, te r sido el1a <la<la na zona das linhas fronteiriças do Pará. Não fosse isso e o grande Estado estaria hoje no mais subido grau de prosperidade. exportando c..irnes e couros, em frisante conco rrencia com os maiores emporios. Resta-n os :1 esperança, no entanto, d e que outra tentativa scjn coroada ele Sl1cccs so, a fim ele qu e a previsão <lo sub io se realize, transformando a An{azonia, que os . p am phlctarios d e Buenos Aires julgatll peso morto no Brasil, na Terra dn Promi.ss:ío.
C LI MA 1·: SALUBRIDADE
A Am11A:-.o JonGE
Ei\ lll01\J\ a Amazo11i0: seja uina pla.nicic tnappa evoca logo os Pampas~ uniformes <1eri11ida. que :i si mples abertura dum
e lil->oS, sem o con ton10 <lum monte a lhes quebrai· a monotonia, a lhes 1,aliznr os horizonlcs, C!-S~l planicic uâo tcn1 a uniformidade continua e chã pcrfigura<la cm nosso cspiri to. Além da n1nralha enorme que a circumda no norte, ao sul, a oCstc, no r ecorte or ogcnico de rochas que câcm cm paincis de arenito, dando-lhe a fôrmn de um umpliithcatro : cyclopico, ahcrlo para o Atlaolico, a face do. csplaua<la, I'asamcnte entrevista numa gcogrnphia ideal, é 1novimc11tnda nas dohras e no:,; refolhos do chão. Post-qua tcrnoria aqui, 11untcr11arin a11i. entre essas id ::iclcs afloram mil fiudas de diffcrentcs cspe~suros, dynarnico labor
1:-m R A Y ;,.r r1 ~no :VI o 11 .\ E s
d:ts chuvas, dos ventos e dos rios, que em pres tam ã physiooom ia <lcprimi<la <la terra o aspecto sinbflllnr <l c nympha :1 surf,rir d o seio <las aguas. Do baix io q u e mul se desenh a bombcontc n a s upcrfir..:ic liquida aos firmes ta lhados ~·l sombra <los castanl1ciros, inlerpõcm-sc os tesos e ns varzcas, nos refovos alluvionicos <los dcposi los irrc_b,rtllarcs. Vestind o tu<lo issu e u n1arcar as pcqucn;1s differenças de altitudes -- a selva apropriada :', gleb a, Ue. gramincas e ..trb uslos, <lc feto:,; e ;i r vorcd os, que dcsviarn , altraem, impedem a circulação d o a r. Dahi o facto «..l c se regi strarem zonas sa lubres e zonas doe ntias. sob a claridade da mcs111 a luz. por urn a simpli:s sal icncia do solo. A defi nição ·d e 1-l ip p ocralcs a respeito de clima, a mais perfeita e s_yn thcti ca de quuntas co nh eço, divul ga da no exccllc ntc (ratado de hygicnc ele Afrauio Peixoto, ajus ta-se concisamente ao _gran~ de quadro <lu planicic cquiuoccial. Realmente o cli1nn n ão é sõ mna decorrente do tempo. ameno ou ru<lc, segundo as alt'crnulivâs mctcorologicas. Os a res elcctrizaclos o u humi<los, qu e se rompem fragorosamente ao choque <las nuvens nas linhas de fogo elas faiscas e !-i C carregam e dcscttrregam na eva i ioração e n as chuvas, n fio s:1o os u ni cos agent es clinrnticos, lanto que nem se mpre ao influ xo do mesmo fi nnaincn to. lavado e azu l. a terra ê hl,a e l10spi lalciru. Verifi cam-se ce nt c 11 :u>
187
<lc faclos, na giga nlcsca arena amazonica, de dois Jogares qu e se avista m. apenas separad os por cslrcito corda potamica, possuircm climas diYcrgc n tcs. Sa udavc l um, doentio outro . E' que a vizin hanç :.1 dos p :intanc,~. 3 cortjna dus floresta s. o <·.urso dos iga r:1pC~, de per si ou con cumit::inlcmcntC' . s:"io suffic icntc s paru infeccionar ,1 moradia e os arredores, jú pelos miusmas q ue se diluem no :1mb icntc. ji.t pela massa v egetal <1uc
i ulcrcc.pta os :. d iscos. j:i pelas aguas impuras elas pequenas artc ri a:-. fluviaes, drenadores de úrcas on<lc 1ncdra1n o ;i ssacú, u lingui , o ti1uhú. o cum.1mbi, todos de essenci a tox ica. Para contrabalanç a r cntrcl.in lo esl l' aspecto agreste e duro. h 1.1 Irados clr· lena incomp.1n1vc.is, b eij ad os dt· !ir isas. perfumados d(· f!Urcs, nlcatifa<lo.·~ d e verdura. doura <l os d e luz, envolvidos na hrandura t:c rulca do clhcr. o nde o homem vive contcnt C'. e fel iz . l'oi!-i h em , loda l:ssa amplidão adm.iravcl. 111 u is di ln. lacla do que se julga, s(Í nbarcacl:1 cm JH'n s:i m cnlo. 11 :"io possuc• un ia enferm id ade rcgiu-11a l n ,mo a n wks tb fio son 1110 na Africa, o cholera n:t Truli .i. a : , ·ariol;1 ll a Chini..l , o trachoma no l·:gy plo, u can«.: ro 11:.i Ellropa. O i111 pah11lisn1u, lnlvc;,: o mais adaptavc l ahi d os mal es alheio~. veio de !unge, (lo lado llc lá <lo At lantico. vdlrn conhecido dos ::;em it as. Ikrodoto, \) pat· d ,1 Histor i:1. j ú lhe fa Y. rl'Ít' l"\ ' II Cia s. l' º" roma n11s Juclam
188 R A Y ~t u No o ~1 o n A E s
com cllc desde os prim eiros a licerces da Cidade S:mta. O oncylostorno, flugcllan tc no pocnh• e no levuntc do valle, e menos intenso na f:iixa interm ediaria, é com mum na BeJgica, na Hollan<l.::i . n a França, 11a Hungria , n a All cmauha, na Italia. O bcri-hcri, cujo su rto na Amazonia se vcrific,1 corn as ngglon1crações m igr a torias, provenientes d;i. a lta da borrach a ou da construcç:lo d uma viafer rca, como se deu com a Mndeira l\'lnmoré, tem sua origem na Asia, onde reina cndcmicamcntc. A u lccrn brava, lcshmaniosc ou bo tão do oriente. parasitaria, scmclhnntc á ulcera <lc Bnnrü. senão a n, c~ma, apenas a taca as cantadas baixas d tt populaçfio. os ignoran tes q ue nfio crêem nas med idas de hygicnc, no asseio elo corpo. Nenhum hmncm de certa intclligencia e a lgunw cu1 turu é victima desse mnl, iniciado na p onta. do espinho ou na picada do inscclo, quando nfío surge du1na si mp les arranhadura. A molcstia de Chagas, d('; bnlun.rte erguido nas on<lu loda~ rccha 11s de l\linas, npo.voro.n lc nas papeiras, no!-. bocios, nos cretino:; que eng~n <1ro. e deforma, vem, no ven tre do lmrbcíro pela costa. maritima até o Maaanh ii.o, pe la o rl a fronteiriça d o occic.lcnte a tê a.s firnhrins da Bol iv ia, e, pelo sul ela U:,cin, atC ns lintlcs d t· Goyaz e 1'In tt o Grosso, sc1n comt udo invaclir e>
va ll c amazonico. A sypliilis. a tuberculose, a lcpr:.i. de v isivc1 recuo ~mte o: batalh:1 qut· ~\· lh\:s dú.
NA. PLANICm AMAZONlCi\ 18!!
recebemos de fc',ra. Daqui se co nclue que, apesar de dcsvirtu nc.lo o clima ela immcnsu cuha equa toria l por brasileiros levia nos e .por cscriptorcs extrangeiros que nunca 1Iic scnti!·a rn as caricias. dle ê superio r ao de mu ltas po ntos d o un iverso, e a tC mesmo com p nravcI ao d as n ,cJhorcs cstancins do p laneta. se lcvar1nus cm conta a auscncia de fundas alternativas observadas noutn1s la ti~ tud cs , alll!rnnt ivas que se po larizam no fr io violento '-' mortnl <~ na :-- insolaç,.J cs pcrturüa<lora.s <.·
fulminunlcs. A cidade de l\Ian."tos, cerca de nove ... er.ntns mil has <lo mar, é um a synlhesc climatica do va!Je. Dentro d e sua úrcu calçad a, enxuta, p rovid a <l e agun encanada e ele cxgo ttos, fervilhante el e peões, pontilhada d e cclifit.:ios puhli cos, fruindo c u1fi111 <k tod os os recursos mode rnos da ciYil ização. é m~1~nifica, sa udavcl. a (irnzivcl. risonha IJll)Smo, 11a ph rasc panor:.i mic:.1 dum cscriptor <lc talt:nlo im press ionista. i\Iu l trnnsposl;:ts porém as linhas urbanas para os ba irros da Cacho cirinha. dos Tií cos. de S. Haymundo, <las FJórcs, o nde a terra é fri~ndn. de igarapés e nrnSlfUl' ~Hla de panta nos, virgem po is da engcnhari:1 t:ia nilal'ia, o imp:.iludismo feroz dizima. Muitas casas suburbanas, cxccllcntcs vivend as, fh.:ara 111 cksv:.i loriiadas (' sem mora<lurcs devido ;"1 i nclenwnci:i ela :,; íchrcs. Desta íonna se verifica ;l rc:ilida ;k de {flll' sob u11 1 cclt ameno. u terra. p nr sim pll•:,; uccidc11 lt- lo-
mo R A,· M 1; X n O MOR A E S
pographico, pude ser maléfica. A e nergia hem orientada do d esbravador tem de corrigir a natureza. Aquclla selecção tcllurica en lrcvista po 1·
Kirchoff. 11 r10 ::;c ri,1 capaz. mesmo no seio das mui s dcn sns levas mi;.,fra lodas. de sclc l'cionar 11n1llitlão s uíficicn h: ao po\'03mc nlo cl.i Am\1zonia . H a que a provt!i lar porlnntu os menos :.1ptns. os m a is fracos. pro.legendo-os e acohcrlan<lo-os con1 as rcgr~s provadns e seguras da hygicnc e da prophylnxia. regras l{lt C se desdobram nos muJtiplos e claros proccs.<.;os de jsolar :u1ui. drenar a lli , a li men tar :1lém, sanea r :1col:'t . Esse tr:.iha lho, c1uc :..1liús nã o influc nem se cs te1ulc aos m eridianos fa vo r ecidos ela p la11idc, acccnlu :i-sc d e vagar, nfio ha duvida. 1,on:·m consnla<lora mcntc. As csta tis ticas nosoló giL·:1s s,io propiciatorias. Não se pocic ncgn r tam hcm que o progresso, con1 seu trafego r apiclo e pcrcnnc, tem cont..:orr ido. pl'lo J1új o de seus transaUanticos. pela coberta ele .'H'llS
f/Uiola.-., para transportar nwlcstias clcscouhcci d:Js nesta ot1 11 :u1ucJla localiclarlc d a bacia. º·" pro11rins :inoph c lcs vehi culadorl!s do. impaludismo, l' l.'. ujo habitat se restringi a a cer las <' cld1.•r111 in:idas paragens, são lcvn,los :.1 horrlo de um (•xt n•mo a outro. numa propagação cliffici l de cvil.ir. , ·e 11,losc loga r<'s qul' cm tc111pos hem Jlro:d111os 11:io tin h am um docnl<' d e mai oria. í ica n:m de rc1>C'11lc ron ln mi1wd<ts. O p(>rlo chi IH:11.t 1.:api la l cio :\111:1-
NA PLANICJ~ A~1Azo:-.:1r.A !Dl
zonas ainda é um exemplo. Ha trinta nnnos, mais ou m enos, dorznin-sc cn1 qualquer navio surto na h:.ihia do rio Negro sem mosquiteiro . Não l1 avia um carapan:1. Ilojc, entretanto, o ancoraduuro ê presa elos lcrrivcis inscclos. Esse reverso da medalha progressista serve todavia de mcH1or csti 11rnlo ut, esforço saneador do brunem. E lanl:.ls ,·ozcs csdurcdclas rcpont:11n no vnllc, que ct·rtos m~llrndm; prophylaclieos, tido!<. até então por jflcc<loticos, pil herias hygicnicas, corncçam a s,:r cncnra<los com o devi do respeito. Levnntaram !'.C ho~pitncs no :Madeira, no Acre, no rio Branco. (J <Jninino, rep cllido antigamente, 1nal supporla do dcpols no rormulario cl cbcllador da sezão, é, agora. usatlo J>l"Cscr vativmncutc. Circula n :1s J1lC
s:1s cio a lmoço e do jantar. entre dois pra tt):,; da rcfciçtiu, ã mod a 1lc pastilhas cs timul :..mtc s <lo appelitc. A bo ta e o mosquite iro, considerados remotumcnlc objcctot.i de luxo, principiam a ser vistos como artigos <le defesa. E cm ·breve :1 fossa sanitaria hn d0. figurar sob idcntiCo pri sn1a. Quer isto dizer qu e a palavra <la scicnci a ellcontra éco rw legiCio dos novos hand eiranlcs. Emquunlo o JHJ\·o í11a11gur:i estes halii tos, os f!Ie<licos . no fu ndo brado rio hinterlund, cnsaiain as mais curiosas ohsc rvaçôcs. Segundo no ticia i<lo nca e fie ] ele· um ill11slrl' facu lti i. u que clinica no :\ladeira. circumsr,cd t i t· 11ol1 1'P 1·a r:1ckr, 1w hosp ital d,., Candeia-
192 R ,\ y ~f (.j x u o i\I ou A E s
ria, onde, por uma il'risoria perspectiva (la noss:i liberalidade, só têm accesso profissionacs cx tr:rngeiros, fazem-se cxpcricncim; sensacionacs na applicação tlos remc<lios e no uso dos alimeuto.s. Subiram tanto ahi as dosagens dos sacs de quiniua, que a tt iugiram a seis grammas, ficando cêgo um dos pacientes ; entre o~ melhores peixes de escama, ta<:s como a pescada. o tambacruí, n jatuarana, alli se JH'ofcrc a p irahíha, por mais pll ospliatnda e mai~ innocente da fauna ichthyologica ... Outra noticia qu e circula com fóros de ci darle a respeito do hospital da Candeia.ria, é que seus assis ten tes não fazem, no::. cosos imp erativos, para o respectivo diagnost ico, os exames ele auscultação e 11crcussão, limitando-se a observar o doente ú dista ncia. Estabelecime nto por onde têm passado grand es medicas europeus e ame ricanos do norte, a crit ica, por mnis justa e incisiva, não
·1hc diminuc o merito de haver arrancado innumcras crialuras das garras da mor te. E se h:t, como Herhcrl Spc11ccr, qu cn1·combata toda~ es tas salvadoras medidas scicn lificns. que tornam o fraco. condcmnado pela selecção tc lJu r iea, cm cmHliçõcs de concorrer com o forte, de lilc disputa r os postos, a verdade é que a An1azonia, necessitan d o de 110,·oar o seu solo, carece <l r.•sscs elementos. Clima cxaggcraclam cntc delu1·pndo, C 11atur~tl que nOs, fillio.s do vallc. re~Lahek\·:.ullos a~
.\:., i'L.\:'\Ecti: A:-.uzos1c,, 193
Jjnlws l'ic:is de t;'io palpitun lc assl!mp to, 111:.iximé q11a11do esse cxuggcro parte ús , ·czcs de uma fina e cul ta intdligcncia, como é a de Alberto Rangel, clcgunlc prosador dos nossos. dias. Al:icado por 11 111 dallonbmo cxqu isilo, que foz ver certo. é cx:icto, o colori do, .i tinta, a nuança. mas que cuiiftinde la.mcnlavelmcnte ns fi guras, o:,; con tornos, as imagens, - sua retina. har::i lha os panornrna.s vislumbrudos idealmente nas lciturus com os pHnoramas clescnrtinaclos rcalmeol c sohn· a terra . :Xão enxerga a.través da paisngcm ama;,;0-n ic,1, enxerga. a través dos ci rculos da Diuiua C()meclia. Em vez da rndiosa e vibrante alm a. nacional, quem anima o drama de seu livro lnf,irrw V<•rdc é o csp ir ito soturno e crepuscular de Dante. Fdizmenlc os gra ndes na tura listas e os g:cn íos pt.:sq ui~tHlorcs. bec hiinos ela ca rn\'at1a de sabios q11<' têm percorrid o a \'asta pl anicic cqu iuoccial, d<' r-tumhnlcll a Eudydcs da Cunha, 1·efcrindo-:-.c ao clima do vallc dcfench.: m~n'o proh idosnmcntc, gabam-u'o cnlcrncc:ida mentc. Bales sc'J cm 'f<'ffê viveu nnvc annos. \Valh1c:c, o emulo de D:1rwi n, Agassiz ,: )Inrli us <.· c1·111 out ros falnm <lcsvnnccidos e saudosos do ccn doce e da s:1 l11hrid:11lc con\'idat i\' :1 ela Ania1.onia.
o
UMA CIDADE A' FAR-\VEST
A JOAQUIM T ,\S' A.I UH,\
cinema de vez cm quando r eproduz, nos lances <lrmn a ticos da viela yanhce, o hinterland da Am crica do Norlc; e rc
vcl..1, então, ao espirita do espectador brasile iro , os cpisoclios e as aven turas do a mericano ao penetrar o sertão do seu p ai z. Deslizam na tela o cow-boy, o pcllc-vcrmelha, o rebanho, a planicic, a montanha, a estrada de forro e a cidade. Lo~o no limpn- ri lhos que rasga. deserto a dentro, as linh ns de penetração, segue m as scn1cnles d e um progresso cmbryonario. Os ermos infindos, mal halisados aqu i e acolú po.r um morro solil b.rio, colonh:an1-sc at:1halhoacbmenlc, na vc rtigc1n celcJ"c durna raça que se expande. Quent pisa pela J>r im<: irn vez Porto \'clho tem a sensação de es tar p!:,;:1nclo uma dessas l'idades l·inc.malographic:1.s.
NA PLJ\Z..ICIE AMAzo:,.; 1cA 195
construidas, arrna<las e IJOvoadas 1rnr lodos os materiaes e por todas as gen tes no fu.r~wcst da grande Republica cio pavilhiio cstrclla<lo. E' a memoria fie l que constata sémclhante idcnlidad c. As casas de madeira, aqui~ cobcrlas de zinco, de palha, <le telhas de barro, tcla<las ao redor, como grandes gaiolas, ao lado de cdificios de pedra e cal , de choupanas; agitação febril da populaç:io hctc:.:-ogenca., qu e formiga de sol a sol; e a physionomin predominante e quasi collect iva <lo pe ão. qne parece ler chegado e j .i parece pro1npto a partir, além de outras caraclcristicas, denunciam a. urbs das magicas, nlcvan tada · ao toc1uc <las Fadas tutelares. iVIcnorcs de onze annos, pois que o. ci d ade hn pouco mais de dez foi fundada, os seus ci dndã os não excedem, na a ltura, n uma espada <lc cavallaria. Os con trn stcs fortes ·elas organizações que. n.1sccm so b os influxos da cultura no r egaço ngres tc desta gleba moça, cm plena floresta amazonense. chocam naturalmente a rc· tina dcsa,·isa<la de quem olha pela primeira vez. Assim, neste a mon toado ele habitações, ti beira <la lin<lc fronteiriça dum Esta do, extremam paradox:ilmcn te um dos menores municip ios do Amazonas, que é Porto Velho, com o maior de !ltlntlo Grosso, que é S. Antonio, o maior do Brasil . e, tal\'cz, o nrn ior do mundo. A estrada de ferro que <l n1H p:irtc, para salvar a. regifío cncachoeir:l-
106 R ,, v " u N o o ~l o n ,, E s
da do ::\lade ira, ex tensa cll' :mG J.:.ilmnctros. no fragor do colll hoio qu e m archu a pi tando, badalando, rangendo , b ufan do. fum egando. crepitando. subs tituiu, com os seus trilhos d e aço, no trafego de procluctos e n:1 condu cçüo dl' f>assngciros, o vchiculo primilivot que in da 111ontarin ao hatclã o, d:1 nh.i :"1 igarité; o salilo clcgnntc <lo seu Club Internacional, repleto <l c almofadinhas e meli ndrosas, cheio de senhoras e cnvnlhciros <listinclos, que se agitam chorcogr:iph icr1 mcnt c ao som <lo onc-stcp, do fo x-trot. dos lanceiros, e onde se vê o ing lcz el e L ondres e a frnnccza de Paris, ex tinguiu o monotono batuque d o a borigcnc, qu e, <lc ta ngn e <le cocar, emp unh an do arco e fre cha, exer citava num passo n1ixto e esperto, entre religioso e profano, a dansa ao ar livre, dansatla no terreiro das malóc:ts sob a luz brancn da lua : a ~ua bomba clagua, q ue puxa e fnz flui r nos ca nos. de casa cm caso. , <lc torn eira e1n tcirnci r n, o abençoado li qui<lo, num traba lho de nova S amarita na do scculo XX, contrasta co m a dynnmica cyclop!ca do rio, l1yd r.:u1Jica rlc giga11tes, a im pcllir, pela compressão e pe ln rampa , a agt1a cheia de d etr itos, barrenta, suja, rcvolla l á <los ci mos embuçados nas neves das cordi!hci r ns, a tê as planuras ar.ues do Atlnntico ; a sua luz 1nystcrios ::i e impondcravcl, vind a p or um fio de aço da n1 otriz 1>art1 a lainp.:ida das ruas P elos lares, por um
N,\ PJ .. \ :\" ICIE .1\ ) J ,\ZOX1C.\ 107
.simpll•s t:onl :1clo 1..·k cl r it:<1, :rnnu!l u e disla n cia. o p rocesso aborigcnc 11uc faz o lu me sagrad o d a lai·l!il'a JH:h1 f ric<;flo clc 111 01·ada e rudimentar elo :imago clns an·orcs; seus dois jor nncs, o Alto iila,ft>ira. e .11 (;a:f'/11. circulando cnlrc uma pOJ>ulaçiio que confina por todos os quadrnn tcs da rosa con1 n,c; populações nôn1ndes dos inclios. !=.Clv:1-gcns . ana.lp lw.bc tos, -- clêio idéa segura de que a dvilizaçüo, cm 111u lliplos clctalhcs, invade, conquista . domin a. :1 ba rba ria. Quando o navio q ue traz o l ou ri~ . .-, ,~ do jusrinte faz a u l tima curva abaixo de Porto \ 'clho, npparecc ex-abrupto a polyci,rurnica cidade na enseada. Uma impressão falsa assalta ahi o viajante: ô a de que está cnxcrgu ndo um a fobr icn ou u nia usina, tantos são os galpões de 7.Ínco, por entre o c hiar das 1nach inas , o p cn n:icho f umarento d as chaminés, o ranger ruidc1so cios f erros. Dcsc1nlrn.rcado, 1>oré111 1 essa im prcs:-.:io é outro, modificada para a realidade. Surge, c11 lã?, un ia cidnclc á moda cio frtr-west americano, tacs os aspectos iinprcvis tos, ao a rrepio das povo,1ç<1cs ::unazoncnses, que vrio ferind o a retina a l:::ir1nadn do curioso, c1ucr na construc-1::i11 descgual. quer nos habitos d c.senvoltos, quer :iinda, nu perspectiva cio conjuncto. O CafG Centra l. e ixo da vicia d~ssa Jocalida cle, é um symbolo. J\ promiscuiclade ahi synthc tisa a agglo1neração cthnica do rnnnicipio, na fala . nos trajes, nas
198 R ,v M uNoo Mon ,u, s
raças. E cssn agglon1 eraçã o ~ que cm grande cscaln se de.sd0bra na cidade, é oriundn <le todas us latitudes, de to<las as longitudes, dos frios polares da Siberin. dos arenes !orridos dn Arabia . D as vinte éls vinte e quatro horas, nesse estab elec imento, un1 n1usico peruano versado en1 Chopin. em tangos, en1 cnlêrctês, en1ba l a, aos accôrdes <le um piano, o pemw.n1ento da freguezia. As zo.bunciras profissionacs, desde n cearense á turca , desde a boli viana a amazonense, desde a colombia na á d ograuclcnse, entrn1n e s:.icm saraco teando sob os olhares cscaldacliços dos seri ngueiros de saldo, vindos dos altos rios, mal refeit os ainda de Ull"!.a longa cnsti<ladc obri gntorin. Por entre c.stn sociedade susp e ita, nas mesmas salas, outra, n1ais fi rrne, menos atlvcnticÍa, d e advogados, n1edicos, engenheiros, juizcs. promotores, capitalis tas, jornnlistns, proprictarios. e até, Snnto Deus• de s<·cretnr ios de E stado. O ex-ministro dn Instrueçiio da Bolivin, dr. Guillcrrno Aiic,, aclvogod o e exilndo político, toma nlli o seu café: d e expnt r iad o. Nas innne diaçõcs deste local avu ll a o turco no mais pujante comn1ercio , p lct hórico de quinq uill mrías, de m olhados, de fazendns, pedindo cem para dei:-..:ar por cincocntn, naqucllc fnlnr gruni<lo e pilloresco d e qu em troco o p pelo b. Se o Am azonas. na sua proprin capital, C un1 ninho Uc forasteiros de ou tros Est,i dos, P orto Vel ho, na sua
199
cidade, C u m pa.ndcmonio <l c m uit;1s nacio nali dades, verdadeira Torre de Babel, na qual o grego conversa com o japoncz, o americano com o zingaro , o h oliv iano con1 o a rgcn lino, o inglcz con1 o bulgaro. Con ta o dr. Joaquim Tanajura , actual superin tendente dessa Communa, ho1ncm de fina intclligcncia, con1pnn h ciro e medico d a cxpcrliçüo nonc!on na travessia ex ploradora el a stcppe canicular en tre Cuyabá e a margem dÜ J\I ndciro, -que, certa vez, ao redor de mesa de vin te talheres, alli, sen taram-se dezoito representantes de \'arfas n aci01u1.licladcs, tão muJlifar io é, n essa nova Cosmopolis, o advcna. A terra, que se este nd e pl ana de lésl c até o povoado, r etalh a da apenas pelo nranh ol lacustre e fluvio, e que corr ia uniforme e sc~cna rumo d os arr abaÍclcs suburbanos, logo se p crturbn 1w cidade _ O s altos e Unix os, cin mnnclin.s accidcnta tlas, m a rcam fa ta lmen te o pon to <lerratlciro, para quen1 baixa do montan te, de sacudidel::is remotas, succcd idas ta lvez num a convulsão gc.ogeníca no t empo cm que os Andes, ao se clcvarein c1n espin haço do continent e coJom 1>i un(). l rnnsfo rmnran1 a physi onomia top ogrnpliica destas coor<lcnatlas, de m:ir mcditcr ranco cm planicic, cn1 vnll c, cm arvore hydrogrnphica. Sete kilomc tros acinin de Porto Velho, nn dirccç:Jo afogncnd a do poen te. o signnl deste phe-110111 cno l' m .iis vivo: n ::;o lo n:io registra sôme ntc
200 R ·' y " u :< o o ~l o II A i; s
a pertu rb ação sismicu, 1n as lambem a clcscidu de uma avalanche prchistorica de gran.i to, rolada d os píncaros an dinos e desfeita m111 i cm blocos irrcg:ll l arcs. que v:to do pcu ll asco cyclopi co no sei xo miu tlo. E' n cac hocirn de Santo An tonio, primeiro degr au, jú no Estado de i\latto Gro:;so, d a escada rochosa qu e va e ler, d o fulld o da p laníci e eq uatoria l, aos nJtip l nnos da Boli\'ia. A n~ua a h i ruge, saltan do cm catnc.J upa:-., rcdc1noi11h a11 ci o
c m csp ir acs, en fia ndo-se cm estoq ues, retrocedend o cru· rc111ansos, nbrin<lo-sc cm fu nis, b om beando-se cni. rebojas, prccipitnndo-sc cm lcnçôes, c.01110 .se 110 seio d n corrent e a n dasse 1m1 lurh i ll ui.o de energias dcscou ncxas, an tagonicas, chno ti cas a se c01npri mirc1n , a se pcnc tr.1rcm, a se rcpcllircm n a ar.si:1 cêga ele vingar aqt1cll c declive. :-.:o ult o d e uma c0Il irn1 ela margem d ireita ela cach ocir:1, de-mora a eslaç5o da lin ha telcgrap llica. ligando o Ani.1;1,onas ao Rio. via i\ lntt o-Grosso. O p n11orarn a ffll C clahi se abre, n a \1 0H:1 co111 plc tn cio l rnri zonte, tem o colorido e o m Ôv imcnlo ele u m quadro es tranh o, meio dr ui d ico e meio bíblico. p t· la flores ta . pelos contornos. pelas li 11 las. O cinéreo ()3 nlJohada celes te, o vcrd c-nCf,11'0 cio povo arboricolr:, o conj unclo <l::is l in has, o m arron da terra e dns aguas. deram um to in obscuro, npocalyp ticn ú Jta isngcm. to1 n de co11 sas q ue reponta m e nhrolh a111 do silencio e do m y st('rio. As cortinas gl,111-
201
eis da matta, crguidn.s solJrc a terra pa rd a. ao lad o da p edra parda, rcf1cclidas na agua parda, e m :il a lum iadas por luz liaça e opaca de dia cl1uvoso, in1prcgnnm o :ln1bicnte de um ar mc rcncin·f!o, como se a tcrr~1, plaslita e molfc. cstive!ssc a inda n n phosc iu icia f d a SlW fo1·111~1ç:io. No cspa(O plumhco, a b oiar na ntmospliera grossa. voga qualquer cousa das 11ngi11as d o Gc.ncsis. Porto Velho, todavia, no a lai·gar cio seu rnn bito. no for-11iig:1:1· de sua gente, na compctiçllo do seu con1-n1crcio. lâ ao longe, no fim do cstir~o, <'~ in<liffc rcn tc ;'1s clôrcs dc.:slc n ascer rude dn terra. E, na volupin dom inadora e lriumpha nlc cio ap n hiseiro , padr.io amazon icnsc <las subs lil 11 ições silenciosas, vae matnn·cJo, pelas radicnlas tc n t:icu lares dos seus camin h os ahcr tos, n. vida b ~1 rhara e primitíY;.1 q ue o enYolve . O pin no d o Café Centra l. tocado com a f uria wagnedana desse filho cio Pcrú. a nda derr ubando, con10 ns trom be ta:; cl t .Jc r ic hó, a taba in <l igena el os nrredor·es; e a Jocomo liva da l\ladcir:1-:\lanwr(•, sih·n ndo est r i<Jcntcrnente rio ncima, sob : o olho discreto e frio de John Buli, abafou quasi p or completo o rythmo elo remar cndc nci a do do nnico transporte de ou tr'ora.
O DIDIU
A CANDTDO l\fao1A::-;o H.o :-1noN
A cara.ct crist ica principal d o indio amazonico, que lhe <lcmmcia não sómente a origem cxtrnnlrn. ao con tinente, m:1s a
caminhadn migratoria lamb em, a nterior talvez :i do p ovo hebreu. ê o nomadi smo. As tr ibus erram p elo deserto sem ponto fixo, morando aquj, a lli , acolú, apenas o temp·o ncccss:1rio para a maturação <lc suas roças, pn1;u a rcsl:.rn ra ção de sua~ armas, p a ra a prcpa rnçúo do seu farne l ambulan te. Essa vida vagabunda, os t raços signi ficativos d a raça amorclla, a alimcntaç:i.o frugal e n rcsis tcncia l>ronzea do fokir, revela m urn povo egresso <lc ou tros cHm as, de outros conti nentes. c.fa Asia. por exemplo, quiçâ <las margens cio Brnhnta putra, nu encos ta <lo Hin1alaya 1 ou, qu,·111 S!lb<:·! dos t:1l1t1 ciros do Thibct, da ~I011gol ia pos-
203
si\'clmcnte, 011 ainda, riu Mandchuria. A esse julgamen to sobre origens quasi an tagonicas nos levam as observações de Ehrcnrcich, q ue cons· talou depois de la rgos estudos a scmclhançn da c;1hc~·a dos nossos sclvngcns com a cabeça <los moug:ôcs, emquanto que o corpo, harmonioso e clcgontc, o mesmo antliropologo a ll cmiio achou semelhante ao do caucnsico. Com referencia ao homem. cxclusivnmcnfe, a observação é da mais no lnvel rcal i(la dc, cnconlranclo-sc inclivi <l uos apµolli ncos, cxccpção da mascara. Premida talvez nalgun1a lucta, vcncidn, esmagada, corrida por gcn lc mais forte, aquclla horda h umnnu cam inhou pilrn o norte, através da Sibcria oricnt:ll, alcmwm1 o cstrcHo de I3chring, ntravcssou-o, palmilhou o Alask:::i e flcc tio para o sul já na Amcrica; salvou u Cnnad it, os Estados Unidos, o Mcx ico, as rcpuhl i cas ccntracs, cnfiou•sc no isth mo do Pan:i mú e d(:rrmnou-sc pelo continente meridional, na Co-10111!,ia. na V cnczucla, no Equador, no Pcrú. no Chile, uas: Guynna:-i, no Brasil, n:i Bol ivia, no Paragrn1y. no Urn~uuy, na Argclllina , rurn o da Pat;1gonin. Camin hado for m idn\'d, não ha duvida, 11 H1ilo a ttcnunch1 11o r l!m, se levarmos cm conta 4uc. clla se vciu fazendo inscnsivcln1cnlc, na volln ele numerosos secu los, no sabor das p elej as. <la acc.iio climatérica, ela fu ~fio com outros povos. O <':<Odo mi lknar lllod ií icou assim , por montes e
2U·1 R A r :\l e; ~ no i\l o 11 .\ E s
vallCs, a gente l'cliranlc, nltcranclo-lhc a Ii11guagcn1, a cUr1 o habi to, o portt\ a crcn~a, scgu11do as terras, os ccus, as aguas, os \·cntos pcrcorri<lus. Os modelos de ceran1ica e indumen taria, un icos vcst lgios de uma arlc perdida, rcsurgcm lanlo mais perfeitos e bcllos quan to mais recuados 110
tempo, prova segura de que o aborigcne amazonico representa o destroço de uma civilização antiquissima, r eflorida nos aztecas, que pararam no Mexico, restaurada nos ir.cns, qu e se d clivt·r:-in1 no Pcrü. Os ccmHeríos selvagens mostram os degraus da escada subida da civilizaçJo para a barLaria. Quanto mais profunda C a camada c1n que a urna funeraria se acha enterrada, mais bella é · a obra dessa urna, largo pote de barro conhecido por igaçal>a, onde o indio recolhia os despojos <los seus n1ortos. Claro, portanto, <(llc o incola involuc, degenera á proporção que se afasta elos d ias in iciaes da sua tormentosa viagem. Os e lhnologos, se bem gue a(fcilos aos <liagrammas scicntificos, <livaga m sobre tal ponto. Querem uns que o berço <lo sclvicola seja o proprio va lh:, en1preslun<l0Nlhc assim a fcic;:io autuchthune; querem outros lhe ver u origem no Pcrú; querem ainda ou lros que ellc tenha vindo ele paizes remo tos, <lo outro lado dos mares. Os dialcctos, os typos, os costumes. aJ>C5a.r el e vnriarcm nas pala\·ras, nos corpos, nos habi los. aprcscn-
NA P L.\::\'ICI E A~t.\ZO :,..' IC,\
lam en tre tanto conju ncto definido, lcm li ra ndo o mcs11to tronco, salvo nos cr uzamentos com o bra nco e com o negro, do~ quacs rcsallam as li 11 has tlo a rya e <lo <l[ cr pelos olhos. p elos ca. he llos , llClas nuunç:1:-. da e piderme . F óra <listo, as differcuças rc <l ltzcm-se a p cq uc11os d c_talh cs, idcnticos aos no tad os no euro pe u do n orte, d o su l e ci o meio-di a. A class ifi cação dos sabios, no co11w111 m cou lradidoria , r ara m en te exis ti ndo u m
q ue ada p te a conccpçüo do outro, clc no l:1, a q uem os lê, o sent id o p! iantus ioso com que arrumam , nas pagi nas cscrip tas, as ar vores gcnca logicas. Desse. modo os ca ra.ilias espa lha dos nas Guyan as e n a Venez ue la, os m iranh as nas cordas do I çá e do .l ap11rú, os car ajús no Xingú e Aragu nyn, os tnp is nos cs tunrio, nada mais são q ue no n1es i dca<los pelos 11att1ralis tas. q ue os collocam nos sch c· m as, n1arca dos de r iscos, com o os g:cneraes fazem com os exerci tas e m operações, 1narcados a bandeirolas nas ca r tas. Resultando inques ti onave lm ente de obser vações cli rcctas , n cIIc e n tra., não ha negar .. alta dose impressionist a, corollario de l' Xh aus tivris exa m es n o dev assa r o passado. Nestas ro nd it:t)cs, a pri m e irn co usa a assa llar o pensame nt o da qu elles que os lêem e tambem es tud a m o as!'.t111lpto in loco, é o cont r as te visivcl das n o-11u.:11cl a lu r as. d c 111011s l ração fris :.rnk ,lc qu e o i 11-cligcn :1 1h..'snpp:1rccc ou es t:"i Sl1 11<lo clas:-. i f icad o no
as R•vMu5no Mon•••
sabor da imaginnç:1.o. A tribu que certo especialista chama por u m nome, aqucllc chama por outro. E o ponto cm que devia ser encontrada tal 111alôca. a.Hera-se na ·informação posterior, .sob revinde um chaos !-.Cientifico diffici) de comprchcndcr e sómente cxpli ca,·cl pelos lrcs faclorcs principacs que rcsallam nos dados .monographicos: o anniquilamcnto da cspccic, o seu nomadismo e n phantas ia do cscrip tor. De mancir:i que :rviartius, Orbigny, Crcvnux, Barbosa Uodrlgucs, Couto de 1\-laga]h.;\cs, Jforll. Spi:x, Ehrcnrcich rara.1ncn te andam tl c accórdo sobre qunlqucr aspecto aborig:cnc, 1naximé na gcogr:1phia c thnofogica. O facto decorre talvez <lesta verdade: o in<ligcna nnrnzonico, ain da hoj e inado.ptndo ao meio. não se radicou ao solo. como o nordestino e o habitante occidcntal da planicic. Pare:ce uhsul'(!O dizer isto. ObsC_rvac, porCm. con10 os filhos civilizados d o Amazonas fogem da tcrral>crçQ e buscam novas cstancias. a ponto das estatisticas, ao confronl:11-os com os brasileiros de outro:-: Estados dentro da p lag:.i noliv:.1, lhes serem dcsfavor.'.lvcis. D:ihi resulto. a crença ele que j ú houve no vallc uma época prc-indigcna , co mo j:'i houv<· uma época pre-ba nan ica. Carlos vc111 d cn Stcin ~liz que• antes <1.1 in,·as;io curopCa conturamsc trcs movi mentos migra lori os na Amcrica. C) de expans :io d,1 r;1ç:i nll. dc rn..1111 ;.ul,1 11n co ntilH~Jlh·
~., P1.A:,,.;H:1 1·: A:-.1:,zn:-. 1c.: ., 207
l..' pc<jUt:nas Anti lh as; o dos caraihas, partido d o e.entro brasileiro pal'a o norte; e u elos tupis, suh iclo~ do su l. Este ultimo escorraçou os tapuias atl• <: fundo <la Uaci a . .João Ribeiro. u vigoroso e <illmiravel liislorindor pntricio, analysando tncs dcducs'.ôcs, du vida. E commcntn, com raro <lcsc-orti nu. a p robabilidade do fóco intiigcnn tc1· irra di ndo do 1>lanalto orien ta l holiviano. De facto, essa região e a que lhe é vizinha , divorlium aqua-. r um <lc uma das maiores rêdes hyclrographicas do phmda, s:io h oje u ma fo rmidavcl colmeia seJ vicola. Não C crivd, porém, que lenha si do assiro desde os tem pos im mcmoriaes, dadas n abundanda <' a fartura das hnhaclns. no orfrntc do valle, zonas inquestionavelmente mai s ricas de peixe, rle a,·cs, clc chelonios, alimentos estimados e preferi do~ por cssns gc ntc.s númn.d cs. 11:i. scculos que <1 povo barbaro sobe <la foz para a nascente dos rios. ba tido pelo conquistador. E' pos~ivel que todo o hi.nlr'rlcmd a brigasse o Sl~lvagem. mesmo nos (' imos, ermos de grande.e; bacin.s potmnicas. pois existem 111:1lúcas no.s ~crtões nw.ltogrosscuses. ({ll l' 11:i o sahC'lll 1wdar. 11 c m n•niar tH.:m navegar. <:11111 1, os nit('cngnhihas, e os arnan!'i no estuario, os gav iõc~ no alto T m::rnt ins, os 1111111<lu r ucús no h ,1ixr, Amazonas. os juru 11:1s no Tapa jús e 110 Xin;!.!ll, o:,; harês e os man ãos no Nc~'To - os p~1ri11-linli11s. a.!..(ora , cst:io srn<lo ,ittrahidos Ú!-> 111 ~1 r~c11s
208 R A">< "" o o ~I o" A E s
<lo ~lade ira. A fo r te nação guerre ira , h r..t \'ia L" indomavcl, ,·ac o.ppar cccndo t' r..:011vivendo com os habit a n tes do Jamary. do ;:n ,u:hados, elo lago das Trcs Casas, onde perma nece di:is e dias. Ponh amos em evide ncia um a circurns tancia. A dcsgra ~a do sd\'agcm, n ca11 1inho do cxtcrlllin io na Ama zonia, vem da falta de ,nulhcr nos n uclcos civ ilizados proximos das mu lúcas. :\luilo :.1nl<·s dn ca tcchcsc, mesmo pnr:.i a lL•n1 dns idos da Companh ia de Jes us, j ú os inclio:,,; soírriam a ma i:-- feroz perSC6t1 ição. Emh orn defen didos dep o is pelos rnissionarios ela poderosa On lcn1, os portug:uczcs e hc~pnnh!Jcs convcrtiam-n'os cm cscrm·os. lomavnm.:Jhcs as raparigas, vendiam-lhes os filho~, desfoziam-Ihcs os lares. As c:-..pccliç.ücs :to scrl:l o eram constantes. O retorno dessas batid as, q:.iali ficad :1s de cntr(/da~ • .nv11 ll ava na crueld ade com que se arrastava o sc lvico ln aos crgâs tulos dos p ovondos. Datam dahi !lS !netas tremendas entreo canni ha l e o colono. Apesar <las m edi d as rigorosas1 a caçn U fcmc.n nas b rc nh as. pe los seringue iro:-;, continua e conlinunrú mau grado as .a ltr uísticas diligcm.:ias do gcncr ~\l Rondou no sentid o d é proteger o indio, quer prohib indo os a t:1-qu cs, <1ucr obstando q ua lc1ucr reacção cios funccionados ela liuha tclcgraphica a seu cn rAo, quer instnllandu nucleos e postos d e assistcncia ao aborigcne. Cc1·lo, o propo:-. ito ,lo illnslrc offidnl
N .\ PL:\XICIE J-\:O.L\ZOStC, 20!)
1cm cnconl ra<lo a lgum a rcsislcncia. t:.io arrai~adu viYc o p reconceito de sc co11sidc r:u· o incoh, unt anim:i l. A vcrdatl c, tod avia. é que f.!ssa ohr;.1 hullli .. lll ilaria, nascida du b ondade e da intclligcncia. vac•sc alarga11do a ponto cJos p::nintintins, que cxtrcmnm com a non<lonia pelo uril'ntc. scn tirc111 a sLrn influencia e <lcclnrarc m , num p it lorcsco erro de ol,scrvai;üo, que c llcs custaram, mns conseguira m amansar os civilizndos. O fado decorre ela mag:n::rnimi<ladc que lhes i: dispcm,ada. A ll·tHla feila paru rcdournr e am1il inr, tem crhH.lo nac.;ücs barbaras d e in<li,·icluos b rancos, olhos ,1zucs. cnhcllo~ lou ros. Coudrcnu constatou isso. Rcalml'nl c existem esses ty pos, mas ra ros l' pcr <iid ns: um, clois. lrcs cm certas m n lócns <la íaix;.1 sc11tc11trioual d r: bacia, deYid n sezn <lu,·ida ao co11 taclo com os fr:incczcs, inglczcs, hollan<lczes das Guynnas ... Caso inverso se ci :.i na faixa meridional. sobre· tudo na vertente <lo Guaporé, vizinha cios cxtinctns mocambos de negros fugiclos de S. Paulo e l\Intto-Gt'osso. Ahi se cncontrnm inclins de u:uiz clwto. Jubios grossos. ca rapinhn, pellc prcla. :ipre· sentnrn1o cmfim lodos os l r ;1c;ns do ..1:fricn110. Caracter bohetnio e indisciplinndo, rcsu1ln11 tc da facil i<.lo.dc de umn n:iturezn r ic.a como ê a do ,:allc ama1.Cmico, o ~1 hori~cn c ficou avesso :10 lnbor. incn1,az du m tr ;.1halho tuctho<lico. Além d isso a sun moral, rc l..1:ti v:1, :ich n q ue o comnn tnismo d eve
210 "" '' """ºº MOHA); S
::;cr a grnudc lei, e leva tudo <las IJ:-ffrncUs a ll1eias, cxtranhando canclidnm('ntc que o cspolia<lo .M~
iusurja contra esses a<leanta<los processos bolchcvisbs. Algutnas trih us rofom na mais franca dt'gradw;:ão. como os p~nm1urys nas margens do l'urús, que soffrcm da molcsl ia do fígado. Sem c.Jsa, s~1n roça, sem criação, u.1o lrabul!rnm. Acp1 :1 -licos, de verão perambulam n1h:cravclmcnll' pclus prai .:?s, a limentando-se rlc tartarugas. o,·us ele gaivota~ e can1c l11cs. No inverno. ~,ohrc ju11gada3 desabrigadas. nos lagos, mantêm-se de peixe. i\1as o que torna 1) incob u m ly po curiCJso, cheio dr attraclivos1 não é a varicdncle de seu s habitos. a t:xquisilicc de seus objcctos domcsticos, o myslc rio dos seus deuses. o rifo de snas cla nsas, a originalidade dos sc11.s mnores. mas ..i fragi li dad e tic sua organização logo que cntr:i cm con tacto 1.:.um o homem civilizado. Robusto, crindo ao sahor da..s int empéries, virgem dum tr :.i po que• lhe C.'uhra o corpo. caça, pesca, planta com toclos os syuq1tom as da saudc, sem nma ferida. sem umn doença clironica, sem o menor signal <..lc es tad o 111orbi<lo. i\Ial se clicgn, porén1, aos 1111c lcos extranhos. ob tendo roupas, ulcn!5ilios. :.1rnias. abr igo, locla a fortaleza cio seu perfe ito organi smo ahrc-~c ús doenças. O eatarrho, o impn hulismo, a hcxiga, a s)11 hili s, a lu hcn:nlosc :1!.~ca m -11'0 logn, d l•,·a ~tm1do gcraçÕC!-i i11tcir~1s. E' rru c o í ndio. h:-ih i)
~A P L.\!-.ICIE i\ ) l:\ZO'.'-,"IC:.\ :! li
c urandeiro das mo)cst ia s \ra d ic ionacs n as suas rnalúcas , pcrturlrn-sc n o tra larncn lo d t· m a les ,Jcsl."1) 11 /ll'c..:idos p :1n \ cllc e íaz l'Xaclamc nlt· l J (! Ul' n i10
d t•via ÍU7.Cr. i\ menor aprox imação q ue o a liori
gcnc lenl,a cúm os passagei ro~ c1uc sohe m c m
y afolas sohrcca rrcga dos d e g c:nlL'. lhe l· ratai. Ap a-11 h:? a~ ,¼rippL·s nrnr la c.~ l ' Jll r,·11·11w dt· co11sl i J>a
çôc!i e succun1hc r a pitl :1 m c nlt.•. tr..111 :--m itt in,lc, u
gcrrn t.11 do m o rlHJs a os d clll a!s i11 divi d t10!-o da tríhu. ,\ p ro p r ia mul her. cndurl·cida 11 0 l r ab:dho <lrnlll'slic o, pvis lhe luea 11a di~tri J,u i~-:111 d os ;1 f
fozt.·n·!-. os 111 :.tis ard uos m islCrcs, d l'sdc a pl:wlaç:1o ,las roças atê a co ud ucçfio d a lt-n lla , -- fi ca d iífcn~n lf' t' rnt'Jindrosa q ua ndo \' i \'l• fó ra do s t· t1 11 u.-io. Aq uclh.1 r rcaturn cur aj os:i. cp H· ~111 dar ú luz. na floresta h a u lta o fi lho 11 11 111 iga r:.1 p{·. cum11õcS l' , la va-S<' ln111hcm e vo lta fresca e r ison h~1. com o 1·ecc111 - 11 :1 sl'i d.o i.ln c:olfo. mal se avizinh a das lu rhas qlll.' l l1l' in\'aclc m o sC' r t;io, lra usforow-sc l'gu:tl m l'll lt· 11 11 111 l' lll 1~ l'l'agii. i l t'riHlo u· 1.:0111 o gcnio
d o ~tnicric;mu l1oslil Ú:-. r a ~·a:,; infcr io rc:,;. prcg:1\'a o <'Xlt·rm inio d o sd\' :\1-{Clll. CJ U C <.·llc consi ,kra\'a in ..ipropriado a ing ressar na civili z::tçí o, co nlraUid a ndo p u1·t a nto as !!teor ia s gcm·rosas dt· Hundon . P ro n w;i n yuuke,· c ns lar m e nos cli11hciro e (·.:111s~1( 0 a tln1h ir i111 migra11l c:s ela Europn qa t•
11rnnkr f ssa ltdcla cara e im prt1ficua. O i11d io,
::?12 R A Y :-.r v ~ o o M o n ,, E s
mesm o domado, n~o se s ll jCita a regras labor iosas e em condições de re tribuir o seu custeio. Os homcus que lidam com cllc conseguem apenas trabalhar desprcoccupados, colher a borracha e a castanha na floresta sem o receio permanente dn mork lr~içocira, enviada no blco da frecha.
A AT!...\:\T lllA
A :\T.\ T.S llE StJl!ZA
A S g:ra 11dcs vozes (lo ·"ccu!o XX - u lclcgrapho e a imprensa ... trau!:im i ttcm aos qua tro pontos ca l'<lc:u:s do g loho csla
::.c11:wciun ol h i'm-nova : o coro11cl r. H. Fawcclt, do c.,C'rci t o inglcz. gcographo dos mais abali1.ados ela C.lrü-Brclanhu, c.·111 s eguida a pcrq uircn lcs csludos 110 oricn lc, ver ificou que c 111 :\J.atto-Grosso, lia ,11ais cll· 0111.c m il annos, quan<lo o rei '-''"º lopograph (co a lli cr u 0 11lrn, existiu uma deslumbran te ch·iliza~·~lo, hoje perdida un sumida como a ele Troia. como a de ~ inh ·c, como a d e ThclJas. F al~-:-.c dos :illa ntitla.s, poYo que a human idade j u lgaY:1 sos~o l, l':ido 110 o cc;1110 <.:Oll l a pn1pria IL' rl'.1 L'm <J ll c hahilnva, coufon1Jc Solon fez constar 11n Grccia. O sahio grego ouvira rcfcr t:ncjas da r<.: 1110 !~1 cntaslro pl1c ;, ~ombrr1 vclusta dum te mplo?
:; l I li ., r , 11;:, " o M o '"' 1·:S
na n1,11·gc111 d o Xilu, rp1a11d o a i11du ;l I Ic lladl'. Ll·li i;1 110 ggy pl o p lt;,l!' :hHtic.:o l' l':0.•.1lérito a v,ir, ludc e
a philo.so p hia do.-; grande.·~ in iciado~. O illustrc rcpn:sc ota11lc tla ::.dcncia alb ionica , apú.s pt·rc_orr i:r, guiado por m:.ip p.:1 .s .,. roteiros, ligeira parte cio nuroésk brasileiro. l'ico u convcncld o ti a t·xi.slc:uciJ r c:11 da Atl:iútida ahi. 'l'C\'c cnl:.io u111 gcs lo dcspr l·n<lido l' · 1111lirc : S<H.:rifka r-sc em IH:1wficio da ge::ographi:1 e da hi.storiu, co1110 jú havi;.1t11 feito Marco Polo na A.s ia , Colo,:dJo no Atl antico. Serpa Pinto na Afric,t. Sua espa da. rutilante I! a glJcrra eo 111u o fôr a ;1 de S .. Jor~c m1 pnt., hem pmJia lampejar 11 0 dese r to brasil~iro t'nt liu.sca d,1 cid ade cyclopic;,1 dcs;.1ppa rl'ciclu. Ha\·(a . aliú i. . m11 cxemp lu fr is~\fll <.· e dos 11 0.sso .... dia.-.. O eh· Hooscvdl, la m lil·m c n roncl, cuw-lmy. 111i lil:ir, L'Sladi s ta , esc riph; r, yfohl'-lrolf,,,._ lkpo is tlc..· !l av e i· t:aç a do l igrl.'-. l' lcú<.·s 1w c.:1 in t i11cnlc neg rCJ, o p r L"slimoso cidad úo _11011k1·1 ·. 01yopc ainda pur c i111 :1. 1frscohr ir;• \"Olu111osa :ir lcria í111 vi:1I no ?\:ovo :\lundo. Er ra\"a l'ih· 1·1 11 ph-11!.l sdYa 11 :altogrosiH'l\sc, 11:1 fa i1w \'t·11 atori 3 tlc mankr os ,:omp,1 11hciros, qt1:111do, ao aliro.r nwu 1,apagaio. a tirou, oli. ccus! 1111111 riu. Hi1i cll'sc1,nh t~cido i.:rn1tpil'b1 m L·11lc. fico u logo i11çorporado a t> palrimon io naciona l cwu o simples v:-.tam piclo daqucllu providencial carabiiw . \': ,rado d e susto, como tpw1n ,·ê um ph antaslll a. P t:xp lorad nr ..i 1m.: r icuno fez fogo na mcsnw
dircdr iz. A ba la r esvalou ua s upcrficic liqu id:.i, e. q t13 l peixe voa d or. d e novo ~h.:cusou a gua. Voltou o caçador i.JO acampa m ento , t·. reprodu zindo i1111occntem enlc Pero V~1,.; de Caminha ao cscrc~ vl•r :1 D. :Ma noe l soLrc a terra virge m qur seu~ o lh o:; viram, contou. a lvo roçado d e praze r, o qu e l!i c: ~ucccdc ra. Ocscuhri ra por aci.JSO. consoante jü hn:\'i:l acontecido a Cnhral com o Brasil. u1 ~1
r io. pro í nndo t· largo. A gc nl (· da \'Xp<·d iç:"ío, l.'a po;,; el e anda r n o n ,a llo, n ;iu h:1 d11 v id,1. mas lumht•m l'apaz de qualquer ;.1 r guci:i dip l(1111 a ti ca , l!xultou commuvida e nd 111ir,ula . l'l :111tou-s(' u m 111..u'L'O com111c111oru ti vo da li11dn í:H;an h a e o e.o,
ro11 cl Ron dem. novo S . .Jo;io Bnptista d n r arnalhu~ da :lP'IHT hydrogr;1p liic: i do 11n roés l pu lr icio, h:1pl i'to u ( ! (' r io HoosCY<•lt :1que ll a cun la potamic:1. sem a ll l'nd<.•r ao r\•Srn u ng,~,r da lgun;,; al1xi li t\l'(.'S d a <.:rnnil h ·a 1.: aos se us p rop ri os con hec imentos , qu e: affir11 1:l\'U 111 ser a4uillo o Aript1anã, volumoso e conh"'·cido ufflu cnlc d o Madci1· :-1. Ora , o coronel F ~1,,·c!!l t. 111uilo p:itrlota. t.:lo~o ela gl or ia e das ll'a d ifÕCs hritann ica:-., nã u comprclwndc co m o um n m cr k ~11n possa c ncontr~r um curso clagua na fl orc·s l:i s 1• 111 dc~ ix:l r ltl[lrgt·H1 ~ u m ing lc~ l'llcou
lrar um povo. mn paii' .. um:1 dvilização dl·ntn, dcss:~ r11c·sma ílon•stn. Cha m o u seu filho. o Faw1.:dl .J unior, qu •: po r .o;ua Yl'l. ch:.mwu um ~1111i .~o. 11 1or l1 <: h(.·io 4ll' idl·as \' til- :-. plt•1•11 . l' os l n ·s
21t.l H .. , r :-.r i; ::,.; o o i\1 o n i\ r. s
coilYcrsaram sobl'c o assum p to, cuja magni lude ultra11assa a <..las coJumnas de H crcuJcs. Tratavasc, explicou o corone l, de reivin<licar para as Ilhas Ilritannicus a rn ais 'a lta proeza sub-lun.ar de quantcs já se fizeram cm matêrln <le cxp loraçJo, com n circumstancia. muito para levar cm conta, (lc <Jl!C se ia dcscol>r ir um:.i ilha - a Allanlidu -não no mnl', 1nas cm terra. Os dois jovens ollvintcs abriram as respectivas boccas. E' como lhes digo, nteus ca ros. ~o Bra!-i il , paiz das maravilhas, na ckscripliva photographica de llucklc, av ulta o Estado ele :.\latlo-Grosso, nCssc Eslado cresce uma florC's la, ucssa floresta encon tra-se uma ilha. nessa ilh.1 formiga um po·vo, nesse povo rcfu lgc unrn das maiores civi l izacõcs <lo planeta. Succt•de apc.•nas uma cousa: o Í>u,·o c m qucsliio não súc <lo seu recolhimento. ou porque 11:io s:.ii h .1 sah ir. ou J)Ol"<fltt ' n."io (!lll'J·ia. rt't:l'O:so lalv<•z de• lr:ilar com typo!- iufcriotcs. Os dois 1·:1p~1zcs rC'galar~ull os olhos. Dcscohd is~o. nccrescc11 toll o heroico míli~ l:u- rndirC"itnnclo o monoc11Io. !la su rprc hcndcntc bibliolhcca tios hralin1ancs, qnon d o ,·i~jC'i na lndio. nessa ]ndi u dissimulada dos fakircs, uessa India ,·o Jupluosa das bailadciras. I~' , ·c rd:.idc qu e um cC'.rlo Luclo\'icus nsscgura liavc·r lobri g~1<h1 os vC'st ig: ios <l::i Atlanlida nas Sete cidades ck Piracurnca , no fundo pas toril e verdoc11go d<1 Pi:1uhy. Al_li st· :1clrn111. consonnlc n:irrativn do l·gresso de
N" P 1..A:-,.: 1c 11-: i\ 7i 1..,zo:-,;1c:.\
Yi<:nna, h ir tos e soli tario::- colllo u eslalua da 111u lh cr de Lo th~ c:d ificios reves tidos clum n ga nga tdlurica tiu c dcmonslra e corrobora a mais r c<.'Uad:~ a n tiguid a de. E ntret a nto, n.J.o c re io em L udoYicus. Accrcscc, 3\'31l<;ou o c::;tra tcgi<.:o gcograph u H c nch 1.:r ele lalwco lou ro u seu bojudo c:1-cl1i ml 10 d e cerej eira, qu e o muior sy1n ptonia: <lc q ue r ca1 11tc ntc dem ora c111 :.\frttlo-Cl·osso a lcrr::i pcrdi ,la. ú n opin iiio i nnbal a ,·<.· l da Socil"dadc Real d r GP og rnph ia de L ondres. i\ Socicd ~Hle Rr-a l nPg:~ a pés j 11 n los a qu illo lflH' l! ll gar:ml<,, do mesm o m odo que as cseú las de cos11111 ,!_l r .1phos ncgnram a o almiranl(' gcnovez a t<.·1· 1·;1 da r\mc rica . >l.io se precisa de mais p ara f icar fir me. E" urna vi:1gcn 1 fo r m id ~1vcl. rcco nhe,;o. ,,nas fasdnnnk. ni pJc tn de Sltrprcsas p nnoramil'as. d e novid ndcs <.·11 1oli vns. d r lt·ahalho~ gr,1rnli osos. qltl' tlc ixariio 11ossc1s no11lL'..." (4nt\'a cl os cm paginas vihrnnles e indr.l c·vci:-;, mio sàmenle 11:1 h istoria ela Ing later ra, p1u·(·m nn h i~lo ria uni,·c rs a 1. As clcscoJ1r rta s ,ln L'l'l'O gcocc~1lrico. ela a un l~·.sc <.' spcc tral ;,eh~ E.ir~ l'lirnff e Bu·nsc:n . d ns nch ulos~ls f!UC confirm am o e 1H1P.cindo d<.~ Kan! e de Lapka: c. <.los rnios H. ol"tgcn. do rad io nssignnlnd o por C11ric. <ln rn0111.~ra sm·p1·c~hc nd icl a por Hacd:cl. da pn lhologin ccll11-l~1r de V irchow, d:1 th C'orin d a rc ln tlvidadc ele Ei nstein -·- 11:io ,·alem a d cscohcrla q ue v ~1mos n ~~tli½nr na én1 fomosa dt1 c lcc!ric irl ndc. Segundo
~1x n"" ·" e :,,.; 11 o .\I º 11 .\E :,;
meus i.:alcnlos. insist iu . u ii o march :.ircmos :.1 1Cm de 500 metros ele sol a sol. t ~10 fechada C a 111alta,
cng:rinnldada Ue li~1nas l ' fe~ tt>es, cor l:Hla eh· riachos l:' mosqucacl n rl c igapós. Comeremos rnacaco e cohn.1. ( )s doi~ moços inglezcs fr a 11:1. i ra m ::as t.iknlosas les tas. O nrn<..:aco, cxpJku u. p os~ u c tantas qu a lidades rcstauracloras do orgn nisrno h u 111:1nu. que l~ possivc], ·nu volt a ilest e raid fonnidavc l, te rmos revela<lo, ahim d a ..-\ ll ..1 nlid .J, pri. ie1:sso:,; de tal mo<lo iHt crcR~:1n lcs e agr ad:J vds :'1 C:.u nar:.1 do:; Lords, que de ixem a perder de v i~ t,1 u do proprio Voronoff. A cohra, d!.! pala,lar picant e. augu:;to manjar da cozinJ,u dos cr c111 il as, ahri1·á il orizo nl <~s intellcctuacs aos cxpcd icio 11 ar io$. E,
<l izcn cl o iSto, deu por tcrrn í1wda. a p:ilcsl l'a. in d o cadu q u..1 1 :Jr rm nar a red uzida l,ag:1gc1:1 de l'.'i.C U r
sionfr. ta . Ce rto, a sciencia brita nn ica l· Jw ll:..l . che ia de c.:ahcç:1 s gen i:H.·s, irisada de c:splc rulol'cs. cc 1·c.:: 1-
da todavia dr inimi go!::>. Ha quem r.or 11bc l' escarneça de s u as retumb a ntes vict<)r ias junto mesmo d a cmnp a dt ;\ew lon, n .a prcscru,.:a d os <k spojns de Darwin. ;·1 hciru da tumb a d e 1l u:"< lcy. t ~m. certo D ickt.·ns. Cario~ Dic keP-s, tu mhem ingicz, nascído c: m Landport, se não 1ne C<Jllivóco. suj <'ilo que fuzhi ronrnnccs e111qu~111lo o d ü1bo ("sf rcgav;1 um oJh u, foi um ad versa do lcn1ivC!l <l n ~ ·"'• th[os <1~1 Grii-Brc tan ha . ~ sc r-ip to r <f llC devia $('r besunt a d o de akutr;i.o, anwrr;11Jo 11u 1n post e e q u eimado \'ivo
sobre algt1 1J1 penedo d a costa 11wt·i tima. casligo apJlltcado ao contrahan<lis l:-i 11:1 ve lha Albion, c~cn."v t u u 111 li,..ru _,\01:nlw·a.,; ,Ju S 1i11/wr Pick~ wicl: - sô p ara mclll!r a ridícu lo a nobre e t1·i 11111p!1anlc sdt.:nd a de John Buli. Invento u umu 1·x1H:tl i~ão, scmclh :.1 n lc ~• d o coronel Fawc~tt. dcsli11acla a fr pclu n1u1ulo afüra alr.is dalgum i,oiido. dalg11111 s:1 rcopliago. dalgum continen lc qul· tr ou xesse. pelo imprc\'Íslo , 111 .iior lusirl' e
prL·sligio ao pode r io a11g lo-:s~1xüo . .\l al :mhida <lc L ond re::., a ca.ra,..~nn sc.ic..-nlifi i.:a c 11controu, na porta hun1 íl1k du u1 opcrarü,. certo solei ra <lc g rani to recoberta dL· inscri1H;lll'.S. Os pickw icka.11os dt!ram graças a. Deus, compraram a rclicpda dcpar~H.la, regressaram prestes :·1 l:apital hritann ica •: l'Sl'1111 p a ra111 com c.:-.candaJ11 a p c<ln1, cm fac:ú,1111' . na s 111ais s is udas fo ll1a~ dn 111ctropol t. Cu111pria Uccifrar a pal::i,.-ra myslcrjosamcn tc a lH· rt., 11 a lagc. ·rodas us :socic<ladc.s r eligiosas e lill- rnria:,; de Old En9la11cl to1naram parte hicroglyphica no:,; dchatC's, Os 1nais veneran dos sabios, \'crs;, dor. n a ohr~1 .:;u bt il tll' itlnspcro e de Ch::m1· poll; ,, 11. li'"cr :1111 .,oh as v istas aquc lla cx lI"anha e
co,uplk:Hia 1·1,:.;C'i/11. • .\s klt;·;1s 1·r:11u p~1ssarinhos, zt·!,1·:t!-, ~at·:1 rC·... ravo~;1.s, IH:rl,ol<·tas, :,; crpL·nlcs. j1111H: ll los, t· ll' phanlcs, ~apos, gi r afa:-.. camêlos. ca v,1l l11s. u nm:-.. p n ·gui\·~1:-.. IH·sourns. cm summa, ;1 '.. fi ~ llras 1uai3 r csp1•i l:1\'cis e dis; i.t n ·s <Jllt· a arca
220 R AY M U ~1>0 i\lo n,,Es
de Koé scícntifica podia co nltr. Por fim, 1n1 m u. a lf clu ia da inlclligcnd;.i, pu bli caru.m-sc as vcr:;õcs. Ern o p renuncio duma gue rra si deral. dizia um , a rcincarno.<_:;io pcrlurhiJ. dor~l de Bonapar te, di1.ia outro, u fim sinistro do rmt11tlo, dizia a quelh: oelro. A maioria co11sidcraYa a ped ra cscrip ta um aviso, bi lhe te . prophe tico jogado por Flias. ao ser ,u-rcha lar!o no seu carro de fo go. As mais gravl'S e negras des dit as acud iram ~i i111agin:1ção ponckr~1da dos interpretes, a té que o ex-dono da :mlcfr a. lc 11 <lo inesperad ament e lac.-; cousas, foi ao Tinws e declarou, arbi el orbi. q ue lu<lo nqu ill o CJ UC se a tl r ib uia aos pi-ophctas e aos augur es, fôru fe ito p or ellc, com o seu comp asso d e operaria e o sc:u qn a r li l/1 0 dl' g in nas lwras fúrras ao Ira:.. h a lho. Co1no se Yê, :i Scicncia vive rodearia de perigos. principa lmen te a scicnci a inglcza. Ningucm se deve admi r ar, pois, q ue o n otavcl cor onel Fawcett, ao presente no ltinlcrland d e l\Ia tloGrosso, j ú tenha to1nado as nCccssarias prccauçclcs a fim de que o :-;cu honrado nom e, o honrado nom e d e se u fi lho, e o honra do nome do amigo de !-C ll filh o não sejarn bal.mj:.ulos e denegri dos pela c riti ca invej osa e ignora nte. Encarnando sem duvida a alma dalgum destemid o naYeg:antc <la época r a diosa dos d escobrime n tos , quiçú a do Infante D. Henrique, vidente sc nlincl la cio promon torio de Sagres -- o coronel F awccll cxhil.Jc
N., Pt .,\:'\ ICIE l\ ;\ l ,\ZO:-.: 1(:,\
a g;,dl1a1·1la e Íl·rrcu coraµ;cm d os cilvallciros <la TavoJ;,i Bcd onda. 11 0 cyclo devoto do rei Arthu r. Conquista r a Atlan t ida no rc..:goço da floresta bras ikir:l , 11:1 <~ poca do avião e do submarino, tem ;1Jguma cousa dos argonau tas indo a Colchida crnHJ l! is la r u Y~· lt oci no . .Ja~,io capitaneando Orpl1c 11. i il· rc uics. Castor l' Pollu x não se rccom-111 c tHla r ia melhor aos coC\'OS qu e Fa wc..:clt capi1:: 1H·;111d11 a pl· n f il ho e o .imigo do filh o. Sc_i:1 p<11·~m como f t>r, so nho ou rea lid ade, o i11spir~1cio hatcdor avam._:a tcna a dentro. Os don 111H·n t11s ind ianos collocam in sop hismavc lmcntc ;1 Atlant ida 11111 r a<.h.1. nas lindc:-; coprid1osas do Brasil. :10 ~1rrepio. é ex.neto, cio que rcfcdu Platão. ;\Ias Pb t:io rcpcti~1 o qu e Solon ouvira vaga mente dum saccrdolc eg ~·pdo. emq uaulo Fawcc tt bebeu :1 1wli ci:1 :.dvi r,1rc ira nas p roprias fo nte s i11<losl:.111ic..:as. 1rn cimo «lo Hima laya.. hcrço inconkstavl'I da $;lhedor in do Jc,·an tc. Al éu1 d isso, algu ns syrnptom:.1s de ~r:ind c:rn na sclv:i ma ttogrosscnsc, m,1 1 t'Xplic~ d m; na mim ica d ramnticn e primitiva do r1 h{lri~c11c, rcsponclcn1 pelo sncccsso mírabob nt<· cio gco~rapho ol'ficia l. Se amanhã~ cm vez d,· ara ras. de frechas . de ja<.:amins, de cobras e pcriquit ri:.. o coro nel chcgn r n Lon<frcs acompanh :11\0 d e l10111ens l>r:.rncos, olhos a z.ucs, dolic olour<,., . s <.·11h on·~ de s('grcdos chimicos, 11hysicos e
222 H A y " " X 1) () :.1 ti li .\ 1-: s
gcologicos, rcJ~l lan<lo o hor ro r p or que se ma ntinham no cor a~~iio da Alla nlid a~ frt h~Hlos na fl().. Y-t:'.i la, afr1stad os daqui llo que 11ú~ chamam os, cmp!iaticamcntc, o car ro do progr<:sso, com que cara n:·10 ficur:í a Socil·dndc· lk:i l (;pogr;Jp hít·a de Londr(•:.,:!
.·\ M:\l)l, !RA-~JAl\!OHE'
A i\G:S: I:: LLO llITTEXCOüRT
D E. P0 1S elas vozes de Tenreiro Aranha e Punh! Cnndido, na anliga pro,•incia do i\mazorws e no vHirantc p::i.rlamcnlo bra
'">i h:i ru, cl n111:1ndo por estradas de ferro que faci li t:1st;cn1 o intcrcambio nacional com certos paizcs I..! certos povos am crica11os, o general Qucvcdo, h0Jivia110 e inunigrndo poli tico, teve a i<lêa incxcquivcl de abri r cnnn.cs através dos empecilhos que obstrúc111 o trn nsito do rio Madeira, Descobria 11:::i o usa<ln tcntalh·a o palriolico mili ta r , para o !'.('ll pa iz c111p:1rcdn.<lo, u111a porta ahcr ta rumo do All a n ti co. Da hi a Nc1 civual l3olioit:m Navigaliun Company, com sédc em Londres e juros garanlidos pela Bolivi a . Chegaram porém ó. C\'i
dcnc.i:1 dn i111pr a lica1Jilic.ladc desses plnnos. Dcsoh~l1·Hi<l:1 dns t r:1,·r ssiics d(' pedra qu e rr. l l!m n:,;
22.1 RAY)l lJX O O ~\1011:\ES
agLta'- 11aquellc dccJj\' I! de · (i j 111 ciros, a corcla flu\'!a l seccnria como por c11canlo, musln11Hlu ao sol o granito tio st:u kilo ilriclu. Suh:.l il 11ira111, cnlü<,. u pruj l'clo. i\ludaram :1 c11il, arc:tt; [l0 p l' lo trC'111 . Ern \'Cl de afast:1n:n1 os ohslacu los ,ly1111-a1it:.11ulu-os, tonl urnaYm11-11'os1 d cbniantlu-os co1n dr1as J'H,1s de ar o. Trucados u~ titu lo!i tia a11 lig:~1 companhia p or o utros da iuicia cla. us prcslalll islas loncl ri uos prol t:sl;11·au1. l 1itc rro111pt•:-;.11n-sc :1s ohr,~:=. r\p1i.1rcccr,1111 c,s co.1 pi l~d i-; las :1mc1·ica nos, DorH·y S:, Caldwdl, cujos \'Cdctas prufissiunacs, mal dcscmb;,ircau'us cm Santo Antouio, n 1.:uam <la tentati va. receosos da terr a, <la fl orest a, do dim,~. i\Iort:i a iniciativa holi viann, o governo i111pcri rtl cio Urasil concedeu n garantia de í o)n :w ca pita! purvc11 lurn em pregado. J\ f irma P. T . CuJlins clll'tiOU assim a cuns lrui r sele k ilomclros (lc c!:ll'~l(b. °X0Yn111c111L' .iban<lonacla e retirada a COII CCSS::Í O do COl'O llcl Church. o c 11gcllhc iro ~1.or
sing. cll'Jwis 1le ampli:.H·· os csl11dos, entregou-os a ,Ji; liu Pinka!>. logo suspeitndu JHll' ,·a r ius m ot ivos. 011lrus propo11t!nks St\ :1prcsl·11t,ira111, entre c ll c.•5 o !.l", 1\ clolío Bnlli via u, t.io iu fcli:.:. qu anto n~ ,lc111 a is. Fi11nln1cnlr , o tra ta do de Pc trof)l)li s, q ue ohri~OH o B ras il ú cxccw) io do traçaclo, p oi lc rn10 :1 cssu udyssêa frrro\"i:u-ia. Como se n\ po is, n iuic in ti'"n 111 ,11log l'rtda d11 111 c~ p :-it rindn lc n llino u n :.1 d awrn1:1 clu111 1hc11mc nlo que l't· 4,: ha\'n ddcr-
mi1:~1du moYirne nto arm ado. A linha ferrl!a qu e 1·mnpc o ldn/('r/wul, j:·l nas orlns de :\lutlu-(~rosso, pelo occi<lcntc d..i }meia amazonica, antes de tudo, é conscqucndn de pct' lu rba ~·õt·s soci:H:s. Uma, lJl!l' :ilirou o gcnt'ra l Quc,·cdo para a lrnnda oril' ntal do seu p ai;,, O LL t 1·u CjltC , provoc~rndo um 111..tl
c11 lt· :1d idu cnl rl! du as 110lcn cias. t:ompdl iu a pop u l.:it,i o do Acre a pl'gal' cm n r111;:us. Hl'l!w nlen1 os a datas mais velhas . Qu~:ndo o.s c11gcnheiros hra~ih.:iros 1·iscur:.u11 i 10 111',l'j_lp:.t incerto a in da, nos di :1s d o ScgtuHlo In1p,: ri o , 1.l 1n·oj <:1.:r :-1 0 da cslr~1t.la ac ltw l. Mui,u lo~ 1,c lo dc.:do duin cslat.l isla, m ui pcrcchiac .1. a difflculd ade lnpug r~1phicn, a iusa lnü ri· da dc da zona, a fc iç;.1 o J>.inl anosn. do solo; o qu e se lhe :,; cnlrcrnoslra\' ~l . nus a:;as da irn agi nnçüo, (:ru o inlc1·ca 1n biu commcn:ial com pai,1, rico, era o 11cgocio largo e supc r iol', eram ns van tagens nci proc:us; cn1fim, eram as du1lr~1s d esse impcri,tli smo cconw11 ico crysta Uiza du nos processos
l,ril aunif.:os. o~ p roduclos do Beni , el e Coch aba.mha, de Sa11la Cruz d e la Sicrr a, sem contar os urtlgos cisa n tl i11o!i , rcprc~c nt a dos no ou 1·0, 11a p rut ~t, no pdroko, escoados p d o valle amazo-11ico, n~io sú111t:ntc Jll"Ovoca r iam lransac\!ÔCs i111-p o rt an tissi:11..1s . conw aiHcln :.1tl r ali irim11 :1 pujanlc n a t:ào 111cdilc n :11wa pa ra :·, orLita dc-;nmhicios :1 e pntif!l:.l da p nli tica h r~silcira. E a Yi:-.,tu cio \'i ~cmHl l' cio Hio Branco, (.'Sladis!:i q tH.' a nlcYÍll
~G RAYhlUNDO MOHAES
tudo isso, concretizou-se no gesto clo Darão <lo Hio Branco, qu e concluiu, pelo tratado clc Petropolis, a remota aspiração <los dois povos nmigos. Pac e fil ho, com o tino br ilhante dos d iplomatas e a luciclcz radiosa elos homens de talento, virmn que a estrada, antes de méra conductora de p roclnctos, devia ser o traço ele uni:1o dnma amizade sincera e verdadeira. A .Argentina, porém, viu lambem, e sonhando sempre com a voll:i elo vicereinado do Prata, logo es tendeu as antcnnas elos seus fcrrocarris rn1 11ircctr iz ela l3olivia, do Paraguay, elo Pcrú e do Chile, v isando assim fazer de Buenos Aires o entreposto mercante ele todas as republicas sul-amcricunns que lhe cahissc111 no ambilo fatal das ferrovias. Esquccia,n-sc os seus dirigentes que o canal do Panamú, cncurlnnclo as di s tancias marilimns entre as iJl'a c;us do Pacifico e <lo Atlantico, bara lcanclo o frete, ia novnmcntc clcsilludil-os dessa velha aspira~,io de predomínio internacional. .Attcslantlo cºpiso<Hos !HJUÍ referidos cm stmunul a a n le:s da iniciativa officia.I do gn\TlTW hrasi leiro. que constrn in :1 l\Iadcira-:\htm oré cm cinco anuos, dcpnrava-Sl', pelos arredores cic Santo Antonio, o rcman csct:n lc de precioso ma teria l abanclonntlo. Locomotivas, arcos de pontes, pilhas de pnrafusos, mon tes de trilhos, trolys, pJat:\for mas expostos ao tempo, sc1n guard as, st'm donos, sem vigias. A g ua rniç:io dn m nioria
227
dos r,aiolas chcgnclos ahi, ponto terminal da d err ota, emlJ:.ircavn, no ancpio <lc qual quer cnt cn climcnto cmn es te ou com uquc llc, cem, <lnzcnlos trilhos p ara negocio. E logo esses trilhos s urgiam n jusnntc, nos ta lu des ribeir in hos dos grandes serin gues, transform a dos ctn postes, ctn clcv.a<lorcs, c1n rails el e vngouctcs. Fei ta para s:1Ivar a secção cncachocirnd n elo rio, a estra da. sobe <lo· fun<lo Uo vallc, fl auqucamlo n gif!rtn lcsca cscn <la de pedra, até uma scgun<la es planada, navcgavcl e ondulada, q ue vac morrer, quaclranlc su<loés tc a fóra, 1m serra <los Paree is, e quadrante uoroêslc além, nos socalcos an<linus. Galgam-se de Porto Ve lho, GO melros ncirn:.i elo nivc:1 do mar, o utros G5 m etros para Guajar:i -:\lirim. A rampa C p ois d e G:3 me tros nun1 percllrso d e 36G kilomc tros, cnH[ll an ta que, p ara vencer os 60 me tros de i ncli-11 aç~t0 entre as bordas atlanticas e Porto Yclho, süo nei.:cssa r ios 2.5:38 kilometros. E como essa via terrestre se d cs<lo!Jr:1 acompanhan<lo a via potamiCa, os dois graus as tronomicos, q ue a interfer em. dilatam-se num dis tancia torcicolar iinprcvisla, prova <le qu e as trajcclorias itincrari as, na Amm::onia , são infa11ivclmcn le maiores que as geogr:l phicas . Esca<la formi <l uvel a nsccn dc r, os seus degraus fcl clspnthicos, pontilhados d e seixos r. pcnc clos, roliço~ e prismutico~. negros :'1s ver.cs.
'")') '' --t) H. A \" :'\I U X U O :'li O H ;\ 1-: S
p,i:·do:. quasi .scmpl'C, fúscos ~iqui, sci11li llanlcs alli , JJ:i tid o.s, lambi d os, U1lliados, ro lados pelo lurbiJ ll :.io flu,·i o d as agua:,; que se despenham -ch a man 1-sc Santo Antonio, Salto Tlico tonio, )lol"ri nhos, Coldcil'[io d e Bni~o, Caldcinlo ele Cilna , Girm.t, Trcs Irm::is, Paredf10, Pederneiras, Araras, Periquitos, Chocola tal, Ribei nlo, i\Iiscriconlia, Madeira, Lages, Pau Grande, .T a la, Ba11a ncir:1s , Guajnrêl. Assú, Guajará l\Hri1n. Na esca la da n1argi11al dessa ra111pa 1 a imp ressão q nc empolga a rCSJJci lo dos aspec tos le llu ricus, é de qnc se lransm on ta un1a rcchail <le trnnsic~:1o inclinada suaven1en tc entre a var zea post-q uaternaria cio fundo allnvia l d a pla11i cic, e as 1nanclias nlpcslres de terrenos j ú enxutos nos coll inas. ~\ i.o ha tal, no entanto. A nllurn que se alcança ao niontantc da <lerraclcira calara.ela, 125 n1ctr os sob re a flúr do 1n ar, n ão nwdifi ca a supcrficic gcolog ica. E se é certo que n pedra principia a surgir c 11 1 f iadas ro chosas, e1n hloc.:os gra11 ilicos, lembrando lcnçôes fi xos e avalanches rÕlaclu.s, tan1bcn1 é cer to q ue os pantanos e os igarapés do fundo da bacia ah i se reprod uc:en1 siinultancnn1cn tc. Antes da locom otiva chegar ao Abt1num, 111ais de meio da v ingen1, c;,fi a uma 1·ccta de 4:1 kil on1ctros, levantad a no aterr o a r lificial que cort a. jmm ensa b:li xadn, evidente rcn1inisccncia, pel a vcgetaç[io e p elo solo, d e des,narca <lo lago qu e secco u . O
229
facic s <la glcl>u sómente se modifica, <lc vez, nas pruximicladcs dos con trafor tes serranos, c111clc o 11 1u\·!111c11lo p ano rnmico. cavado cm. qu ebradas, alcand ora<lo cm picos. se dcn!iculo. na cordilheira do5 An clr.s. Ligada por 25 pontes n1niorcs. chc ia5 de cortes abe rtos nas lagcs, a estrada em CJlH.:s tfi o 11úo Yale, sol> o ponto de dsl~1 arlis ti co, o dcnaclciro trecho de 2 hol'ns da fcr r ocarril vc-1Jl·z ucla11a , liga ndo P11c r to C::,,hcllo a Carncas, sc...:'-·üu c111 que n~ lunnci~ . fu rad os na nw11l r111ha, se i 11 lcrcala111 de ah ysm os. Os viacluclos ah i lan~·ados tCm, p or baixo, rola ndo no espaço e en tupindo os p rccipicios, bastas capulhos de n uvens, sign,1cs seguros d!1 a ltitude. Entrclanto, apesar do terreno cm que co1·re a I\'fa <lc ira-i.\lamoré <lenunt· inr fa ci lidc. <lcs na 1não d e ob ra, o que se ou,·c a respeito <l n sua passada conslrltcção ê curiosam r ntc c:i:;candnloso. Cruzan1 \'Crsõcs sensacion acs, cpn~ f a~ctn a historia desse trecho trafcgavcl ser l':-itl'ipta no sahor da verd ade e d a mentira . R enlf'nndo :.1 m a ior flor esta conhecida, cuja madeira :1pp:1relh a<l a seria su fficie n tc para d a r volt a ao mundo, os rcsponsavcis da empresa foram buscar parte dos seus <lor,ncntcs nos hosqucs de eucalyptos da Auslralin, 110nto qnasi anti poda d a Amnzonia. F;1c lo incontcsla\"eJ. Ao seu lado, tod~wia, a lastram-se noticias como csb : os trilhos d,1 cs lrn<l n podiam ser de ouro, e os dormentes de
230 H A Y " u N o o ~I o ll .\ E s
cridavcrcs . E' uma Iórma sy nth clica e dramatica de transtn itti r a idéa do cnslo cxorhi!antc ao l::tclo ê.Io numero <l c vid as loml>acl as. Qua nto á in :; p or tnnci a dispc udi d:1 que os syndi calist as orçam cm cem mil contos e o governo crn punr.o mais ele cincocntn . fi rmada a média cm sctc nl a e convertid a n m oeda-papel de semelha nte som m a cm es terlinos, ao cnn1bio de Hi d inheiros, valor d::t li bra nnqu clla época , teremos p ouco mai s de 32 toneladas de ou ro. Ora, r cgistnnclo cn<la tril ho de aço a lli 250 ki los, por d ez m elros de comprido. chegamos ao seguinte rcsultn cl o: as 32 tonela das não Cariam 1nnis de 128 trilhos, <lcsp rcza<la a d iffcrcnça especifica nos pesos. A 10 metros por un ;tla tlc, cob ri riam a extensão s imples de 1 .280 n1 ctros, uni p ouco n1cncs de um k ilomclro se parall clos os dois rai/s da estrada. Com resp eito aos dor mentes, avaliados um por , ·jcfo abati<la, o cxnggcro n ão é 111c nor. Basta dizer que n i\Iacl cira· l\Iamoré possuc, sem incl ulr os cksvios. es timados cm 30 kilom clros, 512. ,[00 dormentes. E ntre mortos, a le ijados e perd idos , n cs talislicn vcrbnJ, ú fa lta <la graphicu, não ch ega a contar 10. 000, inclusive os prcifugos. Falt am, por ta nt o 502 .,JOO defuntos. . . Como se vê, a phantasin é delirante. O sch·ngcm, sem duvida, concorreu mu ito pn ra a c ifrn mortuaria. Porque, se m fubr !10 impaludismu, no a ncylo.s tom o. na pncuzn on in , no bcri-h cr i.
que punh a1n os tra bnlhadores fúra de combate, o selvicola foi mn ndvcrsnrio fcro;,., Gente ,·i nda de todos os quadrantes da r osa, de todos os p aizes, el e todas as raças, p r eta, branca, ::im::irclln, vermelha, dn Guiné e da Grccin, da ,\rabi a e da lnglalcrrn, da França e do Japiio, da China e da Tnrqu in, o in<Ho lhe crn hosti l. Fugidos cm ba lsns, rio abnixo, con10 succcdcu n a!~ttllS allcmães, escapavam é certo a o marlyrio de c~n·or na p edra anlcntc, que os fulm!naYa, ou de couslr uir aterro sobre o lodo dos pa nl an os, qu e os enguli.,, mas n~ o escapavam :i frecha dos incoJas. A disciplina entre os jornaleiros ex igiu m cdic1:is tão scver:-is, cm ucndicio collccl iYo, que ::i distr ib uição do quiniHo $C faz ia á força, s01J a ameaça Uo r ifl e embalado, resultando dnh i o habi lo que se obse rva hoje, na região, do vid ro de quinino fi gurar na mesa du almoço e na do jnntnr. :\Ias o que chocn n retina do tow 'LS tc é a ci rcu1nstancia das locomoliYas scre1n accionaclas a vapor, qunndo podimn ser. como cm parle nenhuma, accionadas ã clcctrkidadc. As largas r eservas de ene rgia hydrau iica. accumuladas cm todo o p erc urso <la linha , quer nos ra p iclos, quer nos quCcla!-- , quer ainda nos saltos d ns 21 cachocil':1s 1 asson1bram pela for ça dynamica produ zida, maior qu e n de Paulo Affo nso, maior qu e n do ~ iagara, maior <1111• u do Igunssú. Uma particuln r!cssa ·1i11I hn
2:l2 R :\ Y '.\I L' ~ D O :.\l O li .\ 1; S
branca aproveitada ni'io traria sôm cntc prima1,ins na Jjmpcza, na regularidade, rn1 J1 ygi cnc, ati·a...-Cs da mu ita luz e da abundancia <le. :1gua no comboio, nas cstnçõcs. nos p O\'Oad os lale racs dn cstra<la, m as Y1.in t,1gcns cconom icas esmaga doras sobre o cornhust ivc l da lenha e Uo cn n ·ão usndus. Abandonar essa energia hara t~ e li nip~,. trocan do-~, por uma sujn e carn., 1c,•cln o m ais \r iste sym ploma ela evolução nncío nal.
,\ .\GU,\ TI\AllALHA A TElU\,\
A phan lasia caprichosa dum carlographo dc<licado cxclusi\'nmcn tc a gizar projec~õcs imngi11 arias, <lc lin has antngouicas,
que construisse e derrocasse ao mcsn10 temp o, fundindo, apagando margens e ilhas nos planos gcograp hicos elo Amazonas, rcst1ltaria nqném da verdade, estabe lecido que fosse ligeiro confronto entre essa criação exaltada <los sentidos e o phcnOmc no na lura.l do proprio r cgitncn potamico. Os processos sim pies e singelos, tangiilos por leis hyc!rographicas, sobrepujam o devaneio scicnti fico. anlcpõcn1-sc aos surtos jmngi1rntivos. A corda liquida que se aquece e dcslisa sob a linha luminosa do Equndor, ao passo que deslumbra com os quadros n ovos, d ebuxados nas orilhas vcrdocngas, guard~ sempre umn surpresa no levan-
2:11 RAYMUKPO M<>IIAICS
tar ela terra. A's vezes npro\'Cilavcl, ús vezes falul ao homc1n. E é essa surpresa que fixa e de termina a caractcristica do proprio curso, intcgrn.ndo-u nas formula s concchicln~ por ftlonis DaYis. O mappa <lc hoje, flagrantemente vcrdaclciro, ê compulsado nm:.i nhã inçndo <lc erros. Foi o rio que se alterou. No seu esforco tumultuaria e continuo, fazendo e dcsfazcn<lo, · rcctificanclo e encurvando, nlJnrrcirnndo e nJ>rofun<l~mdo, estreitando e nlargan<lo, no tempo cm qu e arrasta, no se io cyclopico, plnnicics e cordilheiras, cllc se desfigura, lr:1ns111 ucb a physionomia. O perfil nmnzonico, no trecho atormentado cm que perde o nome sonoro de Solimtics, reponta singulnrmcntc comprimido no torcicoJlar inopinmlo de duas direc trizcs simu ltnncas. Rolnndo antes desafogadamente num Jei to arnplo, ao r t11110 seguro do lcvnnle1 ele repente perturba-se na nngustura de duas voltas rapi<los ao rçccher o Negro. Constrange-se. encurvn-sc e revolta-se, ora afnnil:.m<lo-sc cm rcbojos pcrfidos 1 ora bontllcan<lo-sc cm arqucn<lurns su btis. Depois de flcctir para o scptcntríão, nn quebrada viva de quarcntn e cinco graus, a torrente volta-se de no,·o en1 huscn do levante, abrindo outro augulo na trajcctoria. Engrossa o vol ume gigan lcsco com o tributnrio recebido e segue ctll hu sca <lo mar. Percebe-se clcs<l c logo, pela \'iolcncin em pregada no vencer dc ssC':
N, P1.A,-;1c1E AMAzox 1cA 235
opprimido lance, a tcn<lcncia dynamica para corrigir aq ucllc S abrupto. As aguas barrentas do Amazonas comprimem as aguas escu r a~ daqucHc uíflucnlc. ripcr lam-n' as de encontro á co lHna r i-1.Jcirinhn <la margem csqucr<l:1, e l cvam-n'as scgui<l urncntc ele ro\cl iio para o jusante. O traçado C insustc n la.vcl. Tanto ass im que, an tes do traUalho delineado nestes dias, já a corrente tcntúra outro. Afigurou-se nos navegantes, hn uma vintena cl'annos, que o c urso tio Solimões enfiasse pelo paraná do Careiro e surgisse trintn nlilhas abaixo da con flu cncin actunl, rcctifican<lo a sinuosi dade. Mas isso n:1o vingou. í\o,·o tral.Jalho p otamologico conlra poz ao movimcnlü ini ciado a corüa ck areia nascida pelo m onlantc desse para ná. As terras emersas rcpcllir::un e clcsvinr:un ou tra vez a li nha do canal para o velho e afflic to itincrario. A sequencia topograph ica antevis ta no cu rto lapso ele algu mas vasantcs, qn e era a prolongaçrio do Nct,'To, sumiu-se juntame nte con1 a prolJabili<ladc <tu co~la do C::itnlão se ligar á orla fron teiriça. no af"co do nascente. A sold a desses do is exlrcmos. q scclilllt.:!1 lo a se depositar com a immolJilidadc das nguas remansadas, conlinna cam inhan<lo na vor::igcm flu,,ia, gas bndo, arras tando e fu ~indo <las margens irmús d aq ncllas donde se dcslocára. Todavia, desvanecida a hypolh esc <lo Solimões inodi íic.1r o seu curso tlcnctran cio 110 Careiro,
:!3(i H " y ,r i: :,; "o :11 o 11 ., " s
na deserção ..is cas lig:a<las apcrlurns <las cu rvas mcnciona<las, n~i.o clcsappar et:cu a tcndcncia d a ar lcria rcctifica r a ll i a cal.h a, evitando u angustura das L ages . A transitoried ade do solu furma .,Joi- das par edes l itorancas <lo Aniazon as, ro iclo pela conente a toda hora e :1 lodo instante, t!cnola he m o fa c to. Basta a d<luz ir um cx(~1, 1plo: Santarcm, que ha cerca tlc l ri n ta :urn os se c•ncou lraYa den tro do T apa joz, csl[t h oje prccisnrn cntc 1w cmb occadura. E a nrntaç;io nü o se com-1Jlclou ai nda nessa }Jaragc·1n. A cosi a do ~lacambii·n, que a en frent a e a separa <lo A11wzonas, ~1bnlc-sc, estreita-se pcrc1111tmc11lc at é o d ia cm que, .afogada s 11 bit~m1t·n tL· por um :1 l'IH;lieulc, n~w 11oss:1 mais obstur o tor\'eltinho l,;urcn lo do Ri o~Iar, q i.lc, en t.1 o, snbs lil uirú o scrcn <J ,· cr<lc-gaio do Tnp:,: joz no porto da c idn.dc. E é u m ll'ah a lho scmelhanlc, d e proporções mais vasbs, n:1.o ha duvid :.i, qn c se mnn ifcsl.:i presen teme nte na altura de :'\fo11úos, fo rça ndo-nos a accci lar com o juslu a cxpr cssfío <los gcographos q ue a ffirman1 o <liv aga1· <lo g ran de ri o brasileiro 110 seu leito. De fa ct o. O Anw.zo 11.1s caminha cn1 zjguczagt1 c1 incerto , vol vendo á <l irc il a e ú cti<JUcrtla na l rajcclori::t que lhe altera o contorno e 11lc lr:rnsforma a physionomia. Ohcdeccn do ú l<.! i nal urn l do 1ncnor cs for~o, sempre que cllc pe netra numa ga rganta di f ficil de ve ncer. o seu tr:~ ha lho ÜlllllL'cii:1 to é
~., P1..,>,;1c:1r-: A::.1.,zu:'\ H:A 237
corrigir a passage m. Rasn flo r estas, galga ·tcrr nadas, lrnnspüe obslacttlos, domina a terra escav::mclo-a, r nsganclo-a, mo<lificnndo-a. Agora inicia cllc, su bt i l e <] emoradarn cntc, n abertura q ue o lihcrtarú d o S r ecortado na cxtremidaclc or iental de So limõ es. \'ac r omp endo, com o es tilclc dcmo-11iaco d e tcuuc fi o t.Jagua, a linguu alluvionica que lhe pcr l11rh.1 o d efluir. P ara isso ameaça amputar, numa a lln o pcra~:iío gcographica, dez milh as da ult i111 a sccç;i u do i\cgro. O caso inver te-se. Em Ycz de a ug1ncnt ~u~ o t.:urso dcsle afflucntc, e ncurta-o~ de ixando n imprcs::;i10 alarmante de que a natureza. chaotica, ao fazer c desfaz er a g leb a, :1 m p lianclo e di minu índo a ext ensão dos afflucnte~. a i 11cla cslú ltrn~c de (in.Jnr o seu cyclo topogr:q1h ie<1. l)c:.~,1 fnr 111;1 as ci dad L's . os ,·iJlorios , os pon1aclos. n :io :•Ji m ~n lc se nhat <.·1n no pélago <los candacs. r oiclus e so lap a dos, cm110 mud an1 de l' ios pela invnsão de correntes mais fortes e dornin:ulo r as pelo montante. ,1n.11 úos qu e clc s<ic a :-.u a f u1ula~flu, mc.smo qunn <l o cr:1 vil la da B:i.rra, JH!r to da foz . rc fkd ind o-s r 11 ;1 m l·lanc holi n escura tl:1s a g u a!-, do Xl'gro, <.·.s l~·1 :nnc a~·;Hln de gc r banhada pelo 1\Jll:1;w11.\s. A!'. terras lilor ancas cm que se l'l·~1H· c· s l:1 cq1i tal , :w cm vez de ~e diJatarc111, de sl· t'\ JJUgdin·m avass: tia n do o llwl wr.g pcJ:i. scd il\h ·1 1l: a ·:i:1. st·1·:·H1 traii:,l h:11bs <.· ~n~tas ptlo atlrilo tk u 111: 1 :Hwa l'Ol'ITll le. O l':.1: :dal qu:• ~u· ra slfl11
2a8 R A Y MUNDO i\lOR!t.E S
Orcll:rna do cimo nevado dos Andes ás planuras verdocngas do csluario. tcrú, no 111ordcr ns lin<lcs r ibeirinhas ele ;\lnnúos, o cffdto trcn1cndo de mna lima de Hcrc ulcs. To<lci a quietude uctual ele seu porto serú tr an sforn1ada nu m turbilhão clc n1assas liquidas e pardas, que lhe nrra11carão clo e:·1cs a obra fragil elos Jio111cns. Os flu etuantcs e as mura lhas de pcdr:.i dcsappnrcccrrio na voragem httrrcnta e trigucirn. O Am a zonas p ~ssnrá, e ntão, rugindo e la m bendo os nl iccrccs d e i\Ianúo~. O assed o, pura quem anda :.i lhcio nos processos hydrographicos dn planicic, é q uasi uma sccna m:1-gicn. A Ycrdadc... por(~lll. é que n faixa de solo fron teira ú n1ctropolc nm:1.zo11cnsc, s cpnr:111do o I\cg:ro elo Soli mõcs dc:,;clc os finn,•s ela B U:1 Vista até o Cntãl.:lo, se cslrcitn e se ndc l gnra <1 in a cUa. O lrnhalho, se b t'm c1 nc dr.smcdiclo, :lY::ln(·a vngnroso, qunsi im pcrccptiveJ no olhar <lcsa\' isa<.l o e rnpido. Aléin disso, um cnnal ntravés da florcstn. <la corda cap ln dora para n ca11 tadn, v ac rasgando a glcha. E!jsc 1nofi 11 0 tfoçaclo aberto na terra cm d iagona l scrú, d e certo, o seu futur o lei to. Ligeiro sulco m al p crmi tl in<lo hoj e a p nssngcm cl.1 m ontaria, amnnhü dcixnrã passar o grosso \'Olumc das aguns. Realizado esse phcnomcno pcl u cngcnbaria cyelopica da polanwlogia amazonic[l, i\Ianúos, cm vez d o Negro, scrú cnlfio banhada p elo Amazonas. rr a n,qu a a t r .1!,alhar :1 lcrra para o dia cl (• a mn-
~,\ PJ.A;\ IC.: IE AMAZO);' JCA 239
nhf1, alt: c1uc os r ios, jà com as suas calhas fi xad as, ns su:1s r ilw uccira.s com plc tnc.las, as s uas c ur\' as rcctifi caU::is, possa m m a rcar o termino das p ro priai:- nwl<lnragcn s, úp icc <l aquclla evolução a <p..1c :1 1I udc o 1nonogr::ip ho cxtra.ordinar'io dos r ios pensyh·nnicos. De mane ira que o tempo agora d ecorrente, ér a transitaria dos asp<.:c los f ortuitos p:ua os aspectos cicfínitivos, n fío nos deixn súmcnlc c~nmina r o pnss.u r1o, os sccnarios qu e se vão, os contorn os q ue se <lcsfazcm, nrn~ an tever ns li11lrns do fu turo , prever o pcríil harnlO níoso da terra, os lances ondu lados que se desenham. E o gran de obreiro destas all crnntivos fornlid::n •cis, o cyclopico cons tructor dn pl an icic, e o Amazonas. E' cllc q ue vac n1odific::tndo tudo na c:uninhndn, a mos trur a través da su a dynami c::i p oderosa, <la sua força irrcsistivcl, d o.. sua tra jcc toria cyclopica, qu e a ogtia t r::ihalha a tcrr:t nu m tear po tnmographico.
ALTERi:\ATIYAS S!XG ULAHES
A D EODORO DE ~ l E~DO'.\'ÇA
1 i\!PREVISTO anno, este, de 1926, na plan ície umazonica. As cheias, no occidcntc e no oriente, d o1ninnram as varzcas subindo pelo
fu stc das a rvores e pela parede <las casas. Na a rcad a <lo p oente, quad r::mte sudoes te <lo valJc, os r cn1otos manad ciros inundara m a g1cba; e as b arracas, os villoríos, as cidades, com se:us pomnres e h or tas incipientes, mergul hara m as paliçadas e us raí zes na ondJ. mon tante, dilu\' io amazqnico c;i.stigador <lo homem que amanha o solo sem lhe reparar na altura. Na arcada do levante. a mesm a catastrophc, com rcsu ltu <los mais tl'istes, conscquc ncias m ais grnvcs, pela dura ção mais p rolongada do phc 11 omc110. A região Locan lina, assaltada pela torrente, nau fragada, apresentou um quadro de <lcv:is taçilo e soffr imcnt o sem rc-
N,, Pr.Ax1crr. A'.\r.w:o::qc,,
gis to na memoria dos habitant es. Casas, roças. povoados, criação dmncstica, cac:.wacs, foram dl'slruitlos pelas aguas, por essas ag uas egressas dn 11I..m:1 l to guynno, tcrrn malriarcha d a Amcrica don<le roJa o Tocantins 9 p or uma cyclo piea escada de pedra, para a terra mais nova do conUncnlc. Entretan to, ela foz do :\ladeira para o mon[antc, cm todo o percurso inlcrme<lio <lo R ioi\Iar, Solimões acima, até :!S Jindcs fronteiriças coJll o Pcrú , a enchente fof a 1n cnor de qunntas se lêm vis to nes tes quaren ta annos p assados. Nen huma ravtna, das mais novas, alagou; nenhum laluc1r., dos mais hab.: os, mergu lh ou. A:ss im. a imagem hy drographica vcrfigur:Hla idea lme nte cm nosso csp iríto, foi a <k urna 11arabola li qu ida j nvcrt ida p.1ra o alto, cu jos ram os lnf~Hlos nas cxtrcn1as, traziam a duvida a respeito <la lrajcctoria da cau dal, qu e se cscoari.l elos m anadciros para o cslu ario sem o vcsli gio tla sua }lassagem nos meridi anos inter mediarias. No por to ela capl.tal amuzo11c nsc, a escala gravada na rrn1ralha do cúcs, quan<lo o Negro atlingi u o seu mais alto nivcI, rcgi:slou trcs n1ctros e ci ncocnta ecn timctros n menos da mais rrcluzi<la cllcin , qu e foi a de 1012, e oito melros a menos da mais forte, qu e fo i a de 1!122. Em pleno ,ncz de junho, tempo de al agaçfio nas cercanias de Mamios, q11a11<lo os igar npl's que cortam ;.l cidade mostrnn1 nos ou-
212 R,\Y~{UNDO MOOA ES
tros annos as monlriri as, as l anch:1s, os ba telões, os l>o.nhci ros, as ve las, n este n10stravmn os leitos vcrdcj antes de cnplln, sob te os (fll [lCS pasl::l\'am os cavnllos, os bois e os porcos. Veio dcJJois a vazante. L ogo no 111cz de julho, a trnvcgnção do Acre, inopinaclmucnlc, foi interceptada por nm a curjosa cncilocira, nüo de rochas, como é commmn se encontrar nos r ios de planallo ou 111cs1110
nos mistos, de plnnicic e planalto, nins de argila dcsaggrcgad a cl:Js margens, tahating:a parda e que toma a consistcncia <lo Uarro cn clurccido. Os gaiolas que cstnvani n n10ntanlc desse ponto, não pudcran1 mais dcsccr;os que cstavmn a jusantc,nü.o puderam mais suh ir. :\hri t1-sc lllll vnradouro por terrn a fim de con tornar o ohstnculo, de maneira que ris mercadorias jdas d e llcl cm e de l\Ianáos chcgassc1n aos scr ingacs remotos; e os gcncr os colltidos nas secções alt:3.s dos r io~ chcgnsscm ús praças das mclropoles da Amazonia. Depois, cm agosto, os grandes affluen tcs da faixa sul da l,,icia scccaram de tal "modo que os navios de liulin não conseguiram a tl ingir senão localidades 1 h p ri nH• i:·a scc\·âo de quem sohe. No .Tt1n1:t. aquém <lc Fortaleza; no Purús, aquém cio Tapau:i, E sobre estu grande vazau te, que anel ou clescohrinclo socalcos de ribanceiras, chanfrad uras ele torrões, supcrfi cics de salües, cahcços ele pcdras nuncu vis tos - um ceu baixo. grosso,
N A i'LAN ICIE AMA'-ONIC,\ '.!-13
toldado de fuma ça tão dcn!-n q ue a der rota. mesm o 110s trechos l ar gos e profundos, ficou imp ossilJ il iladn el e se r fc it n ~·, no ite. Os tr:1 ns:.i tl ::mt icos e; os yaio la.~. apôs o sentar cio sol, fcclw dos numa reclama de rama s cinzentas. crnm forçados a fund ear ú espera d a luz nova d a mndruga,13. A3 mn rscns. as ilhas, os harrancos. todos os contornos, cmfim, cb glcb~1 e <la fl ores ta, desde os rcsaltos rihciri:lho:.; aos zjmhorio!si das arvores, dcformn<lo~. ::i. lt crndos, in,· isivcis, com a ccrrnç5o, trazi:.l:m o mai s si:rio peri go ús singra<l uras, poi~ a Yisfio dos navegantes, impotente para atravessar o p a inel volante cl n fum nç:n, nüo podia constatar os 11ontos de rcfcrcnci n nas margens. As cnmpinns, e ns c~1podras dn plnnidc. ardendo e lcva nhuulo para o firm am en to as labared as e o fumo
que os nl iscos d istendiam n uma cscurn coberta, tornnvam o ntin osphcro e o horizonte opacos. O so}. ao su rgi r d~1 aurm·a, vnci1l anlc para rornper ra cliosn mcnlc. parccin um disco fôsco de cobre, sem raios. sem l uz, sem hri lho. Em Manúos, a!=! torres das cgrcjas, a aboba d a <lo thco.t ro, us cha~ mi n~s ele fabrk ns e usinns, ao d nrcar do dia, acha\'am-sc cutcrratlns nun1 111anlo espesso de hnunas, curioso nevoeiro do Equa,lor, fog do planicie <J lll:! , em \ 'Cl. de trazer o frio das neblinas polarl's. tra:t.iu o calor nlJa fadi ço dns a rc::i:es ci:I
2 lrl }{ ,\ ).' :Ol IJ ~ D 1) .i\l O n ,\ E S
Arabia. A que, no entanto, se attribuir todos estes 11henomenos mclcorologicos desviadores elas chuvas·? Ao;-:; vcn los. Foram cllcs, de certo, os cnusa· dores ele tacs J)crturlrnçücs. Allrahidos p ela temperatura alto., premidos por ondas frias deslocadas cm virtude de commoções tclluricas e arr e~ pios sismicos, fugiram ús Ji 11has regulares das trajectorias e despejaram todn a humidnúc carr eada do Atlanti co sobre dclcr111i11adns zonas, deixando outras abamlonad:.is. A::. inundações llu nordéstc e do su) do Brasil, os vcn c.Jnvacs e os cycloncs nos Açores e nos Estndos Unidos, o lremnr de terra no Japão, os tcmporaes. nesta ou naquclla coor denada do planet::i , cons tituiram. scri1 duvida, a causa des ta sccca formidnvcJ, q ue tornou a planic ic cqu inoccial re~nda pela maior r êdc potamica do mundo. tuna cstanci a comhuricla e abrasada. Só ns correntes acrodynamh:ns, tangidas por elementos igneos, que convulsiona1n o.s m ar es e os continentes, p roduzi ri am as alte r· 1inti\'~1s q ue ~offremos com a cheia, com n vaz:111A
te, e depois, cm setembro, com n C()rraç:io cruc cobrih o vallc. Forte paradoxo este ela Amar.onia, que faz um tracto de terra recor tado por ntil fi os dag11n. esmaHa<lo de lagos, de lagôas. ele igapós, b:1nhado, cm sununa, pela maior colu mna fl uvi.11 do globo, não ler forças pura conlcr o mcmornvcl
NA P1.A1'1cm A)L\zo:s 1cA '.l45
jnccnclio que lavrou nas suas ca.m pinas e brcchou o seio hum ido e mystcrioso da sua m a lta. Altcrna li\·as curiosns, singulares? que demonstram claramente um perio<lo de transição n:J planicjc 1 de l;, J fu rmu pronu nciado, q ue as modi ficações feitas 110 espnço se rcfl cctcm no tcn1po.
A 01\LA FRONTEIRl<,:A
A HUGO 'i\lt::.LLO E /\.NTO:'\'J(J CAH\',\LHO
G UAJARA' Mirim é uma rc,clnçüo. ~lo.is: ê umn su rpresa. L evan tado bem no fundo da p lan ície cquinoct.:ial, jú no E s tado de
Matt o-Grosso. demora na latit ude el e 10° e ,18' ao su l e na longitude de G3º e 231 a oCs tc elo n1cridboo de Greenwich. 'i\lcsn10 úquclks qu e vivctn cruzando u bacia a1n~zonica cm todos os sentidos, o povoado, co1n ares <lc; arraial e ar es d e cidade. coberto de pallt a , de 7.i11co. de harro, surprt:hcn clc como Canudos surprchcnd c1.1 a primeira expedição militar qu e o ia ha.tcr. Nenhum brasileiro suspeitava então que nas riu~1s <lo Vasa Barris, pino do scrUio bahia.no, existisse aqucllc fanatico fo rmigueiro de gente, con10 nenhum pa tricio suspeita, embora filho de Bclcm ou d e .Manáos. a c:dstl•11t:ia deste outro congJ001era<lo <lc almas. <:cr-
N A PLANl CIE AMAZ(JS!Ct,,
<.:a do nas trcs faces septcntri onnes pela curv:.i r epenti na e cncachociradn do i\Iamoré. F úra da sy nthcsc tcicgraph ica, qualquer communicação dali a Cuya.bú , que po<lia !iCr traçada na r ccta de p oucos dias, foz o maior ci rcuito gcograph ico d e q ue lla memoria n o Brasil. E' p reciso descer o Amazonas a té a capit al paraensc, an<lnr pnra o sul até a bahia d e Guanabara, corta para S. Pau lo, al ravcss~1r o hinlerlc111d do far-wc~l , e flec ti r, por fi1n, p ..ira a mclropol c ma!og rosscnsc. P onto term inal da Yiaferrcn qllc ~a lva o trecho cncachocira<lo d o ~1adcira e pon to inicial ele varias linhas <lc navcg:a\·;i o , o derradeiro ki lomctro d e trilho:,; da cstra<l:.i morre cm Gu:ijarú P.Iirün, na vizinlrnnça duma officin::i. com cst:1.lciro, cnrrdra e mor lona. Vinte <.' duas crn hr? i·eaçõcs arm ad n!i so i> os pavilhões tlo BrnsiJ <.' d a BoliYia, sem inc1 ufr treze motogodil lcs, lra fcg:1111 dnhi para o Guap oré cm aguas patr ici a s. e dah i para o i\Iam oré cm aguas bolivianas. Vapore:-; <lc roda ú p6pa, la nchas e hclicc. mo tores a kerozcnc, sobcrn e descem constan temen te. i'\a,·cga in nas vare tas d esse leq ue fl uvial, 1.:ujo pu 11lt o C Guaj arâ i\Ii r im , 8, 10, 15 di as a tê Villa Bc- lln nas correntes nacionacs, para a lém de Tri11 icl:.1d nas correntes ex trangeiras. Da par- · te do Brasi l os scri ngaes ma6rnificos, da parte da ílo livi a as sa,-.1J1as infin das. Dum lado a borrac h3 t' o .s1·r11:.11nhy. cio o u l1·0 o gzido <: o q 11 ci jn. Su 1·-
248 R A Y M u :,; n o l\1 o n A E s
gido na csp .la na cla que fõra, c1n t e rnpos b em proxüuos, a mnlúca du1na tr ib u selvagem. vê-se, pelo seu terre n o geologicam ente perturbad o, que ta1nb e1n o rio, e1u éras remotas, derivou por ah.i. Foise d e.pois cncos lan<lc, ao suc.Joês tc e deixou a descoberto e cntullta<lo o velho alveo. Nas ruas, nas praças. nos quintaes. sob o soa llio das casas . seixos, pedras soltas, lages, blocos <le granito recordando a ig:u1na fo rça cxtranh:i e p oderosa qu e trou),,cs:,;c. dt: lo n ~c. n :.is sacu d idela s ig 11 c a s 0 11 no 1·u iar das ava lanches, essa matcria a lheia á s to~il h a s alluvionicas . Em virtude do povoado não ter illuminação publico., os habi tan tes usam l:lmpadas clectricas porta teis, que tanto podem lc1nbrar a Jamp~ da m Jncira de D avis con 10 a lampn.da cucan latla de .A ladi no. a lampa da scicn tifica de Cr ookcs co mo a l ::u11pa<la fl ore~tal <lo ser ing ueiro, a l:unp:ula ph ilosophica de Diogc n cs como a Ian1-J1 a d u pcndul t.tl' ele (ialilcu. A' noite. nas ruas, sc-111 cl ha11tc n um bando tlc pyrila 111pus, passam e repassum aqu e lks l11 1n c~ p b ca n<lo. clarea ndo, varan do a t re va 111, con li cc illl t'nlo e.Ia caminho. Ainda h:1 Lo doda out1·0 surpr esa p ura o reccm -,vindo: é q ue fr ua j ará :\Hrim são dois, corno era m q uatro os trcs mosqueteiros de Dumas. Um, b rasikiru. na n1ar,:-!c111 direita do :\I..unoré, e o utro. b olivi a no. na marg:cw esq uerda . . -\ vis l am -st.' . A co mm u ni caç:io ~ cons tan te. Pequenas mont:.1ri:.1 s, de
N.:\ PL,,:--: 1c:1E A'.\1.,zo:,,;1c., :H9
luld a ou sem cl la. a rc nios de f..iia. cn!Z&m1 u a rlcl"ia. Da parte ext rangeira: conciu. acl ua u a, csco ln. (j i.: arlcl. officbcs e cem solc\atios <lo Exercito. dc!l.'ga<l,1 t.lc policio.. d u :i s casas co1nmcrciacs, c :.qiita uia do poria, ca mpo de f oot-ball, um botequim, agc11cia de n a,·ios, cons ul brasile iro, clima s uspeito, qu atrocen ta s p essõas ; da nossa parte: delegado d e p o licia, dez pra~.:a s e um sargento da m ilici n t·sladua l. c.:o lkclor í:t, postu fi sca l, correio, cim:1na. l~1·c j n, tlois hotcquins, quatro barbeiros, (i l·n lisl;1. m e di c o. t<'l egrn ph o, t r cs esco la s, cam po d e fool -lwll, cll •as padarias, gel o, m ercado, leite, ,· intc C<t !-ias co m 1nc1·ci::lcs1 ca rne ,·er<lc, c1ima cxcc llc nte, 111i l e qui nhentas aln1as. Lá e aq ui l)cbc-se n chicha. ~a oul 1·.a hand:i, a lém dos naluracs. av ulltm1 os a llcm ãcs: na <h.HJtti, sc rn con ta r os brasill'Íl"t )S. r n ccm lrnm-s L· g regos, turcos, japonczcs, h c.sp,1 11I10cs, b urhn dinnos. p or lug uezcs. lng lczes, a mcr ie;a no~. rran e;czes. E' a torre ele Babel. Como o esp lendor elo s nnclcos qnc vão surgindo se l'egu la srn, pn .. p e la producção elos scrin gncs, m3is ::lbunt.JanlL'S qu~mto menos lr nh a lh.iclos. dá-s<.: no i\Iaclcir:, o q ue se de u no Purús e no .Tu ruá ; o povoado, a \'i;I:1. ~1 d<la d l.' do mo1;ta l\ lc m ula o povoa d o, a vilh, !l d<fo clc do ,iusanlc. A ssi m, i\Ia nicoré suppl:.nllou Borb:,, Htmwytú suppla u lou Jfo nicoré, i,lqr'.o \'dho s: q q, l,1 111011 l ltuHay tú , cshindo hoje P o rt o \ 'elho ameaçad o por Gua jarú :\lirim. qn e ..
H t\ Y l\I lJ ~ O O ~1 O H 1\ E S
a l ém ,lo seu t:osmopoliti smo, tc111 duas cousas 1nuilo curiosa!:; e originacs; as cislcr1ws de agua potavcl den tro da.s habitações, nas varandas, nas coi inhas. nas d espensas, e u uumcn1 elevado de individuas alei jados, conSC'JUCncia das ~1r111 adil:1as na malta. Ha dias cm que alli se recorda o Pa lco dos ;\liln.grcs de Nossa Senhora de Paris, ta ntos os coxos, os ca pengas, os p erneta s qu e npparL'CClll. R eflexo da terra voluvcl, a sociedade vive a hi nulU
va.c e vem pcrcnnc , verdadeiro flu xo e refluxo colonizador. A s levas chegam, subctn, l>aixan1, voltam, param, seguem, trad u1. incl o <lesse moclo a inconstancia a leatoria do soJo . Pobr e de mulher es. como o são aliús todos os loga rC'jos qu e se forlllam 11<> ocCfdcnte do v:1llc, a caça j fcmca C fe roz, deses perada, r id icula. Vcl ho lu.s que j ú <l eram baixa e <1uc via j am no papel de c;rcadas e damas de companhia, cas::11 11-sc ou cnco ntrmn n.pai~onnclos que as lcvain para o regaço som brio d os scdngac.s. onde ou tros a~ lonw m a. faca e a tiro 1w afnrmaçâo im periosa da conquisb pela fo rça. A po liti ca d o l:.1<.l o h ras ilci ro, projccç,io Uos Jl to l<l r.s el e Cuy a~
l>á , é c.: ~lma, ohed icnle, hones ta e pal ri~rclial. P rc~ta conta d u m vintem, vigin o dinliciro JH1 i.Jlic.11. Do ludo contrario lambem h onesta, nfio ha du vi da, porém agila <l:.t. Os m ovi111cnlos par lidario~, ci r. cul os d e pedra jogacla nos 1 a gos , ahrcrn-!-c <h• L a Paz e atl ingcm todos os clL:parlamcnl c:s d :.1 r ica
N" f>r.,, xicm A M Az o:,..•u:,\ :!51
nar;ão ine<l ill·sranca. Ain<la agora um candidato ú presi 1lc11cia da Bolivia. depois c]c elei to e rcconh ccidc,, nã o foi empossado. Por qu e? Porque era incleg ivcl , segu ndo asseveram officiosamcnte os jorn~1cs pacciios de r csp onsu hi1idaclc. A' hocca p cqurnn, no cn tJ nlo, fnla-sc claramente, hotnre.-sc os p unlos nos i i. Houve <lc~l caldadc. Antes mesm o do s r. Josê Vi1I an11~,·a, o e le ito, scn lar-se n a cu nil clt• pri me iro m agist rado, jú o sr. Bauti s la S.i :i vct lra, o prcsitl c 1llc f{U C terminava, feira lrn· hido. E11l;'jo o partido silu acion ista desfech ou um uol1wcilo no J udas. "usted es incligiblc, caballcr n. Se marche aliei. a la fronl era, a el Chile." E o sr. \'illnnucva, mui to compungidamenle, se marchou .. ;\ c iviliz .1ção holiviann, remota, d as mais Dntigas ,lo cont inente, conl a udo no seu c::idaslro p' rri ci1na de scsscn lo rcvoluçücs, ullim.'.lmcntc se vem fa;r,c ndo firme e democrati ca. ~n galcr in dos seus fmno sos estad istas, sem falar cm Ilolivar, o liberla<lor. e. cm Sucrc. o v irtuoso, con t::m1-se Santa Cruz. Vclasco. Arcc, Panelo, !\·lonl cs. E' verdade que 11 0 meio clcllcs r eponta o vulto sensacional <l e Mclga r cjo, cujo espirito rude e sanguinario quchrn a !iuha ser ena do prolocollo e delem o prog r esso da Rej>ub]ica. O facto, p orém . não ê isolad o. Ro.~:t:,,; 11;.1 .A rge ntina , Cypriano Castro na Ven ezuela. Franci a no Poragun)· ~no ou tros tantos (' Xt.!mp)o!-; dn tyrannin camli.lhcsc::. Eslc i\lclgarc-
232 11AYMIJ~D0 iVIonAES_
jo, condecorado por D. Pedro Segundo com a Grã Cruz da Ordem do Cruzefro, foi lambem genl'ral honora ri o c..lo exercito ch ileno. Sua Yida, unccdotien e in feliz, fa z rir e faz chorar. E' comica e tragica . Accusan1-n'o de _ter dado ao Brn~il e ao Chile, cm troca da commenda e do posto, lnrgns traclos de terra. V cm dahi certamente o ligeiro rescnlimcnto, aggravado cmn as cousal do Acre, do boliviano contra nós, rcsentimento nobre talvez, mas injusto, porqtte o Brasil estima e quer a flolivin frate rnalmente, sem interesses inconfossaveis. Os mappas brasileiros dessa regi.lo limítrnphc, após o tra indo de Petropolis, trazem os rc•tratos de Rio Branco e Placido de Castro. Em cer tas moradias dos nossos Yizi nhos, revelando a magua, apparcccm esses rctrn tos vclrulos. Tacos d e papel sobrepostos ;i~ cíf igics do Segundo Priranhos e do gladiador acreano apngnrn-n'os da cnrta . Quando notam que observamos o facto. disfrn·çam, levam-nos para outra parle ela vivenda. "Vamos a tomar una copa de cervcza?" E, longe do corpo de dcl icto, confundem-nos con1 a sua hospitalidade bizarra e cavalheiresca. Alguns brasileiros~ de certo amigos de sua pa tria e muito ciosos da hegemonia nacional na America do Sul. a.larm:1m-se com o aba nclono das nossns li ndcs fron~ tciriçus no poente da lmcia ammmnicn. "'Nüo lemos fortale,ms. não temo~ trop as de colJerturn,
2.53
a~H~'\ll lOs (· xposto~! AtJlli d~cl-rci!" ~>~is sim~ :N"o cash el e um d10q uc do orwnlc boh vrnno com o occiclcntc brasileiro, o que é absolutamen te impossin·l <hulns :1 hurmcmfa e a confi :m çn r einantes entre os dois povos, os dez policincs mattogrosscnscs, consoante occorrcu no Acre, te riam a apoial-os i11co11fiw·nli dois m il :,;cringuciros do rio Guaporê. :.n·m~Hlos de rjf]cs, hon s a llrn<l orcs e escolhidos por tmrn sclccçiio tc-llurica eliminadora dos inca-11a1.cs. O forte tio P rincipc ela Beira, <ltrns centenas cl<: mi lhus <ldma de Gtrnjarú !\Iirim, completamente cm ruina~, é n melhor p r ovn. Construido no tem p o cm rr uc tudo aquillo era deserto, foi abandouacln logo que a sclv~l começou a se povoar. E' acl1•:il111<:ntc u m lramlwll 10 his lorico, a lheio a qu:.ilq ucr vnn tagc m eslratcgica. Só um exercito inv.i..,;or coniposto de idiotas iria passar ao alca nce de seus tiros. q uando existem outros mil pon tos par:1 lrans púr n fab,a divh;oria. Em época desllahilacla l'Xplica ,·a-sc, pois os soldados e missionarios, por! ugucr.cs de léstt <' h cspanhóc.s ele oéste, sú tin ha m por cs trad.1s as aven idas fl uviaes. Im[ll l nli :1-sc a cl efes:1 1111111 rcdu cto que con trolasse a
co1Tc11tc. De maneira que os Lons patriotas, neste a~.·rn111pto. pod,.:! m es tar tra nqttil!os. Santa Rosa d, : L iurn. u u ni c:1 clivirnlade nativa do sul do conli 11en t,•. em bora pC'rllana , <inda fra ncam e nte do nosso l:1do. 01,sr rva-!,e mnis n o Guajnrú ~Iirim p.1-
25'1 Jl AYMUNDO :\lORAl!S
trici c, : os indio::. tudos os an 1·,o~. i.:umo 11111 sacdficio ;,10s seus deuses, descem da ~erra de Paca Nova e vCm frechar os civil ir.aclos rcsidcnlcs na r cclian d:.i su a antiga m :llóca. P~r volta 11 0 mez <k agosto, ao s<:ccarcm os mnnadciros 11 :1 encosta dos mont es, os habilnnlcs ~e alarmam. O ahorigcnc rond a os sul1urbios, e, num:i pon tar ia cer tei r a, faz a sua victi1na. No Gu ajarú i\ lirim bolivia no tu do é calm a e h armonht. A nação sc:lvkola dos bú1ncs vive p arede e meia com os civiliz:ulos. aos quncs, cm vez de at.,ca r, ser ve cordiali: icn tc. As r:q1n r ig,1s s~o :un as e crc:,dns a bordo dos !!aio las. os ho mens s:io ba rq ueiros e c::i. r rcg.'.'l(lorcs. En lrcta nto a cated1csc na l~nliviu C ru de, feit a a tiro , <.:ontrnstando com a doçura dos pacificos procc~sos elo 13rnsil. Nesse loca l cln fron te ira o comtnc t"cio é iutcn so. Entre os :1rl igos ~uhidos do mar e os nr tigO!:> desci clos das cor <l ilhciras, h:1 um proclut lo a dmiravcl, q ue interesso pelo custo aos millionorios e abre um cb r:"io ra<.lioso na physionomin <la:-: nmlh<:rcs : é u colcha holi\'ia na. mncio, · delicada, bcllíl. vinda <los c.:cn-1t·<1s m:u1ufocl ure iros andinos, colcha de c:1:ma que os g:rnndcs costureiros do Hio, de Pnri~. de Londr es lransforn1am cm hoas. cm agasalhos, cm manJ,·a11.r soberbos. Vnlendo cm Gunjar;'t 7\·1írim de l!tO ri íOO holivianos ou sejam . neste cambio, de 1';00$tlll0 a 1 :·IOO.SOOO, esse preço sohc 11as c::i.p ila cs 11111nrtmas :i cinco contos, a trintn mil francos, a
NA P L.\~ lClE AMAZONlCA 255
quinhcn las libras. Alvas, immaculadas 'umas, de pcllc de mar l ha, cinzentas e louras outras, de pellc d e \'icuii a, sü o ludo qu e ha de mais r uinoso ao bolso dos ma ridos e de roais es tim ado ao cont acto das senhoras. Povoado sem padre, u rc ligiüo catli oHcn and n ali i um pouco por baixo. Baptistas e Jicnt ccostes conquistaram o m crcnclo de almas. Os primeiro s, ás 7 horas da no ite, espe ta m um vharol numa va ra, finc a m-n a ao mei o da maior das praças, cantam mn hym no votivo , e o pas tor, com voz cslcn tDrica , cita nclo os versiculos da Bihlia, os evangelistas e o filho de De us, larga a li11 gu:t uo Di aho, nas ontras sei tas, e , sobretudo, nos pentecostes, que, no dizer do fogoso orador, n;°io ~ahem. in terpretar os Textos Sagrados. O pns-101· nll ude entfio ironicamen te ao E sp idlo Santo <lo.s adversos, qnc perambuln na hora dn meia-noite dando maus conselhos. Chovem ap ar tes vehemcntes. O tr ib uno appella par3 a autor idade pc~ <l indo garanti as e exhorla os homens <le coraçÍÍo leve para o erro a se red im irem pelo am or e pela hondaclc. SObc1:n hos:rn n as a D eu s. A atmosphera vibra de innocencia e de pu rez:n. Ha tan ta fé· e doçura no ambiente que na esp inha felpuda de Sot :ma.z corre nm fri o de morte . . .