O defunto Mattia PascalLuigi Pirandello

Tradución de Carlos Diegues

Luigi Pirandello

O defunto Mattia Pascal

Versión galega de Carlos Diegues I

Premisa

Unha das poucas cousas, se cadra tamén a única que sabía con certeza, era esta: que me chamaba Mattia Pascal. E aproveitábame diso. Cada vez que algún dos meus amigos ou coñecidos daba mostras de ter perdido o sentido até o punto de vir onda min pedir algún consello ou suxestión, encollía os ombros, entreabría os ollos e respondíalle:

- Chámome Mattia Pascal. - Grazas, meu. Iso xa o sabía. - E paréceche pouco?

Non parecía moito, a dicir verdade, nin siquera mo parecía a min. Mais ignoraba

entón o que podía significar non saber sequera isto, non poder responder xa, como antes, en caso de necesidade:

- Chámome Mattia Pascal.

Haberá alguén disposto a compadecerse de min (custa tan pouco), imaxinando a profunda dor dun infeliz, que descobre de repente que... si, nada, en fin: nin pai, nin nai, nin como foi ou como non foi; e até estará disposto a indignarse (custa incluso menos) pola corrupción dos costumes, e polos vicios, e pola tristeza dos tempos, que tanto mal poden causar a un pobre inocente.

Pois ben, póñase cómodo. Aínda que é o meu deber advertilo que non se trata exactamente disto. Podería expor aquí, en efecto, nunha árbore xenealóxica, a orixe e a descendencia da miña familia, e demostrar como e de que maneira non só coñecín meu pai e miña nai, mais tamén os meus antepasados e as suas accións, nun longo decorrer do tempo, non todas verdadeiramente loábeis.

E entón? Verá, o meu caso é ben máis estraño e diferente, tanto máis diferente e estraño que me

dispoño a contalo.

Fun, durante polo menos dous anos, non sei se máis cazador de ratos que guardián de libros na biblioteca que un tal monseñor Boccamazza, en 1803, quixo deixar tras a súa morte ao noso Concello. É obvio que este Monseñor debía coñecer pouco a índole e os hábitos dos seus concidadáns; ou se cadra esperaba que o seu legado espertase co tempo e a ocasión no seu ánimo o amor polo estudo. Até o de agora, dou fé, non o espertou: e digo isto en loanza dos meus concidadáns. Pola doazón, ao contrario, o Concello demostrouse tan pouco agradecido a Boccamazza, que non quixo sequera erixirlle un medio busto, aínda que fose, e deixou os libros durante moitos, moitos anos amoreados nun vasto e húmido almacén, de onde máis tarde os retirou, pensade en que estado, para almacenalos na igrexiña afastada de Santa Maria Liberale, desconsagrada non sei por que razón. Aquí os deixou, sen ningún criterio, a título de beneficio, e como sinecura, dalgún nugallán ben protexido que, por dúas liras ao día, mentres os ollaba, ou incluso sen ollalos en absoluto, aturase durante algunhas horas o cheiro a balor e a cousas vellas.

Esa sorte foi tamén a miña, e por iso desde o primeiro día concebín pouquísima estima polos libros, fosen impresos ou manuscritos (como algúns moi antigos da nosa biblioteca), e non me tería xa posto a escribir por nada do mundo, se, como dixen, non considerase verdadeiramente estraño o meu caso e capaz de poder servir de lección a algún lector curioso, que por acaso, realizándose finalmente a antiga esperanza do difunto monseñor Boccamazza, pasase por esta biblioteca, á cal deixo este meu manuscrito, coa obriga, non obstante, de que ninguén poida abrilo até pasados cincuenta anos da miña terceira, derradeira e definitiva morte. Tendo en conta que polo momento (e Deus sabe canto o lamento) eu morrín, si, dúas veces, se ben a primeira foi por erro e a segunda, ... Ouvide.

II

Segunda premisa (filosófica) a modo de escusa A idea, ou mellor, o consello de escribir veu do meu amigo, reverendo don Eligio Pellegrinotto, que actualmente ten en custodia os libros de Boccamazza, e a quen confío o manuscrito apenas o termine, se é o que termino.

Escríboo aquí, na igrexiña desconsagrada, coa luz que me ven do lucernario de aló encima, na cúpula; aquí, no ábside reservado ao bibliotecario, e pechado por unha grade baixa de madeira com pilastras, mentres don Eligio bufa pola encomenda, asumida heroicamente, de pór un pouco de orden nesta auténtica babilonia de libros. Temo que nunca acabará de facelo. Ninguén antes del se preocupara por saber, polo menos dunha forma aproximada, dando unha ollada de esguello ás lombadas, que clase de libros doara aquel Monseñor ao Concello: considerábase que todos, ou case todos, debían tratar temas relixiosos. Pellegrinotto descubriu agora, para o seu grande consolo, unha variedade grandísima de temas na biblioteca do Monseñor; e como os libros foron recuperados de aquí e de alá no almacén e amontoados tal como viñan, ao alcance da man, a desorde é indescritíbel. Por causa da proximidade entre estes libros, fixéronse amizades, fermosas a mais non poder: por exemplo, don Eligio Pellegrinotto díxome que lle custara moito separar dun treito moi licencioso de Dell’arte di amar le donne en tres volumes, de Anton Muzio Porro, do ano 1571, dunha Vita e morte di

Faustino Materucci, Benedittino di Polirone, che taluni chiamano beato, biografía editada en Mantova no 1625. Pola humidade, as encadernacións dos dous libros pegáronse fraternalmente. Debe terse en conta que no segundo volume dese tratado licencioso fálase moito sobre a vida e as aventuras dos monxes.

Don Eligio Pellegrinotto, empoleirado todo o día nunha escaleira de faroleiro, ten pescado moitos libros curiosos e moi agradábeis nas estantes da biblioteca. Sempre que encontra un, guíndao desde o alto, con garbo, sobre o mesado que está no medio; a igrexiña retumba; unha nube de po érguese do ábside e supera a cancela; primeiro, dou caza co propio libro aos ratos enriba do mesado poeirento; a continuación, abro o libro e póñome a ler aos poucos. Así, moi devagar, afixen o gusto a tales lecturas. Agora don Eligio dime que o meu libro debería rexirse polo modelo daqueles que el vai peneirando na biblioteca, isto é, ter o seu particular sabor. Eu sacudo os ombros e respóndolle que non é un traballo para min. E máis tarde outra cousa manténme entretido. Todo suado e empoeirado, don Eligio baixa pola escaleira e ven tomar unha bocanada de aire na hortiña que conseguira facer xurdir detrás do ábside, abrigada todo darredor por pólas secas e espiños. - Eh, meu reverendo amigo, - dígolle eu, sentado no valo, co queixo apoiado no pomo do caxato, mentres el atende as súas leitugas. – Non me parece tempo este, xa, de escribir libros, nin de broma. E incluso tratándose da literatura, como todo o demais, eu debo repetir o meu habitual retrouso: Maldito sexa Copérnico! - Eh, eh, eh, que terá que ver Copérnico! - exclama don Eligio, incorporándose, co rostro encarnado baixo o sombreiro de palla. - Ten que ver, don Eligio. Porque cando a Terra non daba voltas… - E dálle! Se sempre deu voltas! - Non é verdade. O home non o sabía, e daquela era como se non xirase. Por tanto, incluso agora non xira. Díxenllo o outro día a un vello labrego, e sabe vostede que me respondeu? Que era unha boa escusa para os borrachos. Por outro lado, tamén vostede, desculpe, non pode pór en dúbida que Xosué detivo o Sol. Mais deixemos estar isto. Eu digo que cando a Terra non xiraba, e o home, vestido de grego ou de romano, tiña tan bo aspecto e tan alto se sentía e tanto se compadecía da súa propia dignidade, creo ben que podería chegar a aceptar unha narración minuciosa e chea de detalles ociosos. E logo non se le en Quintiliano, como vostede me ensinou, que a historia debía facerse para ser contada e non para ser demostrada? - Non o nego, - responde don Eligio, - mais é verdade igualmente que non se escribiron nunca libros tan minuciosos, ou mellor, minuciosos en todos os detalles máis secretos, como desde cando, como vostede di, a Terra se puxo a xirar. - Si, de acordo!. O señor conde ergueuse cedo, ás oito horas e media en punto... A señora condesa vestiu un traxe lila cunha rica floritura de encaixe no pescozo... Teresina morría de fame... Lucrezia sufría por amor... Oh, santo Deus! E como quere que me importe iso? Estamos ou non estamos sobre un trompo invisíbel, para o cal os raios do sol son como un látigo, sobre un granciño de area tolo que xira e xira, sen saber porqué, sen chegar nunca ao seu destino, como se experimentase algún pracer xirando así, para facernos sentir ora un pouco máis de calor, ora un pouco máis de frío, e para facernos morrer – a miúdo coa conciencia de ter cometido unha serie de pequenas estupideces– despois de cincuenta ou sesenta voltas? Copérnico, Copérnico, meu don Eligio, arruinou a humanidade, irremediabelmente. Agora todos nos adaptamos devagar á nova concepción da nosa infinita pequenez; se se pensa ben, somos incluso menos que nada no Universo, con todas as nosas

fermosas descobertas e invencións; e que valor quere entón vostede que teñan as noticias, non digo das nosas miserias particulares, senón tamén das calamidades xerais? Historias de miñocas, as nosas. Leu sobre aquela pequena desfeita nas Antillas? Nada. A terra, pobriña, cansa de dar voltas, como pretende ese coengo polonés, sen un obxectivo, tivo un pequeno arranque de impaciencia, e botou un pouco de lume por unha das súas moitas bocas. Quen sabe o que lle terá provocado esa especie de bile. Se cadra a estupidez dos homes que non nunca foron tan aborrecidos como agora. Basta. Varios milleiros de vermiños lixeiramente torrados. E vamos indo. Quen fala xa diso? Don Eligio fai observar con todo que, por moito que nos esforcemos na tentativa cruel de arrancar, de destruir as ilusións que a próvida natureza creara para nós con boas intencións, non o conseguimos. Por sorte, o home distráese con facilidade. Iso é verdade. O noso Concello, en certas noites marcadas no calendario, non acende os farois, e a miúdo – se o ceo está cuberto -, déixanos ás escuras. O cal quere dicir, no fondo, que tamén hoxe cremos que a lúa non está no ceo para outra cousa que non sexa darnos luz á noite, como o sol de día, e as estrelas para nos ofreceren un magnífico espectáculo. Seguro. E a miúdo esquecemos de boa gana que somos átomos infinitesimais, para respectarnos e admirarnos mutuamente, e somos capaces de pelexar por un pedaciño de terra ou de lamentarnos por algunhas cousas que, se participásemos verdadeiramente daquilo que somos, deberían parecernos miserias incalculábeis. Pois ben, en virtude desta distracción providencial, ademais da estrañeza do meu caso, eu vou falar de min, mais tanto máis brevemente como me sexa posíbel, é dicir, dando só aquelas noticias que estime necesarias. Algunhas delas, certamente, non han falar moi ben de min; pero eu encóntrome hoxe nunha situación tan excepcional, que podo considerarme xa como fóra da vida; e por tanto sen obrigas e sen escrúpulos de ningunha clase. Comezamos.

III A casa e a toupa

Dixen demasiado rápido, ao principio, que coñecera meu pai. Non o coñecín. Tiña catro anos cando el morreu. Fora nun dos seus veleiros a Córsega, por certos negocios que alí tiña, e non voltou máis, ao morrer de malaria, en tres días, con trintaoito anos. Porén, deixou na prosperidade a muller e os dous fillos: Mattia (que veño sendo eu, e que fun) e Roberto, maior ca min por dous anos. Algún vello da vila comprácese aínda en facer crer que a riqueza de meu pai (que con todo non debería pasar por súa xa, visto que pasou hai xa un tempo a outras mans) tiña orixes – chamésmoslle así – misteriosas. Pretenden que a gañase xogando ás cartas, en Marsella, cun capitán dun vapor mercantil inglés que, despois de ter perdido todo o diñeiro que levaba consigo, e que non debía ser pouco, xogouse tamén unha grande carga de xofre embarcada na afastada Sicilia por conta dun comerciante de Liverpool (saben incluso isto! e o nome?), dun comerciante de Liverpool, que alugara o vapor e que por iso, ao zarpar, desperado, afogouse en alta mar. De

maneira que o vapor atracou en Liverpool aliviado tamén da carga do capitán. Sorte que tiña o lastre da malicia dos meus paisanos. Posuïamos terras e casas. Sagaz e aventureiro, meu pai non tivo nunca unha sede fixa para os seus negocios: sempre de viaxe con aquel veleiro seu, alí onde encontraba o mellor e o máis conveniente, compraba e revendía logo mercadorías de toda clase; e para non verse tentado por empresas demasiado grandes e arriscadas, investía aos poucos as ganancias en terras e casas, aquí, na propia vila, onde sei que contaba con gozar logo as riquezas adquiridas fatigosamente, contento e en paz, a carón da muller e dos fillos. Así comprou en primeiro lugar a leira das Due Riviere, rica en oliveiras e en amoreiras, despois a granxa da Stìa1, tamén ela ricamente dotada e cun bo manantial de auga, e que se aproveitou daquela polo muíño; depois todas as abas do Sperone2, que era a mellor viña de toda a comarca, e finalmente San Rocchino, onde construiu unha casa rural marabillosa. Na vila, ademais da casa en que viviamos, comprou outras dúas casas e todo aquel quarteirón, agora reducido e convertido en arsenal. A súa morte, case repentina, foi a nosa ruina. Miña nai, inepta para o goberno da herdanza, debeu confialo a un que, por ter conseguido moitos beneficios con meu pai até que pasou a mellor vida, considerou que debía sentirse polo menos na obriga de gardarlle un pouco de gratitude, e que esta, ademais do celo e a honestidade, non lle suporía sacrificios de ningunha clase, tendo en conta que estaba abundantemente remunerado. Unha santa, miña nai! De carácter esquivo e placidísima, tiña tan pouca experiencia da vida e dos homes!. Sentíndoa falar, parecía unha neniña. Falaba con acento nasal e ría tamén co nariz, pois todas as veces, como se avergoñase de rir, apertaba os labios. Delgadísima de complexión, tivo sempre, despois da morte de meu pai, mala saúde; mais non se lamentou nunca dos seus males, nin creo que se enfadase nunca sequera consigo mesma, aceptándoos, resignada, como unha consecuencia natural do seu infortunio. Talvez esperase morrer tamén ela de dor, e daquela debía dar grazas a Deus por mantela con vida, aínda que fose tan infeliz e atribulada, polo ben dos fillos. Sentía por nós unha tenrura case doentía, chea de pálpitos e de sustos; queríanos sempre preto, como se temese perdernos, e a miúdo mandaba de paseo as criadas pola vasta casa, así que un de nós se afastaba un pouco. Como unha cega, abandonárase á guía do marido; o quedar sen ela, sentiuse perdida no mundo. E xa non saiu da casa, agás os domingos, de mañá cedo, para ir a misa na igrexa próxima, acompañada polas dúas vellas criadas, que ela trataba como parentes. É mais, na propia casa limitouse a vivir apenas en tres cuartos, abandonando os outros moitos cuartos aos escasos coidados das criadas e ás nosas trasnadas. Emanaba daqueles cuartos, de todos os móbeis de forma antiga, das cortinas descoridas, ese cheirume especial das cousas antigas, case que a respiración dun outro tempo; e lembro que máis dunha vez eu ollei arredor de min cunha estraña impresión, que me viña da inmobilidade silenciosa deses vellos obxectos, sen uso desde había tantos anos, sen vida. Entre aqueles que viñan visitar miña nai máis a miúdo estaba unha irmá de meu pai, unha solteirona intratábel, cun par de ollos de furón, morena e soberba. Chamábase Scolastica. Mais sempre paraba pouquísimo, porque mentres conversaba azougábase de repente e escapaba sen despedirse de ninguén. Eu ollaba para ela con ollos arregalados, sobre todo cando a vía pórse de pé dun salto enfurecida e sentíaa berrar, dirixíndose a miña nai e golpeando con rabia o chan co pé. - Sentes o baleiro? A toupa! A toupa! 1 ” A gaiola”. 2 “O esporón”.

Aludía a Malagna, o administrador que cavaba ás agachadas unha fosa baixo os nosos pés. A tía Scolastica (sóubeno máis tarde) quería a todo custo que miña nai casase de novo. Habitualmente, as cuñadas non teñen estas ideas nin dan estes consellos. Mais ela tiña un sentido áspero e desdeñoso da xustiza; e máis por isto, abofé, que por amor a nós, non era quen de tolerar que aquel home nos roubase así, impunemente. Agora, dada a total ineptitude e a cegueira de miña nai, non lle vía outro remedio que outro marido. E designábao tamén na persoa dun pobre home chamado Gerolamo Pomino. Este era viúvo, cun fillo, que aínda vive e que se chama Gerolamo, como o pai: moi amigo meu, ou mellor dito, máis que un amigo, como contarei a seguir. Desde que era un rapaz, viña co pai á nosa casa, e era a miña desesperación e a do meu irmán Berto. O pai, sendo mozo, aspirara durante moito tempo á man da tía Scolastica, que non quixo saber nada del, como non quixera saber, por outro lado, de ningún outro; e non xa porque non se sentise disposta a amar, senón porque a máis pequena sospeita de que o home que amaba poidese traicionala apenas co pensamento, faríalle cometer – dicía – un delito. Todos uns falsos, para ela, os homes, senvergoñas e traidores. Tamén Pomino? Pois non. Pomino, non. Mais dérase conta demasiado tarde. De todos os homes que pediran a súa man, e que despois casaran, ela conseguira descubrirlles algunha traición, e gozara dela ferozmente. Só de Pomino, nada; é máis, o pobre home fora un mártir da muller. E por que daquela, entón, non casaba ela con el? Oh, érache boa, porque era viúvo! Pertencera a outra muller, na cal se cadra, algunha vez, podería pensar. E depois porque... boh, víase a cen mil leguas, a pesar da timidez: estaba namorado, namorado... entendese de quen, o pobre do señor Pomino!. Imaxine se miña nai tivese aceptado. Teríalle parecido un auténtico e verdadeiro sacrilexio. Mais se cadra tampouco ela cría, coitada, que a tía Scolastica falaba en serio; e ría co seu particular xeito das arroutadas da cuñada, das exclamacións do pobre señor Pomino, que se encontraba alí presente naquelas discusións e ao cal a solteirona arrebolaba as loanzas máis desmedidas. Imaxínome cantas veces terá el exclamado, remexéndose na cadeira como nun banco de tortura:

- Ai, Xesús bendito! Home pequeneiro e atractivo, ben vestido, con olliños mainos azul celeste, creo que se

empoeiraba e que tiña incluso a debilidade de botar un pouco de carmín, case nada, un toque, sobre as fazulas: seguro que se compracía por ter conservado até a súa idade o cabelo, que peitaba con moitísimo coidado, cun peite de tipo bolboreta, e repasábao arreo coa man.

Eu non sei como terían ido os nosos negocios se miña nai, desde logo que non por ela, senón en consideración do porvir dos seus fillos, tivese seguido os consellos de tía Scolastica e tivese casado co señor Pomino. Así e todo, está fóra de dúbida que peor de como foron, confiados a Malagna (a toupa!), non poderían ter ido.

Cando Berto e eu crecimos, grande parte dos nosos bens, é verdade, esfumáronse; mais polo menos podíamos salvar das gadoupas daquel ladrón o resto, o cal nos tería permitido vivir, xa non na abundancia, pero si vivir sen necesidade. Fomos dous nugalláns, non queríamos preocuparnos por nada, seguindo a vivir de adultos como a nosa nai, de nenos, nos habituara.

Nin sequera quixera mandarnos á escola. Un tal Pinzone foi o noso aio e preceptor. O seu verdadeiro nome era Francesco, ou Giovanni, Del Cinque; mais todos o chamabamos Pinzone, e tanto se acostumara que el mesmo se facía chamar Pinzone.

Era dunha delgadez que inspiraba repugnancia; e altísimo; e máis alto, meu Deus, tería sido, se o busto, de repente, como se estivese canso de crecer delgado cara riba, non lle fose curvado sobre a nuca, nunha discreta corcoba, da cal o pescozo parecía sair con dificultade, como a dun polo desplumado, cunha grande e protuberante mazá de Adán, que lle subía e baixaba. Pinzone esforzábase a miúdo en manter os labios entre os dentes, como se mordese, castigase ou agochase un risiño mordaz, que lle era propio; mais o esforzo en parte era inútil, porque este risiño, non puidendo escapar polos labios presos dese xeito, escapáballe polos ollos, máis agudo e burlón que nunca.

Moitas cousas debía ver na nosa casa con eses olliños, que nin a mamá nin nós viamos. Non falaba, quizais porque non consideraba o seu deber falar, ou porque – como eu xulgo máis probábel – gozaba facéndoo en segredo, venenosamente.

Nós facíamos con el todo o que queríamos; el deixábanos facer; mais depois, como se quixese quedar en paz coa súa conciencia, cando menos o esperabamos, traicionábanos.

Un día, por exemplo, a mamá ordenoulle levarnos á igrexa; estaba próxima a Páscoa, e debiamos ir confesar. Depois da confesión, unha breve visitiña á muller doente de Malagna, e rápido para a casa. Imaxine que diversión! Porén, así que estábamos en camiño, nós os dous propuñamos a Pizone unha escapadiña; pagaríamoslle un bo litro de viño a condición de que el, en lugar de irmos á igrexa e onda Malagna, nos deixase ir á Stìa, á procura de niños. Pinzone aceptou, contentísimo, esfregando as mans, cos ollos radiantes. Bebeu; fomos até o pazo; fixo o parvo connosco durante unhas tres horas, axudándonos a empolincarnos nas árbores e empolicándose el mesmo. Porén, á noitiña, de volta a casa, mal a mamá lle perguntou se nos confesáramos e se visitáramos a Malagna:

- Pois direille que... respondeu, coa cara máis dura do mundo; e contoulle polo miúdo o que fixeramos.

Non servían de moito as vinganzas que nos faciamos por estas traicións súas. Así e todo, lembro que non eran unha brincadeira. Á noite, por exemplo, eu e Berto, sabendo que el adoitaba dormir sentado nun banco na saliña da entrada, á espera da cea, saltamos furtivamente da cama, á cal nos mandaran castigados antes da hora habitual, conseguimos encontrar unha cánula de estaño, das lavativas, de dous palmos de lonxitude, enchémola de auga enxabonada na pía de lavar a roupa; e armados desa maneira fomos cautamente onda el, achegásmoslle a canula ás narinas – e ziff!-. Vímolo dar un chimpo até o teito.

O que nos puideron prestar os estudos cun preceptor así, non será difícil de imaxinar. A culpa, así e todo, non era toda de Pinzone; porque el, ao contrario, con tal de facernos aprender algo, non reparaba en métodos nin en disciplinas e recorría a mil formas para captar dalgún xeito a nosa atención. A miúdo comigo, que era de natureza moi impresionábel, conseguíao. Mas tiña el unha erudición particular toda súa, curiosa e extravagante. Era, por exemplo, expertísimo en xogos de palabras: coñecía a poesía fidenziana e a macarrónica, a burquielesca e a leporeámbica, e citaba aliteracións e paronomasias e versos correlativos e encadeados e inversos de todos os poetas vagamundos, e non poucas rimas extravagantes as compuña el mesmo.

Lembro que en San Rochhino, un día, fixo que repetísemos de pé no outeiro non sei cantas veces esta súa “Eco”3:

3 No corazón da muller canto dura amor?

- (Horas). E non me amou ela como eu a amei?

- (Nunca). E quen es ti, que así te lamentas comigo?

- (Eco).

In cuor de donna quanto dura amore? - (Ore). Ed ella non mi amò quant’io l’a amai? - (Mai). Or chi sei tu che sì ti lagni meco? - (Eco).

E dábanos a escoller todos os Enigmas en oitava rima de Giulio Cesar Croce, e aqueles

en sonetos de Monetti e os outros, tamén en sonetos, dun outro langrán que tivera o atrevimento de agacharse baixo o nome de Catón de Útica. Transcribira todos con tinta de cor tabaco nun vello cartafol de páxinas amarelecidas.

- Escoitade, escoitade este outro de Stigliani. Fermoso! Que será? Escoitade: A un tempo stesso io mi son una, e due E fo due ciò ch’era una primamente. Una mi adopra con le cinque sue Contra infiniti che in capo ha la gente. Tutta son bocca dalla cinta in sue, E più mordo sdentata che con dente. Ho due bellichi a contrapposti siti, Gli occhi ho ne’ piedi e spesso a gli occhi i diti.4

Paréceme velo aínda, mentres recitaba, emanando felicidade en todo o rostro, cos ollos entreabertos e indicando coa man que todo estaba ben5. Miña nai estaba convencida de que para as nosas necesidades bastábanos co que Pinzone nos ensinaba. E se cadra cría tamén, ao ouvirnos recitar os enigmas de Croce ou de Stigliani, que tíñamos máis que de sobra. Non así tía Scolastica, que – ao non conseguir asignarlle a miña nai o seu predilecto Pomino – puxérase a perseguirnos a Berto e a min. Pero nós, fortes pola protección da mamá, non a tomabamos en serio, e ela irritábase tan ferozmente que, se tivese podido, sen que a visen ou ouvisen, seguramente nos tería pegado até esfolarnos. Lembro unha vez que, escapando como sempre furiosa, bateu comigo nun dos cuartos abandonados; colleume polo queixo e apertoumo ben forte cos dedos dicíndome: - Bonito neno! Bonito neno! Bonito neno! – e achegábame a ela, a medida que o dicía, cada vez máis a miña cara á súa, os meus ollos aos seus, até que por fin emitiu unha especie de gruñido e deixoume, ruxindo entre dentes:

- Fuciño de can!.

4 Son ao mesmo tempo unha e dúas, E fago dúas daquilo que era unha primeiramente. Unha utílizame coas súas cinco Contra infinitos que na cabeza ten a xente. Son todo boca da cintura para arriba, E máis mordo desdentada que con dente. Teño dous embigos en lugares contrapostos, Os ollos teño nos pés, e a miúdo nos ollos os dedos. 5 No texto orixinal dise “facendo con le dita il chiocciolino”, é dicir, facendo coa man un xesto que significa acordo, que todo vai ben, e que se realiza con todos os dedos dobrados e co pulgar para arriba.(Todas as notas son do tradutor).

Tomouna especialmente comigo, que ademais atendía as delirantes ensinanzas de Pinzone, xa sen o compañía de Berto. Mais debía ser pola miña cara plácida e irritante e aquelas grandes lentes redondas que me impuxeran para endereitar un ollo que, non sei por que, pola súa conta, tendía a ver para outro lado.

Aqueles lentes eran, para min, un auténtico martirio. A un certo punto, quiteinos e deixei que, libre, o ollo ollase para onde mellor lle parecese. Total, aínda que estivese no seu sitio, ese ollo non me tería feito guapo. Estaba cheo de saúde e chegábame.

Aos dezaoito anos invadeu a miña cara unha barba arroibada e riza, en prexuizo dun nariz máis ben pequeno, que se encontrou como que perdido entre aquela e a fronte espaciosa e grave.

Se cadra, se o home fose en grado de escoller un nariz adaptado a súa propia cara, ou se nós, ao ver un pobre home oprimido por un pobre nariz demasiado grande para a súa cara escuálida, puidésemos dicirlle: “este nariz quédame ben a min, e quédome con el”; quizais, digo, eu tería cambiado o meu de boa gana, e igualmente os ollos, e tantas outras partes da miña persoa. Mais sabendo ben que non era posíbel, resignándome ás miñas feizóns, non me preocupaba demasiado.

Berto, ao contrario, guapo de cara e de corpo (polo menos comparado comigo) non sabía separarse do espello e alisaba e acariciaba e malgastaba diñeiro sen fin nas garabatas máis novas, nos perfumes máis requintados, na roupa interior e en traxes. Un día, para anoxalo, collín no seu armario un frac novo do trinque, un chaleco elegantísimo de veludo negro, o sombreiro de copa, e funme de caza así vestido.

Batta Malagna, entretanto, viña chorarlle a miña nai os malos anos, que o obrigaban a contraer onerosísimas débedas para prover aos nosos excesivos gastos e os moitos traballos de reparación, dos cales estaban continuamente necesitados os campos.

- Levamos outra boa pancada! - dicía sempre, ao entrar. A néboa estragara as olivas nada máis nacer, en Due Riviere; ou a filoxera as viñas do

Sperone. Era preciso plantar bacelos americanos, resistentes á enfermidade. E daquela, máis débedas. Despois, o consello de vender o Sperone, para librarse dos usureiros, que o asediaban. E así, vendeuse primeiro o Sperone, despois as Due Riviere, depois San Rocchino. Restaban as casas e o pazo da Stìa, co muíño. Miña nai esperaba que un día el viñese dicir que o manancial secara.

Nós fomos, é verdade, uns preguiceiros, e gastamos sen medida; mais tamén é verdade que un ladrón máis ladrón que Batta Malagna non nacerá endexamais sobre a face da terra. É o menos que eu poida chamarlle, en consideración do parentesco que fun obrigado a contraer con el.

El tivo a arte de facer que nos faltase nunca de nada, mentres viviu miña nai. Mais aquel benestar, aquela liberdade até o capricho que nos deixaba gozar, servíalle para esconder o abismo que máis tarde, morta miña nai, me enguliría a min só; porque meu irmán tivo a fortuna de contraer a tempo un matrimonio ventaxoso.

O meu matrimonio, en cambio... - Fará falta tamén que fale, eh, don Eligio, do meu matrimonio? Empoleirado alí, naquela escaleira súa de faroleiro, don Eligio Pellegrinotto

respóndeme: - E por que non? Claro. Honestamente... - Pero como que honestamente!. Vostede sabe ben que... Don Eligio ri, e toda a igrexiña desconsagrada con el. Despois aconséllame:

- Se eu fose vostede, señor Pascal, eu lía primeiro algunha novela de Boccaccio ou de Bandello. Polo ton, polo ton... Que lideira ten co ton, este don Eligio. Uf, eu escribo como me sae. Ánimo, pois. Adiante!

IV Así foi

Un día, de caza, pareime, estrañamente impresionado, diante dun palleiro pequeno e panzudo que tiña un cazo na punta do eixe. - Eu coñézote, - dicíalle, - coñézote... Máis tarde, de repente, exclamei: - Carai, Batta Malagna. Collín un gallete que estaba por alí ciscado e espeteillo na panza con tanto pracer que o cazo que había na punta do eixe do palleiro por pouco non caeu. Era como cando Batta Malagna, suado e arquexante, levaba o sombreiro torcido. Todo lle esvaraba; esvarábanlle na longa carocha, por aquí e por alá, as cellas e máis os ollos; esvaráballe o nariz sobre o bigote de imbécil e a barba de chibo; esvarábanlle desde a unión do pescozo coas costas; esvaráballe a barriga lánguida, enorme, case até o chan, porque dada a súa proximidade ás perniñas gordechas, o xastre, para vestirlle as perniñas, vírase obrigado a cortarlle bastante os pantalóns; de maneira que, ao lonxe, parecía que vestía en realidade, moi baixo, un vestido, e que a barriga lle chegaba até o chan. Agora, como podería Malagna, cunha cara e un corpo feitos así, ser tan ladrón, eu non o sei. Incluso os ladróns, supoño, deben ter unha certa distinción, que non me parecía que el tivese. Andaba amodo, con aquela barriga súa colgante, sempre coas mans detrás das costas, e revelaba con tanto traballo esa voz súa frouxa, queixosa!. Gustaríame saber como xustificaba á súa propia conciencia os furtos que perpetraba contra nós. Non tendo, como dixen, ningunha necesidade de facelos, debía darse a si mesmo unha razón ou un pretexto, polo menos. Se cadra, digo eu, roubaba para se distraer dalgún xeito, o pobre hombre. De feito, debía estar, no seu interior, tremendamente aflito, como unha desas mulleres que non se fan respectar. Cometera o erro de escoller muller dun estrato superior ao seu, que era moi baixo. Ora, esta muller, casada cun home de condición igual á súa, se cadra non tería sido tan aborrecida como era con el, a quen naturalmente debía demostrar, a cada mínima ocasión, que ela era de boa familia e que na súa casa se facía así e asado, como dicía ela – por parecerlle tamén el un señor. – Mais custáballe tanto! Suaba sempre, suaba. Aínda por riba, a señora Guendalina, pouco depois de casar, enfermou dun mal do cal non puido curar, xa que para curalo, debería ter feito un sacrificio superior ás suas forzas: privarse nada menos de que certos pasteis con trufas que tanto lle gustaban e de lambetadas semellantes e tamén, e sobre todo, do viño. Non é que bebese moito, madía leva! era de boa familia: mais non debía beber nin dous dedos, esa é a verdade.

Sendo rapaces, Berto e eu fomos convidados a comer algunha vez por Malagna. Era divertido sentir como sermoneaba a muller, co debido respecto, sobre a continencia, mentres el comía, devoraba con tanto pracer os alimentos máis suculentos. - Non admito, - dicía, - que polo pracer momentáneo que experimenta a gorxa ao tragar un bocado como este, por exemplo – (e para abaixo co bocado)-, deba un estar despois sentirse mal un día enteiro. Que salsa é? Estou seguro de que depois vou sentirme profundamente abatido. Rosina! – (chamaba a criada)- Dáme un pouco máis de salsa. Que boa, esta salsa maionesa! - Marranesa! – saltaba entón a muller enfurecida. Chégache así!? Olla, o Señor debería facer que soubeses que significa encontrarse mal do estomágo. Aprenderías a ter consideración coa túa muller. - Como, Guendalina! Sei que non a teño? – exclamaba Malagna, mentres se botaba un pouco de viño. A muller, por toda resposta, erguíase do asento, quitáballe das mans o vaso e ía ceibar o viño pola xanela. - Pero por que? – xemía aquel, quedo. E a muller: - Porque para min o viño é veneno! Víchesme botar dous dedos no vaso? Quítamo entón, e vai ceibalo pola xanela como fixen eu, de acordo?. Malagna ollaba, mortificado, riseiro, un pouco para Berto, un pouco para min, un pouco para a xanela, un pouco para o vaso; despois dicía: - Ai, Deus, e que es logo, unha nena? Eu, polas malas? Pois non, querida: ti, ti soa, deberías importe un freo coa razón... - E como? - berraba a muller. – Coa tentación baixo os ollos? Véndote a ti, que tanto bebes e saboreas e ollas a contraluz, para te burlares de min? Vaite por aí, home! Se foses outro marido e non me fixeses sofrir... Pois ben, Malagna chegou até isto: non bebeu máis viño, para dar exemplo de continencia á muller, e para non facela sufrir. Despois – roubaba... E madía leva! Algunha cousa tiña que facer. Porén, pouco despois veu saber que a señora Guendalina bebía ás agachadas, ela, o viño. Como se poidese bastar, para que non lle sentase mal, que o marido non se dese conta. E daquela tamén el, Malagna, volveu beber, pero fóra da casa, para non mortificar a muller. Así e todo, continuou a roubar, é verdade. Mais sei que desexaba de todo corazón unha compensación da muller polas afliccións sen fin que lle procuraba; é dicir, desexaba que ela se decidise un día a traer ao mundo un fillo. Iso era! Daquela, o furto tería entón un obxectivo, un pretexto. E que non se fai polo ben dos fillos? A muller, con todo, empeoraba día a día, e Malagna non ousaba nin expresarlle este ardentísimo desexo seu. Quizais era estéril, por natureza. Debía ter moitas atencións con ela por ese mal seu. E se despois morría no parto, Deus nos libre?... E ademais existía o risco que non levase a termo o embarazo. Resignábase así. Era sincero? Non o demostrou bastante á morte da señora Guendalina. Chorouna, ai, chorouna moito, e sempre a lembrou cunha devoción tan respectuosa que, no seu lugar, non quixo xa colocar outra señora – ca!, ca! – e ben que a podería ter, rico como xa se fixera; mais tomou a filla dun capataz, sa, espléndida, robusta e alegre; e así unicamente para que non poidese caber dúbida de que tería a prole desexada. Se se apurou un pouco de máis, sexa ... hai que ter en conta tamén que xa non era un rapaz e non tiña tempo que perder.

A Oliva, filla de Pietro Salvoni, o noso capataz en Due Riviere, eu coñecíaa ben, desde que era unha rapaza. Pola súa causa, cantas esperanzas non fixen concebir á mamá: en outras palabras, que eu chegase a sentar a cabeza e lle collese gusto ao campo. Non se tiña en si, da satisfacción, pobriña!. Mais un día a terríbel tía Scolastica abriulle os ollos:

- E non ves, parva, que vai sempre a Due Riviere? - Si, pola recollida das olivas. - Dunha oliva, dunha oliva, dunha única oliva, simplona!. A mamá deume unha reprimenda sensacional: que me coidase ben de cometer pecado

mortal, inducindo á tentación e perdendo para sempre unha pobre rapaza, etc., etc. Mais non había perigo. Oliva era honesta, dunha honestidade inabalábel, porque

estaba arraigada na conciencia do mal que se faría, se cedese. Precisamente esta conciencia tiráballe todas aquelas insulsas timideces dos pudores finxidos, e facíaa audaz e liberada.

Como ría! Duas cereixas, os labios. E que dentes!. Mais, deses labios, nin un beixo; dos dentes, si, algunha mordedela, como castigo,

cando eu a collía polo brazo e non quería deixala se non me daba antes polo menos un beixo no cabelo.

Máis nada. Ora, tan guapa, tan xove e fresca, muller de Batta Malagna... Boh! Quen ten a valentía

de virar as costas a certas fortunas? Porén, Oliva sabía ben como se enriquecera Malagna! Falábame moi mal diso, un día; despois, precisamente por esa riqueza, casou con el.

Pasa entretanto un ano do casamento; pasan dous; e nada de fillos. Malagna chegara ao convencimento desde había moito tempo de que non os tivera da

primeira muller só por causa da esterilidade ou pola enfermidade continua dela; non concebía nin de lonxe a sospeita de que poidese depender del. E comezou a mostrarlle o seu enfado a Oliva.

- Nada? - Nada. Esperou aínda un ano, o terceiro: en van. Daquela comezou a increpala abertamente; e

ao final, un ano máis tarde, xa desesperado para sempre, no colmo da exasperación, púxose a maltratala sen moderación; berrándolle na cara que con aquela aparente saúde ela o enganara, o enganara, o enganara; que só por ter un fillo dela el a elevara até ese posto, ostentado previamente por unha señora, por unha auténtica señora, á memoria da cal, se non tivese sido por iso, non tería feito nunca unha aldraxe tal.

A pobre Oliva non respondía, non sabía que dicir; viña a miúdo á nosa casa desabafar con miña nai, que a animaba con boas palabras a que agardase aínda, porque ao final era nova, tan nova:

- Vinte anos? - Vintedous. Pois daquela, morra o conto! Dérase máis dun caso de ter fillos incluso despois dez ou

até quince anos despois do día do casamento. - Quince? Pero... e el? El xa era un vello e se... A Oliva nacéralle desde o primeiro ano a sospeita, que, boh, entre el e ela - como

dicilo? – o fallo puidese ser máis del que seu, por moito que el se obstinase en dicir que non. Pero podía demostrarse? Oliva, ao casar, xurara a si mesma manterse honesta, e non quería, nin sequera por recuperar a paz, faltar ao xuramento.

Como sei eu estas cousas? Ai, que como as sei?... Dixen xa que ela viña desabafar á nosa casa; dixen que a coñecía desde rapaza e agora víaa chorar polo indigno modo de actuar

e a estúpida e provocadora presunción dese porco vellouqueiro e... debo dicilo mesmo todo? Por outro lado, fora que non; e daquela, basta.

Logo me consolei. Tiña entón, ou cría ter (que é o mesmo) moitas cousas na cabeza. Tiña incluso cartos, que – como o demais – dan tamén certas ideas, que sen eles non se terían. Así e todo, axudábame terribelmente a gastalos Gerolamo Pomino, que non dispuña nunca deles en abundancia, pola sabia parsimonia paterna.

Mino era como a nosa sombra; por quendas, miña e de Berto; e cambiaba con marabillosa habilidade simiesca, segundo practicase comigo ou con Berto. Cando se pegaba a Berto, tornábase axiña nun dandi; e daquela, seu pai, que tiña tamén el veleidades de elegancia, abría un pouco a carteira. Mais con Berto duraba pouco. Ao verse imitado até no xeito de andar, meu irmán perdía rapidamente a paciencia, quizais por medo ao ridículo, e maltratábao até quitalo de enriba. Mino entón voltaba a pegarse a min; e seu pai a pechar a carteira.

Eu tiña con el máis paciencia, porque de bo grado me ría del. Despois arrepentíame. Recoñecía terme excedido pola súa causa nalgunha aventura, ou forzado a miña natureza ou esaxerado a demostración dos meus sentimentos polo gusto de desconcertalo ou de metelo nalgún sarillo, do cal naturalmente tamén eu sufría as consecuencias.

Ora Mino, un día, de caza, a propósito de Malagna, de quen lle contara as proezas coa muller, díxome que vira unha rapaza, filla precisamente dunha prima de Malagna, pola cal tería cometido de boa vontade algún grande disparate. Era capaz diso, tanto máis que a rapaza non parecía teimuda; mais el non encontrara a maneira até o de agora nin de falarlle.

Non terías o atrevemento, home – dixen eu rindo. Mino negouno; mais corou demasiado, ao negalo. - Con quen si falei foi coa criada, - apresouse a engadir. – E souben algunhas boas,

sabes? Díxome que teñen o teu Malanno6 alí, sempre por casa, e que así, pola pinta que ten, parécelle que estea a meditar algunha xogada rastreira, de acordo coa prima, que é unha vella bruxa.

- Que xogada? - Boh, di que vai alí chorar a súa desventura, por non ter fillos. A vella, dura, severa,

respóndelle que lle está ben. Parece que a esta, á morte da primeira muller de Malagna, se lle metera na cabeza casar a filla e que empregou todos os seus medios para o conseguir; que despois, desenganada, lle dixera de todo, chamándolle ignorante, inimigo dos parentes, traidor do propio sangue, etcétera, etcétera, e que a tomou incluso coa filla, que non soubera atirar cara si o tío. Agora, en fin, que o vello se mostra tan arrepentido por non ter contentado a sobriña, quen sabe que outra pérfida idea poida ter concebido esa bruxa.

Tapei os ollos coas mans mentres lle berraba a Mino: - Está calado! Aparentemente, non; mais no fondo era tan inxenuo, naquel tempo. Así e todo– tendo

noticias das esceas que ocorreran e as que ocorreran cas Malagna – pensei que a sospeita desa criada podía dalgunha maneira ter fundamento; e quixen ver, polo ben de Oliva, se daba averiguado algo. Conseguín que Mino me dese o enderezo desa bruxa. Mino pediume que me portase ben coa rapaza.

- Non teñas dúbida, - respondinlle. – Déixocha a ti, carai. E ao día seguinte, coa excusa dunha letra de cambio, da que soubera por acaso aquela

mesma maña, por miña nai, que vencía ese día, fun buscar a Malagna á casa da viúva de Pescatore.

6 Xogo de palabras co nome de Malagna; “malanno” significa desgraza, infortunio, desfeita.

Fora ás carreiras á mantenta, e aparecín todo acalorado e suando. - Malagna, a letra de cambio! Se non tivese sabido xa que el non tiña a conciencia limpa, sen dúbida que non me

tería dado conta ese día, ao velo saltar de pé pálido, convulso, tatexando: - Que ... que le..., que letra de cambio? - A letra de cambio tal e cal, que vence hoxe… Envíame a mamá, que estaba tan

preocupada!. Batta Malagna caeu no asento, exhalando un ah interminábel todo o susto que por un

intre o oprimira. - Pero se xa o amañei, está amañado!... Caramba, que susto... renoveina, eh?, hai tres

meses, pagando os beneficios, quero dicir. De verdade que te deches esta carreira por tan pouco?

E riu, riu, facendo estremecer a barrigona; convidoume a sentar e presentoume as mulleres.

- Mattia Pascal. Marianna Dondi, viúva de Pescatore, miña prima. Romilda, miña sobriña.

Quixo que, para recuperarme da carreira, bebese algo. - Romilda, se non che importa... Como se estivese na súa casa... Romilda ergueuse, ollando a nai, para se aconsellar nos seus ollos e pouco despois, a

pesar das miñas protestas, voltou cunha pequena bandeixa sobre a cal había un vaso e unha botella de vermú. Rapidamente, ao ver aquilo, a nai erguese contrariada, dicindo á filla:

- Non, muller, non! Trae aquí! Quitoulle a bandeixa das mans e saiu para entrar de novo pouco despois con outra

bandeixa de laca, nova do trinque, que termaba dunha magnífica botella de rosolio7: un elefante prateado, cun bocoi de vidro no lombo e moitos vasos pequenos pendurados ao seu redor, que tintinaban. Tería preferido o vermú. Bebín o rosolio. Beberon tambén Malagna e a mai. Romilda, non. Demoreime, aquela primeira vez, por ter un pretexto para voltar: dixen que debía tranquilizar a mamá sobre esa letra de cambio, que viría dalí a uns días para gozar con máis tranquilidade da compañía das señoras. Non me pareceu, pola expresión con que me despediu, que Marianna Dondi, viúda de Pescatore, acollese con moito pracer o anuncio dunha segunda visita miña: tendeume somente a man: xélida man, seca, nudosa e amarelenta; e baixou os ollos e máis apertou os labios. Compensoume a filla cun simpático sorriso que prometía cordial acollida e cunha ollada, doce e triste ao mesmo tempo, deses ollos que me causaron desde o principio tan forte impresión: ollos dunha estraña cor verde, escuros, intensos e sombreados por cellas longuísimas; ollos nocturnos, entre dúas bandas de cabelo negro como o ébano, ondulado, que lle baixaba pola fronte e sobre as tempas, case que para facer resaltar mellor a intensa brancura da súa pel. A casa era modesta; mais xa entre os vellos móbeis se notaban bastantes novos chegados, pretenciosos e torpes na ostentación da súa novidade, demasiado vistosa: dúas grandes lámpadas de maxólica, por exemplo, aínda intactas, con doas de vidro esmerilado, de estraña factura, sobre unha moi humilde consola de piano de mármore amarelecido, que termaba dun espello escuro con marco redondo, escangallado aquí e alá, unha mesiña coas

7 Licor moi doce e de baixa graduación, con diferentes sabores.

catro patas douradas e a superficie de porcelana pintada de cores moi vivos; despois, un armario encastrado, de laca xaponesa, etcétera, etcétera, e sobre estes obxectos novos os ollos de Malagna detíñanse con evidencia complacencia, como antes sobre a botella de rosolio mostrada en triunfo pola prima, viúva de Pescatore. As paredes do cuarto estaban case todas forradas por vellos e gravados nada feos, dos dos que Malagna quixo que admirase algún, dicíndome que eran obra de Francesco Antonio Pescatore, seu primo, valiosísimo gravador (que morreu tolo, en Turín, - engadiu polo baixo), do cal quixo mostrarme tamén o retrato.

- Feito coas súas propias mans, por el, diante do espello. Ora eu, ao ver a Romilda e depois a nai, pensara pouco antes: “Parecerase ao pai!”.

Agora, frente ao retrato deste, non sabía que pensar. Non quero arriscarme a suposicións ultraxantes. Considero, é verdade, a Marianna

Dondi, viúva de Pescatore, capaz de todo; mais como imaxinar que un home, e aínda por riba guapo, fose capaz de namorarse dela? A non ser que fose un louco máis louco que o marido.

Relatei a Mino as impresións daquela primeira visita. Faleille de Romilda con tanta admiración que el logo se animou, contentísimo de que tamén a min me tivese gustado tanto e por ter a miña aprobación.

Eu daquela pergunteille que intencións tiña: a nai, si, tiña todo a pinta de ser unha bruxa; mais a filla, xuraríao, era honesta. Ningunha dúbida sobre os infames obxectivos de Malagna; había que salvar entón a rapaza, a todo custo e canto antes.

- E como? – preguntoume Pomino, que pendía fascinado dos meus labios. - Como? Vexamos. Antes de nada haberá que enteirarse de moitas cousas, ir até o

fondo, estudar ben. Como entenderás, non se pode tomar unha resolución así, ás carreiras. Deixa que me ocupe eu: axudareite. Esta aventura gústame.

- Eh... pero... – apuxo daquela Pomino, timidamente, comezando a sentirse sobre brasas ao verme tan entusiasmado. – Que dis logo, casar con ela?

- Non digo nada eu, por agora. Sei que tes medo? - Non, por que? - Por que te vexo correr demasiado. Pouco a pouco, e reflexiona. Se chegamos a saber

que ela é de verdade como debería ser: boa, sabia, virtuosa (bela é, non hai dúbida, e gústache, non é?) – ben, poñamos entón que verdadeiramente ela estea exposta, pola perversidade da nai e dese outro canalla, a un perigo gravísimo, a un tormento, a un trato infame: sentirías un freo diante dun acto loábel, unha obra santa, de salvación?.

- Eu non, ...non! – dixo Pomino. – Mais... e meu pai? - Oporíase? Por que razón? Polo dote, non é? Non é por outra cousa? Porque ela,

sabes, é filla dun artista, dun valiosísimo gravador, morto, si, pero de boa morte, en fin, en Turín... Pero teu pai é rico, e só te ten a ti: podes daquela estar contento, sen que che importe o dote! Que se despois, polas boas, non consigues convencelo, non teñas medo: unha boa escapada do niño, e todo se amaña. Pomino, tes forte o corazón?.

Pomino riu, e eu daquela demostreille nun instante que el nacera marido, como se pode nacer poeta. Describinlle en vivos cores, de maneira moi atractiva, a felicidade da vida conxugal coa súa Romilda; o afecto, as atencións, a gratitude que ela tería por el, o seu salvador. E, para concluir:

- Ti agora, - díxenlle, - debes encontrar forma e maneira de facerte notar por ela e de falarlle e escribirlle. Olla, neste momento, se cadra, unha carta podería ser para ela, asediada por esa araña, unha táboa de salvación. Eu entretanto frecuentarei a casa; estarei a ver; procurarei de aproveitar a ocasión de presentarte. Estamos de acordo?

- Estamos.

Por que demostraba eu tanta teima por casar a Romilda? – Por nada. Repito: polo gusto de desconcertar a Pomino. Falaba e falaba, e todas as dificultades desaparecían. Era impetuoso, e tomaba todo á lixeira. Talvez por iso, daquela, gustaba ás mulleres, a pesar dese ollo meu un pouco revirado e de que meu corpo parecese unha morea informe. Esta vez, porén, - debo dicilo – o meu ímpeto víñame tamén do desexo de desfacer a triste tea de araña urdida por aquel repugnante vello, e de facer que quedase cun palmo de narices; do pensamento de pobre Oliva; e tamén – por que non? - da esperanza de facerlle ben a esa rapaza, que verdadeiramente me causara unha grande impresión.

Que culpa teño eu se Pomino desenvolveu con demasiada timidez as miñas prescricións? Que culpa teño eu se Romilda, en vez de namorarse de Pomino, se namorou de min, que ademais lle falaba sempre del? Que culpa, en fin, se a perfidia de Marianna Dondi, viúva de Pescatore, chegou até facerme crer que eu coa miña arte, en pouco tempo, conseguira vencer o seu receo e obrar incluso un milagre: o de facela rir, máis dunha vez, coas miñas extravagantes ocorrencias? Vin pouco a pouco como se entregaba ao inimigo: vinme ben acollido, pensei que cun mozo alí, pola casa, rico (eu aínda me tiña por rico) e que daba sinais inequívocos de estar namorado da filla, ela abandonara finalmente o seu malvado plan, se é que lle pasara algunha vez pola cabeza. Iso era: chegara finalmente a dubidalo!.

É verdade, debería ter reparado en que non me dera encontrado máis con Malagna na casa dela, e que non era casual que ela me recibise só de mañá. Mais quen reparaba niso? Era, polo demais, natural, porque eu de cada vez, para ter maior libertade, propuña excursións ao campo, que se fan de boa gana pola mañá. Namorárame pois tamén eu de Romilda, mesmo se continuaba sempre a falarlle do amor de Pomino; namorado como un tolo daqueles lindos ollos, daquel nariciño, daquela boca, de todo, até dunha pequena verruga que tiña na nuca e incluso dunha cicatriz case invisíbel que tiña nunha man, que beixaba e beixaba... de parte de Pomino, perdidamente.

Porén, se cadra non tería acontecido nada grave se unha mañá Romilda (estabamos na Stìa e deixáramos a nai admirando o muíño), de repente, esquecendo as brincadeiras, que duraba xa demasiado, sobre o seu tímido amante afastado, non tivese tido un repentino ataque de choro e non me tivese botado os brazos ao pescozo, suplicándome toda trémula que tivese compaixón dela. Que a levase comigo, con tal de que fose lonxe da súa casa, daquela malvada nai súa, de todos, inmediatamente, inmediatamente, inmediatamente...

Lonxe? Como podía levala de alí tan axiña, lonxe?. Máis tarde, si, durante varios días, aínda tolo por ela, busquei a maneira, decidido a

todo, honestamente. E xa comenzaba a predispor a miña nai sobre a noticia da miña próxima voda, xa inevitábel, por unha débeda moral, cando, sen saber por que, vin que me chegaba unha carta seca seca de Romilda, onde me dicía que non me ocupase máis dela de ningún xeito, que non volvese nunca máis pola súa casa e que considerase que a nosa relación rematara para sempre.

Ah, si? E logo? Que pasara? O mesmo día Oliva correu chorando á nosa casa anunciar a miña nai que era a muller

máis infeliz deste mundo, que a paz da súa casa fora destruída para sempre. O seu home conseguira probar que se non tiña fillos por el non era. Viñera anunciarllo, triunfante.

Estaba presente nesa escea. Como fixen para conterme nese momento, non o sei. Contívome por respecto a miña nai. Dominado pola ira, pola náusea, escapei a pecharme no meu cuarto, e a soas, coas mans na cabeza, comecei a perguntarme como era que Romilda, despois do que pasara entre nós, podía terse prestado a tanta ignominia!. Ah, filla digna da nai! Non só enganaran o vello moi vilmente as dúas, senón tambén a min, a min! E, como a

nai, tambén ela se servira entón de min, de xeito ignominioso, para o seu fin infame, pola súa vontade ladra! E a pobre da Oliva, mentres...! Desfeita, desfeita...

Antes que fose noite saín, tremando aínda por completo, directo á casa de Oliva. Tiña comigo, no peto, a carta de Romilda.

Oliva, chorando, recollía as súas cousas: quería voltar onda o seu pai, a quen até agora, por prudencia, non mencionara nada de canto lle tocara sufrir.

- E agora, que estou a facer aquí xa? – díxome. – Acabouse! Se polo menos se tivese axuntado con calquera outra, se cadra...

- Ah, daquela sabes, -pregunteille, - con quen se axuntou? Baixou a cabeza máis veces, entre saloucos, e escondeu a cara entre as mans. - Cunha rapaza! - exclamou entón, erguendo os brazos. – E a nai! a nai!, a nai! De

acordo, entendes? A propia nai! - E dismo a min? – dixen eu. – Toma, le. E tendille a carta. Oliva ollouna, como desconcertada, colleuna e preguntoume: - Que quere dicir? Apenas sabía ler. Coa ollada preguntoume se era mesmo necesario que fixese ese

esforzo, nese momento. - Le - insistín eu. E daquela ela enxugou os ollos, pregou a folla e púxose a interpretar a escrita,

devagariño, soletreando. Despois das primeiras palabras, correu cos ollos até a asinatura, e ollou para min, abrindo moito os ollos:

- Ti? - Trae aquí. – díxenlle, - e léocha eu, enteira. - Non! – berrou. – Non cha dou, non! Agora faime falta a min! - E para que che vai facer falta? – pregunteille, sorrindo amargamente. – Queres

ensinarlla? Pero se en toda esta carta non hai unha soa palabra pola cal o teu marido non poida crer outra cousa que non sexa aquilo no que está tan contente de crer. Enredároncho ben, anda!.

- Ai, é verdade! é verdade! – laiouse Oliva. - Veume coas mans á cara, berrándome que me gardase ben de pór en dúbida a honorabilidade da súa sobriña!.

- E logo? – dixen eu, rindo mordaz. – Ves? Non podes conseguir nada negándoo. Debes gardarte ben de facelo! É mais, debes dicirlle que si, que é certo, moi certo que el poida ter fillos... comprendes?.

E logo por que entón, ao redor dun mes máis tarde, Malagna bateu, enfurecido, na muller e, coa escuma aínda na boca, se precipitou na miña casa, berrando que esixía unha reparación, porque desonrara, arruinara unha sobriña, unha pobre orfa? Engadiu que, para non montar un escándalo, el debía calar. Por piedade da pobriña, non tendo el fillos, decidira pola contra quedar coa criatura, cando nacese, como se fose súa. Mais agora que Deus quixera darlle finalmente o consolo de ter un fillo lexítimo, el, da súa muller, non podía xa, en conciencia, facer tamén de padre para aquel outro que lle nacería á súa sobriña.

- Que se ocupe Mattia! Que repare Mattia! – concluiu, conxestionado pola ira. – E axiña! Que se me obedeza decontado! E que non se me obrigue a dicir máis, ou a facer algún outro despropósito!.

Reflexionemos un pouco, chegados a este punto. Eu vin de todo. Pasar tamén por imbécil ou por, … algo peor, non sería, no fondo, un grande problema. Eu xa estou – repito –como fóra da vida, e non me importa nada de nada. Por tanto, chegado a este punto, se quero reflexionar, é somente por encontrarlle a lóxica.

Paréceme evidente que Romilda non debeu facer nada malo, polo menos para levar a engano ao tío. Doutra forma, por que Malagna tería logo botado en cara á mulller a base de golpes a traición e por que me tería culpado a min diante da miña nai de ter ultraxado a sobriña?.

De feito, Romilda afirma que, pouco despois daquela excursión nosa á Stìa, súa nai, ao escoitar a confesión do amor que a unía xa a min indisolubelmente, enfurecida, berráralle na cara que endexamais consentiría que ela casase cun nugallán, xa case ao borde do abismo. Agora, visto que ela soíña se causara o peor mal polo que unha moza solteira pode pasar, a ela non lle quedaba outra, madre previsora como era, que tirar deste mal o maior partido. Cal era, era fácil imaxinar. Ao chegar Malagna á hora habitual, ela saiu cunha escusa e deixouna soa co tío. E daquela, ela, Romilda, chorando – di – os sete chorares, botouse aos seus pés, fíxolle entender a súa desventura e aquilo que a nai pretendía dela; rogoulle que se interpuxese, que inducise a nai a máis honestos consellos, porque ela xa era doutro, a quen quería manterse fiel.

Malagna enterneceuse – mais até certo punto. Díxolle que ela era aínda menor de idade, e que por iso estaba baixo a potestade da nai, quen, se quixese, podería actuar contra min, xudicialmente; que incluso el, en conciencia, non sabería como aprobar un casamento cun tarambaina do meu calibre, derrochador e descerebrado, e que por iso non llo podería aconsellar á súa nai; díxolle que á xusta e natural indignación materna ela tiña que sacrificar algunha cousa tamén, que máis tarde sería, por outro lado, a súa fortuna; e concluiu que el non podía facer, en definitiva, outra cousa que facerse cargo– mais a condición de que se gardase o máximo segredo – facerse cargo da criatura que ía nacer, facerlle de pai, iso era, xa que el non tiña fillos e desexaba un desde había tanto tempo.

E poderá haber – pregunto eu – alguén máis honesto? Iso era: todo o que roubara ao pai, el devolveríallo ao fillo que lle ía nacer. Que culpa tiña el, se eu - por outro lado-, desagradecido e inconsciente, fun estragarlle

a festa? Dous, non! Eh, dous non, por deus! Deberon parecerlle demasiados, se cadra porque ao contraer Roberto, como dixen, un

matrimonio ventaxoso, estimou que non o prexudicara moito, como para ter que devolverlle tamén a el.

En conclusión, vese que – collido no medio de tan boa xente – todo o mal o causara eu. E por tanto debía pagar.

Ao principio negueime, indignado. Despois, polos rogos de miña nai, que xa vía a ruina da nosa casa, e que esperaba que eu poidese salvarme dalgunha maneira, casando coa sobriña dese inimigo seu, cedín e casei con ela.

Pendía sobre a miña cabeza, horríbel, a ira de Marianna Dondi, viúva de Pescatore.

V Maduración

A bruxa non sabía resignarse:

- A que conclusión chegaches? – preguntábame. – Non che bastou, di, con introducirte na miña casa como un ladrón para seducirme a filla e condenala?. Non che bastou? - Pois non, querida sogra! – respondíalle. – Porque se me tivese detido aí, teríavos feito un favor, rendido un servizo... - Estás a escoitalo? – ralláballe agora á filla. – Está orgulloso, atrévese a estar orgulloso, aínda por riba, da boa proeza que foi cometer con esa... – e aquí van unha restra de horrendas palabras dedicadas a Oliva; despois, deixando caer as mans sobre os cadrís, apuntando cos cóbados para adiante: - Entón, a que conclusión chegaches? Non arruinaches tamén o teu fillo, así? Ai si, a el, que lle importa? É seu tamén ese, é seu…

Non deixaba nunca de salferir ao final con ese veneno; sabendo a virtude que el tiña no ánimo de Romilda, ciúmenta por ese fillo que lle nacería a Oliva, entre comodidades e na alegría; mentres o seu, na angustia, na incerteza do porvir, e no medio de toda esa guerra. Facíanlle tambén crecer eses ciúmes as novas que algunha boa muller, finxindo non saber nada, lle viña traer da tía Malagna, que estaba tan contenta, tan feliz pola graza que Deus quixera finalmente concederlle: ai si, estaba feita unha flor; nunca estivera tan bonita e con tanta saúde!.

E ela, en cambio, alí estaba: deitada no sillón, revolvéndose polas continuas arcadas; pálida, esmadroada, fea, sen un bo momento, sen vontade xa sequera de falar ou de abrir os ollos.

Tamén isto era culpa miña? Parecía que si. Xa non me podía nin ver nin sentir. E foi peor, cando por salvar o pazo da Stìa, co muiño, debimos vender as casas e a pobre mamá veuse obrigada a entrar no inferno da miña casa.

Claro, aquel parche non serviu de nada. Malagna, con ese fillo que ía nacer, que o habilitaba xa para non ter freo nin escrúpulos, fixo a última: púxose de acordo cos usureiros, e comprou as casas, sorrateiro, por uns poucos reais. A maior parte das débedas que gravaban a Stìa quedaron así ao descuberto; e o pazo, xunto co muiño, foi posto polos acreedores baixo administración xudiciaria. E liquidáronnos.

Que facer agora? Púxenme, pero case sen esperanza, á procura de traballo, fose cal fose, para satisfacer as necesidades máis urxentes da familia. Era inexperto en todo; e a sona que gañara coas miñas aventuras xuvenís e coa miña ociosidade, abofé que non daba gana a ninguén de darme un traballo. Por outro lado, as esceas ás que diariamente me tocaba asistir e tomar parte na miña casa, arrebatábanme esa calma que necesitaba para concentrarme un pouco a considerar o que podería ou sabería facer.

Causábame unha auténtica repugnancia ver a miña nai alí, en contacto coa viúva de Pescatore. A miña santa velliña, xa non ignorante, pero irresponsábel aos meus ollos dos seus erros, que dependían de non ter sabido crer que fose tanta a maldade dos homes, permanecía toda pechada en si mesma, coas mans no ventre, os ollos baixos, sentada nun recantiño, como se non estivese ben segura de poder estar alí, nese lugar; como se estivese sempre á espera de partir, de partir de aí a pouco – se era a vontade de Deus! E non molestaba nin ao aire. Sorría cada pouco a Romilda, piadosamente; non ousaba achegarse xa a ela, porque, unha vez, pouco días despois da súa entrada na nosa casa, cando corría a prestarlle axuda, fora afastada de malas maneiras por aquela bruxa.

- Xa me ocupo eu, xa me ocupo eu; ben sei o que teño que facer. Por prudencia, tendo Romilda verdadeira necesidade de axuda naquel momento, eu calara; mais observaba atentamente que ninguén lle faltase ao respeito. Ao mesmo tempo reparaba en que esta garda que facía á miña nai irritaba xordamente a bruxa e tamén a miña muller, e temía que, cando eu non estivese en casa, estas, para afogar a súa irritación e baleirar o corazón de bile, a maltratasen. Sabía ben que miña nai despois non

me diría nunca nada. Cantas, cantas veces non a ollaría eu aos ollos para ver se chorara! Ela sorríame, acariciábame coa ollada e depois preguntábame: - Por que me ollas así? - Todo ben, mamá? Facía apenas un xesto coa man e respondíame:

- Todo ben, non o ves? Vai onda túa muller, vai; sufre, pobriña. Pensei en escribir a Roberto, a Oneglia, para dicirlle que levase a mamá para a súa casa,

non por quitarme un peso que tería soportado ben a gusto, incluso na escaseza e nas penurias en que me encontraba, senón unicamente polo ben dela.

Berto respondeume que non podía; non podía porque a súa posición fronte á familia da muller e a súa muller era penosísima, despois do noso revés: el vivía xa do dote da muller e daquela non podería imporlle a ela tamén o peso da sogra. Por outra parte, a mamá – dicía – encontraríase mal igualmente na súa casa, porque tamén el convivía coa nai da muller, boa muller, si, mais que podía facerse mala polos inevitábeis ciúmes e outros roces que xurden entre consogras. Por tanto era mellor que a mamá ficase na miña casa; se non fose por outra cousa, que fose por non afastarse nos seus últimos anos da vila e verse obrigada a cambiar vida e costumes. Declarábase, en fin, moi doído por non poder, por todas as consideracións expostas máis arriba, prestarme sequera un mínimo socorro pecuniario, como de todo corazón tería querido.

Eu ocultei esta carta á mamá. Quizais se o ánimo exasperado nese momento non me tivese ofuscado o sentido, non me tería indignado tanto; tería considerado, por exemplo, conforme a natural disposición do meu carácter, que se un reiseñor entrega as penas da cola, pode dicir: quédame o don do canto; mais se facedes que as entregue un pavo real, as penas da cola, que lle queda? Romper, aínda que fose por pouco, o equilibrio que talvez lle custara tanto empeño, o equilibrio polo cal podía vivir honradamente e quizá tamén cun certo aire de dignidade a custo da súa muller, tería sido para Berto un sacrificio enorme, unha perda irreparábel. Ademais da boa presenza, das educadas maneiras, da súa pose de señor elegante, non tiña nada mais, el, que dar á muller; nin un chisco de corazón, que o compensase se cadra do fastidio que podería acarretarlle a miña pobre nai. Boh, Deus fixérao así; déralle pouco, moi pouco corazón. E que podía facerlle, Berto?

Entretanto, as angustias crecían; e eu non encontraba como porlles remedio. Vendín o ouro da mamá, recordos queridos. A viúva de Pescatore, temendo que eu e miña nai en breve tivésemos que vivir incluso da pequena rendiña do dote de corenta e dúas liras mensuais, mostrábase cada día máis sinistra e con peores maneiras. Prevía dun momento a outro un desbordamento da súa ira, contida xa desde había demasiado tempo, quizais pola presenza e pola contención da mamá. Ao verme dar voltas pola casa como unha mosca sen cabeza, esa tormenta de muller lanzábame certas olladas turbas, lóstregos anunciadores da tormenta. Saía para tirar a corrente e impedir a descarga. Pero mais tarde temía pola mamá e voltaba á casa.

Un día, con todo, non me deu tempo. A tormenta, finalmente, estoupara, e por unha escusa futilísima: por unha visita a miña nai das dúas vellas criadas.

Unha delas non puidera aforrar nada, porque tivera que manter unha filla que quedara viúva con tres nenos e encontrara axiña un traballo como criada noutra casa; mais a outra, Margherita, soa no mundo, máis afortunada, podía agora descansar na súa vellez, cos patacos que xuntara durante tantos anos de servizo na nosa casa. Parece, pois, que con estas dúas boas mulleres, no pasado fieis compañeiras de tantos anos, miña nai lamentábase pouco a pouco da súa mísera e moi amarga condición. Daquela Margherita, a boa da vella, que xa o sospeitaba, pero que non se atrevía a dicirllo, ofreceulle logo que marchase con ela, á súa casa: tiña dous cuartiños limpos, cunha terraciña que daba ao mar, chea de flores; estarían xuntas, en paz: oh,

sería tan feliz de podela servir aínda, de poderlle demostrar aínda o afecto e a devoción que sentía por ela!.

Mais podía aceptar miña nai o ofrecemento daquela pobre vella? De aí a ira da viúva de Pescatore.

Eu encontreina, de volta a casa, cos puños levantados contra Margherita, que entretanto lle facía frente sen medo, mentres miña nai, asustada, con bágoas nos ollos, tremelicando, sen soltar a outra velliña, como para refuxiarse.

Ver a miña nai naquela posición e perder o sentido foi todo unha. Agarrei por un brazo a viúva de Pescatore e mandeina lonxe a rolos. Ela ergueuse nun segundo e veu contra min, para saltarme enriba; mais parouse diante miña.

- Fóra! - berroume. Ti e máis túa nai, fóra! Fóra da miña casa! - Escoita; - díxenlle eu daquela, coa voz que me tremía polo violento esforzo que

exercía sobre min mesmo, para conterme. – Escoita: vaite ti, agora mesmo, polo teu propio pé, e non me provoques máis. Vaite, polo teu ben! Vaite!.

Romilda, chorando e berrando, ergueuse do sofá e foi botarse aos brazos da nai. - Non! Queda comigo, mamá! Non me deixes, non me deixes aquí soa! Mais aquela digna nai rexeitouna, furibunda: - Non o querías? Pois quédate con el agora, con este mal nacido! Eu voume soa! Pero non se foi, obviamente. Dous días depois, mandada – supoño – por Margherita, veu furiosa, como de costume,

tía Scolastica, para levarse consigo a mamá. Esta escea merece ser representada. Aquela maña, a viúva de Pescatore estaba facendo o pan, remangada, coa saia revirada

para arriba e enrolada arredor da cintura, para non manchala. Ao ver entrar a tía apenas se volveu e continuou a amasar, como se nada. Á tía non lle importou; por outra parte, ela entrara sen saudar a ninguén. A continuación dixo a miña nai, como se naquela casa non houbese ninguén máis ca ela.

- Veña, vamos, vístete! Veste comigo. Chegáronme algunhas voces. Aquí me tes. Vamos, rápido! A trouxiña!

Falaba a impulsos. O nariz aquilino, fero, tremíalle na cara morena, ictérica, arrugábaselle por momentos, os ollos escintilábanlle.

A viúva de Pescatore, calada. Así que acabou de amasar, mesturada a fariña e callada a masa, empuñouna no alto e

espetouna con forza sobre a artesa, á mantenta: respondía así ao que dicía a tía e a esta, daquela, fóiselle a man. E a outra, golpeando cada vez máis forte: “Pois si! – pois claro! – e como non? – Seguro que si!”; depois, como se non bastase, foi coller o rodete e pousouno alí ao lado, sobre a artesa, como dicindo: tamén teño isto.

Tería sido mellor que non o fixese! Tía Scolastica deu un pulo, arrancouse enfurecida o chal que levaba sobre as costas e lanzoullo a miña nai:

- Veña, deixa todo. Vámonos xa!. E foi plantarse cara a cara coa viúva de Pescatore. Esta, por non tela tan diante, deu un

paso atrás, ameazadora, como se quixese empuñar o rodete, e daquela a tía Scolastica, colleu coas dúas mans da artesa a grande bola da masa, estendeulla sobre a cabeza e estiroulla sobre a cara e, cos puños pechados, alí, alí e alí, no nariz, nos ollos, na boca e onde apañaba, apañaba. A continuación, agarrou por un brazo a miña nai e sacouna dalí a rastras.

O que seguiu foi só para min. A viúva de Pescatore, ruxindo de rabia, arrincouse a masa da cara, dos pelos todo pegañentos, e veu botarma a min na cara, que ría e ría nunha especie de convulsión; agarroume da barba, rabuñoume todo; depois, como unha tola,

deitouse ao chan e comezouse a arrancar a roupa de encima, a arrolar, arrolar, frenética, sobre o pavimento; miña muller, entretanto (sit venia verbo) vomitaba no cuarto ao lado, entre gritos moi agudos, mentres eu:

- As pernas! As pernas! – berraba á viúva de Pescatore no chan. – Non me ensine as pernas, polo amor de Deus!

Podo dicir que desde entón deime o gusto de rir todas as miñas desgrazas e de todos os

meus tormentos. Vinme, nese intre, como o autor da traxedia máis ridícula que se poida imaxinar: miña nai, que escapara así, con aquela tola; miña muller, no cuarto do lado a... deixémola estar!; Marianna Pescatore, alí no chan, e eu, eu que non tiña máis pan, o que se di pan, para o día seguinte, eu coa barba toda chea de masa, o rostro rabuñado, pingando non sabía aínda se sangue ou bágoas, de tanto rir. Fun arranxarme ao espello. Eran bágoas, mais tamén estaba ben rabuñado. Ai, ese ollo meu, naquel momento, canto me gustou! Desesperado, puxérase a mirar máis que nunca para outro lado; para outro lado pola súa conta. E escapei dalí, decidido a non entrar máis na casa, se non encontraba antes como manter de algún xeito, aínda que fose miserabelmente, a miña muller e máis a min.

A causa do desprezo rabioso que sentía nese momento pola miña irreflexividade de tantos anos argumentaba con todo facilmente que a miña desgraza non podía inspirar a ninguén, xa non compaixón, mais nin sequera consideración. Tíñao ben merecido. Só unha persoa podería ter compaixón de min: aquel que nos roubara todos os nosos bens; mais pode un imaxinar se Malagna podía sentir xa a obriga de vir no meu auxilio despois do que acontecera entre el e eu.

No entanto, o auxilio veume de quen menos podía telo esperado. Quedara todo aquel día fora de casa, e contra a tardiña, topeime por casualidade con

Pomino que, finxindo que non me coñecía, quería pasar de largo. - Pomino! Volveuse, con cara perturbada, e parouse ollando para o chan: - Que queres? - Pomino! - repetín eu máis forte, sacundíndoo por un ombro e rindo dese malhumor

seu. – Estás de broma?. Oh, ingratitude humana! Gardábame rancor, aínda por riba, gardábame rancor,

Pomino, pola traición que, na súa opinión, lle fixera. Non fun capaz de convencelo de que a traición en realidade a cometera el comigo, e que debería non só estarme agradecido, senón que debería incluso botarse de fuciños ao chan, beixando onde eu puña os pés.

Estaba aínda como ebrio daquela alegría insá que se apoderara de min cando me mirara no espello.

- Ves estas rabuñaduras? – díxenlle, a un certo punto. – Foi ela quen mas fixo! - Ro… quero dicir, tua muller? - A súa nai! E narreille como e por que. Sorriu, mais parcamente. Quizá pensou que a el non llas

tería feito, aquelas rabuñaduras, a viúda de Pescatore: estaba nunha condición ben diferente da miña, e tiña outro carácter e outro corazón, el.

Veume daquela a tentación de perguntarlle por que entón, se verdadeiramente lle pesaba tanto, non casara el con ela, con Romilda, a tempo, se cadra fugándose con ela, como eu lle aconsellara, antes de que, pola súa ridícula timidez ou pola súa indecisión, me pasase a min a desgraza de namorar dela; e outra cousa, outra cousa ben diferente quería terlle dito, na excitación en que me encontraba, mais contívenme. Pergunteille, en cambio, tendéndolle unha man, con que se relacionaba neses días.

- Con ninguén! – suspirou daquela. - Con ninguén! Abúrrome, abúrrome mortalmente!.

Pola exasperación con que pronunciou estas palabras pareceume entender por un momento a verdadeira razón pola cal Pomino estaba tan apesarado. Iso era: non era tanto por Romilda que el se lamentaba, como pola compañía que botaba en falta; Berto xa non estaba; a min non podía frecuentarme, porque estaba Romilda por medio, e que máis lle quedaba entón por facer ao pobre Pomino?.

- Cásate, meu! – díxenlle. – Verás que contento se está!. Mais el sacudiu a cabeza, seriamente, cos ollos pechados; ergueu unha man: - Nunca! nunca máis!. - Bravo, Pomino: segue así! Se desexas compañía, estou á túa disposición, incluso toda

a noite, se quixeres. E manifesteille o que me propuxera ao sair de casa e expúxenlle tamén as desesperadas

condicións en que me encontraba. Pomino conmoveuse, como un verdadeiro amigo, e ofreceume o pouco diñeiro que tiña consigo. Agradecinllo de corazón, e díxenlle que esa axuda non serviría de nada: ao día seguinte estaría como ao principio. O que me facía falta era un emprego fixo.

- Agarda! - exclamou daquela Pomino. – Sabes que meu pai está agora no Concello? - Non. Mais imaxínomo. - Asesor municipal de educación. - Iso non mo tería imaxinado. - Onte á noite, na cea... agarda! Coñeces a Romitelli? - Non. - Como que non? Ese que está alí abaixo, na biblioteca Boccamazza. Está xordo, case

cego, senil, e non se ten das pernas. Onte á noite, na cea, meu pai dicía que a biblioteca está reducida a un estado miserábel e que é preciso actuar coa maior prontitude. Eis o posto para ti!.

- Bibliotecario? – exclamei.- Mais eu... - Por que non? - dixo Pomino. – Se o fixo Romitelli... Esta razón convenceume. Pomino aconselloume que a tía Scolastica falase do asunto co meu pai. Sería mellor así. Ao día seguinte fun visitar a mamá e faleino con ela, porque a tía Scolastica non se

deixou ver. E así, catro días despois, convertínme en bibliotecario. Sesenta liras ao mes. Máis rico que a viúva de Pescatore! Podía cantar vitoria.

Nos primeiros meses foi case unha diversión, con ese Romitelli, a quen non houbo maneira de facerlle entender que o Concello o xubilara, e que por iso non tiña que vir máis á biblioteca. Cada mañá, á mesma hora, nin un minuto antes nin un minuto despois, víao asomar cos seus catro pés (incluídos os dous caxatos, un en cada man, que lle prestaban mellor que os pés). Mal chegaba, tiraba do peto da chaleco un vello reloxo de peto, e pendurábao da parede con toda a súa marabillosa cadea; sentaba, cos dous caxatos entre as pernas, tiraba do peto a gorra, a tabaqueira e un pano a cuadros vermellos e negros; collía unha boa presa de tabaco, limpábase, abría a continuación a gaveta da mesiña e tiraba del un libraco que pertencía á biblioteca: Dizionario storico dei musicisti, artisti e amatori morti e viventi, impreso en Veneza no 1758.

- Señor Romitelli! – berráballe, ollando como levaba a cabo todas esas operacións con toda a tranquilidade, sen dar o máis mínimo sinal de reparar en min.

Pero con que falaba? Non sentía nin os canonazos. Sacudíao por un brazo, e el daquela se voltaba, piscaba os ollos, engruñaba a cara toda para conseguir ver, despois ensinábame os

dentes amarelos, seica coa intención de sorrirme, dese xeito; baixaba entón a cabeza sobre o libro, como se quixese facer del unha almofada; pero nada diso!, el lía desa maneira, a dous centímetros de distancia, cun único ollo; lía en voz alta:

- Birnbaum, Giovanni Abramo… Birnbaum, Giovanni Abramo, mandou imprimir… Birnbaum en Leipzig, en 1738, en Leipzig en 1738… un opúscolo in-8º… in-8º: Observacións imparciais sobre un paso delicado do Músico crítico. Mitzler… Mitzler inseriu este escrito no primeiro volume da súa Biblioteca musical. No 1793...

E continuaba así, repetindo dous ou tres veces os nomes e as datas, como para memorizalos. Porqué lería tan alto, non sabería dicilo. Repito, el non sentía nin os canonazos.

Eu quedaba ollando para el, pasmado. Oh, que podería importarlle a ese home, reducido a tal estado, a dous pasos xa da tumba (morreu de feito catro meses depois do meu nomeamento como bibliotecario), que podería importarlle que Birnbaum Giovanni Abramo mandase imprimir en Leipzig en 1738 un opúsculo in-8º? Se polo menos a lectura non lle custase todo ese esforzo! Así e todo, había que recoñecerlle que non poidese prescindir daquela datas e desas informacións sobre músicos (el, case sordo!) e artistas e afeccionados, mortos e vivos até 1758. E non crería el que un bibliotecario, sendo a biblioteca para ler nela, estaba obrigado a ler, dado que nunca vira aparecer por alí unha alma viva, e que por iso collese aquel libro, como podería ter collido calquera outro? Estaba tan senil, que mesmo esta suposición é posíbel, e até ben máis probábel que a primeira.

Entretanto, sobre a mesa grande, alí no medio, había unha capa de pó polo menos da altura dun dedo; tanto que eu – por reparar en certo modo esa amarga ingratitude dos meus concidadáns – puiden trazar en letras grandes esta inscrición:

A

MONSEÑOR BOCCAMAZZA MUNIFICENTÍSIMO DOADOR

COMO PERENNE TESTEMUÑO DE AGRADECEMENTO OS SEUS CONCIDADÁNS

COLOCARON ESTA PLACA Por outro lado, caían das estantes de cando en cando dous ou tres libros, seguidos por

algúns ratos grandes como coellos. Foron para min como a mazá de Newton. - Encontreino! – exclamei, todo contento. – Eis unha ocupación para min, mentres

Romitelli le o seu Birnbaum. E, para comezar, escribín unha instancia moi elaborada, de oficio, ao eximio cavalier

Gerolamo Pomino, asesor municipal de educación, a fin de que a biblioteca Boccamazza ou de Santa Maria Liberale fose fornecida, coa maior dilixencia, dun par de gatos polo menos, cuxa manutención non suporía ao Concello case que ningún gasto, agardándose que os ditos animais encontrasen alimento en abundancia co resultado da súa caza. Engadía que non estaría de máis fornecer outrosí a biblioteca de media dúcia de trampas e de cebo necesario, por non dicir queixo, palabra vulgar, que – como subalterno – non estimei conveniente presentar aos ollos dun asesor municipal de educación.

Primeiro mandaron dous gatiños tan míseros que logo colleron medo a eses enormes ratos, e – por non morrer de fame –metíanse eles nas trampas, a comeren o queixo. Encontrábaos alí cada mañá, aprisionados, magros, feos, e tan tristes que parecía que xa non tivesen forza nin gana de miañar.

Reclamei, e viñeron daquela dous bos gatos, rápidos e serios, que sen perder o tempo se puxeron a facer o seu deber. Tamén as trampas se usaban: e estas dábanmos vivos, os ratos.

Daquela, unha tarde, aborrecido de que Romitelli non quixese darse por enteirado minimamente dos meus traballos e das miñas vitorias, como se el tivese somente a obriga de ler e os ratos a de comeren os libros da biblioteca, quixen, antes de irme, meterlle dous, vivos, dentro da gaveta da súa mesiña. Esperaba confundilo, polo menos á mañá seguinte, na consueta e aborrecidísima lectura. Nada diso! Mal abriu a gaveta e sentiu como lle deslizaban baixo o nariz eses dous animais, volveuse cara min, que xa non aguantaba máis e que me puña a rir, e preguntoume:

- Que era iso? - Dous ratos, señor Romitelli! - Ah, ratos... – dixo el, tranquilamente.

Eran da casa; estaba afeito; e retomou, como se non pasase nada, a lectura do seu libraco. Nun Trattato degli Arbori de Giovanni Vittorio Soderini lese que os frutos maduran “en parte pola calor e en parte pola friaxe; por iso é que a calor, como a todos é manifesto, obtén a forza da dixestión, e é causa única da maduración”. Ignoraba por aquel entón Giovan Vittorio Soderini que ademais da calor, os vendedores de froita experimentaron outra causa da maduración. Para levaren ao mercado a fruta madura fóra de temporada e vendela máis cara, eles collen o froito, mazás, pexegos e peras, antes de que cheguen a ese estado que os fai sans e sabedeiros, e eles fan que maduren a forza de machucaduras. Tamén así madura a miña alma, verde aínda. En pouco tempo, convertínme noutra persoa, diferente á que era antes. Morto Romitelli, encontreime aquí só, comido polo aborrecemento, nesta igrexiña afastada, entre todos aqueles libros; tremendamente só, e tamén sen gana de compañía. Podía manterme entretido só poucas horas ao día; mais polas rúas da vila tiña vergoña de deixarme ver, reducido así á miseria; da miña casa renegaba como dunha prisión; e por tanto, mellor aquí, repetíame. Mais que facer? Cazar ratos, si: mais podía bastarme? A primeira vez que me aconteceu encontrarme cun libro entre as mans, collido así ao acaso, sen sabelo, dunha das estantes, experimentei un arreguizo de horror. Veríame eu entón reducido como Romitelli a sentir a obriga de ler eu, o bibliotecario, por todos aqueles que non viñan á biblioteca? E arrebolei o libro ao chan. Pero pouco despois recollino; e – si señor- púxenme a ler tamén eu, e tamén eu cun só ollo, porque o outro non quería saber nada do asunto. Lin así de todo un pouco, ao chou, mais fundamentalmente libros de filosofía. Pesan moito; porén, quen se alimenta deles e quen os mete no corpo vive nas nubes. Confundín aínda máis o cerebro, xa de por si extravagante. Cando a cabeza me botaba fumo, pechaba a biblioteca e dirixíame por un camiño encosta até á beira unha praia solitaria. A vista do mar facíame caer nun pavor atónito, que se convertía pouco a pouco nunha angustia insufríbel. Sentaba sobre a praia e impedíame ollalo, baixando a cabeza: mais sentía por toda a beiramar o seu rumor, mentres lentamente, lentamente, deixaba escorregar entre os dedos a area densa e pesada, murmurando: - Así, sempre, até a morte, sen ningún cambio, nunca... A inmobilidade da condición desa existencia miña suxeríame daquela pensamentos inmediatos, estraños, case que lóstregos de loucura. Púñame de pe dun salto, como para tirala de encima, e púñame a pasear pola beiramar; mais vía daquela o mar mandar arreo, alí, á beira, as súas cansas ondas sonolentas; vía aquelas areas alí abandonadas; berraba con rabia, sacudindo os puños: - Pero por que? Por que? E mollaba os pés.

O mar alongaba se cadra un pouco máis alguna onda, para reprenderme: “Ves, amigo, o que se gaña preguntando certos porqués? Mólloche os pés. Volta á túa biblioteca!. A auga salgada humedece os zapatos e non tes cartos como para desbaldalos. Volta á túa biblioteca, e deixa os libros de filosofía: anda, será mellor que leas tamén ti que Birnbaum Giovanni mandou imprimir en Leipzig en 1738 un opúsculo in-8º: sen dúbida hache prestar máis. Pero un día, finalmente, viñeron dicirme que miña muller fora asaltada polas dores do parto e que correse inmediatamente para a casa. Escapei como un gamo, aínda que máis por escapar de min mesmo, por non ficar nin un minuto máis cara a cara comigo mesmo, pensando que estaba a piques de ter un fillo, eu, naquelas condicións, un fillo!. Mal cheguei á porta de casa, miña sogra agarroume polas costas e fíxome xirar sobre min mesmo: - Un médico! Bule! Romilda está morrendo! É como para ficar paralizado, non?, por unha notícia así, a queimarroupa. E en vez diso, un “Corre!”. Xa non sentía as pernas; nin sabía xa cara onde ir; e mentres corría, non sei como, - Un médico!, un médico! – ía dicindo; e a gente parábase pola rúa, e pretendía que me parase tamén para explicar que me pasaba; sentía como me tiraban da manga, vía diante miña caras pálidas, consternadas; esquivaba a todos: - Un médico! Un médico!. E entretanto o médico estaba xa alí, na miña casa. Cando ofegante, nun estado miserábel, despois de ter pasado por todas as farmacias, voltei a casa, desesperado e furioso, a primera nena xa nacera; esforzábase en dar a outra a luz. - Dúas! Paréceme velas aínda, alí, no berce, unha ao lado da outra: rabuñábanse entre elas con esas manciñas tan delgadas, se ben que case provistas de garras, por un instinto salvaxe, que daba arrepíos e piedade; míseras, míseras, míseras, máis que aqueles dous gatiños que encontraba cada mañá dentro das trampas; e tampouco elas tiñan forzas para chorar, como aqueles para miañar; e entretanto, velaí as estaban, rabuñábanse!. Achegueime a elas, e o primeiro contacto con aquelas carniñas tenras e frías, tiven un novo arreguizo, un tremor de tenrura, inefábel: - eran miñas!. Unha morreume poucos días máis tarde; a outra, porén, quixo darme o tempo de afeizoarme a ela, con todo o ardor dun pai que, non tendo nada máis, fai da súa criaturiña o fin último da súa vida; quixo ter a crueldade de me morrer, cando xa tiña case un ano; e fixérase xa tan feituca, tanto, con eses riciños de ouro que enredaba ao redor dos dedos e que eu beixaba sen saciarme nunca; chamábame papá, e eu respondíalle logo: - Filla -; e ela de novo: - Papá...; así, sen razón, como se chaman os paxaros entre eles. Morreume ao mesmo tempo que miña nai, no mesmo día e cáseque á mesma hora. Non sabía xa como repartir as miñas atencións e a miña mágoa. Deixaba a miña pequeniña a descansar, e escapaba onda a mamá, que non se preocupaba por si, da súa morte, e perguntaba por ela, pola netiña, atormentándose por non poder vela máis, por non poder beixala por derradeira vez. E durou nove días, este tormento! Pois ben, despois de nove días e nove noite de vixilia constante, sen pegar ollo nin un minuto... debo dicilo? – moitos terían incluso reservas en confesalo; mais tamén é humano, humano, humano – eu non sentín mágoa, non, nese momento: sentín durante un momento unha angustia atónita, espantosa, e adormecín. Seguro. Debín dormir antes. Depois, si, cando me erguín, a dor asaltoume rabiosa, feroz, pola miña filliña, pola miña nai, que xa non estaban... E estiven a piques de enlouquecer. Unha noite enteira vaguei pola vila e polos campos; non sei con que ideas na mente; sei que, ao final, encontreime no pazo da Stìa, atrapado na canle do muiño, e que un tal Filippo, vello muiñeiro, alí de guarda, levoume consigo, fíxome sentar máis alá, baixo as árbores e faloume

durante moito, moito tempo da mamá, e tamén de meu pai e dos bos tempos pasados; e díxome que non debía chorar e desesperarme así, porque para cuidar da miña nena, no outro mundo, acudira a avoa, a boa avoíña, que a tería sobre os xeonllos e que lle falaría de min sempre e non a deixaría nunca soa, nunca. Tres días despois, como se quixese pagarme as bágoas, Roberto mandou cincocentas liras. Quería que servisen para dar unha digna sepultura a madre, dicía. Mais xa pensara niso a tía Scolastica. Aquelas cincocentas liras permaneceron durante un tempo entre as páxinas dun libro gordo da biblioteca. Máis tarde fóronme útiles; e foron – como hei contar – a causa da miña primeira morte.

VI Tac tac tac...

Ela soa, alí dentro, aquela boliña de marfín, correndo graciosa na ruleta, en sentido inverso ás agullas do reloxo, parecía que xogaba: “Tac tac tac...” Ela soa: certamente non aqueles que a miraban, suspendidos no suplicio que lles causaba o seu capricho; a ela moitas mans levaran – velaí estaba – sobre os paneis amarelos do taboleiro, como ofrecidos en voto, ouro, ouro e ouro, moitas mans que agora tremían na espera angustiosa, apalpando inconscientemente outro ouro, o da próxima aposta, mentres os ollos suplicantes parecían dicir: “Onde máis che guste, onde máis che guste caer, graciosa boliña de marfín, a nosa deusa cruel!” Chegara alí, a Montecarlo, de casualidade. Despois dunha das habituas esceas con miña sogra e miña muller, que agora, oprimido e abatido como estaba pola recente dobre desgraza, me causaban un desgusto intolerábel; non sabendo resistir máis o aborrecimento, ou antes, o noxo de vivir dese xeito; miserábel, sen nin sequera posibilidades nin esperanzas de mellora, sen o conforto xa que me viña da miña doce nena, sen compensación ningunha, por mínima que fose, á miña amargura, ao meu estado de abandono e á horríbel desolación en que me precipitara; por unha resolución case improvisada, fuxira da vila, a pé, coas cincocentas liras de Berto no peto. Pensara, ao comezar a andar, en viaxar a Marsella desde a estación ferroviaria da vila próxima á que me dirixía: ao chegar a Marsella embarcaríame, pode que cun billete de terceira de clase, para América; así, sen pensalo. Que é o peor que me podería pasar, a fin de contas, que aquilo que sofrira e sofría na miña casa? Si, encontraría outras cadeas, pero máis graves que aquela que acaba de arrancarme do pé, abofé que non me terían parecido. E por outro lado, vería outros países, outras xentes, outra vida, e polo menos veríame libre da opresión que me afogaba e esmagaba. Porén, ao chegar a Niza, sentira como me caía a alma aos pés. Os meus ímpetos xuvenís andaban polo chan desde había tempo; o fastío carcomérame demasiado xa por

dentro, e debilitara a dor do luto. O maior desánimo víñame pola escaseza de diñeiro co que debería aventurarme na escuridade da fortuna, tan lonxe, ao encontro dunha vida absolutamente descoñecida, e sen ningunha preparación. Ora ben, ao parar en Niza, aínda sen estar completamente decidido a voltar a casa, paseando pola cidade, aconteceume que parei diante dunha grande tenda na Avenue de la Gare, que tiña este letreiro en grandes letras douradas:

DEPÔT de ROULETTES DE PRÉCISION

Tíñanas expostas de todos os tamaños, con outros instrumentos de xogo e varios opúsculos que tiñan sobre a capa o debuxo da ruleta. É sabido que os infelices convírtense facilmente en supersticiosos, por moito que despois rían da credulidade dos outros e das esperanzas que a eles mesmos lles fai concebir ás veces a superstición e que nunca chegan a realizarse, obviamente. Lembro que eu, despois de ler o título dun deses opúsculos: Méthode pour gagner à la roulette, afasteime da tenda cun sorriso desdeñoso de conmiseración. Mais, dados poucos pasos, voltei atrás, e (por curiosidade, eh, non por outra cousa!), con ese mesmo sorriso desdeñoso e de conmiseración nos labios, entrei na tenda e comprei ese opúsculo. Non sabía absolutamente de que trataba, en que consistía o xogo e como estivese inxeniado. Púxenme a ler; mais entendín ben pouco. “Se cadra ten que ver”, pensei, “con que eu non sei moito de francés”. Ninguén mo ensinara; aprendera un pouco por min mesmo, así, lendo con dificuldade na biblioteca; polo demais non estaba para nada seguro da pronuncia e temía que risen de min, ao falalo. Foi precisamente este temor o que me fixo dubidar se ir ou non ir; mais despois pensei que partira para arriscarme até América, desprovisto de todo e sen coñecer nin de lonxe o inglés e o español; daquela, vamos, con ese pouco de francés do que podía dispor e coa axuda daquel opúsculo, até Montecarlo, alí a dous pasos, ben podía arriscarme. “Nin miña sogra, nin miña muller”, dicía para min, no tren, “saben deste pouco diñeiro, que me resta na carteira. Irei malgastalo alí, para quitarme todas as tentacións. Espero que poida conservar o suficiente como para poder pagar a volta a casa. E se non...” Sentira dicir que non faltaban as árbores – sólidos- no xardín que rodeaba o casino. A fin de contas, incluso se me penduraba economicamente dalgún deles, co cinto dos pantalóns, até tería quedado ben:

“Quen sabe canto perdería este pobre home!”. Esperábame algo mellor, a dicir verdade. A entrada, si, non está mal; vese que tiveron case a intención de levantar un templo a Fortuna, con esas oito columnas de mármore. Un portal e dúas portas laterais. Sobre elas estaba escrito Tirez: e até alí chegaba: cheguei tamén ao Poussez do portal, que evidentamente quería dicir o contrario; empuxei e entrei. Que pésimo gusto! E ademais é unha desconsideración. Polo menos podían ofrecer a todos aqueles que deixan alí tanto diñeiro a satisfacción de se veren espelexados nun lugar menos suntuoso e máis bonito. Todas as grandes cidades se compracen agora en ter un bo matadeiro para o gando, o cal, falto como é de toda educación, non pode disfrutar del. Así e todo, é verdade que a maior parte da xente que vai alí ten ben outra gana que a de reparar no gusto da decoración daquelas cinco salas, como aqueles que sentan naqueles divanes en círculo, non están a miúdo en condicións de se daren conta da dubidosa elegancia do recheo. Séntanse alí, habitualmente, algúns desventurados, a quen o vicio do xogo transtornou o cerebro do modo máis singular: están alí a estudar o denominado equilibrio das

probabilidades, meditando seriamente os golpes a intentar, toda unha arquitectura do xogo, consultando apuntamentos sobre as alternancias dos números: queren, en definitiva, extraer a lóxica do caso, como se adoita dicir, piden o imposíbel; e están segurísimos de que, hoxe ou mañá, hano conseguir. Mais non fai falta marabillarse por nada. - Ah, o 12!, o 12! - dicíame un señor de Lugano, un home enorme, cuxa vista suxeriría as máis consoladoras reflexións sobre as resistentes enerxías da raza humana. – O 12 é o rei dos números; e é o meu número! Nunca me falla! Divírtese, iso si, en facerme desprezos, incluso a miúdo; mais despois, ao final, compénsame, compénsame sempre coa súa fidelidade. Estaba namorado do número 12, aquel home forte e alto, e non sabía falar doutra cousa. Countoume que o día anterior o seu número non quixera sair nin sequera unha vez; mais el non se dera por vencido: de cada vez, teimudo, a súa aposta no 12; seguira na brecha até a última, até a hora en que os croupiers anunciaban: - Messieurs, aux trois derniers! Pois ben, na primeira desas tres últimas voltas, nada; nada tampouco na segunda; na terceira e última, paf: o 12. - Faloume! – concluiu, cos ollos brillantes de alegría. – Faloume! É verdade que, despois de perder durante toda a xornada, non lle quedara para esa última aposta senón algo de troco; de maneira que ao final non puido recuperar nada. Mais que lle importaba? O número 12 faláralle! Sentindo esta conversa, viñéronme á cabeza catro versos do pobre Pinzone, cuxo portafol cheo de xogos de palabras, coa serie das súas rimas extravagantes, encontrado durante a mudanza, está agora na biblioteca; e quixen recitalos a ese señor: Ero già stanco di stare alla bada Della Fortuna. La dea capricciosa Dovea pure passar per la mia strada. E passò finalmente. Ma tignosa.8 E daquela aquel señor levou ambas as mans á cabeza e fregou doloramente, durante moito tempo, toda a cara. Olleino, primeiro sorprendido, despois consternado. - Que ten? - Nada. Río. - respondeume.

Era así como ría! Doíalle tanto, tanto a cabeza, que non podía sufrir a sacudida do riso. Ide namorarvos do número 12!. Antes de tentar a sorte – aínda que sen ningunha ilusión – quixen estar un tempo a observar, para saber ben en que consistía o xogo. Non me pareceu en absoluto complicado, como o meu opúsculo me deixara imaxinar. No medio da mesa, sobre o tapete verde numerado, estaba encaixada a ruleta. Todo darredor, os xogadores, homes e mulleres, vellos e mozos, de todos os países e de todas as clases, parte sentados, parte de pé, apurábanse nerviosamente para dispor de montóns e

8 Estaba xa canso de agardar/ pola Fortuna. A deusa caprichosa/sexa como for, tiña que pasar á miña beira/e ao final pasou, mais tiñosa.

montonciños de diñeiro e troco9, e os billetes, sobre os números amarelos dos cadrados; os que se daban achegado, ou non querían, dicíanlle ao croupier os números e os colores nos que querían apostar, e o croupier dispuña logo co enciño as súas apostas segundo as indicacións, con marabillosa destreza; facíase o silencio, un estraño silencio, angustioso, case vibrante de violencias contidas, roto de vez en cando pola voz monótona sonolenta dos croupiers: - Messieurs, faites vos jeux! Mentres que máis alá, nas outras mesas, outras voces igualmente monótonas dicían:

- Le jeu est fait! Rien ne va plus! Ao final, o croupier lanzaba a boliña na ruleta : - Tac tac tac... E todos os ollos a seguían con expresións varias: ansiosas, desafíantes, angustiadas,

aterradas. Algún dos que ficaran de pé, por detrás daqueles que tiveron a sorte de encontrar unha

cadeira, debruzábase para entrever aínda a súa aposta, antes que os enciños dos croupiers se alongasen para arrebatarlla.

A boule, ao final, caeu na rañura, e o croupier repetía coa voz habitual a fórmula de rigor e anunciaba o número que saíra e a cor.

Arrisquei na primeira aposta uns poucos cartos na mesa da esquerda da primeira sala, así, ao chou, no vintecinco; e tamén eu fiquei a mirar a pérfida boliña, pero sorrindo, cunha especie de cóxegas interiores e curiosas no ventre.

Cae a boule na rañura, e: - Vintcinq! – anuncia o croupier. – rouge, impair et passe. Gañara! Estendín a man sobre o meu montiño multiplicado, cando un señor altísimo,

cunhas costas demasiado erguidas, que soportaban unha pequena cabeza con lentes de ouro sobre un nariz chato, de fronte lisa, cabelos longos e lisos sobre a nuca, entre loiros e grisallos, como a perilla e os bigotes, apartouma sen moitas cerimonias e apañou el o meu diñeiro.

No meu pobre e discretísimo francés, quixen facerlle notar que se enganara – oh, certamente de forma involuntaria!.

Era un alemán, e falaba o francés peor ca min, mais coa valentía dun león: botóuseme enriba, sostendo que en realidade fora eu quen se enganara, e que o diñeiro era seu.

Ollei ao meu redor, pasmado: Ninguén abriu a boca, nin sequera o meu veciño, que con todo me vira colocar eses poucos cartos no vinte e cinco. Ollei aos croupiers, inmóbiles, impasíbeis como estatuas. “Ah, si?” dixen para min, e en silencio recuperei os outros cartos que pousara na mesiña diante miña e marchei.

“Eis un método, pour gagner à la roulette”, pensei, “que non está contemplado no meu opúsculo. E quen sabe se é o único, no fondo!”

Mais a fortuna, non sei por que fins secretos, quixo darme un solemne e memorábel desmentido.

Ao achegarme a outra mesa, onde se xogaba forte, estiven primeiro un bo pedazo a observar con atención toda a xente que había ao redor. Na maior parte eran señores con frac; había bastantes señoras; máis dunha pareceume equívoca; a vista dun certo homiño loiro, cos ollos grandes, cerúleos, inchados de sangue e rodeados de longas cellas case brancas, non me deu moita confianza, ao principio; tamén el levaba frac; mais víase que non estaba habituado a levalo; quixen ver como xogaba: apostou forte: perdeu; non se descompuxo; volveu apostar tamén forte, á seguinte xogada: ala!, non iría xa detrás dos meus cartiños. Mesmo se de primeiras levase esa decepción, avergonceime da miña sospeita. Había alí tanta xente que 9 No texto dise “luigi e scudi”, ambas moedas antigas da Franza. Optamos polo seu sentido figurado, diñeiro e troco, respectivamente.

tiraba mancheas de ouro e prata, como se fosen area, sen ningún receo, e ía temer eu pola miña pequena miseria?.

Notei, entre os demais, un rapaz, pálido como a cera, cun grande monóculo no ollo esquerdo, que se daba un aire de somnolenta indiferenza; sentaba sen decoro, sacaba do peto dos pantalóns o seu diñeiro; colocábao ao chou nun número calquera e, sen mirar, tirándose dos pelos do bigote nacente, aguardaba que a boule caíse; preguntaba sempre ao veciño se perdera.

Vino perder sempre. O seu veciño era un señor delgado, elegantísimo, duns corenta anos; tiña o pescozo

demasiado longo e delgado, e case non tiña queixo, cun par de ollos pequenos negros e vivaces e bonito cabelo dun negro intenso, abundante, levantado sobre a cabeza. Gozaba, evidentemente, ao responderlle que si ao rapaz. El gañaba, algunha vez.

Púxenme ao lado dun señor gordo, cunha cor de pel tan escura que as olleiras e as pálpebras parecían como afumadas. Tiña o cabelo grisallo, ferruxíneo, e a perilla aínda case toda negra e rizada; emanaba forza e saúde; no entanto, como se a carreira da boliña lle causase asma, alasaba sempre moito, irresistibelmente. A xente xirábase para velo; mais el raramente se daba conta; paraba daquela un intre, ollaba ao seu redor, cun sorriso nervioso, e voltaba alasar, sen poder evitalo, até que a boule non caía na rañura.

Paseniñamente, mentres o observaba, o vicio do xogo apoderouse tamén de min. Foime mal nas primeiras xogadas. Despois comecei a sentirme como nun estado de ebriedade bizarra, curiosísima: actuaba case automaticamente, por improvisadas, inconscientes inspiracións; apostaba, de cada vez, despois dos demais, no último momento, si!, e deseguida adquiría a conciencia, a certeza de que gañaría; e gañaba. Ao principio apostaba pouco, despois, pouco a pouco, máis e máis, sen conta. Esa especie de lúcida embriaguez crecía entretanto en min, sen que se enturbiase por algunha xogada fallida, porque me parecía telo case que previsto; ao contrario, algunha vez dicía para min: “Pois si, desta vez vou perder; debo perder”. Estaba como electrizado. A un certo punto, tiven a inspiración de arriscalo todo alí, e irme; gañei. Os ouvidos zoábanme; estaba todo suado, e conxelado. Pareceume que un dos croupiers, como sorprendido desa tenaz fortuna miña, observábame. Na excitación en que me encontraba, sentín na ollada daquel home como un desafío, e arrisquei todo de novo, o que tiña de meu e o que gañara, sen pensalo dúas veces; a man fóiseme ao mesmo número de antes, o 35; estiven por retirala; mais non, alí, alí de novo; como se alguén mo tivese ordenado.

Pechei os ollos, debía estar palidísimo. Fíxose un grande silencio, e pareceume que se facía só por min, como se todos estiveron suspendidos na miña ansia terríbel. A boule xirou, xirou unha eternidade, cunha lentitude que exacerbaba particulamente a insosteníbel tortura. Ao final caeu.

Esperábame que o croupier, coa voz habitual (pareceume afastadísima), tivese que anunciar:

- Trentecinq, noir, impair et passe! Collín o diñeiro e debín afastarme, como un borracho. Caín sentado no diván, brizado;

apoiei a cabeza contra o encosto, por unha necesidade imprevista, irresistíbel, de dormir, de recuperarme cunha soneca. E xa case non era quen de aguantar máis, cando sentín enriba un peso, un peso material, que logo me fixo despertar. Canto gañara? Abrín os ollos, mais tiven que pechalos inmediatamente; a cabeza dábame voltas. O calor, alí dentro, era abafante. Como! Xa era de noite! Entrevira as luces acesas. E entón durante canto tempo xogara? Erguínme devagar; saín.

Fóra, no vestíbulo, aínda era de día. A frescura do aire fortaleceume.

Bastante xente paseaba por alí; algúns meditabundos, solitarios; outros, en parellas, en tríos, parolando e fumando.

Eu observaba a todos. Novo no lugar; incómodo aínda, teríame gustado parecer tamén polo menos un pouco como da casa: e estudaba aqueles que me parecían máis desenfadados, mesmo se, cando menos o esperaba, algún deles, eh, empalidecía, fixaba os ollos, enmudecía, guindaba ao chan o cigarro e, entre os risos dos compañeiros, escapaba dalí; volvía entrar na sala de xogo. Por que rían os compañeiros? Sorría tamén eu, instintivamente, ollando como se fose parvo.

- À toi, mon chéri - sentín que me dicían, devagar, cunha voz feminina, un pouco rouca.

Deime a volta e vin unha desas mulleres que sentaran antes ao redor da mesa, que me tendía, riseira, unha rosa. Gardaba a outra para si: acaba de compralas no posto de flores, alí, no vestíbulo.

Tiña logo un aspecto tan eslamiado e de tolo? Asaltoume unha ira violenta; rexeitei, sen agradecerllo, e fixen por arredarme dela;

mais ela colleume por un brazo, rindo e – finxindo comigo, diante dos outros, un trato confidencial – faloume baixo, apresuradamente. Pareceume comprender que me propuña apostar con ela, tendo asistido pouco antes aos meus afortunados lances: ela, conforme as miñas indicacións, apostaría por min e por ela.

Zafeime dela, desdeñosamente, e deixeina alí plantada. Pouco despois, volvendo a entrar na sala de xogo, vina conversando cun señor baixiño,

moreno, barbudo, cos ollos un pouco birollos, con aspecto de español. Déralle a rosa que pouco antes me ofrecera a min. Por un certo movemento de ambos, deime conta de que falaban de min, e púxenme en garda.

Entrei noutra sala, achegueime á primeira mesa, mais sen intención de xogar; pois ben, de alí a pouco, aquel señor, xa sen a muller, achégase tamén el á mesa, facendo como se reparase en min.

Púxenme daquela a fitalo firmemente, para facerlle entender que me dera ben conta de todo, e que comigo, polo tanto, enganárase.

Mais este non tiña a aparencia dun trampulleiro. Vin que apostaba, e forte: perdeu tres xogadas consecutivas; pechaba repetidamente as pálpebras, se cadra polo esforzo que lle custaba a vontade de ocultar a turbación. Á terceira xogada perdida, ollou para min e sorriu.

Deixeino alí, e voltei á outra sala, á mesa onde pouco antes gañara. Os croupiers revezáranse. A muller estaba alí, no posto de antes. Mantívenme atrás,

para non deixarme ver, e vin que ela xogaba modestamente, e non todas as partidas. Achegueime; ela albiscoume; estaba a piques de xogar e demorouse, esperando evidentemente a que eu xogase, para apostar onde eu apostase. Mais esperou en van. Cando o croupier dixo: - Le jeu est fait! Rien ne va plus ! – olleina, e ela ergue un dedo, para ameazarme de brincadeira. Durante bastantes voltas non xoguei; despois, animándome de novo á vista dos outros xogadores, e sentindo que se acendía outra vez en min a inspiración de antes, non me preocupei máis por ela e púxenme a xogar.

Por que misteriosa suxestión seguía tan infalibelmente a variabilidade imprevisíbel nos números e nas cores? Era só prodixiosa adivinación inconsciente, a miña? E como se explican daquela algunhas loucas obstinacións, loucas cando menos, cuxo recordo me provoca arrepíos aínda, considerando que eu aventuraba todo, todo, incluso tamén a vida, nesas xogadas, que eran auténticos desafíos á sorte? Non, non: eu tiven incluso o sentimento dunha forza case diabólica en min, neses momentos, pola cal domaba, atiraba a fortuna, ligaba ao meu o seu capricho: e non estaba só en min esta convicción; propagárase tamén entre os outros,

rapidamente; e xa case todos seguían o meu xogo arriscadísimo. Non sei durante cantas voltas pasou o vermello, no cal teimaba en apostar; apostaba no cero, e saía o cero. Até o punto que aquel rapaz, que sacaba o seu diñeiro do peto dos pantalóns, espabilou e entusiasmouse; aquel señor gordo alasaba máis que nunca. A axitación crecía por momentos ao redor da mesa; eran ruidos de impaciencia, arranques de breves xestos nerviosos, un furor apenas contido, aungustioso e terríbel. Os mesmos croupiers perderan a súa ríxida impasibilidade.

De repente, frente a unha punzada formidábel, tiven como unha vertixe. Sentín gravar sobre min unha responsabilidade tremenda. Estaba pouco menos que en xexún desde a mañá, e todo eu vibraba, tremaba por unha longa e violenta emoción. Non puiden resistir máis e, despois desa xogada, recuei, vacilante. Sentín que me agarraban por un brazo. Emocionadísimo, cos ollos que botaban lume, aquel españolito barbudo e corpulento quería a todo custo reterme: - Velaquí por que; eran as once e cuarto; os croupiers convidaban ás tres últimas xogadas: rebentaríamos a banca!

Falábame nun italiano bastardo, moi cómico, e como eu xa non coordenaba máis, teimei en responderlle na miña lingua:

- Non, non, basta! Non podo máis. Deixe que me vaia, señor. Deixoume ir, mais veume detrás. Subiu comigo no tren de volta a Niza, e quixo

absolutamente que cease con el e que me aloxase no seu mesmo hotel. Non me disgustou moito ao principio a admiración case tímida que aquel home

parecía contentísimo de tributarme, como a un taumaturgo. Ás veces a vaidade humana non rexeita subir a un pedestal de tal consideración que incluso ofende, nin ao incenso acedo e cheirento de certos indignos e mesquiños incensorios. Era como un xeneral que vencera unha batalla moi amarga e desesperada, aínda que de casualidade, sen saber como. Xa comezaba a sentilo, a volver a min, e pouco a pouco crecía o fastidio que me provocaba a compañía dese home.

Porén, por mais que fixese, ao chegar a Niza non me dei liberado del; tiven que ir cear con el. E daquela confesoume que a mandara el, alí no vestíbulo do casino, aquela mulleriña alegre, a quen el daba ás para que voase, aínda que non moi alto; ás en forma de billetes; é dicir, dáballe algún centenar de liras para que tentase a sorte. A mulleriña debera gañar ben aquela noite, seguindo o meu xogo, xa que á saída non se deixara ver.

- Que podo hacer? A pobre habrá encontrado algo mellor. Soi vello, yo. I doi gracias a Dios, de hecho, porque me la quitei de encima!.

Díxome que estaba en Niza desde había unha semana e que cada mañá ía a Montecarlo, onde sempre tivera, até aquela noite, unha mala sorte incríbel. Quería saber como facía eu para gañar. Debía ter comprendido o xogo ou posuir algunha regra infalíbel.

Boteime a rir e respondinlle que até a mañá daquel día non vira unha ruleta nin en pintura, e que non só non sabía en absoluto como se xogaba, mais nin sequera sospeitara de lonxe que xogaría e que gañaría daquela maneira. Aquilo desconcertábame e deslumbrábame máis que a el.

Non se deu convencido. Tanto é verdade que, cambiando habilmente de conversa (cría sen dúbida enfrentarse a unha estafa consumada) e falando con marabillosa desenvoltura nesa lingua súa medio española e medio Deus sabe que cousa, veu facerme a mesma proposta con que intentara atraerme, pola mañá, co engado desa mulleriña alegre.

- Desculpe, pero non – exclamei eu, procurando con todo atenuar cun sorriso o resentimento. – Pode vostede realmente teimar en crer que nese xogo poden existir regras ou segredos? O que fai falta é ter sorte! Tívena hoxe; podería non tela mañá, ou poderei incluso tela de novo; espero que si!.

- Mais por que usted, - perguntoume, - non quiso hose aprovecharse de su sorte?

- Eu, aprove... - Si, como le diría? Tirar partido, voilà? - Pero na medida das miñas posibilidades, señor! - Bien! – dixo el. – Podo eu por usted. Usted, a sorte; eu pondrei o dinero. - E se cadra perdemos! – concluín eu, sorrindo. – Non, non... Olle! Se vostede me cre

verdadeiramente tan afortunado, - sereino no xogo; en todo o demais, abofé que non – fagamos así: sen pactos entre nós e sen ningunha responsabilidade pola miña parte, que non quero tela, vostede aposte o seu moito onde eu o meu pouco, como fixo hoxe; e, se vai ben...

Non me deixou acabar; botou unha gargallada estraña, que quería parecer maliciosa, e dixo:

- Eh, no, señor mío! No! Hose, si, o fisen: pero mañana no lo fago seguro! Si vostede aposta forte con migo, bien! Si nó, seguro que no lo fago!. Moitas gracias!

Olleino esforzándome por comprender que quería dicir; había sen dúbida nese riso seu e nesas palabras súas unha sospeita inxuriosa para min. Turbeime, e pedinlle unha explicación.

Deixou de rir; mais permaneceulle no rostro como a pegada esvaída dese riso. - Digo que no, que no lo fago, - repetiu. – No digo máis! Batín forte cunha man na mesa e, con voz alterada, insistín: - Nada diso! É absolutamente necesario que me diga, que me explique o que quixo

dicir coas súas palabras e co seu estúpido sorriso! Eu non o entendo!. Vin que a medida que falaba empalidecía e case que enpequenecía; evidentemente

estaba a piques de pedirme desculpas. Erguínme, ofendido, dando un empurrón coas costas. - Ah, désprezoo a vostede e a súa sospeita, que non chego nin a imaxinar! Paguei a conta e saín. Coñecín un home venerábel e digno, tamén, polos singularísimos dotes de intelixencia,

de ser grandemente admirado: non o era, nin pouco nin moito, por un par de calcetíns, creo eu, claros, a cadradiños, demasiado pegados ás míseras pernas, que el teimaba en levar. A roupa que levamos, o seu corte, a súa cor, poden facer pensar de nós as cousas máis estrañas.

Mais eu sentía agora un desprezo tanto maior en canto me parecía que non vestía mal. Non tiña frac, é verdade, mais tiña un traxe negro, de luto, moi decente. E ademais, se aquel alemanucho – vestido con esa mesma roupa- puido terme tomado ao principio por parvo, até o punto que puido quitarme como se nada o meu diñeiro... daquela, como é que este agora me tomaba por un trampulleiro?

“Se cadra é por esta barbocha”, pensaba, andando, “ou por este cabelo demasiado curto...”

Procuraba entretanto un hotel calquera, para pecharme a ver canto gañara. Parecíame estar cheo de diñeiro: tiña un pouco por todas as partes, nos petos da chaqueta e dos pantalóns e nos do chaleco; ouro, prata, billetes; debían ser moitos, moitos!

Sentín que daban as dúas. As rúas estaban desertas. Pasou unha carroza vacía; subínme a ela.

Con nada fixera perto de once mil liras! Non as vía desde había tempo, e ao principio parecéronme unha grande suma. Mais despois, pensando na miña vida dun tempo, probei un grande desprezo por min mesmo. Ca! Dous anos de biblioteca, co acompañamento de todas as demais desgrazas, empobrecéranme entón até ese límite o corazón?

Comecei a picarme co meu novo veneno, ollando o diñeiro que estaba sobre a cama: “Vai, home virtuoso, pacífico bibliotecario, vai, volta a casa aplacar con este tesouro a

viúva de Pescatore. Ela crerá que o roubaches e adquirirá logo por ti unha grandísima estima.

Ou vaite para América, como pensaras nun principio, se non che parece este un digno premio á túa grande miseria. Agora poderías, así provisto; once mil liras! Que riqueza!.

Recollín o diñeiro; boteino na gaveta da cómoda, e deiteime. Mais non dei adormecido. Que podía facer, en definitiva? Voltar a Montecarlo, para devolver aquela ganancia extraordinaria? Ou contentarme con ela e gozala modestamente? E como? É quen tiña xa vontade e maneira de gozar, con aquela familia que formara? Vestiría un pouco menos pobremente a muller, que non só non se preocupaba de gustarme, senón que parecía, ao contrario, que facía de todo para parecerme fastidiosa, andando sen peitear todo o día, sen a faixa, en chinelas, e cos vestidos que lle caían por todas partes? Talvez consideraba que, por un marido coma min, xa non valía a pena porse guapa? Por outro lado, despois do grave perigo corrido no parto, non recuperara de todo a saúde. Canto ao ánimo, día a día se fixera máis xota, non só comigo, senón con todos. Este rancor e a falta dun afecto vivo e verdadeiro puxéranse como a alimentar nela unha preguiza indolente. Nin sequera se encariñara pola nena, cuxo nacemento, xunto ao daquela outra, morta aos poucos días, fora para ela unha derrota en comparación co fermoso fillo de Oliva, nacido cerca dun mes máis tarde, espléndido e sen dificultade, despois dun feliz embarazo. Todos estes desgustos, pois, e aqueles conflitos que xorden, cando a necesidade, como un gato brusco e negro se agocha sobre as cinzas dunha lareira apagada, fixeran case odiosa aos dous a conviencia. Podería con once mil liras restablecer a paz na casa e facer renacer o amor xa inicuamente asasinado desde o nacemento pola viúva de Pescatore? Parvadas! E entón? Irse a América? E por que había de ir tan lonxe buscar a Fortuna, cando ela parecía desde logo que quería deterse aquí, en Niza, sen que eu o imaxinase, diante desa tenda de aparellos de xogo? Agora o que facía falta era que me mostrase digno dela, dos seus favores, se é que verdadeiramente, como parecía, ela quería concedermos. Adiante, adiante! Ou todo ou nada. A fin de contas, volvería ser como antes. Que son once mil liras?

Así que ao día seguinte volvín a Montecarlo. Volvín durante doce días seguidos. Non tiven nin modo nin tempo de asombrarme polo favor, máis fabuloso que extraordinario, da fortuna: estaba fóra de min, como un tolo; non experimento estupor nin sequera agora, sabendo com todo a xogada que me preparaba aquela, favorecéndome desa maneira e nesa medida. En nove días cheguei a xuntar unha suma verdadeiramente enorme xogando á desesperada: despois do noveno día comecei a perder, e foi o precipicio. A inspiración prodixiosa, como se non encontrase alimento na miña xa exhausta enerxía nervosa, abandonoume. Non souben, ou mellor, non poiden parar a tempo. Parei, espabilei, non pola miña virtude, senón pola violencia dun espectáculo horrendo, non infrecuente, polo que parece, naquel lugar.

Entraba no casino a mañá do decimosegundo día, cando aquel señor de Lugano, namorado do número 12, chegou onda min, axitado e ansioso, para anunciarme, máis con xestos que con palabras, que alguén se matara pouco antes alí, no xardín. Pensei logo que fose o meu español, e sentín remorsos. Estaba seguro de que el me axudara a gañar. No primeiro día, despois da nosa discusión, non quixera apostar no que eu apostaba, e perdera sempre; nos días seguintes, véndome gañar con tal persistencia, tentara xogar coma min, mais non quixera máis, eu, entón: como guiado por unha man pola propia Fortuna, presente e invisíbel, puxérame a pasear dunha mesa a outra. Desde había dous días non o vira máis, mesmo desde que comezara a perder e se cadra porque el xa non me perseguira.

Estaba segurísimo, ao correr ao lugar que me indicaran, de que o encontraría alí, tendido no chan, morto. Mais en realidade encontrei a aquel rapaz pálido que se daba un aire de somnolenta indiferenza, mentres sacaba o diñeiro do peto dos pantalóns para apostalos sen velos sequera.

Parecía máis pequeno, alí no medio da avenida: estaba deitado, cos pés xuntos, como se se tivese botado antes, para non mancarse, ao caer; un brazo estaba pegado ao corpo; o outro, un pouco suspendido, coa man encollida e un dedo, o índice, aínda no acto de disparar. O revólver estaba pegado a esa man; máis alá, o sombreiro. Pareceume ao principio que a bala lle saira polo ollo esquerdo, onde moito sangue, agora denso, lle caía sobre a cara. Mais non: aquel sangue salpicáralle, como un pouco do nariz e das orellas; outro, en grande cantidade, chorreaba do furadiño na tempa direita, sobre a area amarela da avenida, todo callado. Unha ducia de avespas zumbábanlle ao redor; algunha ía posarse incluso alí, voraz, sobre o ollo. Entre tantos que ollaban, ninguén pensara en espantalas. Tirei do peto un pano e estendinllo sobre ese pobre rostro horribelmente desfigurado. Ninguén mo agradeceu: quitáralles o mellor do espectáculo.

Escapei dalí; voltei a Niza para partir ese mesmo día. Tiña comigo comigo ao redor de oitenta e dúas mil liras. Todo podía imaxinar, excepto que na tarde daquel mesmo día, tivese que acontecerme

tamén a min unha cousa semellante.

VII

Cambio de tren

Pensaba: “Rescatarei a Stìa, e retirareime alí, no campo, para traballar de muiñeiro. Estase mellor en contacto coa terra; e debaixo, incluso mellor. “Cada oficio, no fondo, ten algún consolo. Mesmo o ten o de enterrador. O muiñeiro pode consolarse co estrondo das moas e coa froula que voa polo aire e o cobre de fariña. “Estou seguro de que, por agora, nin un saco se rompe, alá, no muiño. Pero así que o recupere eu: “Señor Mattia, a segorella! Señor Mattia, rompeu a buxa! Señor Mattia, os dentes da bruia! “Como cando vivía a finada da mamá, e Malagna administraba. “E mentres eu atendo o muiño, o granxeiro roubará a miña fruta do campo; aínda que se me preocupo por ela, o muiñeiro roubará a maquía. E o muiñeiro por aquí, e o granxeiro por alá iranse revezando, e eu no medio, a gozar. “Sería incluso mellor que tirase do venerado arcón da miña sogra un dos vellos traxes de Francesco Antonio Pescatore, que a viúva preserva con alcanfor e pementa como santas reliquias, que vestise con el a Marianna Dondi e que a mandase a ela facer de muiñeira e estarlle enriba ao granxeiro. “O aire do campo sentaríalle certamente ben á miña muller. Quizáis algunha árbore perderá as follas, cando a vexa; os paxariños enmudecerán; esperemos que non seque o manantial. E eu continuarei de bibliotecario, moi soíño, en Santa Maria Liberale.” Así pensaba, e o tren entretanto corría. Non podía pechar os ollos, que logo me aparecía con terríbel precisión o cadáver daquel rapaz, alá, na avenida, pequeno e deitado sob as grandes árbores, inmóbiles na fresca mañá. Por esa razón debía consolarme así, con outro pesadelo, non tan sanguento, polo menos no sentido material: o da miña sogra e a miña

muller. E gozaba imaxinando a escea da chegada, despois deses trece días de desaparición misteriosa. Estaba seguro (parecíame velas!) de que ambas finxirían, ao entrar eu, a máis desdeñosa indiferenza. Apenas unha ollada, como dicindo: - “E lo’, de novo por aquí? Non romperas o espiñazo?” Caladas elas, calado eu. Pero pouco despois, sen dúbida, a viúva de Pescatore comezaría a cuspir bile, recuperando o costume que talvez perdera. De feito, levara comigo a chave da biblioteca: á noticia da miña desaparición, deberon botar a porta abaixo, por orden da policía; e ao non encontrarme alí dentro, morto, e ademais, ao non ter tampouco indicios ou novas de min, os do Concello esperarían a miña volta durante tres, catro, cinco días, unha semana; despois deberon darlle o meu posto a algún outro nugallán. Por tanto, que estaba a facer alí, sentado? Botárame de novo, eu só, ao medio dun camiño? E ben que fixera! Dúas pobres mulleres non podían ter a obriga de manter un nugallán, carne de caldeiro, que escapaba así, quen sabe para que outras proezas, etc., etc. Eu, sen abrir a boca. Devagar, a bile de Marianna Dondi crecía, por ese silencio meu desdeñoso, crecía, fervía, estoupaba: - e eu, aínda alí, sen abrir a boca!. A un certo punto, tiraría do peto do peito a carteira e poríame a contar sobre a mesiña os meus billetes de mil: aquí, aquí, aquí e aquí… Abertura de ollos e de boca de Marianna Dondi e tamén de miña muller. A continuación: “ - Onde os roubaches? “ - ... setenta e sete, setenta e oito, setenta e nove, oitenta, oitenta e un; cincocentos , seiscentos, setecentos; dez, vinte, vinte e cinco; oitenta e un mil setecentos vinte e cinco liras, e corenta céntimos no peto.” Recollería os billetes en silencio, volveríaos meter na carteira e ergueríame. “ – Non me queredes máis na casa? Pois ben, moitas grazas! Voume; que vos vaia ben.” Ría, pensando naquilo. Os meus compañeiros de viaxe observábanme e sorrían tamén eles, às agachadas. Daquela, por asumir un comportamento máis serio, púñame a pensar nos meus acredores, entre os que tería que repartir aqueles billetes. Ocultalos, non podía. E por outro lado, de que me servirían, ocultos? Gozalos, abofé que eses cans non me ían deixar gozalos. Para recuperarse alí, por medio do muiño da Stìa e dos froitos do pazo, tendo que pagar tamén a administración, que por outro lado comía todo por dous (como dúas eran tamén as moas do muíño), quen sabe cantos aínda terían que agardar. Agora, se cadra, cunha oferta en metálico, quitaríamos de enriba cun bo acordo. E botaba contas: “Tanto para o tábano de Recchioni, tanto para Filippo Brìsigo, e gustaríame que os necesitase para pagar o seu funeral: non chucharía máis o sangue aos pobres!; tanto para Cichin Lunaro, o turinés; tanto para a viúva de Lippani... Queda alguén máis? He! Tes ganas! Della Piana, Bossi e Margottoni... eis todas as miñas ganancias!”.

Gañara para eles en Montecarlo, a fin de contas! Que rabia por eses dous días de perdas! Agora sería de novo rico, … rico!

Ceibaba agora grandes suspiros, que facían sorrir aínda máis aos meus compañeiros de viaxe. Pero eu non tiña acougo. Era inminente a noite: o aire parecía de cinzas; e o agobio da viaxe era insoportábel.

Na primeira estación italiana comprei un xornal coa esperanza de que me fixese adormecer. Abrino, e á luz da lampadiña eléctrica, púxenme a ler. Tiven así o consolo de saber que o castelo de Valençay, sacado en subhasta pública por segunda vez, fora adxudicado ao señor conde De Castellane, pola suma de dous millóns e trescentos mil francos. O terreno ao redor do castelo era de dous mil oitocentos hectáreas: a máis vasta de Francia.

“Pouco máis ou menos que a Stìa...” Lin que o emperador de Alemaña recibira en Potsdam, a mediodía, a embaixada

marroquina, e que á recepción acudira o secretario de estado, barón de Richtofen. A misión, presentada a continuación á emperatriz, desenvolvérase durante o almorzo, e quen sabe canto devoraría!.

Tamén o Tsar e a Tsarina de Rusia recibiran en Peterhof unha misión especial tibetana, que presentara ás SS. MM os presentes do Lama.

“Os presentes do Lama?” pregunteime, pechando os ollos, pensativo. “E cales serán?” Somníferos: porque adormecín. Pero somníferos de escaso efecto; de feito, acordei

axiña, por unha sacudida do tren, que paraba noutra estación. Ollei o reloxo; eran as oito e cuarto. Nunha hora, por tanto, chegaría. Tiña o xornal aínda na man e deille a volta para buscar na segunda páxina algún

presente mellor que os do Lama. Os ollos fóronme para un

SUICIDIO

así, en negrita. Pensei logo que podía tratarse aquel de Montecarlo, e apureime a ler. Mais pareime sorprendido na primeira liña, impresa en miudísimos caracteres: “Envíanos un telégrafo desde Miragno”. “Miragno? E quen se suicidaría na miña vila?” Lin: “Onte, sábado 28, foi encontrado na canle dun muiño un cadáver en avanzado estado de descomposición...” De repente, nublóuseme a vista, cando me pareceu distinguir na seguinte liña o nome do meu pazo; e como cun único ollo lía a duras penas aquela letra miúda, púxenme de pé para estar máis perto da luz. “...descomposición. O muiño está situado no chamado pazo da Stìa, aproximadamente a dous quilómetros da nosa cidade. Tras acudir ao lugar a autoridade xudicial acompañada doutra xente, o cadáver foi extraído da canle, a efeitos legais e para ser inspeccionado. Máis tarde, foi recoñecido como o do noso...” O corazón saltoume á boca e mirei, inquieto, os meus compañeiros de viaxe, que dormían todos. “Tras acudir ao lugar... máis tarde... como o do noso bibliotecario Mattia Pascal, desaparecido desde había bastantes días. Causa do suicidio: problemas financeiros”. “Eu? ... Desaparecido?... recoñecido... Mattia Pascal...” Relín con semblante alterado e co corazón axitado non sei cantas veces máis aquelas poucas liñas. Nun primeiro impulso, todas as miñas enerxías vitais se sublevaron violentamente para protestar: como se aquela noticia, tan irritante na súa impasíbel laconicidade, poidese ser verdade tamén para min. Ora ben, se non para min, sei que o era para os outros; e a certeza que da miña norte tiñan estes outros era para min unha humillación insoportábel, constante, esmagadora... Mirei de novo os meus compañeiros de viaxe e case que eles tamén, alí, baixo os meus ollos, descansaban naquela certeza; tiven a

tentación de sacudilos das súas incómodas e penosas posturas; sacudilos, espertalos, berrarlles que non era verdade.

“Como era posíbel?” E relín unha vez máis a asombrosa noticia. Non aguantaba máis. Gustaríame que o tren parase, gustaríame que caese polo acantilado: ese andar seu monótono, propio dun autómata duro, xordo e pesado, facía que o meu nerviosismo crecese por momentos. Abría e pechaba as mans arreo, cravava as uñas nas palmas, embrullaba o xornal; púñao en orde para reler a noticia que xa sabía de memoria, palabra por palabra. “Recoñecido! Mais como é posíbel que me recoñecesen? ... En avanzado estado de descomposición... puag!.” Vinme por un momento alí, na auga verdosa da canle, mollado, inchado, horríbel, aboiando... Por un repulsión instintiva, cruzei os brazos sobre o peito e apalpeime coas mans, aperteime: “Eu, non; eu, non... Quen sería? Parecíase a min, seguro... Quizais tivese tamén barba, como a miña… a mesma complexión ca min… E recoñecéronme!... Desaparecido desde había bastantes días… Pois si! Pero a min gustaríame saber, gustaríame saber quen se apurou a recoñecerme. Será posíbel que aquel desgrazado se parecese tanto a min? Tal cal? Debeu ser ela, quizais, ela, Marianna Dondi, a viúva de Pescatore: Oh! Pescoume axiña, logo me recoñeceu ! Non lle parecería verdade, como non. – É el, é el, meu xenro! Ai, pobre Mattia! Ai, meu pobre filliño! – E quizais até se botou a chorar; poríase de xeonllos a carón do cadáver dese coitado, que non puido ceibarlle unha patada e berrarlle: - Sácateme de aí!: eu non te coñezo! –.” Tremaba. Finalmente, o tren detívose noutra estación. Abrín a porta e lanceime, coa idea confusa de facer algo, axiña: un telegrama urxente para desmentir aquela noticia. O salto brusco con que me lancei desde o vagón salvoume: como se me tivese quitado da cabeza aquela lideira estúpida, entrevín nun relámpago... claro que si! a miña liberación, a liberdade, unha nova vida!. Tiña comigo oitenta e dúas mil liras, e non tiña que darllas a ninguén! Estaba morto, estaba morto: xa non tiña débedas, xa non tiña muller, xa non tiña sogra: ninguén! libre! libre! libre! Que máis quería?. Pensando desta maneira, debín permanecer nunha posición estrañísima, alá, no banco daquela estación. Deixara aberta a porta do vagón. Vin ao meu redor bastante xente, que me berraba non sei o que; finalmente, alguén me moveu e empurroume, berrándome máis forte: - O tren vaise! - Pois deixe, deixe que se vaia, amigo! – berreille eu, á miña vez. – Cambio de tren!. Asaltárame nese instante unha dúbida: a dúbida de que aquela noticia xa fora desmentida; de que ao mellor xa se recoñecera o erro, en Miragno; de que xa tivesen aparecido todos os parentes do verdadeiro morto para corrixir a falsa identificación. Antes de alegrarme tanto, tiña que asegurarme ben, ter noticias precisas e detalladas. Mais como conseguilas? Procurei o xornal nos petos. Deixárao no tren. Volvínme para ollar a plataforma deserta, que cobregueaba brillante durante un treito na noite silenciosa, e sentinme perdido, no baleiro, naquela mísera estación de paso. Unha dúbida máis forte asaltoume, daquela: e non sería un soño? Pero non: “Envíannos un telégrafo desde Miragno. Onte, sábado 28...”

Estaba claro: podía repetir o telegrama de memoria, palabra por palabra. Non tiña dúbida!. E porén, si, era demasiado pouco, non podía bastarme. Ollei a estación; linlle o nome: ALENGA. Encontraría naquela vila máis periódicos? Acordoume que era domingo. En Miragno, por tanto, aquela mañá, saía Il Foglietto, o único periódico que alí se imprimía. Debía procurarme a todo custo unha copia. Alí encontraría todas as noticias detalladas que me facían falta. Mais como esperaba encontrar en Alenga Il Foglietto? Pois ben, enviaría un telegrama cun nome falso á redacción do xornal. Coñecía o director, Miro Colzi, Lodoletta10, como todos o chamaban en Miragno desde que de rapaz publicara con este simpático título o seu primeiro e último libro de poesía. E non sería para o Lodoletta un acontecemento aquela petición de exemplares do seu periódico desde Alenga? Seguramente, a noticia mais “interesante” da semana, e por iso o prato máis forte dese número, debía ser o meu suicidio. E non me exporía entón ao perigo de que a miña insólita petición fixese nacer nel algunha sospeita? “E como?” pensei a continuación. “Ao Lodoletta non se lle debe pasar pola cabeza que eu non me afogase realmente. Buscará unha explicación para a petición nalgún outro prato forte do seu número de hoxe. Desde hai tempo combate sen cuartel contra o Concello pola condución da auga e pola implantación do gas. Crerá que se debe máis a esta “campaña” súa.” Entrei na estación. Por sorte, o condutor do único carromato, o do correo, estaba aínda alí, a parolar cos empregados ferroviarios: a aldea estaba a uns tres cuartos de hora en carromato desde a estación, e a pista era toda en subida. Subín a aquela decrépita tartana escangallada, sen faros, e para adiante na escuridade. Tiña tantas cousas en que pensar; porén, por momentos, a violenta impresión recibida ao ler aquela noticia atinxíame tan de perto e acordábame novamente naquela negra, descoñecida soidade, que me sentía entón, por un momento, no baleiro, como pouco antes á vista da plataforma deserta; sentíame terribelmente libre da vida, supervivinte a min mesmo, perdido, á espera de vivir alén da morte, sen albiscar aínda de que maneira. Perguntei, para me distraer, ao conductor, se había un quiosco de xornais en Alenga: - Como di? Non señor! - Non se venden xornais en Alenga? - Ah, si señor. Véndeos o farmacéutico, Grotanelli. - Hai un hotel? - Ten a pousada de Palmentino. Baixara do banco para aliviar un pouco a vella égua, que bufaba cos fociños no chan. Apenas o distinguía. A un certo punto acendín a cachimba e vino, daquela, como a saltos, e e pensei: “Se soubese a quen leva...”. Mais logo redirixín a min mesmo a pregunta: “Que a quen leva? Nin eu mesmo o sei. Quen son eu, agora? Teño que pensalo. Polo menos un nome, un nome si que o necesito axiña, para asinar o telegrama e non sentirme despois incómodo se mo piden na pousada. Chegará con que pense só nun nome. Por agora. A ver, vexamos. Como me chamo?” Nunca tería imaxinado que me costaría tanta dificuldade e que me suscitaría tanto nerviosismo a escolla dun nome, e especialmente a dun apelido! Barallaba sílabas, así, sen pensar: saían certos apelidos, como: Strozzani, Parbetta, Martoni, Bartusi,... que me enervaban aínda máis. Non lles encontraba ningunha propiedade, ningún sentido. Como se, no fondo, os

10 Laverquiña.

apelidos tivesen que telo… fóra! Un calquera… Martoni, por exemplo, por que non? Carlo Martoni… Eh, meu dito, meu feito! Pero pouco despois sacudía os ombros: “Si, Carlo Martello...”11. E o nerviosismo recomezaba. Cheguei á vila sen terme decidido por ningún. Felizmente, alí, onda o farmacéutico, había tamén un oficial telegrafista, un carteiro, un tendeiro, un papeleiro, un quiosqueiro, o habido por haber, e aínda máis, e non necesitei o nome. Comprei unha copia dos poucos xornais que lles chegaban; xornais de Xénova: Il Caffaro e Il Secolo XIX; pregunteille entón se non tería Il Foglietto de Miragno. Tiña unha cara de coruxa, este Grotanelli, cun par de ollos moi redondos, como de vidro, e baixaba a cada pouco, case como con mágoa, certas pálpebras cartilaxinosas. - Il Foglietto? Non o coñezo. - É un periodicucho da provincia, semanal –, expliqueille. – Gostaríame conseguilo. O número de hoxe, quero dicir. - Il Foglietto? Non o coñezo – teimaba en repetir. - Está ben! Non importa que vostede non o coñeza: eu págolle os gastos dun xiro telegráfico á redacción. Querería ter dez, vinte copias, mañá ou canto antes. É posíbel? Non respondía: cos ollos fixos, sen ollar, repetía aínda: - Il Foglietto?... Non o coñezo -. Finalmente, decidiuse a mandar o xiro telegráfico ao meu ditado, indicando como remitente a súa farmacia. E ao día seguinte, despois dunha noite de insomnio, convulsa por unha tempestuosa maruxía de pensamentos, alá, na pousada de Palmentino, recibín quince copias do Foglietto. Naqueles dous xornais de Xénova que, apenas ficara só, apurei a ler, non encontrara ningunha mención. Tremábanme as mans ao abrir Il Foglietto. Na primeira páxina, nada. Procurei nas dúas interiores, e logo me saltou aos ollos un sinal de loito na terceira páxina e, debaixo, en letras grandes, o meu nome. Así:

MATTIA PASCAL Non se tiñan noticias del desde había algúns días: días de tremenda consternación e de inenarrábel angustia para a desolada familia; consternación e angustia compartida pola maior parte da nosa cidadanía, que o amaba e o estimaba por ser unha alma bondadosa, pola xovialidade do seu carácter e por aquela modestia natural, a cal lle permitira, xunto con outros dotes, soportar sen desánimo e con resignación o seu destino adverso, polo cal desde a despreocupada riqueza se vira reducido nestes últimos tempos a unha humilde condición. Cando, despois do primeiro día da inexplicábel ausencia, a familia asustada se dirixiu até a Biblioteca Boccamazza, onde el, celosísimo no seu traballo, transcurría case todo o día, enriquecendo con doctas lecturas o seu vivaz intelecto, encontrou pechada a porta; inmediatamente, ante esta porta pechada, xurdiu negra e inquieta a sospeita, unha sospeita que se impuxo logo á esperanza - que durou bastantes días, mais que foi minguando pouco a pouco - de que se tivese afastado da vila por algunha razón que só el coñecía. Ai Deus! Desgrazadamente, a verdade debía ser outra!. A perda recente da súa nai, tan querida, ao mesmo tempo que a súa única filla; despois, a perda dos seus bens convulsionara profundamente o ánimo do noso pobre amigo. Tanto que, aproximadamente tres meses atrás, xa unha primeira vez, con nocturnidade, el tentara pór fin

11 Coñecido entre nós como “Carlos Martel”, mordomo merovínxio e vencedor dos musulmáns en Poitiers.

aos seus míseros días, alí, precisamente na canle do muíño, que lle lembraba os pasados esplendores da súa casa e o seu tempo feliz. ... Nessun dolor maggiore Che ricordarsi del tempo felice

Nella miseria12 Era o que nos contaba, con bágoas nos ollos e saloucando, diante do cádaver desfeito e

pingando, un vello muiñeiro, fiel e devoto á familia dos antigos patróns. Caera a noite, lúgubre. Un farol vermello fora pousado no chan, a carón do cadáver vixiado por dous Reali Carabinieri e o vello Filippo Brina (mencionámolo en testemuño de admiración) falaba e choraba connosco. Aquela noite conseguira impedir que o infeliz levase a efecto o violento propósito: pero xa non estivo alí Filippo Brina, disposto a impedilo, esta segunda vez. E Mattia Pascal xaceu toda unha noite e metade do día seguinte, na canle daquel muiño.

Non tentamos sequera describir a desgarradora escea que seguiu no lugar, cando antonte, no lusco fusco, a viúva desconsolada encontrou diante os deplorábeis restos irrecoñecíbeis do seu querido esposo, que saíra ao encontro da filla.

Toda a vila participa do seu profundo pesar e quixo demostralo acompañando até a derradeira morada o cadáver, a quen o noso asesor municipal cavaliere Pomino dirixiu unhas breves e comovidas palabras de despedida.

Facemos chegar á pobre familia inmersa en tanto loito, ao irmán Roberto lonxe de Miragno, o noso máis sentido pésame, e co corazón roto dicimos por derradeira vez ao noso bo Mattia: - Vale, querido amigo, vale! M.C.

Mesmo sen esas dúas iniciais tería recoñecido ao Lodoletta como o autor da

necrolóxica. Mais debo confesar, antes de nada, que a vista do meu nome alí impreso, debaixo

daquela tira negra, por máis que o agardase, non só non me alegrou en absoluto, senón que acelerou de tal xeito os batidos do meu corazón que, despois dunhas poucas liñas tiven que interromper a lectura. A “tremenda consternación e a inenarrábel angustia” da miña familia non me fixeron rir, nin o amor e estimación dos meus concidadáns polas miñas boas virtudes, nin o meu celo polo traballo. A lembranza daquela tristísima noite na Stìa, despois da morte de miña nai e da miña nena, fora como unha proba, quizais a máis forte, do meu suicidio, soprendeume ao principio, como unha imprevista e sinistra relación do caso; máis tarde causoume remorsos e desacougo.

Pero non, eu non me matara, nin pola morte de miña nai nin pola da miña filliña, por moito que naquela noite tivese a idea! Escapara daquilo, é verdade, desesperadamente; mais aquí estaba, volvía agora dun casino, onde a Fortuna me sorrira da maneira máis estraña e onde continuaba a sorrir; e outra persoa, no entanto, matárase por min, outro, seguramente un forasteiro, a quen eu roubaba o pranto dos afastados parentes e dos amigos, e condenaba – oh, supremo escarnio! - a sufrir o que non lle pertencía, falso pranto, e até o eloxio fúnebre do empoado do cavaliere Pomino!

Esta foi a primeira impresión da lectura da miña necrolóxica no Foglietto.

12 “Ningunha dor é maior/que lembrar os tempos felices/na miseria.” Son versos de Dante, pertencentes ao canto V do Inferno, da Divina Comedia, e coñecido polos amantes protagonistas, Paolo e Francesca.

Mais despois pensei que aquel pobre home non morrera desde logo pola miña causa, e e que eu, aparecendo, non podería facer que el revivise tamén; pensei que, ao aproveitar a súa morte, eu non só non estafaba en absoluto os seus parentes, senón que aínda lles facía un favor: para eles, de feito, o morto era eu, non el, e eles podían crelo desaparecido e esperar aínda velo reaparecer calquera día.

Quedaban miña muller e miña sogra. Tiña entón que acreditar na súa mágoa pola miña morte, en toda aquela “inenarrábel angustia”, nesa “dor desgarradora” do fúnebre prato forte do Lodoletta? Bastaba, por Deus, con abrir pouco a pouco un ollo ao pobre morto, para se decataren de que non era eu; e mesmo admitindo que os ollos ficasen no fondo da canle, home!, unha muller, se non é á mantenta, non pode confundir tan facilmente outro home co seu propio marido.

Apuraranse a recoñecerme nese morto? A viúva de Pescatore esperaba agora que Malagna, conmovido e quizáis non exento de remorsos polo meu bárbaro suicidio, fose no auxilio da pobre viúva? Pois ben: contentas elas, máis contento eu!.

“Morto? afogado? Unha cruz, e non se fale máis do asunto!” Erguinme, estriquei os brazos e ceibei un longuísimo suspiro de alivio.

VIII Adriano Meis

Rapidamente, non tanto por enganar os demais, que quixeran enganarse eles sós, cunha lixeireza talvez non deplorábel no meu caso, mais certamente non digna de encomio, como por obedecer á Fortuna e satisfacer unha auténtica necesidade, púxenme a facer de min outro home. Pouco ou nada tiña que louvarme aquel desgrazado ao que quixeran facer acabar á forza e miserabelmente na canle dun muiño. Despois de facer tantas parvadas, sei que el non se merecía unha sorte mellor. Ora ben, teríame gustado que, non só exteriormente, máis tamén intimamente, non ficase xa en min ningunha pegada del. Agora estaba só, e máis só de como estaba non podería estalo no mundo, liberado no presente de calquera atadura e de calquera obriga, libre, novo e absolutamente dono de min, xa sen o peso do meu pasado, e co porvir diante, che podería forxar ao meu gusto. Ai, un par de ás! Que leve me sentía!. A visión que os pasados acontecementos me deran da vida, non tiñan xa para min máis razón de ser. Debía adquirir unha nova visión da vida, sen valerme sequera minimamente da triste experiencia do defunto Mattia Pascal. Era a miña vez: podía e debía ser o artífice do meu novo destino, na medida que a Fortuna quixera concederme. “E ante todo,” dicíame a min mesmo, “cuidarei desta liberdade miña: levareina de paseo polas rúas planas e sempre novas e non a farei endosar ningún vestido pesado. Pecharei os ollos e seguirei para adiante, así que o espectáculo da vida se me presente nalgún punto desagradábel. Procurarei facerme canto antes coas cousas que se adoitan chamar inanimadas, e irei á procura de belas vistas, de lugares amenos e tranquilos. Dareime pouco a pouco unha

nova educación; transformareime con amoroso e paciente estudo, de maneira que, ao final, poida dicir non só que vivín dúas vidas, senón que fun dous homes. Xa en Alenga, para comezar, entrara, poucas horas antes da partir, nun barbeiro, para arranxar a barba: teríame gustado quitala toda, alí mesmo, xunto co bigote: mais o temor de suscitar algunha sospeita naquela viliña me detivera. O barbeiro era tamén xastre, vello, cos cadrís case que agarrotados polo longo costume de andar engruñado, sempre na mesma postura, e levaba os lentes sobre a punta do nariz. Máis que un barbeiro debía ser xastre. Caeu como un praga divina sobre aquela barbocha que xa non me pertencía, armado cunhas tesoiras de mestre laneiro, e que debía aguantar en punta coa outra man. Non me arrisquei sequera a abrir a boca: pechei os ollos, e non os volvín abrir até que sentín que me sacudían moi devagar. O bo do home, todo suado, ofrecíame un espelliño para que lle poidese dicir se o fixera ben. Pareceume demasiado!. - Non, grazas, - esquiveino. – Deixe estar. Non querería asustalo. Arregalou moito os ollos, e: - A quen? – preguntou. - Pois a este espelliño. Que bonito! Debe ser antigo... Era redondo, co mango de óso incrustado: quen sabe que historia tería e de onde e como tería acabado alí, onda aquel xastre-barbeiro. Mais en fin, por non disgustar o seu dono, que seguíame a ollarme asombrado, púxeno debaixo dos ollos. Que se o fixera ben! Presentín, por aquela primeira destragueira, que monstruo ía liberarse pola necesaria e radical alteración nas feizóns de Mattia Pascal!. Eis unha nova razón para odialo!. O queixo pequenísimo, en punta e reabsorbido, que el escondera durante tantos, tantos anos debaixo daquela barbocha, pareceume unha traición. Agora tiña que levalo ao descuberto, aquela cousiña ridícula!. E que nariz me deixaba en herdanza! E ese ollo! “Ah, este ollo,” pensei, “tan extasiado cara a un lado, seguirá sendo o mesmo na miña nova cara”. Non poderei facer outra cousa que ocultalo o mellor posíbel detrás dun par de lentes de cor, que axudarán para, por así dicir, facer máis amábel o meu aspecto. Deixarei crecer o cabelo e, con esta bonita e ampla fronte, cos lentes e todo barbeado, hei parecer un filósofo alemán. Con levita e sombreiro de aba larga. Non había un termo medio: con ese aspecto, filósofo tiña que selo á forza. En fin, paciencia: dotaríame dunha discreta filosofía riseira para aturar esta pobre humanidade que, por moito que tivese en mente esforzarme, parecíame difícil que non tivese que parecerme un pouco ridícula e mesquiña. O nome case que mo suxeriron no tren que partía en poucas horas de Alenga cara a Turín. Viaxaba con dous señores que discutían animadamente sobre iconografía cristiana, na cal demostraban ser moi eruditos, para un ignorante coma min. Un, o máis xove, coa cara pálida, oprimida por unha mesta e rubia barba, parecía experimentar unha grande e particular satisfacción en referir a noticia que el consideraba antiquísima, defendida desde Xustino Mártir, desde Tertuliano e desde non sei cantos máis, pola cal Cristo tería sido feísimo. Falaba cun vozarrón cavernoso, que constrastaba estrañamente co seu aire de inspirado. - Pois si, pois si, feísimo! feísimo!. Pero tamén Cirilo de Alexandría!. Seguro, Cirilo de Alexandría chega incluso a afirmar que Cristo era o máis feo dos homes.

O outro, que era un velliño moi delgado, tranquilo na súa ascética escualidez, mais cun pregue na boca que traicionaba a subtil ironía, sentado case de costas, co pescozo tendido como baixo un xugo, sostiña pola contra que non había que fiarse dos testemuños máis antigos. - Porque a Igrexa, nos primeiros séculos, toda empeñada en materializar a doutrina e o espírito do seu inspirador, preocupábase ben pouco, iso é, ben pouco da súa aparencia corporal. A un certo punto, deron en falar da Verónica e das dúas estatuas da cidade de Cesarea, que se crían representacións de Cristo e da muller con hemorraxias13. - Si home si! – saltou o xoven barbudo. – Pero se xa non hai dúbidas! Esas dúas estatuas representan o emperador Adriano coa cidade de xeonllos aos seus pés. O velliño seguía a defender pacificamente a súa opinión, que debía ser contraria, porque o outro, inquebrantábel, ollando para min, teimaba en repetir: - Adriano! - Beroníke, en grego. Beroníke, e daí Verónica... - Adriano! (a min). - Ou ben, Veronica, vera icon: unha deturpación moi probábel... - Adriano! (a min). - Porque a Beroníke dos Actos de Pilato14... - Adriano! Repetiu así, Adriano!, non sei ben cantas veces, sempre cos ollos dirixidos a min. Cando baixaron os dous na estación e me deixaron só no compartimento, asomeime á xanela, para seguilos coa vista: mentres se afastaban continuaban a discutir. Mais a un certo punto, o velliño perdeu a paciencia e botou a correr. - Quen o dixo? – preguntoulle forte o xove, firme, con aire desafiante. O outro volveuse daquela para berrarlle: - Camillo De Meis! Pareceu que tamén me berraba a min aquel nome, a min, que entretanto estaba a repetir mecanicamente: - Adriano... - . Descartei logo aquel de e quedeime co Meis. “Adriano Meis! Si... Adriano Meis: soa ben...” Pareceume tamén que este nome acaíalle ben á cara barbeada e ás lentes, ao cabelo longo e ao sombreiro e mais á levita que tería que levar. “Adriano Meis. Moi ben!. Bautizáronme.” Extirpada limpamente en min toda memoria da vida anterior, resolto o ánimo pola decisión de recomezar desde ese punto unha nova vida, eu estaba como posuído e animado por unha fresca alegría infantil; sentíame inocente de novo, coa conciencia transparente e o espírito áxil do meu novo eu. Entretanto, o meu ser brincaba de alegría por esta nova liberdade. Non vira nunca así homes e cousas; o aire entre eles e eu despexárase de repente; e presentábanseme tan fáciles e leves as novas relacións que debían establecerse entre nós, porque ben pouco ía necesitar xa pedirlles para a miña íntima satisfacción. Oh, deliciosa levidade do ser! Serena, inefábel ebriedade! A Fortuna librárame de todo enredo, de repente, separárame da vida común e convertido en espectador alleo da loita en que os demais se debatían aínda, e avisaba dentro de min:

13 Vide Mateo 9: 18-26. 14 Evanxello apócrifo do ciclo da Paixón de Xesús, tamén coñecido como o Evanxello de Nicodemo.

“Verás, verás como che ha parecer curiosa, agora, ao vela así desde fóra! Velaí vai un que se envenena e fai enfadar un pobre velliño, ao defender que Cristo era o máis feo dos homes...”. Sorría. Dábame por sorrir así, a todo e por calquera cousa: ás árbores do campo, por exemplo, que me saían ao encontro con extrañísimas posturas na súa fuga ilusoria; ás vilas esparexidas aquí e alá, onde me gustaba imaxinar colonos suando os sete suares, a rosmar pola néboa inimiga das oliveiras, cos brazos erguidos e os puños pechados contra un ceo que non quería mandar auga; e sorríalle aos paxariños que bandeaban, espantados por aquele couso negro que corría polo campo, rumoroso; ao ondear dos filos telegráficos, polos que pasaban certas noticias cara aos xornais, como aquela de Miragno, do meu suicido no muiño da Stìa; ás pobres mulleres dos peóns ferroviarios que presentaban a bandeirola enrolada, embarazadas e co chapeu do marido na cabeza. Porén, a un certo punto, foime a vista ao anel de casado que cinxía aínda o anular da man esquerda. Recebín unha fortísima impresión: pestanexei e apertei unha man contra a outra, tentando arrancarme aquela argoliña de ouro, así, ás agachadas, para non vela máis. Pensei que se abría e que polo interior estaban gravados dous nomes: Mattia-Romilda, e a data do casamento. Que debía facer con el? Abrín os ollos e permanecín un pedazo sombrío, contemplándoo na palma da miña man. Todo ao meu redor se volvera negro. Eis aínda un resto da cadea que me ligaba ao pasado! Pequeno anel, leve en si, e porén tan pesado! Mais a cadea xa estaba rota, e por tanto fóra con ese último anel!15. Fixen por botalo pola xanela, mais freeime. Favorecido dun xeito tan excepcional pola sorte, xa non me podía fiar dela: agora debía crer que todo era posíbel, até iso: que un aneliño botado no medio do campo, encontrado de casualidade por un labrego, ao pasar de man en man, con eses dous nomes e a data gravados polo interior, fixese que se descubrise a verdade, é dicir, que o afogado da Stìa non era o bibliotecario Mattia Pascal. “Non, non”, pensei, “nun lugar máis seguro... Pero onde?” Nese momento, o tren parou noutra estación. Ollei, e tiven daquela un pensamento, cuxa posta en práctica me fixo experimentar ao principio certo pudor. Digo isto para que me sirva de excusa ante aqueles que aman os bonitos xestos, xente pouco reflexiva, a quen non lle gusta lembrar que a humanidade se ve oprimida tamén por certas necesidades, ás que por desgraza debe obedecer, aínda que sexa cun profundo pesar. César, Napoleón e, por moito que poida parecer indigno, tamén a muller máis fermosa... basta. Nun lado estaba escrito Homes e no outro, Mulleres: foi alí que enterrei o meu anel de casado. Daquela, non tanto por distraerme, como por tentar dar unha certa consistencia á miña nova vida sostida no aire, púxenme a pensar en Adriano Meis, a imaxinarlle un pasado, a preguntarme quen foi meu pai, onde nacera eu, etc. – pausadamente, esforzándome por ver e por fixar ben todo, nos detalles máis miúdos. Era fillo único: sobre isto parecíame que non había dúbidas. “Máis único que así... Pero non! Quen sabe cantos non serán coma min, da miña mesma condición, meus irmáns. Deixa un o sombreiro e a chaqueta, cunha carta no peto, sobre o peitoril dunha ponte; e depois, en vez de lanzarse, vaise tranquilamente, a América ou a outra parte. Algúns días máis tarde péscase un cadáver irrecoñecíbel: será aquel, o da carta deixada no peitoril da ponte. E non se fala máis do tema! É verdade que eu non me esforzara:

15 Xogo de palabras no orixinal: Anello (“anel”) pode ser tamén, precisamente, o “elo”, o “aro” dunha cadea.

nin carta, nin chaqueta, nin sombreiro... Mais tamén eu son coma eles, con isto a maiores: que podo gozar a miña liberdade sen remorsos. Quixeron regalarma, e por tanto... Entón, poñamos que fillo único. Nacido... – sería prudente non precisar ningún lugar de nacemento. Como se fai? Abofé que non se pode nacer sobre as nubes, coa lúa de parteira, aínda que lín na biblioteca que os antigos, entre moitos outros oficios, facíanlle exercer tamén este, e que as mulleres embarazadas a chamaban no seu auxilio, co nome de Lucina. Sobre as nubes, non: mais nun barco, si, por exemplo, si que se pode nacer. Iso é, ideal!. Nacín durante unha viaxe. Meus pais sairon de viaxe... para que nacese nun barco. Boh, boh, en serio!. Unha razón plausíbel para facer viaxar a unha muller embarazada, próxima a parir... E se fosen meus pais os que foron a América? Por que non? Van tantos alí... Tamén Mattia Pascal, coitado, quería ir. E entón, estas oitenta e dúas mil liras, poñamos que as gañou meu pai, alí en América? Si home si! Ao contrario, con oitenta e dúas mil liras no peto tería agardado que a muller trouxese ao mundo o fillo, comodamente, en terra firme. E ademáis, que parvadas!. Oitenta e dúas mil liras un emigrante non as gaña tan facilmente en América. Meu pai, Paolo Meis, tivera ilusións, como tantos outros. Tivera dificultades durante tres, catro anos; depois, deprimido, escribira desde Buenos Aires unha carta ao avó ... Ah, un avó, un avó eu tiña que telo coñecido á forza, un querido velliño, por exemplo, como aquel que acababa de baixar do tren, o estudioso da iconografia cristiá. Misteriosos caprichos da fantasía!. Por que inexplicábel necesidade e de onde me viña imaxinar nese momento a meu pai, aquel Paolo Meis, como un bala perdida? Por iso, si; porque lle dera tantos disgustos ao avó: casara contra a súa vontade e escapara a América. Se cadra, tamén el debeu defender que Cristo era feísimo. Viu as cousas verdadeiramente feas e indignas alí, en América, se coa muller a piques de dar a luz, mal recibiu o auxilio do avó, veu para aquí. E por que debía nacer eu necesariamente durante a viaxe?. Non sería incluso mellor nacer en América, na Arxentina, poucos meses antes de retorno á terra dos meus pais? Claro!. De feito, o netiño inocente fixera enternecer o avó; por min, unicamente por min perdoara o fillo. Así foi que eu, sendo moi pequeniño, atravesara o Oceáno, quizais en terceira clase e durante a viaxe collera a bronquite, e non morrín de milagre. Moi ben!. Dicíamo sempre o avó. Mais eu non debía lamentarme, como se adoita facer habitualmente, por non ter morto daquela, con poucos meses. Non: porque, no fondo, que mágoas tiven eu, na miña vida?. Só unha, a dicir verdade: a morte do pobre avó, con quen me criei. Meu pai, Paolo Meis, tarambaina e intolerante ao xugo, fuxira de novo a América, algúns meses máis tarde, deixándome a min e a muller co avó; e alí morrera de febre amarela. Con tres anos, eu ficaba orfo tamén de nai, e por esa razón, sen recordos dos meus pais; só con estas escasas noticias deles. Pero había máis!. Nin sequera sabía exactamente onde nacera. Na Arxentina, de acordo! Mais onde?. O avó ignorábao, porque meu pai nunca llo dixera, ou porque o esquecera, e eu certamente non podía lembrarme. Resumindo: a) fillo único de Paolo Meis; - b) nacido en América, na Arxentina, sen máis indicacións; c) chegado a Italia con poucos meses (bronquite); - d) sen memoria nin case noticias dos pais; - e ) criado polo avó. Onde?. Un pouco por todas as partes. Primeiro en Niza. Recordos confusos: Piazza Massena, la Promenade, Avenue de la Gare... Depois, en Turín. Por iso, porque ía agora cara alí, e propúñame tantas cousas: propúñame escoller unha rúa e unha casa, onde o avó me deixara até a idade de dez anos, confiado aos cuidados dunha familia que imaxinaría alí, no momento, para ter todas as características do lugar; propúñame vivir alí, ou mellor, seguir coa fantasía a realidade, a vida do Adriano Meis neno.

Esta persecución, esta construción fantástica dunha vida non vivida realmente, senón recollida aos poucos noutras persoas e noutros lugares, feita e sentida como miña, procuroume unha nova e estraña alegría, non exenta dunha certa melancolía, nos primeiros tempos da miña vagabundaxe. Convertina nunha ocupación. Vivía non só no presente, mais tamén para o meu pasado, é dicir, para os anos que Adriano Meis non vivira. Nada ou ben pouco conservei do primeiro que fantaseara. Non se inventa nada, é verdade, que non teña algunha raiz, máis ou menos profunda, na realidade; e incluso as cousas máis estrañas poden ser verdadeiras; ao contrario, ningunha fantasía chega a concebir certos disparates, certas aventuras inverosímiles que se desatan e estoupan no seo tumultuoso da vida; máis aínda, canto e que diferente aparece a realidade viva e inspiradora desas invencións que nós podemos extraer dela!. Cantas cousas sustanciais, minúsculas, inimaxinábeis necesita a nosa inventiva para chegar a ser esa mesma realidade da cal foi extraída, de cantos fíos que recompoñen a complicadísima maraña da vida, fíos que nós cortamos para convertila nunha cousa á parte!. E logo que era eu, senón un home inventado?. Unha invención ambulante que quería e, por outro lado, debía forzosamente permanecer neutral, aínda que inmerso na realidade. Asistindo á vida dos outros e observándoa minuciosamente, víalle os infinitos vínculos e, ao mesmo tempo, vía os meus moitos fios cortados. Sería quen, agora, de volver a unir estes fíos coa realidade? Quen sabe a onde me arrastrarían; se cadra, axiña tornarían a ser como rédeas de cabalos desbocados, que conducirían ao abismo o pobre carro da miña necesaria invención. Non. Eu debía volver a unir estes fíos só mediante a fantasía. E seguía polas rúas e polos xardíns os nenos de cinco a dez anos, estudaba os seus movementos, os seus xogos, recollía as súas expresións, para compor pouco a pouco a infancia de Adriano Meis. Conseguino tan ben, que ao final ela asumiu na miña mente unha consistencia casi real. Non quixen imaxinarme unha nova nai. Pareceríame profanar a memoria viva e dolorosa da miña verdadeira nai. Mais un avó si, o avó da miña primeira fantasía, si que quixen crealo. Oh, de cantos avoíños de verdade, de cantos velliños seguidos e estudados un pouco en Turín, un pouco en Milán, un pouco en Veneza, un pouco en Florencia, se compuxo aquel avoíño meu!. Aquí, quitáballe a un a tabaqueira de óso e o pano a cuadrados vermellos e negros; alí, o caxato a outro; a un terceiro, os lentes e a barba en colar; a un cuarto, o xeito de andar e de soprar o nariz; a un quinto, o xeito de falar e de rir; e resultou un velliño fino, un pouco zunado, amante das artes, un avoíño sen prexuizos, que non me obrigou a seguir un plano regular de estudos, preferindo instruirme el, en animada conversa e levándome consigo, de cidade en cidade, aos museos e ás galerías. Mentres visitaba Milán, Pádua, Veneza, Rávena, Florencia, Perusa, tíveno sempre comigo, como unha sombra, a aquel fantástico avoíño meu, que máis dunha vez me falou pola boca dun vello guía turístico. Mais eu quería vivir tamén para min, no presente. De cando en vez, asaltábame a idea daquela liberdade miña ilimitada, e sentía unha felicidade imprevista, tan forte, que case me perdía nun asombro extasiado; sentía como me entraba a alegría no peito cunha respiración longuísima e ampla, que me erguía todo o espírito. Só! só! só! dono de min mesmo, sen ter que rendir contas de nada a ninguén! Iso era, podía ir onde me parecese: a Veneza? pois a Veneza! a Florencia? Pois a Florencia!; e esa felicidade miña seguíame a todas as partes. Ah, lembro un solpor, en Turín, nos primeiros meses daquela miña nova vida, no paseo fluvial do Po, xunto á ponte que retén cunha esclusa o ímpeto das augas que alí braman furiosas: o aire é

dunha transparencia maravillosa; todas as cousas en sombra parecían esmaltadas nesa limpidez; e eu, ollando, sentíame como ebrio pola miña liberdade e temín enlouquecer, non poder resistilo moito tempo. Xa levara a cabo da cabeza aos pés a miña transformación: todo barbeado, cun par de lentes azul claro e co cabelo longo, despeitados artisticamente; parecía talmente outra persoa!. Algunha vez parábame a conversar comigo mesmo diante dun espello e sorría. “Adriano Meis! Home feliz! Mágoa que teñas que ir tan ridiculamente vestido ... mais, en fin, que che importa iso? Estás pero que moi ben!. Se non fose por ese ollo seu, dese imbécil, se cadra non serías ao final tan feo, coa extravagancia un pouco insolente da túa figura. Fas rir un pouco ás mulleres, iso é. Mais a culpa, no fondo, non é túa. Se ese outro non tivese levado o cabelo tan curto, ti non te verías obrigado a levalo tan longo: e xaora, non polo teu gusto – seino - andas barbeado como un cura. Paciencia! Cando as mulleres rin... ri ti tamén: é o mellor que podes facer. Por outro lado, vivía comigo e de min, case exclusivamente. Cruzaba algunha palabra cos hosteleiros, cos camareiros, cos veciños de mesa, mais nunca porque tivese gana de trabar conversa. Ao contrario, pola discreción que sentía, deime conta que non me gustaba mentir. Por outra parte, os demais mostraban tamén pouca vontade de falar comigo: quizais a causa do meu aspecto tíñanme por estranxeiro. Lembro que, ao visitar Veneza, non houbo maneira de quitarlle da cabeza a un gondoleiro que eu fose alemán, ou austríaco. Nacera, si, na Arxentina, mais de pais italianos. A miña verdadeira, digámolo así, estrañeidade, era ben diferente e coñecíaa só eu: xa non era ninguén, eu; non constaba en ningún rexistro civil, agás no de Miragno, pero como morto, con outro nome. Non me aflixía; porén, por austríaco, non, non me gustaba pasar por austríaco. Non tivera nunca a ocasión de pensar na noción de “patria”. Tiña cousas ben diferentes en que pensar, noutro tempo! Agora, no ocio, comezaba a coller o costume de reflexionar sobre tantas cousas, que non tería acreditado que me poidesen chegar a interesar nin un pouco. Verdadeiramente, caía niso sen querer, e a miúdo dábame por erguer os ombros, anoxado. Mais nalgunha cousa tiña tamén que ocuparme, cando me sentía canso de dar voltas e de ver. Para fuxir das reflexións fastidiosas e inútiles, púñame algunha vez a encher follas enteiras de papel coa miña nova asinatura, probando a escribila con outra letra, collendo a estilográfica de xeito diferente ao de antes. Mais a un certo punto rompía o papel e arrebolaba a estilográfica. Eu podía perfectamente ser até analfabeto! A quen tiña que escribir?. Non recibía nin podía recibir cartas de ninguén. Este pensamento, como por outro lado tantos outros, facíame dar un salto no pasado. Volvía ver a miña casa, a biblioteca, as rúas de Miragno, a praia; e preguntábame: “Aínda estará de loito Romilda? Talvez si, polo que dirán. Que fará?”. E imaxinaba tambén a viúva de Pescatore, que baduaba seguro na miña memoria. “Ningunha das dúas”, pensaba, “iría unha soa vez visitar no cemiterio aquel pobre home, que ademáis morreu dun xeito tan atroz. Quen sabe onde me enterrarían!. Quizais a tía Scolastica non quixo facer por min o gasto que fixo pola mamá; Roberto, moito menos; terá dito: - E quen llo mandou facer?.Podía vivir, en fin, con dúas liras ao día, como bibliotecario. – Xacerei como un can, na campa dos pobres… Boh, non pensemos niso! Síntoo por aquel pobre home, que se cadra tería parentes máis humanos que os meus, que o terían tratado mellor. – Mais polo demais, incluso a el, xa, que lle importa? Unha cousa menos!”. Durante un tempo aínda continuei viaxando. Quixen adentrarme máis alá de Italia; visitei as lindas paraxes do Rin, até Colonia, seguindo o río, a bordo dun barco; demoreime nas principais cidades: en Mannheim, en Worms, en Maguncia, en Bingen e en Coblenza. Teríame gustado ir máis arriba de Colonia, máis arriba de Alemaña, polo menos até Noruega;

mais depois pensei que debía impor un certo freo á miña liberdade. O diñeiro que tiña comigo debía servirme para toda a vida, e non era moito. Podería vivir aínda unha trintena de anos; e así, fóra de toda lei, sen ningún documento entre as mans que dese fé, non digo outra cousa, da miña existencia real, víame na imposibilidade de procurarme un emprego calquera, se non quería acabar mal, era preciso que me obrigase a vivir con pouco. Botadas as contas, non debería gastar máis de duascentas liras ao mes: pouquiñas; mais durante dous anos xa vivira con menos, e non só eu. Adaptaríame. No fondo, estaba xa un pouco canso daquel andar vagabundo sempre só e mudo. Instintivamente comezaba a sentir a necesidade dun pouco de compañía. Deime conta diso nunha triste xornada de novembro, en Milán, ao pouco de voltar da miña excursionciña a Alemaña. Facía frío, e era inminente a choiva, ao anoitecer. Distinguín debaixo dunha farola un vello vendedor de mistos, a quen o caixón, que levaba diante cunha cinta en bandoleira, impedía envolverse ben cunha capa gastada que levaba sobre as costas. De entre os puños apertados contra o queixo penduráballe un cordociño até os pés. Aniqueime para ver e descubrínlle entre os zapatóns rotos un cachorriño minúsculo, de poucos días, que tremelicaba de frío e xemía continuamente, alí acochado. Pobre animaliño!. Pregunteille ao vello se o vendía. Respondeume que si, e que mo vendía incluso por pouco, aínda que valía moito: ah, chegaría a ser un bo can, un can grande, aquel animaliño: - Vinte e cinco liras… O pobre cachorriño continuaba a tremer, sen enorgullecerse daquela estimación: sabía ben que o dono non estimaba en absoluto os seus futuros méritos, senón a idiotez que crera lerme na cara. Entretanto, eu tivera tempo de reflexionar que, ao comprar ese can, conseguiría, si, un amigo fiel e discreto, que para amarme e terme estimación non me preguntaría nunca quen era e de onde viña, e se os meus papeis estaban en regra; pero tería que pagar tamén un imposto: eu, que xa non as pagaba!. Pareceume como un primeiro compromiso para a miña liberdade, unha leve mingua que eu mesmo estaba a piques de lle facer. - Vinte e cinco liras? Adeus! – dixen ao vello vendedor de mistos. Calei o sombreiro até os ollos e, baixo a poalla fina fina que o ceo xa comezaba a mandar, afasteime, considerando con todo que, por vez primeira, que si, que era bonita, si, sen dúbida, aquela liberdade miña tan ilimitada, pero tamén un pouco tirana, en efecto, se non me consentía sequera comprar un canciño.

IX Un pouco de néboa

Do primeiro inverno, se foi duro, chuvioso, neboento, case que non me dei conta, entre as diversións das viaxes e a ebriedade da nova liberdade. Orabén, este segundo sorprendeume xa un pouco canso, como dixen, da vagabundaxe e decidido a pórme límites. E reparaba en que… si, un pouco de néboa si que había; e facía frío; reparaba en que por máis que o meu ánimo se opuxese a tomar nota da temperatura, sufríaa igualmente. “Mira ti”, recriminábame, “sei que non vai volver a estar nubrado só para que ti poidas gozar tranquilamente a túa liberdade!”.

Dérame bastante boa vida, correndo de aquí para alá: Adriano Meis tivera naquel ano a súa mocidade despreocupada; agora debía facerse un home, recollerse en si mesmo, formarse uns hábitos de vida sosegados e modestos. Oh, seríalle fácil, libre como era e sen obrigas de ningunha clase!. Así me parecía; e púxenme a pensar en que cidade me conviría fixar o meu domicilio, porque como un paxaro sen niño xa non podía estar, se tiña mesmo que crearme unha existencia regular. Mais onde? nunha grande cidade ou nunha pequena? Non sabía decidirme. Pechaba os ollos e voaba co pensamento ás cidades xa visitadas; dunha para a outra, deténdome en cada unha delas, até ver de novo con precisión aquela rúa, aquela certa praza, aquel determinado sitio, en definitiva, aquilo do que gardaba máis vivo recordo; e dicía: Aquí xa estiven!. Agora canta vida me escapa, canta continúa a axitarse aquí e alá de diferentes formas. Así e todo, en cantos lugares dixen: - “Aquí, gustaríame ter unha casa. Aquí, viviría ben a gusto! -. E envexaba os habitantes que, sosegadamente, cos seus hábitos e as súas rutineiras ocupacións, podían vivir aquí, sen coñecer ese penoso sentido de precariedade que mantén suspendido o ánimo de quen viaxa!”. Este sentido penoso de precariedade durábame aínda, e non me deixaba gozar da cama en que me botaba a dormir nin dos diversos obxectos que me rodeaban. Todo obxecto adoita transformarse para nós conforme as imaxes que evoca e agrupa, por así dicir, ao seu redor. Certamente, un obxecto pode gustar tamén por si mesmo, pola diversidade de sensacións agradábeis que nos suscita nunha percepción harmoniosa; pero máis amiúdo o pracer que un obxecto nos procura non se encontra no obxecto en si mesmo. A fantasía embeléceo, cinxíndoo e irradiándoo de imaxes queridas. Tampouco nós o percibimos xa como é, senón deste xeito, case que animado polas imaxes que suscita en nós ou polos propios hábitos que nós lle asociamos. No obxecto, en definitiva, amamos aquilo que poñemos de noso, o acordo, a harmonía que estabelecemos entre el e nós, a alma que el adquire somente para nós e que está formada polas nosas lembranzas. Ora ben, como podía acontecerme todo isto nun cuarto de hotel?. Unha casa, unha casa de meu, toda miña, chegaría a tela algunha vez?. Os meus cartos éranche ben poucos... E unha casiña humilde, con poucos cuartos? Amodo: había que ver, considerar ben antes moitas cousas. Certamente, libre, libérrimo, eu podía selo somente deste xeito, coa maleta na man: hoxe aquí, mañá alá. Quieto nun sitio, propietario dunha casa, ai, pois daquela: rexistros e impostos, de inmediato! Iso seguro! E como? Cun nome falso? E por tanto, quen sabe?, quizá pescudas secretas sobre min por parte da policía... En fin, sarillos, enredos!... Non, nada diso: prevía que non chegaría a ter unha casa miña, obxectos de meu. Aloxaríame nunha pensión con calquera familia, nun cuarto amoblado. Debía aflixirme por tan pouco? . O inverno, o inverno inspirábame estas reflexións melancólicas, as próximas festas de Nadal que fan desexar a calor dun cantiño querido, o recollemento e a intimidade da casa. Aquela que certamente non añoraba era a da miña casa. A outra, a máis antiga, a casa paterna, a única que eu podía lembrar con saudades, fora destruída había tempo, e non desde o meu novo estado. De maneira que debía contentarme, pensando que en realidade non podería estar máis alegre se pasase aquelas festas de Nadal en Miragno, entre miña muller e miña sogra (dábanme arrepíos!). Para rir, para distraerme, imaxinábame entretanto cun bo panettone baixo o brazo, diante da porta da miña casa. “- Pódese?. Aínda viven aquí as señoras Romilda Pescatore, viúva de Pascal, e Marianna Dondi, viúda de Pescatore? “- Si señor. Mais quen é vostede?

“- Eu viría sendo o defunto marido da señora Pascal, aquel pobre galán morto o ano pasado, afogado. É por iso que veño moi rapidamente desde o outro mundo para pasar as festas en familia, con permiso dos superiores. Teño que volver axiña!”. Véndome de novo, así, de repente, tería matado do susto a viúva de Pescatore! Como? Vostede! Imaxínen!. Conseguiría que eu morrese outra vez, dous días máis tarde. A miña fortuna – debía convencerme diso-, a miña fortuna consistía precisamente nisto: en terme liberado da muller, da sogra, das débedas, das miserias humillantes da miña primeira vida. Agora era completamente libre. Non me bastaba? Pois nada, aínda tiña toda unha vida por diante. Polo momento... quen sabe cantos estaban sós como eu o estaba! “Si, mais estes tantos,” inducíame a reflexionar o mal tempo, aquela maldita néboa, “ou son forasteiros e teñen unha casa noutra parte, á cal poderán volver un día ou outro, ou se non a teñen, coma ti, poderana ter mañá, e entretanto terán a hospitalidade dalgún amigo. Ti, en vez diso, sendo sinceros, serás sempre e en todas as partes un forasteiro: eis a diferenza. Forasteiro na vida, Adriano Meis.” Sacudíame, aborrecido, exclamando:

- Está ben! Menos sarillos. Non teño amigos? Algún poderei ter … Xa no mesón que frecuentaba naqueles días, un señor, veciño meu de mesa, mostrara

inclinación a facerse meu amigo. Debía andar polos cuarenta anos. Algo calvo, moreno, con lentes de ouro, que non lle aguantaban ben no nariz, se cadra por causa da cadeíña, tamén ela de ouro. Ah, e por iso un home tan gracioso!. Baste pensar que, cando se erguía do asento e puña o sombreiro na cabeza, parecía decontado outra persoa: un rapaz parecía. O defecto estaba nas pernas, tan pequenas, que non lle chegaban nin ao chan, se estaba sentado: realmente el non se erguía do asento, senón que baixaba da cadeira. Procuraba remediar este defeito levando tacóns altos. Que hai de malo? Si, facían demasiado ruidos eses tacóns; pero a cambio eran tan graciosamente firmes os seus pasiños de perdiz.

Era moi bo ademais, enxeñoso – se cadra un pouco lunático e volúbel – mais cos seus puntos de vista, orixinais; e era tamén un cavaliere.

Dérame o seu cartón de visita: - Cavalier Tito Lenzi. A propósito do cartón de visita, por pouco non fixen tamén diso un motivo de

infelicidade pola mala imaxe que me parecía que dera, ao non poder corresponderlle. Non tiña aínda cartóns de visita: sentía un certo pudor en imprimilos co meu novo nome. Parvadas!. É que non se pode prescindir de cartóns de visita?. Dise o nome, e vía.

Así fixen; pero a dicir verdade, o meu verdadeiro nome... basta!. Que bonitos discursos sabía dar o cavalier Tito Lenzi!. Incluso sabía latín; citaba a

Cicerón como se nada. - A conciencia? Pero se a conciencia non é útil, querido señor!. A conciencia, como

guía, non pode bastar. Quizais baste, pero se fose castelo e non praza, por así dicir; dito doutro modo, se nós poidésemos conseguir concebirnos de xeito illado, e se ela non estivese por natureza aberta aos demais. En definitiva, na conciencia, na miña opinión, existe unha relación esencial... certamente, esencial, entre eu que penso e os outros seres que eu penso. E por tanto, non é un absoluto que se baste a si mesmo, explícome?. Cando os sentimentos, as inclinacións, os gustos destes outros que eu penso, ou que vostede pensa, non se reflexan en min ou en vostede, nós non podemos estar nin satisfeitos, nin tranquilos, nin alegres; tanto é verdade, como que nós loitamos para que os nosos sentimentos, os nosos pensamentos, as nosas inclinacións e os nosos gustos se reflexen na conciencia dos outros. E se isto non sucede, porque... digámolo así, o aire do momento non se presta a transportar e a facer florecer, querido amigo, os xermolos... os xermolos da súa idea na mente do outro, vostede non pode dicir que a súa conciencia lle basta. Para que lle basta? Bástalle para vivir só? Para consumirse

na sombra? Si, claro; si, claro. Escoite; odio a retórica, vella mentirosa fanfarrona, coqueta cos seus lentes. Foi a retórica, seguramente, a que acuñou esta bonita frase con moita convicción: “teño a miña conciencia e chégame”. Xa!. Cicerón dixera antes: Mea mihi conscientia pluris est quam hominum servo. Así e todo, Cicerón, digamos a verdade, elocuencia, elocuencia, mais... Deus nos garde e nos libre dela, querido amigo!. Máis aburrido que un aprendiz de violín!.

Teríao bicado. Porén, este meu querido homiño non quixo perseverar nos subtís e conceptuosos discursos, dos cales quixen dar unha mostra; comezou a entrar en confidencias; e daquela eu, que xa cría fácil e ben encamiñada a nosa amizade, experimentei logo un certo embarazo, sentín dentro de min case unha forza que me obrigaba a arredarme, a retirarme. Mentres falou el e a conversación xirou sobre argumentos vagos, todo foi ben; mais agora o cavalier Tito Lenzi quería que falase eu.

- Vostede non é de Milán, non é? - Non... - De paso? - Si... - Bonita cidade, Milán, eh? - Bonita, si... Parecía un papagaio amaestrado. E canto máis me acurralaban as súas preguntas, máis

me afastaba eu coas miñas respostas. E ben logo estaba en América. Mais como o meu homiño soubo que nacera en América, saltou da cadeira e veu darme un caluroso apretón de mans:

- Ah, os meus parabéns, querido amigo! Como o envexo! Ah, América… estiven aló. Estivera aló?. Escapa!. - Neste caso, - apureime a dicirlle, - debo felicitalo eu a vostede, que estivo aló, porque

eu case podo dicir que non estiven, aínda que nacese alí; pero funme aos poucos meses; de maneira que os meus pés, polo tanto, non chegaron a tocar solo americano, iso é!.

- Que mágoa! - exclamou apesarado o cavalier Tito Lenzi. – Mais terá vostede parentes aló, imaxino!.

- Non, ningún... - Ah, entón veu para Italia con toda a familia, e estableceuse aquí? Onde reside?. Sacudín os ombros: - Ben – suspirei, incómodo, - un pouco aquí, un pouco alá… Non teño familia e … e

dou voltas. - Que pracer!. Que sorte a súa!. Dá voltas... de verdade que non ten a ninguén? - A ninguén... - Que pracer!. Que sorte a súa! Como o envexo!. - Entón vostede si ten familia? – quixen preguntarlle, á miña vez, para desviar de min a

conversa. - Pois non, infelizmente! – suspirou el daquela, fruncindo o ceño. – Estou só e sempre

estiven só! - Daquela, coma min!... - Mais eu abúrrome, querido amigo!. Abúrrome! – saltou o homiño. – Para min, a

soidade... e si, en fin, canseime. Teño moitos amigos; mais, créame, non é boa cousa, a unha certa idade, ir para a casa e non encontrar ninguén. Ca! Hai quen o comprende, e hai quen non o comprende, querido amigo. Está moito peor quen o comprende, porque ao final encóntrase sen enerxía e sen vontade. Quen comprende, de feito, di: “eu non debo facer isto, non debo facer aquilo, se non quero cometer esta ou aquela insensatez”. Perfecto!. Mais a un certo punto repara en que a vida toda é unha insensatez, e daquela dígame entón vostede que

significa non ter cometido ningunha insensatez; significa cando menos non ter vivido, querido amigo.

- Mais vostede, - tentei animalo, - vostede aínda está a tempo, afortunadamente... - De cometer unha insensatez?. Eu xa cometín unhas cantas, créame! – respondeume

cun xesto e un sorriso fátuo. – Viaxei, dei voltas como vostede e... aventuras, aventuras... incluso moi curiosas e picantes... si, claro, si que as tiven. Olle, por exemplo, en Viena, unha noite...

Fiquei pampo. Como! Aventuras amorosas, el? Tres, catro, cinco en Austria, en Francia, en Italia… tamén en Rusia. E que aventuras! Unha máis audaz que a outra… Velaí, para dar outra mostra, un treito de diálogo entre el e unha muller casada:

EL: - Ahá, se se pensa, ben o sei, querida señora... Traicionar o marido, meu Deus! A

fidelidade, a honestidade, a dignidade... tres grandes, santas palabras, con tanto acento no a. E ademais: a honra! Outra palabra enorme... Mais na práctica, créame, é outra cousa, querida: cousa dun momentiño! Pregunte ás amigas que se atreveron a facelo.

A MULLER CASADA: - Si; e todas levaron ao final unha grande desilusión!. EL: - E madía leva! É obvio! Porque impedidas, retidas por esas grandes palabras, demoraron un ano, seis meses, demasiado tempo para se decidiren. E a desilusión deriva precisamente da desproporción entre a entidade do feito e unha preocupación excesiva por el. É preciso decidirse axiña, miña señora! Meu dito, meu feito. É así de simple!. Bastaba con ollalo, bastaba con considerar un pouco esa rídicula persoíña, para darse conta de que mentía, sen necesitar máis probas. Ao estupor seguía en min unha profunda incomodidade e vergoña por el, que non se daba conta do miserábel efecto que naturalmente debían producir esas trolas súas, e incluso en min, que o vía mentir con tanta desenvoltura e tanto pracer, el que non debería ter ningunha necesidade de facelo; mentres que a min, que non podía deixar de facelo, a min custábame e sufría até sentir, de cada vez, como se me retorcía o estómago. Incomodidade e rabia. Dábanme ganas de agarralo por un brazo e berrarlle: - Desculpe, cavaliere, pero por que? Por que?. Mesmo se eran razóabeis e naturais en min a incomodidade e a rabia, deime conta de que, ben pensado, esa pregunta sería cando menos estúpida. De feito, se o querido homiño puña tanto empeño en facerme crer as súas aventuras, a razón era precisamente que non tiña ningunha necesidade de mentir; mentres que eu, eu víame obrigado pola necesidade. O que para el, en definitiva, podía ser unha diversión e case o exercicio dun dereito, para min era, ao contrario, unha obriga tediosa, unha condena. E que seguía a esta reflexión? Pois que para a miña desgraza eu, condenado inevitabelmente a mentir na miña situación, non podería ter un amigo nunca máis, un amigo de verdade. E por tanto, nin casa, nin amigos… Amizade quere dicir confidencias; e como podería eu confiarlle a alguén o segredo desa vida miña sen nome e sen pasado, xurdida como un fungo da morte de Mattia Pascal? Eu podía ter apenas relacións superficiais, permitirme unicamente cos meus semellantes un breve intercambio de palabras estrañas. Pois ben, eran os inconvenientes da miña fortuna. Paciencia! Ía desmoralizarme por tan pouco? “Vivirei comigo e de min, como vivín até agora!” Si; mais en fin, a dicir verdade, temía que non estaría contento nin satisfeito da miña compañía. Ademais, ao tocarme a cara e descubrila sen barba, ao pasarme unha man sobre o

cabelo longo ou ao axustarme os lentes no nariz, experimentaba unha estraña impresión: parecíame case como se eu xa non fose eu, como se xa non me tocase a min mesmo. Sexamos xustos, eu vestírame dese modo polos demais, non por min. Debía permanecer agora comigo mesmo disfrazado dese xeito? E se todo aquilo que finxira e imaxinara de Adriano Meis non me resultaba útil cos demais, con quen o era? Comigo? Eu, en tal caso, podía crer niso só a condición de que o cresen os demais. Agora, se este Adriano Meis non tiña a ousadía de dicir mentiras, de buscar a vida e se arredaba e volvía para o hotel, canso de verse só, naquelas tristes xornadas de inverno, polas rúas de Milán, e pechábase na compañía do falecido Mattia Pascal, prevía que os meus asuntos, si, comezarían a ir mal; en definitiva, que non me agardaba unha diversión, e que a miña bonita fortuna, daquela... Mais se cadra a verdade era esta: que na miña liberdade sen límites, dalgunha maneira resultábame difícil comezar a vivir. A punto de tomar unha decisión, sentíame como retido, parecíame ver tantos impedimentos e sombras e obstáculos. E de aí que saíse fóra, de novo, ás ruas; observaba todo, parábame en calquera nadería, reflexionaba durante moito tempo sobre a máis mínima cousa; canso, entraba nun café, lía algún xornal, ollaba a xente que entraba e saía; ao final, tamén eu saía. Mais a vida, así considerada, como un espectador estraño, parecíame agora sen sentido e sen obxecto; sentíame perdido entre aquel movemento de xente. E entretanto o balbordo, o fervillar continuo da cidade abouxábame. “Oh, por que os homes,” preguntábame a min mesmo, teimosamente, “se empeñan dese xeito en facer cada vez máis complicado o mecanismo das súas vidas? Por que todo este atordoamento de máquinas? E que fará o home cando as máquinas o fagan todo? Reparará daquela en que o así chamado progreso non ten nada a ver coa felicidade? De todas as invencións con que a ciencia cre honestamente enriquecer a humanidade (e empobrécea, porque custan moi caras), que alegría experimentamos nós no fondo, incluso admirándoas?. Nun tranvía eléctrico, o día antes, batera cun pobre home, deses que non deixan de comunicar aos demais todo o que lles pasa pola cabeza. - Que bo invento! – dixérame. – Con dous pesos, en poucos minutos, dou voltas por medio Milán!. Vía apenas os dous pesos da viaxe, aquel pobre home, e non pensaba que o seu pequeno salario íaselle todo e non lle bastaba para vivir abouxado por aquela vida rumorosa, co tranvía eléctrico, coa luz eléctrica, etcétera, etcétera... Porén a ciencia, pensaba, ten a ilusión de facer máis fácil e máis cómoda a existencia! Pero, incluso admitindo que a faga verdadeiramente máis fácil, con todas as súas máquinas tan difíciles e complicadas, pregúntome eu: “E que peor servizo para quen está condenado a traballo van, que facerlla fácil e mecánica?” Voltaba ao hotel. Alí, no corredor, pendurado nun vano da xanela, había unha gaiola cun canariño. Como non podía cos demais e non sabendo que facer, púñame a conversar con el, co canariño: imitábao ridículamente cos labios e el cría de veras que alguén lle falaba e escoitaba e quizais captase no meu chío prezadas noticias de niños, de follas, de liberdade... Axitábase na gaiola, xirábase, ollaba de esguelllo, sacudindo a cabeciña, despois respondíame, preguntaba, escoitaba outra vez. Pobre paxariño! El enternecíame así, aínda sen saber o que lle dixera... Pois ben, se se pensa, non nos sucede a nós, os homes, algo semellante? Non cremos tamén nós que a natureza nos fala? E non nos parece que captamos un sentido nas súas voces misteriosas, unha resposta, segundo os nosos desexos, ás angustiosas preguntas que lle

diriximos? E entretanto a natureza, na súa infinita grandeza, se cadra non ten o máis mínimo sentido de nós, da nosa vá ilusión. Ven daquela a que conclusións pode conducir unha broma suxerida polo ocio a un home condenado a estar só, consigo mesmo? Case que me daba ganas de darlle de labazadas. É que estaba a punto de convertirme en serio nun filósofo? Non, non, vamos, non era lóxica a miña conduta. Así non podía seguir. Era preciso que superase o pudor, que tomase a todo custo unha decisión. Eu, en definitiva, debía vivir, vivir, vivir.

X Pía e cinceiro

Poucos días máis tarde estaba en Roma, para estabelecerme alí.

Porque en Roma e non noutra parte? A verdadeira razón véxoa agora, despois de todo o que me ocorreu, mais non o farei por non estragar o meu relato con reflexións que, a este punto, serían inoportunas. Escollín pois Roma, ante todo porque me gustou máis que calquera outra cidade, e ademais porque me pareceu máis axeitada para hospedar con indiferenza, entre tantos forasteiros, un forasteiro coma min.

A escolla da casa, é dicir, dun cuartiño decente, nalgunha rúa tranquila, cunha familia discreta, custoume moito traballo. Finalmente encontreina na rúa Ripetta, á vista do río. A dicir verdade, a primeira impresión que recibín da familia que debía hospedarme foi pouco favorábel; tanto que, ao voltar ao hotel, durante moito tempo fiquei indeciso sobre se non me conviría continuar buscando.

Sobre a porta, no cuarto andar, había dous letreiros: PALEARI dun lado, PAPIANO do outro; debaixo deste, un cartón de visita, suxeitado con dúas chinchetas de cobre, no cal se lía: Silvia Caporale.

Veu abrirme un vello duns sesenta anos (Paleari?, Papiano?), en cirolas, cos pés descalzos metidos nun par de chinelas luxadas, co torso espido, rosáceo, seboso, sen un pelo, coas mans enxabonadas e cun turbante de espuma na cabeza que fumegaba.

- Oh, desculpe! – exclamou. – Crín que era a criada... Disimule: encóntrame tan... Adriana!, Terenzio! Rápido, vamos! Mira que hai aquí un señor... Disimule un momentiño... Pase vostede... Que desexaba?

- É aquí onde alugan un cuarto amoblado? - Si señor. Eis a miña filla; fale con ela. Vamos, Adriana, o cuarto!. Atrapallada, apareceu unha mociña pequeniña, loira, pálida, cos ollos cerúleos, doces e

tristes, como todo o rostro. Adriana, coma min! “Oh, mira ti!” pensei. “Nin feito a propósito”. - E logo Terenzio onde vai? – preguntou o home do turbante de espuma. - Ai Deus, papá, ben sabes que vai en Nápoles, desde onte. Retírate!. Se te vise...

respondeulle a mociña avergoñada, cunha vociña tenra que, incluso na leve irritación expresaba a dozura do seu carácter.

Aquel retirouse repetindo: - Ai xa, ai xa! -, arrastrando as chinelas e seguindo a enxabonarse a cabeza calva e tamén a longa barba grisalla.

Non poiden deixar de sorrir, mais de xeito benevolente, para non avergoñar máis a filla. Ela pechou os ollos, como para non ver o meu sorriso.

Ao principio pareceume unha mociña; despois, observando ben a expresión do seu rostro, deime conta de que xa era unha muller, e que por iso debía levar, se cadra, aquela bata, que a desmerecía un pouco, ao non ir de acordo co seu corpo e a súa pequena complexión. Estaba de alivio de loito.

Falando devagariño e evitando ollarme (quen sabe que impresión lle causaría ao principio!), introduciume, a través dun escuro corredor, no cuarto que debía coller en alugueiro. Ao abrir a porta, sentín inchar o peito, polo aire, pola luz que entraba pola dúas amplas fiestras que daban ao río. Ao fondo víase Monte Mario, a Ponte Margherita, e todo o novo barrio dos Prati até Castel Sant’Angelo; dominábase a vella ponte de Ripetta e a nova que se construía ao lado; máis alá, a ponte Umberto e todas as vellas casas de Tordinova, que seguían a revolta ampla do río; ao fondo, por esta outra parte, albiscábanse as verdes alturas do Xanícolo, coa grande fonte de San Pietro in Montorio e a estatua ecuestre de Garibaldi.

Grazas a esa ampla vista collín en alugueiro o cuarto, que por outro lado estaba adornada con graciosa simplicidade, con tapezaría clara, blanca e celeste.

Esta terraciña aquí ao lado, - quixo dicirme a mociña en bata, - tamén é nosa, polo menos por agora. Vana botar abaixo, disque, porque sobresae.

- Sobre qué? - Sobresae: non se di así? Mais fará falta tempo, antes que acaben o paseo fluvial do

Tíber. Sentíndoa falar devagar, con tanta seriedade, vestida daquela maneira, sorrín e dixen: - Ah, si? Sentoulle mal. Baixou os ollos e mordeuse un pouco os labios entre dentes. Para

quedar a ben con ela, daquela, faleille tamén eu con seriedade: - E… desculpe, señorita: non hai nenos na casa, non é? Sacudiu a cabeza sen dicir unha palabra. Talvez notase aínda na miña pregunta un

toque de ironía, que eu con todo non quixera poñer. Dixera nenos, e non nenas. Apurei a emendar outra vez:

- E... dígame, señorita: vostedes non alugan outros cuartos, non é?. - Este é a mellor, - respondeume, sen ollarme. – Se non lle gusta... - Non, non... preguntaba por saber se... - Alugamos outro, - dixo daquela, erguendo os ollos con aire de indiferenza forzada. –

Por aí, do lado dianteiro, sobre a rúa. Está ocupada por unha señorita que está connosco desde hai xa dous anos: dá clases de piano... pero non na casa.

Esbozou, ao dicir iso, un sorriso moi leve, e triste. Engadiu: - Estamos eu, o papá e meu cuñado... - Paleari?. - Non, Paleari é meu pai; meu cuñado chámase Terenzio Papiano. Porén, ten que

marcharse, xunto co irmán que agora tamén está aquí connosco. A miña irmá morreu… hai seis meses.

Por cambiar de conversa, pregunteille que mensualidade debía pagar; púxemonos de acordo axiña; pregunteille tamén se facía falta deixar una fianza.

- Dígame vostede, - respondeume. Se quere antes darme o seu nome… Batín no peto, sorrindo nerviosamente, e dixen: - Non teño... non teño nin un cartón de visita... chámome Adriano, si, xustamente:

sentín que vostede tamén se chama Adriana, señorita. Quizais non lle guste... - Pois non, por que? - dixo ela, notando evidentemente o meu curioso embarazo e

rindo esta vez como unha verdadeira nena.

Tamén eu rin, e engadín: - E daquela, se non lle disgusta, chámome Adriano Meis: xa está! Poderei aloxarme

aquí esta mesma noite? Ou mellor volto mañá pola mañá... Ela respondeume: - Como queira, - mais saín de alí coa impresión de que lle gustaría

moito se non volvía xa. Atrevérame nada menos que a non ter en consideración a súa bata. Con todo, puiden ver - e tocar coa man-, poucos días despois, que a pobre nena tiña

que levar esa bata á forza, mesmo se de boa gana tería prescindido dela. Todo o peso da casa caía sobre os seus ombros, e ai se ela non estivese!.

O pai, Anselmo Paleari, ese vello que se me plantara diante cun turbante de escuma na cabeza, tiña tamén así, como de escuma, o cerebro. O mesmo día que entrei na súa casa, presentouse, non tanto – dixo – para desculparse de novo polo xeito pouco decente en que se presentara a primeira vez, canto polo pracer de coñecerme, tendo eu o aspecto dun estudioso ou dun artista, quizais:

- Engánome? - Engánase. Artista... para nada! Estudioso... así, así... Gústame ler algún libro. - Oh, ten bos libros! - dixo el – ollando as lombadas dos poucos que colocara no

estante da escribanía. – Despois, calquera outro día, heille mostrar os meus, eh? Tamén eu teño algúns bos. En fin!

E sacudiu os ombros e permaneceu alí, abstraído, co ollar distraído, evidentemente sen lembrarse máis de nada, nin onde estaba nin con quen estaba; repetiu outras dúas veces: en fin!... En fin!..., - cos ángulos da boca contraídos para baixo, e volveume as costas para irse, sen despedirse de min.

Sentín, nun primeiro momento, un certo asombro; aínda que máis tarde, cando el me amosou os libros no seu cuarto, como prometera, expliqueime non só aquel pequeno lapsus mental, mais tamén moitas outras cousas. Aqueles libros levaban títulos deste tipo: La Mort et l’au-delà – L’homme et ses corps – Le sept principes de l’homme – Karma – La clef de la Théosophie – ABC de la Théosophie – La doctrine secrète – Le Plan Astral – etcétera, etcétera.

O señor Anselmo Paleari seguía a escola teosófica. Obrigárano a xubilarse como xefe de sección en non sei que ministerio, antes de

tempo, e arruinárono, non só financeiramente, senón tamén porque agora, libre e señor do seu tempo, aprofundara por completo nos seus fantasiosos estudos e nebulosas meditacións, abstraéndose máis que nunca da vida material. Polo menos a metade da súa pensión íase na compra deses libros. Xa tiña unha pequena biblioteca con eles. Así e todo, a doutrina teosófica non debía satisfacelo por completo. Certamente, o caruncho da crítica consumíao, porque, ao lado daqueles libros de teosofía, tiña tamén unha rica colección de ensaios e de estudos filosóficos, antigos e modernos, e libros de investigación científica. Nestes últimos tempos dérase tamén aos experimentos espiritistas.

Descubrira na señorita Silvia Caporale, mestra de piano, a súa inquilina, extraordinarias facultades de medium, non aínda desenvolvidas, a dicir verdade, mais que serían sen dúbida desenvolvidas, con tempo e exercicio, até relevarse superiores ás de todos os medium máis admirados.

Eu, pola miña conta, dou fé de non ter visto nunca, nunha cara tan fea, como de máscara de entroido, un par de ollos máis tristes que os da señorita Silvia Caporale. Eran negrísimos, intensos, ovalados e daban a impresión de que debían ter por detrás un contrapeso de chumbo, como o das bonecas autómatas. A señorita Silvia Caporale tiña máis de corenta anos e tiña tamén un bo bigote, debaixo dun nariz chato e encarnado.

Souben despois que esta pobre señora estaba louca de amor, e bebía; sabíase fea, xa vella e bebía por desesperación. Algunhas noites na casa alcanzaba un estado verdadeiramente

deplorábel: co sombreiriño ao biés, a punta do nariz vermella como unha cenoria e os ollos semipechados, máis tristes que nunca.

Botábase na cama, e todo o viño que bebera saíalle fóra decontado, transformado nun infinito torrente de bágoas. Tocaba entón á pobre mamá da bata velar por ela, confortala até a última hora da noite: tiña piedade dela, unha piedade que vencía a náusea: sabía que estaba soa no mundo e que era moi desgrazada, con esa rabia no corpo que lle facía odiar a vida, contra a que atentara xa dúas veces; inducíaa devagar a prometerlle que sería boa, que non o faría máis; e si señor, ao día seguinte víaselle comparecer toda engalanada e con certas expresións simiescas, transformada de punta en branco nunha nena inxenua e caprichosa.

As poucas liras que lle cadraba de gañar de tanto en tanto, facendo ensaiar as cancionciñas a algunha actriz debutante de café-concerto, íanselle así, ou na bebida ou en engalanarse, e non pagaba nin o alugueiro do cuarto nin o pouco que lle daban de comer alí a familia. Mais non a podían botar fóra. Como levaría a cabo o señor Anselmo Paleari os seus experimentos espiritistas?.

En realidade, había outra razón. A señorita Caporale, dous anos antes, ao morrerlle a nai deixara a súa casa e, vindo a vivir alí, cos Paleari, confiara ao redor de seis mil liras, reunidas coa venda dos mobles, a Terenzio Papiano, para un negocio que este lle propuxera, segurísimo e lucrativo: as seis mil liras desapareceran.

Cando ela mesma, a señorita Caporale, entre bágoas, me fixo esta confesión, puiden desculpar dalgunha maneira o señor Anselmo Paleari, que só pola súa loucura me parecía que tiña unha muller dese xorne en contacto coa filla.

É verdade que a pequena Adriana, que se demostraba tan instintivamente boa e até demasiado sensata, se cadra non tiña nada que temer: de feito, ela máis que outra cousa sentíase ofendida na alma por aquelas prácticas misteriosas do pai, por aquela evocacións dos espíritos por medio da señorita Caporale.

A pequena Adriana era relixiosa. Deime conta diso desde os primeiros días por unha pía de vidro azul pendurada na parede, sobre a mesiña de noite e ao lado da miña cama. Deitárame cun cigarro na boca, aínda aceso, e puxérame a ler un deses libros de Paleari: distraído, pousara depois a cavicha apagada naquela pía. Ao día seguinte xa non estaba. E sobre a mesiña de noite había un cinceiro. Quixen preguntarlle se fora ela quen a quitara da parede; e ela, corando levemente, respondeume:

- Disimule, pareceume que o máis necesitaba era un cinceiro. - E logo, había auga bendita na pía? - Había. Xa que temos enfrente a igrexa de San Rocco… E foise. Pretendíame entón santo aquela pequena naiciña, se trouxera auga bendita da

fonte de San Rocco tamén para a miña pía? Para a miña, e para a súa, claro. O pai non debía usala. E a pía da señorita Caporale, se algo tiña, era viño de misa, supoño.

Calquera mínima cousa – suspendido como me sentía desde había un tempo nun

baleiro estraño - facíame caer agora en longas reflexións. Isto da pía fíxome pensar que, desde rapaz, non me dedicara máis á práctica da relixión, nin volvera entrar en ninguna igrexa para rezar desde que se fora Pinzone, que era quen me levaba alí, xunto a Berto, por orde da mamá. Non sentira ningunha necesidade de preguntarme a min mesmo se tiña verdadeiramente fé. E Mattia Pascal morrera de mala morte, sen a extrema unción.

Sen telo previsto, vinme nunha situación moi particular. Para todos aqueles que me coñecían, eu quitárame – ben ou mal – a preocupación máis fastidiosa e penosa que se poida ter, en vida: a da morte. Quen sabe cantos, en Miragno, non dirían:

- Afortunado el, a fin de contas!. Sexa como for, resolveu o problema.

E non resolvera nada, eu, en realidade. Encontrábame agora cos libros de Anselmo Paleari entre as mans, e eles ensinábanme que os mortos, os de verdade, encóntranse na miña idéntica situación, nos “cascaróns” do Kâmaloka, especialmente os suicidas, que o señor Leadbeater, autor do Plan Astral (primeiro chanzo do mundo invisíbel, segundo a teosofía), representa como animados por toda clase de apetitos humanos, que non poden ser satisfeitos, desprovistos como están do corpo carnal que eles, con todo, ignoran ter perdido.

“Oh, mira ti”, pensaba, “case podería crer que afoguei de verdade no muiño da Stìa, e entretanto fágome ilusións de estar vivo aínda”.

É sabido que certas clases de loucura son contaxiosas. A de Paleari, a pesar de que ao principio me revoltase, ao final pegóuseme. Non é que crese realmente estar morto; non tería sido un gran problema, xa que o forte é morrer e, así que se morre, non creo que se poida ter o triste desexo de voltar á vida. Dinme conta de repente que aínda tería que morrer: velaí o problema!. Quen se lembraba xa? Despois do meu suicidio na Stìa, naturalmente non vira nada máis, diante de min, que a vida. E velaí estaba, agora: o señor Anselmo Paleari púñame diante a sombra da morte constantemente.

Non sabía falar xa doutra cousa, o bo do home!. Mais falaba con tanto fervor e escapábanlle de tanto en tanto, no ardor do discurso, certas imaxes e certas expresións tan singulares, que, ao escoitalo, pasábame logo a gana de quitalo de encima e de ir vivir a outra parte. Ademais, a doutrina e a fé do señor Paleari, mesmo se me parecían algunhas veces puerís, eran no fondo tranquilizadoras; e xa que por desgraza me viñera á mente a idea de que, un día ou outro, debía morrer en serio, non me disgustaba ouvir falar do asunto desa maneira.

- Ten lóxica? – preguntoume el un día, despois de lerme unha pasaxe dun libro do Finot, cheo de filosofía tan sentimentalmente macabra, que parecía o soño dun enterrador adicto á morfina, nada menos que sobre a vida dos vermes nacidos da descomposición do corpo humano. – Ten lóxica? Materia, si, materia: admitamos que todo é materia. Mais hai forma e forma, modo e modo, calidade e calidade: está a pedra e está o imponderábel, por Deus! No meu propio corpo está a unlla, o dente, o pelo, e caramba, está o finísimo tecido ocular. Agora, si señor, quen o nega? Incluso aquilo que chamamos alma tamén é materia; mais recoñeza que non hai materia como a unlla, como o dente, como o pelo: será materia como o éter, ou que sei eu. O éter, si, admitimolo como hipótese, e a alma non? Ten lóxica? Materia, si señor. Siga o meu razoamento, e vexa a onde quero chegar, concedendo todo. Falemos da Natureza. Nós consideramos agora o home como o herdeiro dunha serie innumerábel de xeracións, non é? Como o producto dunha elaboración ben lenta da Natureza. Vostede, querido señor Meis, considera que el é tamén un animal, un cruel animal e, no seu conxunto, de ben pouco valor? Concedo incluso isto, e digo: está ben, o home representa na escala dos seres un chanzo non moi elevado; do verme ao home hai, poñamos que oito, poñamos que sete, poñamos que cinco chanzos. Pero..., xúrollo por Deus! á Natureza custoulle miles, miles e miles de séculos subir estes cinco chanzos, desde o verme até o home; debeu evoluir, non é?, esta materia para alcanzar como forma e como sustancia este quinto chanzo, para se convertir neste animal que rouba, neste animal que mata, este animal mentiroso, pero que é quen de escribir a Divina Comedia, señor Meis, e de sacrificarse como fixo súa nai e miña nai; e todo de repente, paf, ponse a cero? Ten lóxica? E ha de convertirse en verme o meu nariz, o meu pé, e a miña alma non? Caramba!. Materia tamén ela, si señor, quen o nega? E non o fai co meu nariz ou co meu pé? Ten lóxica?.

- Desculpe, señor Paleari, - apúxenlle - un persoeiro pasea, cae, bate na cabeza e queda transtornado. Onde está a alma?.

O señor Anselmo ficou un pedazo a ollar, como se imprevistamente lle tivese caído un croio nos pés.

- Onde está a alma?. - Si, vostede ou eu, eu que non son un persoeiro, e que incluso... en fin, vou razoar:

paseo, caio, bato na cabeza, queda transtornado. Onde está a alma?. Paleari xuntou as mans e, con expresión de benigna compaixón, respondeume: - Mais, santo Deus, porque quere caer e bater na cabeza, querido señor Meis? - Por unha hipótese... - Pois non señor: pasee pois tranquilamente. Tomemos os vellos que, sen necesidade

de caer e bater na cabeza, poden naturalmente quedar transtornados. Pois ben, que é o que quere dicir?. Vostede probaría con iso que, ao consumirse o corpo, debilítase tamén a alma, para demostrar así que o final dun importa na extinción da outra? Pois desculpe!. Imaxine logo o caso contrario: corpos extremamente deteriorados nos cales brilla, con todo, potentísima a luz da alma: Giacomo Leopardi! E tantos vellos, como por exemplo, Súa Santidade León XIII! Entón? E imaxine un piano e un músico; a un certo punto, tocando, o piano rompe unha corda; a tecla non soa máis, dúas, tres cordas rompen; pois ben, aposto que cun instrumento nese estado, o músico, á forza, mesmo se é boísimo, terá que tocar mal. E se o piano despois enmudece; non existe tampouco o músico?

- O cerebro sería o piano; o músico, a alma? - Vella comparación, señor Meis! Agora, se o cerebro se estraga, á forza a alma ha de

manifestarse como parva, ou tola, ou que sei eu. Quero dicir que, se o músico rompese, non por desgraza, senón por descuido ou voluntariamente, o instrumento, ha de pagalo: quen rompe, paga: págase todo, si. Mais esta é outra cuestión. Desculpe, non quererá dicir en absoluto que para vostede toda a humanidade, toda, da cal se ten noticia, aspirou sempre a outra vida, no mais alá? É un feito, este, un feito, unha proba real.

- Así lle chaman: o instinto de conservación... - Pois non señor, porque pouco me importa, sabe?, este vello pelexo que me cubre!.

Pésame, e atúroo porque debo aturalo; mais se me poñen a proba, xuro por Deus, que –depois de telo aturado durante outros cinco, seis ou dez anos –eu non o pagarei dalgunha maneira, e que todo acabará alí, porque eu arráncoo hoxe mesmo, neste mesmo momento; e daquela onde está o instinto de conservación? Consérvome unicamente porque sinto que non pode acabar así! Pero unha cousa é o individuo e outra cousa a humanidade. O individuo acábase, a especie continúa a súa evolución. Bonito modo de razoar, este! Que bo! Como se a humanidade non fose eu, non fose vostede e un a un, todos. E non temos cada un de nós o mesmo sentimento, o que sería, en outras palabras, a cousa máis absurda e máis atroz, que todo debese consistir nisto, neste miserábel sopro que é a nosa vida terrenal: cincuenta, sesenta anos de aborrecimento, de miserias, de fatigas: por que? Por nada! Pola humanidade? Mais se incluso a humanidade terá que acabarse un día!. Pense un pouco nisto: e toda esta vida, todo este progreso, toda esta evolución para que existirán? Para nada? E o nada, o puro nada, din despois que non existe... Curación astral, non é? Como dixo vostede o outro día. Está ben: curación; mais cómpre ver en que sentido. O mal da ciencia, olle, señor Meis, está todo aquí: en querer ocuparse somente da vida.

- Eh, - suspirei eu, sorrindo, - xa que debemos vivir... - Mais debemos tamén morrer! – rebateu Paleari. - Entendo; mais por que pensar tanto niso?. - Por que? Pois porque non podemos comprender a vida, se non explicamos dalgunha

maneira a morte!. O criterio director das nosas accións, o fio para sair deste labirinto, a luz, en definitiva, señor Meis, a luz debe virnos de aló, da morte.

- Coa escuridade que hai?.

- Escuridade? Escuridade para vostede! Probe a acender unha lámpada de fé, co aceite puro da alma. Se esta lámpada falta, nós damos voltas por aquí, na vida, como moitos cegos, con toda a luz eléctrica que inventamos!. Está ben, está moi ben, para a vida, a lámpada eléctrica; mais nós, querido señor Meis, necesitamos tamén aquela outra que nos dea un pouco de luz para a morte. Olle, tamén eu probo, algunhas noites, a acender certo candil co vidro vermello; é preciso inxeniarse de todas as maneiras, tentar ver igualmente. Por agora, meu xenro Terenzio está en Nápoles. Volverá dentro duns meses, e daquela convidareino a asistir a algunha das nosas modestas sesións, se quixer. E quen sabe que ese candil... basta, non quero dicirlle máis.

Como se ve, non era moi agradábel a compañía de Anselmo Paleari. Mais, pensándoo ben, podía eu sen risco, ou mellor, sen verme obrigado a mentir, aspirar a algunha outra compañía menos afastada da vida?. Aínda me lembraba do cavalier Tito Lenzi. O señor Paleari, en cambio, non se preocupaba de saber nada de min, satisfeito pola atención que eu prestaba aos seus discursos. Case todas as mañás, despois da habitual ablución de todo o corpo, acompañábame nos meus paseos; íamos ou ao Xanícolo ou ao Aventino ou a Monte Mario, algunha vez até a Ponte Nomentana, sempre a falar da morte.

“Eis a boa ganancia que fixen,” pensaba, “por non ter morto de verdade!”. Tentaba algunha vez empuxalo a falar doutra cousa; mais parecía que o señor Paleari

non tivese ollos para o espectáculo da vida ao seu redor; camiñaba case sempre co sombreiro na man; a un certo punto, erguíao como para saudar algunha sombra e exclamaba:

- Estupideces! Unha única vez dirixiume, de repente, unha pregunta persoal: - Por que está vostede en Roma, señor Meis? Sacudín os ombros e respondinlle: - Porque me gusta estar aquí… - Pois é unha cidade triste, - observou el, sacudindo a cabeza. – Moitos sorpréndense

de que ningunha, ningunha empresa teña éxito aquí, que ningunha idea arraigue aquí. Mais eses sorpréndese porque non queren recoñecer que Roma está morta.

- Tamén está morta, Roma? – exclamei, consternado. - Desde hai moito tempo, señor Meis!. E é inútil, créame, calquera esforzo para facela

revivir. Pechada no soño do seu maxestoso pasado, non quere saber nada desta vida mesquiña que teima en formigarlle ao redor. Cando unha cidade tivo unha vida como a de Roma, con trazos tan notábeis e particulares, non pode convertirse nunha cidade moderna, isto é, nunha cidade como as outras. Roma descansa alí, co seu grande corazón roto en pedazos, ás costas do Campidoglio. Sei que teñen a ver con Roma, estas casas novas?. Olle, señor Meis. A miña filla Adriana díxome o da pía, a que estaba no seu cuarto, lembra?. Adriana quitoulla do cuarto, aquela pía; mais o outro día caeulle da man e rompeu; quedoulle só a cunchiña, e agora está no meu cuarto, sobre a miña escribanía, adscrita ao uso que vostede, de primeiras, distraídamente, lle dera. Pois ben, señor Meis, o destino de Roma é idéntico. Os papas fixeran dela – ao seu modo, claro- unha pía; nós italianos fixemos dela, ao noso modo, un cinceiro. De todos os países veñen aquí traernos as cinzas do noso cigarro, que é ademais o símbolo da frivolidade desta moi mísera vida nosa e do amargo e venenoso pracer que ela nos procura.

XI De noite, ollando o río

A medida que a familiaridade crecía pola consideración e a benevolencia que me demostraba o caseiro, crecía tamén para min a dificultade de tratar, o secreto apuro que experimentara xa e que agora chegaba a ser a miúdo intenso como un remorso, ao verme alí, intruso naquela familia, cun nome falso, coas feizóns alteradas, cunha existencia ficticia e case inconsistente. E propúñame afastarme canto máis me fose posíbel, recordando continuamente a min mesmo que non debía achegarme demasiado á vida dos outros, que debía fuxir de calquera intimidade e contentarme con vivir así, alleo a todo.

- Libre! – dicía aínda; mais xa comezaba a intuir o sentido e a medir os confíns desta liberdade miña.

Iso era: o sentido estaba, por exemplo, en ficar alí, de noite, debruzado na xanela, a ollar o río que fluía negro e silente entre os novos diques e baixo as pontes que reflexaban as luces das súas farolas, trémulas como serpes de fogo; seguir coa fantasía o curso daquelas augas, desde a remota fonte nos Apeninos, a través de tantos campos, e atravesando agora a cidade, despois de novo polo campo, até a foz; figurarme co pensamento o mar tenebroso e palpitante en que as augas, despois de tanta carreira, ían perderse, e abrir de cando en vez a boca nun bocexo.

-Liberdade ... liberdade... – murmuraba. – E non sería o mesmo tamén noutra parte?. Algunha noite encontraba na terraciña alí ao lado a pequena nai da casa, en pixama e

bata, ocupada en regar as macetas de flores. “Eis a vida!”, pensaba. E seguía cos ollos a doce rapariga naquela súa amábel ocupación, agardando que dun momento a outro ela erguese a vista cara á miña xanela. Mais en van. Ela sabía que eu estaba alí; pero cando estaba soa ela finxía non darse conta. Por que? Efecto de timidez só, aquel pudor, ou quizais estaba aínda resentida comigo, en segredo, a rapaciña, pola pouca consideración que eu cruelmente teimaba en demostrarlle?.

É por iso que ela, daquela, mal pousaba a regadeira, apoiábase no peitoril da terraciña, púñase a ollar o río tamén ela, quizais para darme a entender que non reparaba en min, nin un un pouquiño, porque tiña pola súa banda pensamentos ben serios nos que meditar, naquela postura, e necesidade de soidade.

Sorría para min, pensando desa maneira: mais despois, ao ver como saía da terraciña, reflexionaba que aquel xuizo meu podía estar tamén errado e ser froito do desdén instintivo que cada un experimenta ao non ser tido en conta; e “Por que, ademais,”, preguntábame, “tería ser ela quen me tivese en conta, e dirixirme, sen necesidade, a palabra? Eu aquí represento a desgraza da súa vida, a loucura do seu pai; represento quizais unha humillación para ela. Se cadra ela bota aínda de menos o tempo en que seu pai estaba en activo e non tiña necesidade de alugar cuartos e ter estraños na casa. E ademais un estraño coma min! Eu talvez lle dou medo, pobre neniña, con este ollo e con estes lentes...”

O ruído dalgún vehículo sobre a ponte de madeira próxima sacudíame daquelas reflexións; bufaba, ceaba da xanela; ollaba a cama, ollaba os libros, ficaba un pouco perplexo entre estes e aquela, sacudía finalmente os ombros, collía o sombreiro e saía, esperando liberarme, fóra, daquel aborrecimento inquieto.

Segundo a inspiración do momento ía polas rúas máis poboadas ou por lugares solitarios. Lembro, unha noite na praza de San Pedro, a impresión dun soño, dun soño case afastado, que eu tiven dese mundo secular, alí pechado, entre os brazos do pórtico maxestuoso, no silencio que parecía incrementado polo continuo fragor das dúas fontes.

Achegueime a unha delas e daquela só a auga me pareceu viva, alí e todo o resto case espectral e profundamente melancólico na silenciosa, inmóbel solemnidade.

Retornando pola rúa do Borgo Nuovo, batín nun certo punto cun borracho, o cal, pasándome ao lado e véndome meditabundo, inclinouse, descubriu un pouco a cabeza, ollándome de frente e abaixo para arriba, e díxome, sacudindo levemente o brazo:

- Alegre!. Pareime de golpe, soprendido, medíndoo da cabeza aos pés. - Alegre! – repetiu, acompañando a exortación cun xesto da man que quería dicir:

“Que fas? que pensas? non te preocupes por nada!”. E afastouse, atoutiñando, apoiándose cunha man no muro. A aquela hora, naquela rúa deserta, alí perto do grande templo e cos pensamentos que

este me suscitara aínda na mente, a aparición deste borracho e o seu extraño consello afectuoso e filosoficamente compasivo, atordoáronme; non sei durante canto tempo fiquei a seguir cos ollos aquel home; despois sentín como ese atordoamento meu rompía, case que nunha gargallada tola. “Alegre! Si, home. Mais eu non podo ir a unha taberna coma ti, buscar a alegría que me aconsellas no fondo dun vaso. Non a sabería encontrar alí, por desgraza!. Nin sei encontrala noutra parte! Eu vou ao café, amigo, con xente ben, que fuma e charla de política. Alegres, ou até felices, nós poderíamos selo cunha única condición, na opinión dun avogaducho imperialista que frecuenta o meu café: a condición de ser gobernados por un rei absoluto. Pobre borracho filósofo, ti non sabes estas cousas; nin che se pasan pola cabeza. Mais a causa verdadeira de todos os nosos males, desta tristeza nosa, sabes cal é? A democracia, meu querido, a democracia, é dicir, o goberno da maioría. Porque, cando o poder está nas mans dun só, este sabe que é un, e que debe contentar a moitos; mais cando os moitos gobernan, pensan só en contentarse a si mesmos, e daquela temos a tiranía máis burda e máis odiosa: a tiranía disfrazada de liberdade. Si home si!. Ou por que cres que sufro eu?. Eu sufro precisamente por esta tiranía disfrazada de liberdade... Voltemos para a casa!” Mais era a noite dos encontros. Pouco despois, pasando por Tordinona case ás escuras, sentín un forte berro, entre outros sofocados, nun dos calexóns que desembocaban nesa rúa. De repente, vin como me botaban encima unha maraña de camorristas. Eran catro miserábeis, armados de nudosos bastóns, encima dunha muller da vida. Non é por fachendear dun acto de valentía que falo desta aventura, mais ao contrario, por falar do medo que pasei a consecuencia dela. Aqueles canallas eran catro, pero eu tiña un bastón de ferro. É verdade que dous deles se lanzaron contra min tamén con coitelos. Defendínme como puiden, facendo remuíños e saltando a un tempo, aquí e alá, para non deixarme coller no medio; ao final, conseguín asentarlle na cabeza ao máis furioso un golpe ben dado, co pomo de ferro: vin que vacilaba e despois que botaba a correr; os outros tres, daquela, temendo quizais que alguén estivese xa por acudir aos berros da muller, correronlle detrás. Non sei como, encontreime ferido na fronte. Berrei á muller, que non deixaba aínda de pedir auxilio, que calase; mais ela, véndome coa cara regada de sangue, non puido conterse e, chorando, toda despeiteada, quería socorrerme, faixarme co pano de seda que levaba no peito, esgarrado na pelexa. - Non, non grazas, - díxenlle, esquivándoa con noxo. – Basta... Non é nada! Anda, vaite xa... Non deixes que te vexan. E fun até á fontela que hai debaixo da rampa da ponte próxima, para mollar a fronte. Pero mentres estaba alí, chegaron dous guardas arquexantes, que querían saber que pasara. Inmediatamente, a muller, que era de Nápoles, comezou a relatar “o apuro que pasara” xunto

a min, prodigando as frases máis afectuosas e admirativas do seu repertorio dialectal en min. Vinme negro para liberarme daqueles dous competentes policías, que querían absolutamente levarme con eles, para denunciar os feitos. Era boa!. Non faltaría máis! Ter que ver coa policía, agora! Comparecer ao día seguinte na crónica dos xornais case como un heroe, eu, que debía estarme calado, na sombra, ignorado por todos...

Heroe, vaia, heroe non podía selo máis de verdade. Se non fose a condición de morrer alí… Pero se xa estaba morto!

- É vostede viúvo, desculpe, señor Meis? A señorita Caporale dirixiume esta pregunta a queimarroupa, unha noite, na terraciña,

onde se encontraba con Adriana e onde me convidaran a pasar un pouco de tempo na súa compañía.

Sentinme mal, nese momento; respondín: - Eu, non; por que? - Porque vostede sempre frega o anular contra o pulgar, como se quixese facer xirar un

anel ao redor do dedo. Así... verdade, Adriana? Mira ti onde van meterse os ollos das mulleres, ou mellor, dalgunhas mulleres, xa que

Adriana afirmou que nunca se dera conta. - Non prestarías atención! – exclamou a Caporale. Debín recoñecer que, por máis que nin sequera eu prestara nunca atención, podía ser

que tivese ese vicio. - Tiven, si, - vinme obrigado a engadir, - durante moito tempo, aquí, un aneliño, que

despois tiven que mandar cortar a un ourives, porque me apretaba demasiado o dedo e mancábame.

- Pobre aneliño! – xemiu daquela a corentona, retorcéndose, con gana aquela noite de melindres infantís. Tan estreito lle estaba? Non quería sair máis do dedo? Se cadra sería o recordo dun…

- Silvia! – interrompeuna a pequena Adriana, en ton de reproche. - Que mal ten? – retomou aquela. – Quería dicir que dun primeiro amor... Veña,

díganos algo, señor Meis. Será posíbel que vostede non fale nunca? - Pois ben, - dixen eu, - pensaba na conclusión que vostede tirou do meu vicio de

fregar o dedo. Unha conclusión arbitraria. Porque os viúvos, que eu saiba, non adoitan levar o anel de casados. Se acaso, é a muller que pesa, non o aneliño, cando o home xa non está. É mais, tal como aos veteráns lles gusta ornarse coas súas medallas, así ao viúvo, creo, levar o aneliño.

- Si, si! – exclamou a Caporale. Vostede desvía habilmente a conversa. - Como?. Ao contrario, se quero aprofundar!. - Como que aprofundar! Non aprofundo nunca nada, eu. Tiven apenas esa impresión,

e basta. - Que era viúvo? - Si señor. Non lle parece a vostede, Adriana, que ten un aire, o señor Meis? Adriana tentou ergueu os ollos sobre min, mais baixounos axiña, non sabendo –

tímida como era – aguantar a ollada dos outros; sorriu levemente co seu habitual sorriso dulce e triste, e dixo:

- Que queres que saiba eu do aire dos viúvos? Es ben curiosa!. Un pensamento, unha imaxe debía rondarlle na cabeza naquel instante; turbouse, e

volveuse para ollar o río que corría alá baixo. Seguro que a outra comprendeu, porque suspirou e volveuse tamén ela a ollar o río.

Un cuarto, invisíbel, viñera evidentemente a meterse entre nós. Comprendín finalmente tamén eu, ollando a bata de alivio de luto de Adriana, e argumentei que Terenzio Papiano, o cuñado que se encontraba aínda en Nápoles, non debía ter o aire do viúvo compunxido, e que, por consecuencia, ese aire, segundo a señorita Caporale, tíñao eu.

Confeso que sentín pracer porque aquela conversa acabase tan mal. A dor causada a Adriana co recordo da irmá morta e de Papiano viúvo, era de feito para a Caporale o castigo da súa indiscreción.

Porén, se quixermos ser xustos, o que a min me parecía indiscreción, non era no fondo unha curiosidade natural moi excusábel, en tanto que á forza debía nacer desa especie de silencio estraño que había ao redor da miña persoa?. E xa que a soidade me resultaba xa insoportábel e non sabía resistir a tentación de me achegar aos outros, era mesmo preciso que satisfacese, resignado, as preguntas destes outros, que tiñan ben o dereito de saber con quen trataban, do mellor modo posíbel, é dicir, mentindo, inventando: non había termo medio!. A culpa non era dos outros, era miña; agora ía agravala, é verdade, coa mentira; mais se non quería, se sofría por iso, debía irme, retomar a miña vagabundaxe pechada e solitaria.

Notaba que a mesma Adriana, que non me dirixía nunca unha pregunta nin que fose discreta, era tamén ela toda ouvidos, escoitando o que respondía ás da Caporale, que, a dicir verdade, ían a miúdo un pouco máis alá dos límites da curiosidade natural e escusábel.

Unha noite, por exemplo, alí na terraciña, onde agora nos reuníamos en solitario cando eu voltaba para cear, perguntoume, rindo e defendéndose de Adriana, que lle berraba excitadísima: - Non, Silvia, prohíbocho!. Non te atrevas! – preguntoume:

- Desculpe, señor Meis, Adriana quere saber por que vostede non se deixa crecer polo menos o bigote...

- Non é verdade! – berrou Adriana. – Non a crea, señor Meis! Foi ela, en realidade... Eu...

Botouse a chorar, de improviso, a querida mamá. Inmediatamente a Caporale procurou animala, dicíndolle:

- Non, muller, non! Que ten que ver! Que ten de malo? Adriana rexeitouna co cóbado: - Hai de malo que mentiches, e dáme rabia! Falabamos dos actores de teatro, que son

todos... así, e daquela ti dixeches: “Como o señor Meis! Quen sabe por que non se deixa crecer polo menos o bigote?...” , e eu repetín: “Si, quen sabe por que...”.

- Pois ben, - porfiou a Caporale, - quen di “quen sabe por que...”, quere dicir que quere sabelo!

- Pero se ti dixeches antes! – protestou Adriana, no colmo da indignación. - Podo responder? – preguntei eu para pór paz. - Non, desculpe, señor Meis: boa noite! – dixo Adriana, e ergueuse para irse. Mais a Caporale detívoa por un brazo: - Vamos, anda, que tontiña es! Faise por rir... O señor Adriano é tan bo, que se

compadece. Non si, señor Adriano? Dígallo vostede... por que non se deixa crecer polo menos o bigote.

Esta vez Adriana riu; cos ollos aínda chorosos. - Porque hai un misterio por detrás, - respondinlle eu daquela, alterando

burlonamente a voz. – Son un conspirador! - Non llo cremos! – exclamou a Caporale no mesmo ton; mais logo engadiu: - Con

todo, escoite: que é un raposeiro ninguén o pon en dúbida. Que é o que facía, por exemplo, hoxe na hora da sobremesa en Correos?

- Eu en Correos?

-Si señor. Négao? Vino cos meus proprios ollos. Ao redor das catro... Pasaba pola praza de San Silvestre...

-Enganaríase, señorita: non era eu. - Xa, xa, - dixo a Caporale, incrédula. – Correspondencia secreta... Porque, é verdade,

Adriana?, non recibe nunca cartas na casa este señor. Díxomo a muller da limpeza, ollo!. Adriana remexeuse, molesta, na cadeira. - Non lle faga caso, - díxome, dirixíndome unha rápida ollada triste e case cariñosa. - Nin na casa, nin no apartado postal! – respondín eu. – Por desgraza é verdade.!

Ninguén me escribe pola simple razón de que xa non teño ninguén que me poida escribir. - Nin sequera un amigo?. Será posíbel?. Ninguén? - Ninguén. Estamos eu e miña sombra, no mundo. Leveina de paseo, esta sombra, por

aquí e por alí, decontino, e non me teño parado nunca, até agora, nun lugar, como para poder contraer unha amizade duradoira.

- Que afortunado é vostede, - exclamou a Caporale, suspirando, - que puido viaxar toda a vida!. Fálenos polo menos das súas viaxes, se non quere falarnos doutra cousa.

Pouco a pouco, superados os escollos das primeiras preguntas embarazosas, esquivaba algunhas cos remos da mentira, que me servían de palanca e de puntal, aferrándome, case que coas dúas mans, a aqueles que me apretaban máis de perto, para rodealos amodo, prudentemente e ao final a barquiña da miña ficción puido sair a mar aberto e izar a vela da fantasía.

E agora eu, despois de máis dun ano de forzoso silencio, sentía un gran pracer en falar, falar cada noite, alí na terraciña, daquilo que vira, das observacións feitas, dos incidentes que me ocorreran aquí e alá. Marabillábame eu mesmo de ter experimentado, ao viaxar, tantas impresións, que o silencio case sepultara en min, e que agora, falando, resucitaban, saltaban vivos dos labios. Esta íntima marabilla coloraba extraordinariamente a miña narración; por outro lado, o pracer que as dúas mulleres, ao escoitaren, demostraban experimentar con aquela, facía nacer en min, pouco a pouco o lamento por un ben que daquela non gozara realmente; tamén este lamento enriquecía agora á miña narración.

Unhas noites máis tarde, a actitude, o trato da señorita Caporale mudaran radicalmente ao meu respeito. Os ollos tristes cargáronse cunha languidez tan intensa, que evocaban máis que nunca a imaxe do contrapeso interno de chumbo, e máis que ridículo pareceu o contraste entre os ollos e a cara de máscara de entroido. Non había dúbida: a señorita Caporal namorárase de min!.

Reparei na sorpresa e no ridículo que aquilo me facía sentir na medida en que eu, en todas aquelas noites, non falara en absoluto para ela, senón para aquela outra que sempre estivera calada, a escoitar. Mais evidentemente esta outra sentira tamén que falaba só para ela, porque logo entre nós se estableceu como un acordo tácito de gozarmos xuntos o cómico e imprevisto efecto dos meus discursos sobre as sensibilísimas cordas sentimentais da corentona mestra de piano.

Ora ben, despois desta constatación non tiven un pensamento por Adriana que non

fose puro; aquela cándida bondade súa, tinxida de melancolía, non os podía inspirar; así e todo, sentía tanta alegría por aquela primeira confidencia, tanta como a delicada timidez podía consentir. Era un ollar fuxidío, como o brillo dunha graza dolcísima; era o sorriso de conmiseración polo ridículo aloumiño daquela pobre muller; era algún benévolo reclamo que ela me acenaba cos ollos e cun leve movemento da cabeza, se eu me excedía un pouco, no noso entretenimento secreto, ao dar un fío de esperanza ao papaventos desa que ora se entregaba aos ceos da dita, ora desvariaba por algunha sacudida miña imprevista e violenta.

- Vostede non debe ter moito corazón, - díxome unha vez a Caporale,- se é verdade aquilo que di e que eu non creo, de ter pasado até agora inmune pola vida.

- Inmune? E logo? - Si, quero dicir sen ter paixóns… - Ah, nunca, señorita, nunca! - Non me quixo dicir, no entanto, de onde lle viña aquel aneliño que lle cortou un

ourives porque lle apretaba demasiado o dedo… - E mancábame!. Non llo dixen?. Pois si! Era un recordo do avó, señorita. - Mentira!. - Como queira; pero mire, direille que o avó me regalou ese aneliño en Florencia,

saíndo da Galería dos Uffizi, e sabe por que? Porque eu, que tiña daquela doce anos, confundira un Perugino cun Raffaello. Así mesmo. En premio por este erro, tiven o aneliño, comprado nun dos postos do Ponte Vechio. De feito, o avó consideraba firmemente, non sei por que razóns súas, que aquel cadro do Perugino debía ser en realidade atribuido a Raffaello. Xa ten explicado o misterio!. Entenderá que entre as mans dun rapaciño de doce anos e esta manaza miña hai diferenza. Ve?. Agora son todo así, como esta manaza que non leva aneliños bonitos. Corazón se cadra teño; mais tamén son xusto, señorita; óllome no espello, con este bo par de lentes, que ademais son en parte miserábeis, e síntome caer os brazos: “Como podes ti pretender, meu querido Adriano,” dígome a min mesmo, “que algunha muller se namore de ti?”.

- Oh, que ideas! – exclamou a Caporale. – Mais vostede cre ser xusto, falando así? É inxustísimo, porén, con nós, as mulleres. Por que a muller, querido señor Meis, que o saiba, é máis xenerosa que o home, e non repara tanto coma este só na beleza exterior.

- Digamos daquela que a muller é tamén máis audaz que o home, señorita. Porque recoñezo que, ademáis da xenerosidade, faría falta unha boa dose de audacia para amar de veras un home coma min.

- Ande, ande!. Vostede xa lle colleu gusto a terse por e tamén a facerse máis feo do que é.

- Iso é verdade. E sabe por que? Para non inspirar compasión a ninguén. Se procurase, vexa, de acicalarme dalgún xeito, conseguiría que dixesen: “Mira ese pobre home: ilusiónase en parecer menos feo con ese bigote!”. Porén, así non. Son feo? Pois é: ben feo, de corazón, sen misericordia. Que me di?

A señorita Caporale ceibou un grande suspiro. - Digo que se equivoca, - respondeu entón. – Mais se probase a deixarse crecer un

pouco a barba, por exemplo, logo se daría conta que non é ese monstruo que vostede di. - E este ollo de aquí? – pregunteille. - Oh, Deus, xa que vostede fala del con tanta desenvoltura, - dixo a Caporale, tería

querido dicirllo desde hai bastantes días: por que non se somete, desculpe, a unha operación hoxe facilísima?. Se quixese, podería liberarse en pouco tempo tamén deste leve defecto.

- Ve, señorita? – concluín eu. – Será que a muller é máis xenerosa que o home; mais fágolle notar que pouco a pouco vostede me aconsellou facerme outra cara.

Por que lle daba tanto polo pau?. É que pretendía que a mestra Caporale me confesase alí, na presenza de Adriana, que ela me amaría, ou mellor, que me amaba, incluso así, completamente afeitado, e con aquel ollo desorientado?. Non. Falara tanto e dirixíralle todas aquelas preguntas pormenorizadas a Caporale, porque me dera conta do pracer, se cadra inconsciente, que experimentaba Adriana coas respostas vitoriosas que aquela me daba.

Comprendín así, que, apesar do meu extravagante aspecto, ela podería amarme. Non o dixen nin a min mesmo; mais daquela noite en adiante pareceume máis branda a cama que

ocupaba naquela casa, máis amábeis todos os obxectos que me rodeaban, máis leve o aire que respiraba, máis azul o ceu, máis espléndido o sol. Quixen crer que este cambio dependía aínda de que Mattia Pascal tivese acabado alí, no muiño da Stìa, e de eu, Adriano Meis, despois de ter vagado un tempo perdido naquela nova liberdade sen límites, alcanzara finalmente o equilibrio, atinxira o ideal que me establecera, facer de min outro home, para vivir outra vida, que agora, velaí estaba, sentía, sentía plena en min.

E o meu espírito volveu ser alegre, como na primeira mocidade; perdín o veneno da experiencia. Até o punto que o señor Paleari non me pareceu xa tan molesto; a sombra, a néboa, o fumo da súa filosofía esvaeceron co sol daquela nova alegría miña. Pobre señor Anselmo!. Das dúas cousas, nas que se debía, na súa opinión, pensar na terra, el non se daba conta de que pensaba só nunha: mais se cadra, boh!, tambén el pensara en vivir nos seus bos días!. Era máis digna de compaixón a mestra Caporale, a quen nin sequera o viño conseguía darlle a alegría daquel inesquecíbel borracho da rúa do Borgo Novo: quería vivir, ela, pobriña, e estimaba que os homes non eran xenerosos ao repararen somente na beleza exterior. Entón, no seu interior, na súa alma, sentíase guapa, ela?. Oh, quen sabe de cales e cantos sacrificios sería capaz verdadeiramente, se tivese encontrado un home “xeneroso”!. Quizais non volvería a beber nin dous dedos de viño.

“Se nós recoñecemos,” pensaba, “que errar é propio do home, non é unha crueldade sobrehumana a xustiza?”

E propúxenme non ser máis cruel coa pobre señorita Caporale. Propúxenmo; mais, ai Deus, fun cruel sen querelo; e aínda máis, canto menos o quería ser. A miña afabilidade foi unha nova chispa para o seu fácil lume. E entretanto sucedía isto: que, ás miñas palabras, a pobre muller empalicedía, mentres Adriana coraba. Non sabía ben o que iso significaba, mais sentía que cada palabra, o son, a súa expresión, nunca empuxaba máis alá da turbación a aquela a quen verdadeiramente estaba dirixida, para romper a secreta harmonía, que xa – non sei como – se establecera entre nós.

As almas teñen unha maneira moi particular de entenderse, de entrar en intimidade, até de atuarse, mentres as nosas persoas se ven aínda estorbadas no comercio das palabras comúns, pola escravitude das esixencias sociais. Teñen as almas as súas propias necesidades e as súas propias aspiracións, que o corpo dá en ignorar, ao ver imposíbel satisfacelas e plasmalas na realidade. E cada vez que dúas persoas se comunican, mediante a alma, e se encontran a soas nalgures, experimentan unha turbación angustiosa e case que unha repulsión violenta por calquera mínimo contacto material, un sufrimento que os afasta, e que logo cesa, así que intervén unha terceira persoa. Daquela, pasada a angustia, as dúas almas elevadas búscanse e volven a sorrirse ao lonxe.

Cantas veces non faría a experiencia con Adriana! Mais o estorbo que ela experimentaba era daquela para min o efecto da natural reserva e da timidez do seu carácter, e o meu cría que derivaba do remorso que a ficción me ocasionaba, a ficción do meu ser, continua, á cal me obrigara, frente ao candidez e á inxenuidade daquela doce e mansa criatura.

Víaa xa con outros ollos. Mais non se transformara ela dun mes para aquí? Non se acendían agora cunha luz interior máis viva as súas olladas fuxidías? E os seus sorrisos, non acusaban agora menos o penoso esforzo que constaba naquel seu quefacer de mamá sensata, que me parecera ao principio como unha ostentación?.

Si, quizais tamén ela instintivamente obedecía á miña mesma necesidade, a necesidade de facerse ilusións dunha nova vida, sen querer saber nin cal, nin como. Un desexo vago, como un aura da alma, abrírase devagar para ela, como para min, unha xanela ao porvir, por onde un raio de morneza embriagadora viña a nós, que entretanto non sabiamos apurarnos a aquela xanela, nin para pechala nin para ollar que era o que había fora.

A pobre señorita Caporale resentía os efectos desta nosa pura, suavísima embriaguez. - Oh sabe, señorita, - díxenlle unha noite, - que case me decidín seguir o seu consello?. - E cal? – preguntoume ela. - O de facerme operar por un oculista. A Caporale bateu os mans, toda contenta. - Ah, moi ben! O doutor Ambrosini! Chame a Ambrosini: é o mellor: operou as

cataratas da miña pobre nai. Ves? Ves, Adriana, que o espello falou? Que che dicía eu?. Adriana sorriu, e sorrín tamén eu. - Non foi o espello, señorita – apuxen. – Fíxose sentir a necesidade. Dun tempo a esta

parte dóeme o ollo: nunca me foi moi útil; mais non quería perdelo. Non era verdade: tiña razón ela, a señorita Caporale: o espello, o espello falara e

dixérame que se unha operación relativamente sen importancia podía facer desaparecer da cara aquel vergoñoso rastro de Mattia Pascal, Adriano Meis podería prescindir tamén dos lentes azuis, concederse un bigote e ir de acordo, da mellor maneira, corporalmente, coas propias cambiadas condicións de espírito.

Poucos días depois, unha escea nocturna, a que asistín agachado detrás da persiana

dunha das miñas xanleas, veu trastornarme de repente. A escea desenvolveuse na terraciña aí ao lado, onde me demorara até as dez, en

compañía das dúas mulleres. Ao retirarme ao cuarto, puxérame a ler, distraído, un dos libros favoritos do señor Anselmo, sobre a Reencarnación. Pareceume sentir, a un certo punto, que falaban na terraciña: puxen a orella para asegurarme de que estaba Adriana. Non. Duas persoas falaban baixo, alteradamente: sentín unha voz masculina, que non era a de Paleari. Mais homes en casa non había máis que el e eu. Intrigado, aproximeime á xanela para ollar entre as físgoas da persiana: na escuridade pareceume distinguir a señorita Caporale. Mais quen era ese home co que falaba? E chegaría de Nápoles, de improviso, Terenzio Papiano?

Por unha palabra pronunciada un pouco máis alta pola Caporale comprendín que falaban de min. Achegueime máis á persiana e escoitei máis atentamente. Aquel home mostrábase irritado polas noticias que a mestra de piano seguramente lle dera de min; e agora ela víase que tentaba atenuar a impresión que aquelas noticias produciran no ánimo de aquel.

- É rico? – preguntou el, a un certo punto. E a Caporale: - Non o sei. Paréceo! Desde logo sobrevive co que ten, sen facer nada... - Está sempre en casa? - Pois non!. E ademáis, mañá veralo. Dixo mesmo así: veralo. Entón atuábao; entón Papiano (non había dúbida) era o

amante da señorita Caporale… E logo como entón, en todos aqueles días, se demostrara tan condescendente comigo?.

A miña curiosidade tornouse viva máis que nunca; mais, case que por facermo á mantenta, aqueles dous puxéronse a falar moi baixo. Non podendo xa co ouvido, procurei axudarme coa vista. E velaí que vin a Caporale pousar unha man sobre as costas de Papiano: este, pouco despois, rexeitouna de malos modos.

- Mais como podía eu impedirllo? – dixo aquela, alzando un pouco a voz con intensa exasperación. – Quen son eu? Que represento eu nesta casa?.

- Chámame a Andrea! – ordenoulle aquel daquela, imperioso. Sentindo pronunciar o nome de Adriana con ese ton, apretei os puños e sentín ferver o

sangue nas veas. - Dorme, - dixo a Caporale.

E aquel, sombrío, ameazador: - Vai acordala! Axiña!. Non sei como me contiven para non levantar furioso a persiana. O esforzo que fixen para imporme ese freo, volveu entretanto en min mesmo por un

momento. As mesmas palabras, que acaba agora mesmo de pronunciar con tanta exasperación aquela pobre muller, vínanme aos labios?: “Quen son eu? Que represento eu nesta casa?”.

Retireime da xanela. Mais logo me acudiu a desculpa de que eu tamén se trataba de min, alí: falaban de min, aqueles dous, e aquel home aínda quería falar de mín con Adriana: debía saber, coñecer os sentimentos daquel ao meu respecto.

Mais a facilidade con que acollín esta desculpa, pola indelicadeza que cometía espiando e escuitando ás agachadas, fíxome sentir, entrever, que eu puña por diante o meu propio interese para impedirme asumir a conciencia daquilo ben máis vivo que a outra me despertaba naquel momento.

Volvín a ollar entre os listóns da persiana. A Caporale xa non estaba na terraciña. O outro, ao quedar só, puxérase a mirar para o

río, apoiado cos dous cóbados sobre o peitoril e a cabeza entre as mans. Preso dunha ansia angustiosa, agardei, curvado, apretándome forte coas mans os

xeonllos, que Adriana se desprazase á terraciña. A longa espera non me cansou en absoluto; ao contrario, espabiloume devagar, procuroume unha viva e crecente satisfación: supuxen que Adriana, por aí, non quixera rendirse ante a prepotencia daquel groseiro. Se cadra a Caporale suplicáballe coas mans xuntas. E entretanto ese, alí na terraciña, non se tiña co desdén. Esperei, a un certo punto, que a mestra viñese dicir que Adriana non quixera erguerse. Pero non: velaí a estaba!

Papiano saiulle deseguida ao encontro. - Vostede, váiase para a cama! – ordenou á señorita Caporale. – Déixeme falar con

miña cuñada. Aquela obedeceu, e daquela Papiano fixo por pechar os poxigos entre o comedor e a

terraciña. - Nada diso! – dixo Adriana, botando un brazo contra o poxigo. - Mais eu teño que falar contigo! – increpou o cuñado, con maneiras sombrías,

esforzándose por falar baixo. - Fala entón!. Que me queres dicir? – retomou Adriana. – Podías ter agardado até

mañá. - Non! Agora! – rebateu aquel, colléndoa por un brazo e atirándoa cara si. - Veña logo! – berrou Adriana, soltándose feramente. Non puiden aturar máis; abrín a persiana. - Oh, señor Meis! – chamou ela axiña. – Pode vir un momento aquí, se non lle

importa?. - Aquí me ten, señorita – apureime a contestar. O corazón saltou no peito da alegría, do recoñecemento: dun chimpo, estiven no

corredor: pero alí, na porta do meu cuarto, encontrei como que enrocado sobre o arcón un mozo esmirrado, moi loiro, coa cara moi longa, diáfano, que abría a duras penas un par de ollos azuis, lánguidos, atónitos: pareime um momento, sorprendido, a ollalo; pensei que era o irmán de Papiano; corrín á terraciña.

- Preséntolle, señor Meis, - dixo Adriana, - ao meu cuñado Terenzio Papiano, chegado agora mesmo de Nápoles.

- Moito pracer!. Encantadísimo de coñecelo! - exclamou aquel, descubríndose, arrastrando nunha reverencia, e apretándome calurosamente a man. – Lamento ter estado todo este tempo ausente de Roma; mais estou seguro de que a miña querida cuñada soubo ocuparse de todo, non é?. Se lle faltase algunha cousa, dígao sen problema, eh! Se lle fixese falta, por exemplo, unha escribanía máis ampla... ou algún outro obxecto, dígao sen cerimonias... A nós gústanos ter contentos os hóspedes que nos honran.

- Grazas, grazas, - dixen eu. – Non me falta mesmo nada. Grazas. - Mais non hai por que dalas, que terá que ver!. E sírvase tamén de min, sabe, en todas

as súas ocasións, no pouco en que eu poida servir… - Eh, moito, - dixo Adriana, sorrindo melancolicamente, - agora que me erguín... E aproximouse ao peitoril, a ollar o río. Sentía que ela non quería deixarme só con el. De que tiña medo?. Ficou alí, absorta,

mentres o outro, co sombreiro aínda na man, me falaba de Nápoles, onde debera parar máis tempo do que previra, para copiar un grande número de documentos dos arquivo privado da excelentísima duquesa dona Teresa Ravaschieri Fieschi: Mamá Duquesa, como a chamaban todos, Mamá Caridade, como a el lle gustaría chamala: documentos de extraordinario valor, que arroxarían nova luz sobre a fin do Reino das Dúas Sicilias e nomeadamente sobre a figura de Gaetano Filangieri, principe de Satriano, que o marqués Giglio, don Ignazio Giglio d’Auletta, do cal el, Papiano, era o secretario, pretendía ilustrar nunha biografía prolixo e sincera. Sincera polo menos na medida en que a devoción e a fidelidade aos borbóns llo consentisen ao marqués.

Non acababa nunca. Seguro que gozaba da súa propia fala e daba á voz, ao falar, inflexións de experto actor afeizoado, e aquí botaba unha risada e alí un xesto expresivo. Eu ficara xordo como unha tapia, e aprobaba de tanto en tanto coa cabeza e de tanto en tanto dirixía unha ollada a Adriana, que estaba aínda ollando o río.

- Eh, por desgraza! – cantando con voz de barítono, a modo de conclusión, Papiano. – Borbónico e clerical, o marqués Giglio d’Auletta!. E eu, eu que… (debo cuidarme de dicilo en voz baixa, incluso aquí, na miña casa), eu que cada mañá, antes de saír, saúdo coa man a estatua de Garibaldi no Xanícolo (viuna? desde aquí distínguese moi ben), eu que berraría a cada momento: “Viva o Vinte de Setembro!”, eu teño que ser o seu secretario!. Un home moi digno, ollo, mais borbónico e clerical. Si señor ... O pan!. Xúrolle que moitas veces teño ganas de cuspirlle encima, dispensando!. Quédame aquí na gorxa, afógame… Pero que podemos facerlle?. O pan!, o pan!.

Sacudiu dúas veces os ombros, levantou os brazos e golpeouse na cadeira. - Vamos, vamos, Adrianiña! – e despois dixo, acudindo onda ela e colléndoa

levemente, coas dúas mans pola cintura: - Para cama!. É tarde!. O señor terá sono. Diante da porta do meu cuarto Adriana apretoume con forza a man, como non fixera

nunca até agora. Ao ficar só, mantiven durante moito tempo o puño pechado, como para conservar a presión da súa man. Toda aquela noite quedei a pensar, debatíndome entre continuas angustias. A cerimoniosa hipocresia, o servilismo insinuante e locuaz, a xenreira daquel home faríanme certamente insoportábel a permanencia naquela casa, onde el, non había dúbida, quería facer o papel do tirano, aproveitándose da simpleza do sogro. Quen sabe a que artes recorrería!. Xa me dera unha mostra, cambiando de repente, ao aparecer eu. Mais por que vía tan mal que eu me aloxase naquela casa?. Por que non era eu para el un inquilino como calquera outro?. Que lle dixera de min a Caporale?. Podía el en serio ter celos por ela?. Ou tíñaos por outra?. Ese modo seu arrogante e sospeitoso; ter mandado fóra a Caporale para ficar a soas con Adriana, a quen comezara a falar con tanta violencia; a rebelión de Adriana, que ela non tivese permitido que el pechase os poxigos, a turbación en que ela se vira cada vez

que se mencionou o cuñado ausente, todo, todo confirmaba en min a odiosa sospeita de que el tiña algunha mira sobre ela.

Pois ben, e por que me irritaba tanto? Non podía, en resumidas contas, irme daquela casa, máis aínda se ese me amolaba unha miga?. Que me detiña? Nada. Mais cunha tenrísima satisfacción lembraba que ela me chamara desde a terraciña, como para ser protexida por min, e que ao final apretara con forza, con moita forza a man…

Deixara aberta a persiana, abertas as contras. A un certo punto, a lúa, declinando, mostrouse no vano da miña xanela, xusto como se quixese espiarme, sorprenderme aínda esperto na cama, para dicirme:

- “Xa o entendín, querido, xa o entendín!. E ti non? de verdade?”

XII O ollo e Papiano

- A traxedia de Orestes nun teatriño de monicreques! – veu anunciarme o señor

Anselmo Paleari. – Monicreques autómatas, de nova invención. Esta noite, ás oito horas e media, na rúa Dei Prefetti, número cincuenta e catro. Debería ir, señor Meis.

- A traxedia de Orestes? - Claro! D’après Sophocle, di o carteliño. Será a Electra. Agora escoite que

extravagancia me ven á cabeza! Se, no momento culminante, mesmo cando o monicreque que representa Orestes está a piques de vingar a morte do pai en Existo e a nai, se abrise unha esgazadura no ceo de papel do teatriño, que sucedería?. Dígame vostede.

- Non sabería dicir, - respondín, sacundindo os ombros. - Pois é facilísimo, señor Meis! Orestes quedaría desconcertado por ese buraco no ceu. - E por que? - Déixeme que llo diga. Orestes sentiría aínda os impulsos da vinganza, querería

seguilos con paixón maniática, mais os ollos, no momento, iríanlle alí, a aquela esgazadura, por onde agora toda clase de malos influxos penetrarían na escea, e sentiría caer os brazos. Orestes, en definitiva, convertiríase en Hamlet. Toda a diferenza, señor Meis, entre a traxedia antiga e a moderna consiste niso, pode crerme: nun buraco no ceo de papel.

E foise, arrastando as chinelas. Desde as vetas nubolosas das súas abstraccións, o señor Anselmo Paleari deixaba caer a

miúdo así, como avalanchas, os seus pensamentos. A razón, o nexo e a oportunidade deles ficaban alá arriba, de modo que dificilmente quen o escuitaba conseguía entender algo deles.

Porén, a imaxe do monicreque de Orestes desconcertado polo buraco no ceo ficou un pedazo na miña testa. A un certo punto: “Benaventurados os monicreques”, suspirei, “sobre cuxas cabezas de madeira o falso ceo se conserva sen esgazaduras! Non perplexidades angustiosas, nin reservas, nin tropezos, nin sombras, ni piedade: nada! E poden agardar bos e collerlle gusto á sua comedia, e terse en consideración e valorárense, sen sufrir nunca vertixes e mareos, xa que pola súa estatura e polas súas accións aquel ceo é un teatro proporcionado.

“E o prototipo destes monicreques, querido señor Anselmo,” continuei a pensar, “tedelo vós na casa, e é o voso indigno xenro, Papiano. Quen máis pode estar máis satisfeito que el polo ceo de cartón pedra, tan baixo, que lle está encima, cómodo e tranquilo residencia dese Deus proverbial, de mangas anchas, preparado para pechar os ollos e a levantar a man en

sinal de perdón; dese Deus que repite sonolento, a cada trasnada: Axúdate, que eu te axudo - ? E o voso Papiano que se axuda de todas as maneiras. A vida para el é case un xogo de habilidade. E como goza meténdose en todas as intrigas: dilixente, emprendedor e lingoreteiro!”.

Tiña uns corenta anos, Papiano, e era alto de estatura e de miembros robustos: un pouco calvo, cun grande bigote entrecano apenas baixo o nariz, un bo nariz coas narinas que se estremecían; ollos grisallos, agudos e inquedos como as mans. Todo o vía e todo o tocaba. Por exemplo, mentres estaba a falar comigo, dábase conta – non sei como – de que Adriana, detrás del, lle custaba limpar e volver a colocar no seu sitio algún obxecto no cuarto, e inmediatamente, afanándose,

- Pardon! acudíalle, quitáballe o obxecto das mans: - Non, miña filla, olla: faise así! E volvíao limpar el, colocábao de novo no seu sitio el, e volvía onda min. Ou reparaba

en que o irmán, que sufría de convulsións epilépticas, “encántabase”, e corría a darlle labazadas nas fazulas, beliscos no nariz:

- Scipione! Scipione! Ou sopráballe na cara, até facelo volver en si. Quen sabe canto me divertiría, se non tivese esa maldita mala conciencia!. Certamente, el deuse conta de que a tiña desde os primeiros días, ou – polo menos-

entreviuno. Comezou un asedio moi aborrecido de cerimonias, que eran todas ganchos para tirarme da lingua. Parecía que cada palabra súa, cada pregunta súa, incluso a máis obvia, escondese unha insidia: non tería querido, con todo, mostrar desconfianza para non acrecentar as súas sospeitas; mais a irritación que el me ocasionaba con ese trato seu de vexador servicial impedíame disimulala ben.

A irritación províñame tamén doutras dúas causas internas e secretas. Unha era esta: que eu, sen ter cometido malas accións, sen ter feito mal a ninguén, debía verme así, por diante e por detrás, temeroso e sospeitoso, como se tivese perdido o dereito a ser deixado en paz. A outra non quería confesala a min mesmo e precisamente por iso me irritaba máis fortemente, moi polo baixo. Por máis que me dixese a min mesmo:

- Idiota! Vaite daquí, afástate deste pesado!. Non me ía: xa non podía irme. A loita que tiña comigo mesmo, por non querer ser consciente do que sentía por

Adriana, impedía entretanto reflexionar nas consecuencias da miña anormalísima condición existencial respecto a este sentimento. E ficaba alí, perplexo, inquieto polo mal contento de min, aínda máis, polo continua exaltación, aínda que riseiro por fóra.

Do que me acontecera descubrir aquela noite, agachado detrás da persiana, non sacara aínda nada en claro. Parecía que a cativa impresión que Papiano recibira de min, a través das noticias da señorita Caporale, se tivese borrado inmediatamente despois da presentación. El atormentábame, é verdade, mais como se non poidese evitalo. Seguro que non co plan secreto de conseguir que me fose; antes, ao contrario! Que argallaba? Adriana, despois do seu retorno, tornárase triste e esquiva, como nos primerios días. A señorita Silvia Caporale trataba de vostede a Papiano, polo menos en presenza dos demais, mais ese fanfarrón atuábaa, abertamente; chegaba até chamala Rea Silvia; e eu non sabía como interpretar estas maneiras súas confidenciais e burlonas. Certamente, aquela infeliz non merecía moito respecto pola desorde da súa vida, mais tampouco merecía ser tratada dese modo por un home que non tiña con ela nin parentesco nin afinidade.

Unha noite (había lúa chea, e parecía de día) vina desde a miña xanela, soa e triste, alí, na terraciña, onde agora nos reuniamos raramente, e xa non co pracer de antes, dado que interviña tamén Papiano, que falaba por todos. Movido pola curiosade, pensei en ir sorprendela naquel momento de abandono.

Encontreime no corredor, como de costume, diante da porta do meu cuarto e acomodado sobre o arcón, o irmán de Papiano, na mesma posición en que o vira a primeira vez. Sei que decidira vivir alí encima, ou vixiábame por orde do irmán?

Na terraciña, a señorita Caporale choraba. Non quixo dicirme nada, ao principio; lamentouse apenas dunha fortísima dor de cabeza. Depois, como tomando unha decisión repentina, volveuse a ollarme na cara, tendeume a man e preguntoume:

- Vostede é meu amigo? - Se quixese concederme esa honra... – respondinlle, inclinándome. - Grazas. Non se ande con cerimonias, faga o favor! Se soubese que necesidade teño eu

dun amigo, dun verdadeiro amigo, neste momento! Vostede debería comprendelo, vostede que está só no mundo, coma min... Mais vostede é un home! Se soubese... se soubese...

Botoulle os dentes ao pano que tiña na man, para conter o pranto; ao non conseguilo, desgarrouno en intentos sucesivos, con rabia.

- Muller, fea e vella, - exclamou: - tres desgrazas que non teñen remedio! Para que vivirei eu?

- Cálmese, ande, - pedinlle, afectado. – Por que di iso, señorita?. Non fun capaz de dicir outra cousa. - Porque... – irrompeu ela, mais parouse de repente. - Diga, -inciteina. – Se necesita un amigo... Ela levouse aos ollos o pano esgazado, e… - O que necesito é morrer! – xemiu cunha aflicción tan profunda e intensa que logo

sentín na gorxa un nó de angustia. Non esquecerei xamais a enruga dolorosa daquela boca murcha e sen graza ao

pronunciar aquelas palabras, nin o tremor do queixo no cal se reviraban algúns canotos negros.

- Mais nin a morte me quere, - retomou. – Nada... desculpe, señor Meis! Que axuda podería darme vostede? Ningunha. Todo o máis, palabras… si, un pouco de compaixón. Son orfa, e debo permanecer aquí, tratada como… se cadra vostede xa se deu conta: E non deberían ter o dereito, sabe? Porque non é que me dean precisamente esmola…

E aquí a señorita Caporale faloume das seis mil liras que lle papara Papiano, das que falei noutra parte.

Por moito que a profunda dor daquela desgrazada me interesase, desde logo non era iso o que quería saber por ela. Aproveitándome (debo confesalo) da excitación en que ela se encontraba, quizais tamén por ter bebido algunha copiña de máis, arrisqueime a preguntarlle:

- Disimule, señorita, mais por que lle deu... ese diñeiro? - Porque – e apretou os puños. – Dúas perfidias, unha máis negra que a outra! Deillo

para demostrarlle que comprendera ben o que el pretendía de min. Entendeu? Coa muller ainda viva, ese…

- Entendín… - Imaxínese, - continuou con ímpeto. – A pobre Rita... - A muller? - Si, Rita, a irmá de Adriana... dous anos enferma, entre a vida e a morte... imaxínese,

se eu... Pero en fin, aquí sábeno, saben como me portei eu; sábeo Adriana, e por iso me quere; ela si, pobriña. Mais como fiquei eu agora? Olle: por el, tiven incluso que vender o piano, que

para min era... todo, entenderá!. Non só pola miña profesión: eu falaba co meu piano!. De rapaza, no Conservatorio, compuña; compuxen tamén despois, xa diplomada; despois deixei de ir. Mais mentres tiven o piano, eu aínda compuxen, para min só, improvisando; desfogábame... embriagábame até caer no chan, créame, esvaecida, en certos momentos. Nin eu mesma sei o que me saía da alma: convertíame nun único ser co instrumento, e os meus dedos non vibraban máis sobre a tecla: eu facía chorar e berrar á miña alma. Podo dicirlle apenas isto, que unha noite (estabamos, eu e a mamá nun entrechán) xuntouse xente, abaixo na rúa, e que me aplauderon ao acabar, durante moito tempo. E que case que tiven medo.

- Disimule, señorita, - propúxenlle daquela, para animala dalgunha maneira. – E non se pode alugar un piano? Gustaríame tanto, tanto sentila tocar; e se vostede...

- Non, - interrompeume, - que quere que toque eu agora?. Para min acabouse. Aporreo cancións ordinarias. Basta. Acabouse...

- Pero o señor Terenzio Papiano, - arrisqueime de novo a preguntar, - prometeulle talvez a restitución dese diñeiro?.

- El? – dixo logo, cun tremor de ira, a señorita Caporale. – E quen llo pediu! Pois si, prométemo agora, se o axudo... Xa! Quere que o axude, xusto eu; tivo descaro de mo promor, así, tranquilamente...

- Axudalo? A que?. - Nunha nova perfidia! Comprende? Vexo que vostede entendeu. - Adri... a señorita Adriana? – tatexei. - Xustamente. Debería convencela eu! Eu, entende?. - De que case con el? - Enténdese que si. Sabe por que? Esa pobre desventurada ten, ou mellor, debería ter

catorce ou quince mil liras de dote. O dote da irmá, que el debía devolver logo ao señor Anselmo, xa que Rita morreu sen deixar fillos. Non sei en que enredos anda. Pediu un ano de tempo para os devolver. Agora espera que... silencio!... ven aí Adriana!.

Pechada en si e máis esquiva do habitual, Adriana aproximouse a nós: cinxiu cun brazo a cintura da señorita Caporale e acenou un breve saúdo para min coa cabeza. Sentín, despois daquelas confidencias, unha ira violenta ao vela tan submisa e case escrava da odiosa tiranía daquel estafador. Pouco despois, compareceu na terraciña, como unha sombra, o irmán de Papiano.

- Velaí o está, - díxolle a Caporale a Adriana. Esta entornou os ollos, sorriu amargamente, sacudiu os ombros e retirouse da

terraciña, dicíndome: - Desculpe, señor Meis. Boa noite. - O espía, - susurroume a señorita Caporale, facendo un xesto co ollo. - Pero… a quen lle ten medo a señorita Adriana? – escapoume, pola crecente

irritación. – Non entende que, facendo así, dálle máis alas a ese para que se creza e se comporte peor o tirano? Escoite, señorita, confésolle que sinto unha grande envexa por todos aqueles que saben collerlle gusto e que se interesan pola vida, admíroos, e entre quen se resigna a interpretar o papel da escrava e de quen asume, aínda que sexa con prepotencia, o de amo, a miña simpatía é con este último.

A Caporale notou a exaltación con que lle falara e, con aire de desafío, díxome: - E daquela por que non proba a rebelarse vostede en primeiro lugar? - Eu? - Vostede, vostede, - afirmou ela, ollándome nos ollos, instigadora. - Mais que teño que ver eu? – respondín. – Eu podería rebelarme dunha única

maneira; índome.

- Pois ben, - concluiu maliciosamente a señorita Caporale, - se cadra isto precisamente non o quere Adriana.

- Que eu me vaia? Aquela fixo xirar polo aire o pano rachado e despois envolveuno ao redor dun dedo,

mentres suspiraba: - Quen sabe? Sacudín os ombros. - A cear! A cear! – exclamei, e deixeina alí plantada, na terraciña. Por comezar aquela mesma noite, ao pasar polo corredor pareime diante do arcón,

sobre o cal Scipione Papiano volvera acomodarse, e: - Disimule, - díxenlle, - pero non terá outro lugar onde estar sentado máis

comodamente? Aquí vostede me estorba. Aquel olloume apampado, cos ollos lánguidos, sen inmutarse. - Entendeu? – apremeille, sacundíndo por un brazo. Mais como se falase coa parede! Entreabriuse daquela a porta do fondo do corredor, e

apareceu Adriana. - Prégolle, señorita, - díxenlle - intente facerlle entender vostede a este pobre que

podería ir sentar a outra parte. - Está enfermo, - procurou desculpalo Adriana. - Pois por iso, porque está enfermo! – rebatinlle eu. – Aquí non está ben: fáltalle o

aire... e ademais, sentado sobre un arcón... Quere que llo diga eu ao irmán? - Non, non, - apurouse a responder ela. – Direillo eu, non teña dúbida. - Entenderao, - engadín. – Non son aínda rei, como para ter un sentinela na porta. Perdín, daquela noite en diante, o dominio sobre min mesmo; comecei a forzar

abertamente a timidez de Adriana; pechei os ollos e abandoneime, sen reflexionar máis, ao meu sentimento.

Pobre pequena nai! Ao principio, mostrouse como atrapada entre dúas, entre o medo e a esperanza. Non sabía confiarse a esta, adiviñando que o desdén me empuxaba; mais sentía por outra parte que o seu medo estaba tamén motivado pola esperanza, até ese momento secreta e inconsciente, de non perderme; e por iso, alimentando eu agora esta esperanza súa cos meus novos modos decididos, non sabía tampouco ceder de todo ao medo.

Esta súa delicada perplexidade, esta honesta reserva, impedíronme entretanto encontrarme logo de ti a ti comigo mesmo e fixéronme empeñarme cada vez máis no desafío case que implícito con Papiano.

Agardaba que este se plantase frente a min desde o primeiro día, deixándose das habituais cortesías e as habituais cerimonias. Pero non. Retirou o irmán do posto de guarda, alí sobre o arcón, como eu quería, e chegou até a bromear sobre o aire torpe e perdido de Adriana na miña presenza.

- Compadézaa, señor Meis: é vergoñosa como unha monxiña, a miña cuñadiña!. Esta inesperada remisión, tanta desenvoltura, preocupáronme. Aonde quería ir parar?. Unha tarde vino chegar a casa xunto a un tipo que entrou petando forte o chan co

bastón, como se, mantendo os pés dentro dun par de zapatos de pano que non facían ruido, quixese sentir así, petando co bastón, que el camiñaba.

- Dôva ca l’è stô me car parent? – púxose a berrar con forte acento turinés, sen quitar da cabeza o sombreiro de abas levantadas, calado até uns ollos que xiraban, embazados polo viño, nin a cachimba da boca, con que parecía estivese a cocer un nariz máis vermello que o da señorita Caporale. – Dôva ca l’è stò me car parent?

- Velaquí está, - dixo Papiano, indicándome; depois dirixíndose a min: - Señor Adriano, unha grata sorpresa! O señor Francesco Meis, de Turín, un parente seu.

- Parente meu? – exclamei, alucinando. El pechou os ollos, levantou como un oso unha pata e mantívoa un pedazo suspendida,

esperando que eu lla apertase. Deixeino alí, naquela posición, para contemplalo un pedazo; e entón: - Que farsa é esta? – preguntei. - Non, desculpe, por que? Dixo Terenzio Papiano. – O señor Francesco Meis asegurou

mesmo que é o seu... - Cusin, - apoiou, sen abrir os ollos. – Tut i Meis i sôma parent. - Pois eu non teño o pracer de coñecelo!. - Oh ma côsta ca l’è bela! – exclamou aquel. – L’è propri pèr lon que mi’t sôn vnù a

trôve. - Meis? De Turín? – preguntei eu, finxindo procurar na memoria. – Pero se eu non son

de Turín! - Como? Desculpe, - interveu Papiano. – Non me dixera que até os dez anos vostede

estivo en Turín?. - Pois si! – continuou aquela daquela, molesto porque se metese en dúbida unha cousa

para el certísima. – Cusin, cusin! Este señor de aquí... como se chama?. - Terenzio Papiano, para servilo. - Terenziano: a l’à dime que to pare a l’è andait an America: cosa ch’a veul di’ che t’ ses

fieul ‘d barba Antôni ca l’è andair ‘ntla America. E nui sôma cusin. - Mais se meu pai se chamaba Paolo... - Antôni! - Paolo, Paolo, Paolo. Pretende sabelo mellor ca min? Aquel sacudiu os ombros e estirou para arriba a boca: - A m’ smiava Antôni, - dixo esfregando o queixo irto cunha barba de catro días polo

menos, case toda grisalla. – I’ veui nen côtradite: sarà prô Paôlo. I ricordo nen ben, perché mi’ i l’hai nen conôssulo.

Pobre home! Estaba en condicións de saber mellor ca min como se chamaba aquel tío seu que fora a América; e con todo, cedeu, porque quería a todo custo ser o meu parente. Díxome que seu pai, que se chamaba Francesco, como el, era irmán de Antonio... é dicir, de Paolo, meu pai, que marchara de Turín, cando el era ancor masnà, con sete anos, e que – con míseros traballos – vivira sempre lonxe da familia, un pouco aquí, un pouco alá. Sabía pouco, por tanto, dos parentes, quer paternos quer maternos; non obstante, era certo, certísimo que era meu curmán.

Mais o avó, polo menos o avó, coñecérao? Quixen preguntarllo. Pois ben, si: coñecérao, non lembraba con precisión se en Pavía ou en Piacenza.

- Ah, si? Coñeceuno mesmo? E como era? Era... non se lembraba, el, franc nen. - Ah sôn passà trant’ ani. Non parecía ter mala fé en absoluto; ao contrario, parecía un infeliz que afogara a súa

alma no viño, para non sentir demasiado o peso do fastío e da miseria. Baixaba a cabeza, cos ollos pechados, aprobando todo o que lle dicía para tomarlle o pelo; estou seguro de que se eu tivese dito que de nenos crecéramos xuntos e que bastante veces lle tirara do pelo, el tería aprobado de igual modo.

Eu non debía pór en dúbida somente unha cousa, isto é, que nós fósemos curmáns: sobre isto non podía transixir: quedara xa establecido, obcecárase, e por tanto así debía ser.

Mais a un certo punto, ollando como se compracía Papiano, pasoume a gana de bromear. Desfíxenme daquel pobre home medio borracho despedíndoo : - Querido parente ! – e pregunteille a Papiano, ollándoo en fite aos ollos, para facerlle entender que eu lle viña grande :

- Dígame agora onde foi encontrar esa boa peza! - Por favor, descúlpeme, señor Adriano! – anticipouse aquel estafador, a quen non

puiden deixar de recoñecer un grande talento. – Recoñezo que non estiven moi afortunado… - Pero se vostede é afortunadísimo, sempre! – exclamei eu. - Non, quería dicir: que non lle gustou. Mais créame que foi unha casualidade. Foi así:

tiven que ir esta mañá á axencia tributaria, por conta do marqués, o meu xefe. Mentres estaba alí, sentín que chamaban en voz alta: “Señor Meis, señor Meis!”. Volvinme logo, crendo que vostede estivese alí, por algún asunto, talvez tivese, digo eu, necesidade de min, sempre listo para servilo. Pero non, chamaban a aquela boa peza, como vostede dixo xustamente; e daquela, así... por curiosidade, achegueime e pregunteille se realmente se chamaba Meis e de que cidade era, xa que eu tiña a honra e o pracer de hospedar en casa un señor Meis... Velaí como foi! El aseguroume que vostede debía ser o seu parente, e quixo vir coñecelo...

- Na axencia tributaria? - Si señor, traballa alí: como subalterno. Debía crelo? Quixen verificalo. E era verdade, si; mais era igualmente verdade que

Papiano, escamado, mentres eu quería collelo de frente, alí para contrarestar as súas secretas artimañas, escapábame, pero escapaba para procurar no meu pasado e asaltarme así case que polas costas. Coñecéndoo ben, tiña incluso demasiada razón en temer que el, con aquel olfato no nariz, fose sabuxo para non ir durante moito tempo a rumbo: ai de min se conseguía indicios dunha mínima pegada: seguro que a seguiría até o muiño da Stìa.

É de imaxinar por tanto o meu susto, cando, de alí a poucos días, mentres estaba no meu cuarto a ler, chegoume do corredor, como do outro mundo, unha voz, unha voz aínda viva na miña memoria.

- I doi gracias a Dios, de hecho, porque me la quitei de encima!. O español? Aquel españoliño barbudo e repoludo de Montecarlo? Aquel que quería

xogar comigo e con quen discutira en Niza? … Ah, por Deus! Velaí a pegada! Conseguira descubrila, Papiano!.

Púxenme de pé, termándome na mesiña para non caer, no imprevisto extravío angustioso: estupefacto, quase aterrorizado, puxen a orella, coa idea de fuxir mal aqueles dous – Papiano e o español (era el, non había dúbida: sabía pola súa voz) – atravesasen o corredor. Fuxir? E se Papiano, ao entrar, preguntara á criada se eu estaba en casa? Que pensaría da miña fuxida? Pero... por outra parte, e se soubese xa que eu non era Adriano Meis? Amodo! Que noticia podía ter de min aquel español? Vírame en Montecarlo. Dixéralle eu, daquela, que me chamaba Mattia Pascal? Quizais! Non me lembraba...

Encontreime, sen sabelo, diante do espello, como se alguén me tivese levado até alí da man. Olleime. Ah, aquel maldito ollo. Quizais por el ese me recoñecería. E logo como, como puidera chegar até alí Papiano, até a miña aventura de Montecarlo? Isto, máis que calquera outra cousa, asombrábame. Que facer mentres? Nada. Agardar alí a que pasase o que tivese que pasar.

Non pasou nada. E o medo con todo non me pasou, nin a noite dese mesmo día, cando Papiano, explicándome o misterio para min insolúbel e terríbel daquela visita, demostroume que el non estaba absolutamente sobre a pegada do meu pasado, e que só a casualidade, da cal desde había un pedazo gozaba os favores, quixera facerme outro, colocándome de novo entre os pés aquel español, que quizais non se lembraba xa de min, nin o mais mínimo.

Polas noticias que Papiano me deu del, eu, indo a Montecarlo, non podía deixar de encontralo, porque el era un xogador profesional. O estraño era que o encontrase agora en Roma, ou mellor dito, que eu, vindo a Roma fose toparme nunha casa na que el podía entrar. Certamente, se eu non tivese algo que temer, esta casualidade non me tería parecido tan estraña: cantas veces, de feito, non pasa que batemos inesperadamente con alguén que coñecimos noutra parte, por acaso? Por outra parte, el tiña, ou cría ter, as súas boas razóns para vir a Roma e a casa de Papiano. O erro era meu, ou da casualidade que me fixera barbearme e cambiar de nome.

Cerca duns vinte anos atrás, o marqués Giglio d’Auletta, do cal Papiano era o secretario, casara a súa única filla con don Antonio Pantogada, adxunto na embaixada de España ante a Santa Sede. Pouco despois do casamento, Pantogada, descuberto unha noite pola policía nunha timba xunto a outros da aristocracia romana, fora reclamado por Madrid. Alí fixera o resto, e quizáis algunha cousa peor, pola cal se vira obrigado a deixar a diplomacia. Daquela en diante, o marqués d’Auletta xa non tivera tranquilidade, forzado continuamente a mandar diñeiro para pagar as débedas de xogo do incorrixíbel xenro. Hai catro anos, a muller de Pantogada morrera, deixando unha mociña duns dezaseis anos, que o marqués quixera tomar consigo, coñecendo demasiado ben en que mans quedaría doutra maneira. Pantogada non tería querido deixala escapar; mais despois, obrigado por unha imperiosa necesidade de diñeiro, cedera. Agora el ameazaba arreo o sogro con recuperar a súa filla, e precisamente aquel día viñera a Roma con esa intención, é dicir, para paparlle máis diñeiro ao sogro marqués, sabendo ben que este non ía abandonar endexamais nas súas mans a súa querida Pepita.

Tiña palabras de fogo, el, Papiano, para calificar esta indigna chantaxe de Pantogada. E era verdadeiramente sincera aquela xenerosa cólera súa. E mentres falaba, eu non podía deixar de admirar o privilexiado mecanismo da súa conciencia que, ao mesmo tempo que podía indignarse así, sinceramente, polas iniquidades dos demais, permitíalle despois facelas semellantes ou case, tranquilamente, en prexuizo do bo home de Paleari, seu sogro.

Entretanto, o marqués Giglio daquela vez quería resistir. Diso resultaba que Pantogada ía ficar en Roma bastante tempo e que viría seguro a buscar a casa Terenzio Papiano, co cal debía entenderse de marabilla. Por tanto, un encontro entre ese español e eu sería quizais inevitábel, dun día para outro. Que facer?

Non podendo con outros, pedín consello de novo ao espello. Naquela placa a imaxe do defunto Mattia Pascal, como se viñese á tona desde o fondo da canle, con ese ollo, o único que me quedara del, faloume así:

“En que feo enredo te metiches, Adriano Meis! Ti tes medo de Papiano, confésao! E quererías botarme a culpa a min, outra vez a min, só porque en Niza discutín co español. Así e todo, tiña razón; sábelo. Paréceche que pode bastar polo momento con borrarte da cara o último rastro de min? Pois ben, segue o consello da señorita Caporale e chama o doutor Ambrosini, que che poña o ollo no seu sitio. Despois... verás!”

XIII O candil

Corenta días na escuridade.

Exitosa, oh, a operación foi exitosa. Só que o ollo me quedaría se cadra un pouquichiño máis grande que o outro. Paciencia! E entretanto, si, na escuridade corenta días, no meu cuarto.

Puiden experimentar que o home, cando sofre, faise unha particular idea do ben e do mal, así como do ben que os outros deberían facerlle, e ao cal aspira, como se dos propios sufrimentos derivase un dereito á compensación; e do mal que el pode facer aos demais, como se igualmente polo propios sufrimentos estivese habilitado para iso. E se os outros non lle fan o ben como é debido, el acúsaos de todo o mal que el fai case por direito, facilmente descúlpase.

Despois dalgúns días daquela cega prisión, o desexo, a necesidade de ser animado dalgunha maneira creceu até a exasperación. Sabía, si, que me encontraba en casa allea; e que por iso debía incluso dar grazas aos meus anfitrións polos cuidados delicadísimos que tiñan comigo. Pero a min non me bastaban; até me irritaban, como se as tivesen por desdén. Seguro! Porque adiviñaba de quen me viñan. Adriana demostraba por medio delas, que ela estaba co pensamento case todo o día alí, comigo, no meu cuarto; e grazas polo consolo! De que me valía, se eu entretanto, co meu, a seguía de aquí a acolá pola casa, todo o día, angustiándome?. Só ela podía animarme: debía; ela, que máis que os outros estaba en grado de entender como e canto debía pesarme o fastío, roerme o desexo de vela ou de sentila polo menos próximo.

E a angustia e o fastío incrementaran tambén pola rabia que me provocara a noticia da súbita partida de Roma de Pantogada. Teríame fechado alí durante corenta días na escuridade, se tivese sabido que el debía irse tan cedo?

Para consolarme, o señor Anselmo Paleari quixo demostrarme cun longo razoamento que a escuridade era imaxinaria.

- Imaxinaria? Esta? - berreille. - Teña paciencia; explícome. E desenvolveu para min (se cadra tamén para que me fose habituando aos

experimentos espiritistas, que se farían esa vez no meu cuarto, para procurarme unha diversión), desenvolveu para min, digo, unha concepción filosófica de seu, fermosísima, que se podería quizáis chamar candilosofía.

A cada pouco, o bo do home interrompíase para preguntarme: - Dorme, señor Meis? E estaba tentado de responderlle: - Durmo, si; grazas, señor Anselmo. Pero visto que a intención no fondo era boa, é dicir, a de facerme compañía, en lugar

diso respondíalle que me divertía moitísimo e incluso lle pedía que proseguise. E o señor Anselmo, proseguindo, demostrábame que, para a nosa desgraza, nós non

somos como a árbore, que vive e non se sente, a quen a terra, o sol, o aire, a choiva, o vento, non parece que sexan cousas que el non sexa: cousas amigas ou nocivas. A nós homes, ao contrario, ao nacer, tocounos un triste privilexio: o de sentirnos vivir, coa bonita ilusión que diso resulta: en outras palabras, de tomar como unha realidade externa a nós este interno sentimento noso da vida, mutábel e variado, segundo os tempos, as casualidades e a fortuna.

E este sentimento da vida para o señor Anselmo era precisamente como un candil que cada un de nós leva aceso dentro; un candil que nos fai vernos desorientados na terra, e fainos ver o mal e o ben; un candil que proxecta todo ao redor de nós un círculo máis ou menos amplo de luz, máis alá do cal é a negra sombra, unha sombra espantosa que non existiría se o candil non estivese aceso en nós, pero que nós debemos por desgraza crer verdadeira, até que este se manteña vivo en nós. Ao final, apagado dun sopro, acolleranos a noite perpetua

despois do día fumoso da nosa ilusión ou non ficaremos nós, polo contrario, á mercé do Ser, que terá roto somente as vás formas da nosa razón?

- Dorme, señor Meis? - Continúe, por favor, continúe señor Anselmo: non durmo. Paréceme case que o

vexo, ese candil seu. - Ah, ben... Mais dado que vostede ten o ollo lesionado, non nos adentremos

demasiado na filosofía, eh? ao contrario, procuremos perseguir como diversión as avelaíñas solitarias, que serían os nosos candís, na escuridade da sorte humana. Eu diría antes de nada que son de moitas cores; que di vostede? Segundo o vidro que nos fornece a ilusión, gran mercadora, gran mercadora de vidros colorados. Mais a min paréceme, señor Meis, que en certas épocas da historia, como en certas estacións da vida individual, poderíase determinar o predominio dunha determinada cor, eh? En toda época, de feito, adóitase estabelecer entre os homes un certo acordo de sentimentos que dá luz e cor a eses farois, que son os termos abstractos: Verdade, Virtude, Beleza, Honra, e que sei eu... E non lle parece que sería vermello, por exemplo, o farol da Virtude pagá? De cor violeta, unha cor deprimente, o da Virtude cristiá. A luz dunha idea común está alimentada polo sentimento colectivo, pero se este sentimento se escinde, fixa así en pé ao farol do termo asbtracto, mais a chama da idea estala por dentro e bule e salouca, como adoita acontecer en todos os períodos chamados de transición. Ademais, non son raras na historia certos refachos que apagan de repente todos eses farois. Que pracer! De repente, escuridade e daquela é indescritíbel a desorden dos candís particulares: quen vai por aquí, quen vai por alá, quen cea para atrás, quen dá a volta; ningunha volve encontrar o camiño: baten, únense por un momento en dez, en vinte; mais non poden porse de acordo, e volven a dispersarse nunha grande confusión, nunha furia angustiosa: como as formigas que non encontran máis a boca do formigueiro, tupida por un neno cruel para se divertir. Paréceme, señor Meis, que nós nos encontramos agora nun deses momentos. Gran escuridade e grande confusión! Todos os farois, apagados. Cara a onde podemos dirixirnos? Cara a atrás, se cadra? Aos candís que quedan, a aqueles que os grandes mortos deixaron acesos sobre as súas tumbas? Lembro unha bonita poesía de Niccolò Tommaseo:

La piccola mia lampa

Non, come sol, risplende, Né, como incendio, fuma; Non stride e non consuma,

Ma con la cima tende Al ciel che me la diè.

Starà su me, sepolto,

Viva; né pioggia o vento, né in lei le età potranno; E quei che passeranno Erranti, a lume spento, Lo accenderan da me.16

16 “A miña pequena lámpada/Non brilla como o sol/nin como incendio fumega/ Non sibila e non se consome/mais aos cumes tende/ao ceo que ma deu./Estará sobre min, cando me enterren/viva; nin choiva nin vento/nin os anos poderán con ela;/e aqueles que pasarán/errantes, coa súa lámpada apagada, acenderana coa miña.”

E como, señor Meis, se á nosa lampada lle falta o aceite sagrado que alimentaba o do

Poeta? Moitos van aínda ás igrexas, procuraren o alimento necesario para os seus pequenos candís. Son, cando menos, pobres vellos, pobres mulleres, a quen a vida mentiu, e que continúan diante, na escuridade da existencia, co seu sentimento aceso como unha lampadiña votiva, a cal con inquieto cuidado reparan do xélido sopro dos últimos desenganos, para que aguante acesa, polo menos até alí; até o borde fatal, ao cal se apuran, mantendo os ollos concentrados na chama e pensando arreo: “Deus está a verme...” para non ouvir os clamores da vida ao redor, que soan nos seus ouvidos como tantas blasfemias. “Deus está a verme...” porque son eles a velo, non somente en si, senón en todo, tamén na súa miseria, nos seus sufrimentos, que ao final han ter un premio. A tenue pero plácida luz destes pequenos candís provoca certa envexa angustiosa en moitos de nós; mais a algúns outros, que se cren armados, como tantos Xúpiter, polo raio domado pola ciencia, e en lugar deses pequenos candís, levan en triunfo as linternas eléctricas, inspira unha despreciante conmiseración. Mais eu pregunto agora, señor Meis: e se toda esta escuridade, este enorme misterio, sobre o que especularon primeiro os filósofos, inutilmente, e que agora, mesmo renunciando a pescudar sobre el, a ciencia non o exclúe, non fose no fondo senón un engano como outro calquera, un engano da nosa mente, unha fantasía que non se adorna? Se nós finalmente nos convencésemos de que todo este misterio non existe fora de nós, senón somente en nós, e necesariamente, polo famoso privilexio do sentimento que nós temos da vida, é dicir, do candil, do que lle falei até agora? E se a morte, en definitiva, que nos dá tanto medo, non existise e fose somente, non a extinción da vida, senón o sopro que apaga en nós este candil, o desgrazado sentimento que nós temos dela, penoso, medoño, en canto que limitado, definido por este círculo de sombra ficticia, máis alá do breve ámbito da escasa luz, que nós, pobres avelaíñas desorientadas, proxectamos ao noso redor, e no cal a nosa vida fica como aprisionada, como excluída durante un tempo da vida universal, eterna, á cal nos parece que haberemos de volver a entrar un día, mentres que xa estamos nela, mais sen este sentimento xa de exilio que nos angustia? O límite é ilusorio, é relativo á nosa pouca luz, á nosa individualidade: na realidade da natureza non existe. Nós, - non sei se isto lle gustará – nós vivimos sempre e viviremos sempre co universo; tamén agora, nesta forma nosa, participamos de todas as manifestacións do universo, mais non o sabemos, non o vemos, porque este maldito candil, por desgraza, apenas nos deixa ver o pouco que a el chega; se nos fixese ver polo menos como é ela en realidade! Mais non señor; adórnanolo ao seu modo, e fainos ver certas cousas, que nos debemos verdadeiramente lamentar, caramba, porque quizá noutra forma de existencia non teremos xa unha boca para podermos rir como tolos. Rirse, señor Meis, de todas as vás, estúpidas afliccións que el nos procurou, de todas as sombras, de todos os fantasmas ambiciosos e estraños que nos fixo xurdir diante e ao redor, do medo que nos inspirou!.

Oh, por que entón o señor Anselmo Paleari, mesmo se falaba, e con razón, tan mal do candil que cada un nós leva aceso en si, quería agora acender outro co vidro vermello, alí no meu cuarto, para os seus experimentos espiritistas? Non había xa bastante con aquel?.

Quixen perguntarllo. - É un correctivo! – respondeume. – Un candil contra o outro! Mais a un certo punto

este apágase, sabe?. - E parécelle que sexa a mellor forma, esta, para vermos algo? – arrisqueime a observar. - Aquela que denominamos “luz”, desculpe, - rebateu logo o señor Anselmo, - pode

servir para que vexamos enganosamente aquí, na denominada “vida”; para vermos máis alá dela non sirve de nada, créame, incluso prexudica. Son estúpidas pretensións de certos científicos de corazón mesquiño e de máis mesquiño intelecto, que queren crer para a súa

comodidade que con estes experimentos se ultraxa a ciencia ou a natureza. Pois non señor! Nós queremos descubrir outras leis, outras forzas, outra vida na natureza, sempre na natureza, caramba!, ademáis da escasísima experiencia normal; nós queremos forzar a estreita comprensión, que os nosos sentidos limitados nos dan dela habituamente. Ora ben, e desculpe, non pretenden os científicos para os primeiros ambiente e condicións axeitadas para o bo resultado dos seus experimentos? Pódese prescindir do cuarto escuro na fotografía? E entón? Ademais, hai tantos medios de control!.

Pero o señor Anselmo, como puiden ver noites máis tarde, non usaba ningún. É que eran experimentos en familia! Podía logo sospeitar que a señorita Caporale e Papiano collesen gusto a enganalo? E por que, ademais? Que gusto? El estaba máis que convencido e non tiña ningunha necesidade deses experimentos para reforzar a súa fé. Como home simple que era, non chegaba a supor que puidesen enganalo con outro fin. No que se refire á mesquindade entristecedora e pueril dos resultados, a teosofía encargábase de darlle unha explicación plausibilísima. Os seres superiores do Plano Mental, ou de máis arriba, non podían baixar a comunicarse connosco por medio dun medium: era preciso pois contentarse coas manifestacións groseiras das almas dos defuntos inferiores, desde o Plano Astral, en outras palabras, do máis próximo ao noso, diso se trataba.

E quen podía dicirlle que non?∗ Eu sabía que Adriana rexeitara sempre asistir a estes experimentos: desde que estaba

pechado no cuarto na escuridade, ela non entrara senón raramente, e nunca soa, a preguntarme como estaba. Sempre aparecía e de feito dirixíame a pregunta por pura cortesía. Sabíao, ela sabía como estaba! Incluso me parecía sentir un certo sabor de ironía pícara na súa voz, xa que ela ignoraba por que razón me decidira así de repente a someterme á operación, e por iso debía considerar que eu sufría por vaidade, é dicir, por facerme máis guapo ou menos feo, co ollo composto segundo o consello da Caporale.

- Estou moi ben, señorita! – respondíalle. – Non vexo nada... - Eh, pero há de ver, xa verá mellor, - dicía daquela Papiano. Aproveitándome da escuridade, erguía un puño, como para lanzarllo na cara. Pero

seguramente o facía á mantenta, para que perdese o pouco de paciencia que me quedaba aínda. Non era posíbel que non se dese conta do fastidio que me proporcionaba: demostráballo de todas as maneiras posíbeis, bocexando, bufando; porén, velaí o estaba: continuaba a entrar no meu cuarto case todas as noites (ah, el si) e demorábase nel durante horas enteiras, parolando sen fin. Naquela escuridade, a súa voz quitábame case a respiración, facíame retorcerme sobre a cadeira, como sobre un aguillón, agarrarme os dedos: en certos momentos teríame gustado esganalo. Adiviñabao? Sentíao? Mesmo neses momentos, xusto, a súa voz facíase máis branda, case suave.

Nós necesitamos culpar sempre a alguén dos nosos danos e das nosas desgrazas. Papiano, no fondo, facía todo por empuxarme a irme daquela casa; e por isto, se a voz da razón puidese ter falado en min, naqueles días, eu tería que terllo agradecido de todo corazón. Mais como podía escoitala, esta bendita voz da razón, se ela me falaba precisamente pola boca del, de Papiano, que para min se enganaba, evidentemente enganábase, enganábase descaradamente? Non quería el botarme fora, de feito, para estafar a Paleari e arruinar a Adriana? Só isto podía comprender eu daquela de todos os seus discursos. E sería posíbel que a voz da razón tivese que escoller xusto a boca de Papiano para conseguir que eu a ouvise? Mais se cadra era eu quen, para encontrar unha excusa, a puña na súa boca, para que me ∗ ”Fé”, escribía Mestre Alberto Fiorentino, ”é sustancia das cousas que se esperan, e argumento e proba do que non aparece.” (Nota de don Eligio Pellegrinotto).

parecese inxusta, eu, que me sentía xa preso dos lazos da vida e que me inquietaba, non exactamente pola escuridade, nin polo fastidio que Papiano falando, me causaba.

De que me falaba? De Pepita Pantogada, unha noite tras outra. Aínda que eu vivía modestamente, metérase na cabeza que eu era moi rico. E agora,

para desviar o meu pensamento de Adriana, talvez contemplase a idea de facer que me namorase desa neta do marqués Giglio d’Auletta, e describíama como unha neniña sensata e fera, chea de enxeño e de vontade, con modos decididos, franca e vivaz; bonita, ademais; uh, tan bonita! Morena, delgada e fermosa ao mesmo tempo; toda fogo, cun par de ollos fulminantes e unha boca que arrebataba os beixos. Non dicía nada do dote: - Vistosísima! – toda a sustancia do marqués d’ Auletta, nada menos, quen, sen dúbida, estaría contentísimo de darlle logo un marido, non só para librarse de Pantogada que o vexaba, mais tambén porque non ían tan de acordo avó e neta: o marqués era débil de carácter, todo pechado no seu mundo morto; mais Pepita era forte, vibrante de vida.

Non comprendía que canto máis eloxiaba esta Pepita, máis crecía en min a antipatía por ela, incluso antes de a coñecer? Coñeceríaa – dicía – dentro dalgunhas noites, porque el a induciría a intervir nas próximas sesións de espiritismo. Tamén coñecería o marqués d’Auletta, que tanto o desexaba por todo aquilo que el, Papiano, lle dixera de min. Mais o marqués xa non saía da casa, e ademáis non participaría nunca nunha sesión de espiritismo, polas súas ideas relixiosas.

- E logo? – preguntei-. El non; mais encambio permite que participe a neta? - Pero porque sabe en que mans a deixa! – exclamou alteradamente Papiano. Non quixen saber máis. Por que rexeitaba Adriana asistir a eses experimentos? Polos

seus escrúpulos relixiosos. Agora, se a neta do marqués Giglio participaba naquelas sesións, co consenso do avó clerical, non podía ela participar tamén? Forte neste argumento, eu procurei convencela, a véspera da primeira sesión.

Entrara no meu cuarto co pai que, ao ouvir a miña proposta: - Mais estamos sempre aí, señor Meis! – suspirou. – A relixión, frente a este problema,

é ignorante e recea, como a ciencia. Porén, os nosos experimentos, díxenllo e expliqueino moitas veces a miña filla, non son en absoluto contrarios nin a unha nin a outra. Antes ao contrario, para relixión son dun modo particular a proba da verdade que ela defende.

- E se eu tivese medo? – apuxo Adriana. - De que? – rebateu o pai. – Da proba?. - Ou da escuridade? – engadín eu. – Estamos todos aquí, con vostede, señorita.

Quererá faltar só vostede? - Pero eu... – respondeu, incómoda, Adriana, - eu non creo, iso é, ... non podo crer

niso, e ... seino!. Non puido engadir máis. Polo ton da súa voz, polo seu incomodidade, comprendín

con todo que non era só a relixión o que prohibía a Adriana asistir a aqueles experimentos. O medo que ela antepuña como excusa podía ter outras causas, que o señor Anselmo non sospeitaba. Ou quizais a entristecía asistir ao espectáculo miserábel do pai puerilmente enganado por Papiano e pola señorita Caporale?.

Non tiven ánimo para insistir máis. Pero ela, como se me lese na mente o disgusto que o seu rexeitamento me causaba,

deixou escapar na escuridade un: - Por outra parte ... que eu collín axiña ao voo: - Ah, que ben! Teremola daquela connosco? - Só será mañá pola noite, - concedeu ela, sorrindo. O día seguinte, á tardiña, Papiano veu preparar o cuarto: introduciu unha mesa

rectangular, de madeira de abeto, sen gavetas, sen vernizar, de pouco valor; despexou un

ángulo do cuarto; colgou dunha corda unha saba; despois trouxo uns obxectos. Estes preparativos foron feitos á luz do famoso candil de vidro vermello. Ao preparar, non deixou – como non! – un só instante de falar.

- A saba é útil, sabe? É útil... non sabería dicirlle, como... como acumulador, digamos, desta forza misteriosa; vostede verá como se axita, señor Meis, como se incha como unha vela, clareando ás veces por unha extraña luz, case diría que sideral. Si señor! Non demos conseguido aínda “materializacións”, pero luces si: xa as verá, se a señorita Silvia se encontra esta noite en boa disposición. Comunícase co espírito dun antigo compañeiro seu do Conservatorio, morto, Deus o perdoe, de tise, aos dezaoito anos. Era de... non sei, de Basilea, paréceme: mais estabelecérase en Roma desde había un tempo, coa familia. Un xenio para a música, sabe, ceifado pola morte cruel antes que poidese dar os seus froitos. Polo menos iso é o que di a señorita Caporale. Incluso antes de ela saber que tiña esta facultade mediánica, comunicábase co espírito de Max. Si señor: chamábase así, Max... agarde, Max Oliz, se non me engano. Si señor! Posuída por este espírito, improvisaba ao piano, até caer ao chan, esvaecida, nalgúns momentos. Unha noite reuniuse até xente, abaixo na rúa, que despois a aplaudiu...

- E a señorita Caporale tivo case medo, - engadín eu, placidamente. - Ah, sábeo? Dixo Papiano, parándose. - Díxomo ela mesma. De maneira que aplaudían a música de Max tocada coas mans da

señorita Caporale?. - Claro, claro!. Mágoa que non teñamos en casa un piano. Temos que contentarnos

con algún que outro motivo, algunha entrada, esbozada á guitarra: Max enfádase, sabe? Até arrancar as cordas algunhas veces... Mais xa ouvirá esta noite. Parece que está todo en orde, agora.

- Mais dígame unha cousa, señor Terenzio. Por curiosidade, - quixen preguntarlle, antes que se fose, - vostede cre niso? Cre de veras?.

- Ben, - respondeume logo, como se tivese previsto a pregunta. – Por dicir a verdade, non consigo velo claro.

- Madía leva!. - Ah, pero non porque os experimentos se fagan na escuridade, ollo! Os fenómenos, as

manifestacións son reais, non hai nada que dicir: innegábeis. Nós non podemos desconfiar de nós mesmos...

- E por que non? Ao contrario!. - Como? Non entendo!. - Enganámonos tan facilmente! Máxime cando nos gusta crer en algo... - Mais a min, non, sabe?: non me gusta! – protestou Papiano. – Meu sogro, que está

moi avanzado nestes estudos, cre nisto. Eu, por outro lado, vexa, nin teño o tempo de pensalo... aínda que tivese ganas de facelo. Teño tanto que facer, tanto, con estes malditos borbóns do marqués que me fan estar alí constantemente! Perdo aquí algunha velada. Pola miña parte, son da opinión de que nós, mentres que vivamos, a Deus grazas, non poderemos saber nada da morte; e por tanto, non lle parece inútil pensar nela? Aprendamos a vivir da mellor maneira, ao contrario, santo Deus! Iso é o que penso eu, señor Meis. A máis ver, eh?. Agora escapo a recoller a señorita Pontegada na rúa dos Pontefici.

Voltou media hora máis tarde, moi contrariado: xunto á Pantogada e a gobernante viñera un certo pintor español, que me presentaron con rabia como amigo da casa Giglio. Chamábase Manuel Bernáldez e falaba correctamente o italiano; mais non houbo maneira de facer que pronunciase o ese do meu apelido: parecía sempre que, no momento de pronuncialo, tivese medo de mancarse a lingua.

- Adriano Mei, - dicía, como nos tivésemos convertido de repente en grandes amigos.

-“Adriano Tui,” – case me daban ganas de dicirlle. Entraron as mulleres: Pepita, a gobernante, a signorina Caporale e Adriana. - Tamén ti? Que novidade! – díxolle Papiano con malos modos. Non se esperaba estoutra xogada. Eu entretanto, pola maneira en que fora acollido

Bernáldez, comprendera que o marqués Giglio non debía saber nada da súa participación na sesión, e que debía haber detrás algunha intriguiña coa Pantogada.

Mais o grande Terenzio non renunciou ao seu plan. Dispondo ao redor da mesa a cadea mediánica, fixo sentar ao seu carón a Adriana e puxo ao meu carón á Pantogada.

Non estaba contento? Non. E tampouco Pepita. Falando tal cal como o pai, ela rebelouse axiña:

- Moitas gracias, así no pode ser! Ió quero estar entre el señor Paleari e a miña gobernante, querido señor Terencho!

A semiescuridade avermellada permitía apenas distinguir as siluetas; de maneira que non puiden ver até que punto respondía a verdade o retrato que da señorita Pantogada me bosquexara Papiano; mais o trato, a voz e aquela súbita rebelión concordaban perfeitamente coa idea que me fixera dela, despois daquela descrición.

Certamente, ao rexeitar tan desdeñosamente o posto que Papiano lle asignara ao meu carón, a señorita Pantogada ofendíame, mais eu non só non o tomei a mal, senón que incluso me alegrei.

- Xaora que si! – exclamou Papiano. – E daquela, podemos facer así: ao carón do señor Meis senta a señora Candida; despois, tome asento vostede, señorita. Meu sogro, que fique onde está: e nosoutros tres tamén así, como estamos. De acordo?.

Pois non! Non estábamos de acordo tampouco así: nin o estaba eu, nin a señorita Caporale, nin Adriana e nin – como se viu pouco despois – Pepita, que quedou moito mellor nunha nova cadea disposta polo mesmísimo e xenial espírito de Max.

Polo momento, eu vinme case ao carón dunha fantasma de muller, cunha especie de lombiña na cabeza (era un sombreiro? era unha touca? unha perruca? que demos era?. Por baixo daquel peso enorme saían de vez en cando certos suspiros rematados por un breve xemido. Ninguén pensara en presentarme aquela señora Candida: agora, para facer a cadea, debíamos collernos da man; e ela suspiraba. Non lle parecía nada ben, era iso. Deus, que man fría!.

Coa outra man collía a esquerda da señorita Caporale sentada na cabeza da mesa, coas costas contra a saba pendurada na esquina; Papiano collía a súa direita. Ao carón de Adriana, polo outro lado, sentaba o pintor; o señor Anselmo estaba na outra cabeza da mesa, frente á Caporale.

Dixo Papiano: - Habería que explicar antes de nada ao señor Meis e á señorita Pantogada a linguaxe...

como se chama? - Tiptolóxica, - suxeriu o señor Anselmo. - Por favor, tamén a min, - azougouse a señorita Candida, axitándose na cadeira. - Por suposto! Tamén á señorita Candela, obviamente! - Pois ben, - comezou a explicar o señor Anselmo. – Dous golpes queren dicir si... - Golpes? – interrompeu Pepita. – Que golpes? - Golpes, - respondeu, - ou batementos na mesa, nas cadeiras ou en calquera outra

parte, ou que se fagan incluso notar por medio de tocamentos. - Ah no-no-no-no-no-no!! – exclamou entón aquela precipitadamente, póndose de pé.

– A min no me gustan os tocamentos. De quen?.

- Pois do espírito de Max, señorita, - explicoulle Papiano. Xa llo mencionei, vindo para aquí: non fan mal, estea tranquila.

- Tiptolóxicos, - engadiu con aire de conmiseración, de muller superior, a señora Candida.

- Por tanto, - retomou o señor Anselmo, - dous golpes, si: tres golpes, non; catro, escuridade; cinco, falade; seis, luz. Bastará así. E agora concentrémonos, meus señores.

Fíxose silencio. Concentrámonos.

XIV As proezas de Max

Aprensión? Non. Nin sombra dela. Mais unha viva curiosidade me embargaba, e incluso un certo temor de que Papiano estivese a piques de quedar mal. Debería disfrutar con iso; e porén, non. Quen non experimenta mágoa, ou até unha fría desilusión ao asistir a unha comedia mal representada por cómicos inexpertos?.

“Está entre dúas,” pensaba: “ou é moi hábil, ou a obstinación de ter ao seu lado a Adriana non lle deixa ver ben onde se mete, deixando Bernáldez e Pepita, a min e a Adriana desenganados, e por iso en grao de decatarnos sen ningún pracer, sen ningunha compensación, da súa estafa. Mellor que ninguén se decatará Adriana, que lle está máis próxima; mais ela sospeita a estafa e xa se preparou. Non poidendo estar ao meu lado, se cadra neste momento se pregunta a si mesma porque permanece alí, asistindo a unha farsa, para ela non somente insulsa, mais tamén indigna e sacrílega. E a mesma pregunta, seguro, pola súa banda, se fan Bernáldez e Pepita. E logo como é que Papiano non se dá conta, agora que viu como lle fallaba o golpe de aloxarme ao carón da Pantogada? Será entón que fía tanto na súa habilidade? Veremos.”

Facendo estas reflexións, eu non pensaba en absoluto na señorita Caporale. De repente, esta púxose a falar como nunha leve morriña.

- A cadea, - dixo, - a cadea debe modificarse... - Temos xa a Max? – preguntou premurosamente aquel bo home do señor Anselmo. A resposta da Caporale fíxose agardar bastante: - Si, - depois dixo penosamente, case con ansiedade. – Mais somos demasiados, esta

noite... - É verdade, si! – saltou Papiano. Mais paréceme que así estamos moi ben. - Está calado ! – reprendeu Paleari. Oiamos o que di Max. - A cadea, - continuou a Caporale, - non lle parece ben equilibrada. Aquí, por este lado

(e levantou a miña man), hai dúas mulleres ao lado. O señor Anselmo faría ben en tomar o posto da señorita Pantogada, e viceversa.

- Rápido! – exclamou o señor Anselmo, erguéndose. – Aquí, señorita, sente aquí! E Pepita, esta vez, non se rebelou. Estaba ao carón do pintor. - Pois, - engadiu a Caporale, - a señora Candida... Papiano interrompeuna: - No posto de Adriana, non é? Xa o pensara. Moi ben!. Eu apertei forte, moi forte a man de Adriana até mancala, apenas veu coller o posto ao

meu lado. Ao mesmo tempo, a señorita Caporale apertabáme a outra man, como

preguntándome “Está contento así?”. “Pois si, moi contento!” respondinlle eu con outra apreta, que significaba tamén: “E agora facede logo, facede logo o que vos praza”.

- Silencio! – ordenou a este punto o señor Anselmo. E quen abrira a boca? Quen? A mesa! Catro golpes: - Escuridade! Xuro que non os ouvín. Porén, así que se apagou o candil, sucedeu tal cousa que confundiu de repente todas as

miñas suposicións. A señorita Caporale meteu un berro agudisímo, que nos fixo chimpar a todos das cadeiras.

- Luz, luz!. Que pasara? Un puñetazo!. A señorita Caporale recibira un puñetazo na boca, formidábel:

sangrábanlle as enxivas. Pepita e a señora Candida puxéronse en pe, asustadas. Tamén Papiano se ergueu para

volver acender o candil. Inmediatamente Adriana separou a miña man da súa. Bernáldez, sorría, entre sorprendido e incrédulo, mentres o señor Anselmo, consternadísimo, ocupábase en repetir:

- Un puñetazo! e como se explica? Preguntábamo tamén eu, turbado. Un puñetazo? Entón aquel cambio de postos non

fora concertado previamente entre os dous. Daquela a señorita rebelárase contra Papiano. E agora?

Agora, separando a cadeira e premendo un pano sobre a boca, a Caporale aducía que non quería saber máis. E Pepita Pantogaba berraba:

- Gracias, señores! Gracias! Aquí se dan cachetes! - Ah non! Ah non! – exclamou Paleari. – Meus señores, este é un feito novo,

estrañísimo! É preciso pedir explicacións disto. - A Max? – pregunteille eu. - A Max, si! E non será que vostede, querida Silvia, interpretou mal as súas suxestións

na disposición da cadea? - É probábel! É probábel! – exclamou Bernáldez, rindo. - Vostede, señor Meis, que pensa disto? - preguntoume Paleari, a quen Bernáldez non

lle agradaba nada. - Eh, seguro, é o que parece, - dixen eu. Mais a Caporale negou decididamente coa cabeza. - E daquela? – continuou o señor Anselmo. – Como se explica? Max violento! E cando

se viu? Que dis ti, Terenzio? Non dicía nada, Terenzio, protexido pola semiescuridade: ergueu os ombros, e basta. - En fin – dixen eu daquela á Caporale. – Queremos ter contento o señor Anselmo,

señorita? Pidámoslle a Max unha explicación: e se depois el demostra ter un novo talante... ou pouco talante, deixámolo. Digo eu, señor Papiano.

- Moi ben! – respondeu este. – Preguntemos, preguntemos logo. Estou de acordo. - Pois eu non estou de acordo, así - retrucou a Caporale, dirixida mesmo a el. - Fala comigo? – dixo Papiano. – Pois se vostede quere deixalo... - Si, sería mellor, - arriscou timidamente Adriana. Mais logo o señor Anselmo a reprendeu: - Velaí está a medosa! Son puerilidades, caramba! Desculpe, dígollo tamén a vostede,

Silvia! Vostede coñece ben o espírito que lle é familiar, e sabe que esta é a primeira vez que… Sería unha mágoa, en fin! Porque – desagrádabel canto se queira este incidente – os fenómenos daban sinais de mostrarse esta noite con insólita enerxía.

- Demasiada! – exclamou Bernáldez, mofándose e facendo rir aos outros. - E eu, - engadín, - non quería buscarme un puñetazo neste ollo … - Nin tampoco ió! . – engadiu Pepita. - Senten! – ordenou daquela Papiano, con decisión. – Sigamos o consello do señor

Meis. Probemos a pedir unha explicación. Se os fenómenos se rebelan de novo con demasiada violencia, deixámolo. Senten!.

E soprou no candil. Eu busquei na escuridade a man de Adriana, que estaba fría e tremaba. Para respeitar o

seu temor, non lla apertei ao principio; moi amodo, gradualmente, preminlla, como para infundirlle calor, e coa calor, a confianza en que todo procedería tranquilamente. Non podía haber dúbida, de feito, de que Papiano, quizais arrepentido da violencia á que se deixara levar, cambiara de opinión. Sexa como for, teríamos seguro un momento de tregua; despois se cadra, eu e Adriana, naquela escuridade, seríamos o branco de Max. “Pois ben”, dixen para min, “se o xogo se fai demasiado pesado, faremos que dure pouco”. Non permitirei que Adriana sexa atormentada.”

Entretanto, o señor Anselmo puxérase a falar con Max, xusto como se lle fala a alguén verdadeiro e real, alí presente.

- Estás aí? Dous golpes, leves, sobre a mesa. Estaba! - E logo, Max, como é - preguntou Paleari, en ton de afectuoso reproche, - que ti, tan

bo, tan amábel, tratases tan mal a señorita Silvia? Queres dicírnolo?. Esta vez a mesa mexeuse ao principio un pouco; a seguir, tres golpes secos e firmes

resoaron no medio. Tres golpes: daquela, non: non nolo quería dicir. - Non insistamos! – repúxose o señor Anselmo. – Se cadra, estás aínda un pouco

alterado, eh, Max? Síntoo, coñézote… coñézote… e quererás polo menos dicirnos se a cadea así disposta che satisfai?

Non acabara Paleari de facer esta pregunta, que eu sentín baterme rapidamente dúas veces sobre a fronte, case coa punta do dedo.

- Si! – exclamei logo, denunciando o fenómeno; e apertei a man de Adriana. Debo confesar que aquel “tocamento” inesperado causoume, nese momento, unha

estraña impresión. Estaba seguro de que, se tivese erguido a tempo a man, tería apañado a de Papiano, mais... A delicada lixeireza do toque e a precisión foron, ao seu modo, marabillosas. Ademais, repito, non o esperaba. Mais por que Papiano me escollera para manifestar o seu perdón? Quixera con aquel sinal tranquilizarme, ou aquilo era polo contrario un desafío e significaba: “Verás agora se estou contento”!.

- Moi ben, Max! – exclamou o señor Anselmo. E eu, para min: “(Moi ben, si! Que restra de sopapos che daría!)” - Agora, se non che importa, continuou o caseiro, - poderías darnos un sinal da túa boa

disposición con respecto a nós?. Cinco golpes na mesa ordenaron: - Falade! - Que significa? – preguntou a señora Candida, asustada. - Que hai que falar, - explicou Papiano, tranquilamente. E Pepita: - A quen?. - A quen queira vostede, señorita! Fale co do lado, por exemplo. - En alto?

- Si, - dixo o señor Anselmo. – Isto quere dicir, señor Meis, que Max nos prepara entretanto algunha bonita manifestación. Quizais unha luz... quen sabe! Falemos, falemos.

E que dicir? Eu falaba xa desde había un pedazo coa man de Adriana, e non pensaba, ai de min, non pensaba en máis nada!. Mantiña con aquela manciña unha longa conversa, intensa, convincente e mesmo cariñosa, que ela escoitaba trémula e abandonada; xa a obrigara a cederme os dedos, a entrelazalos cos meus. Unha ardente ebriedade se apoderara de min, e gozaba co sufrimento polo seu esforzo en reprimir o ardor inquieto e por expresarse ao mesmo tempo con maneiras doces e tenras, como lle acaía ao candor daquela alma tímida e apacíbel.

Agora, ao tempo que as nosas mans construían este discurso tan denso, eu comecei a advertir como unhas fregas continuas de través, entre as dúas pernas posteriores da cadeira; e turbeime. Papiano non podía chegar co pé até alí; e incluso se poidese, a barreira entre as dúas patas teríallo impedido. E se se tivese erguido da mesa e viñese por detrás da miña cadeira? Pero neste caso a señora Candida, polo menos se non era estúpida, tería que telo advertido. Antes de comunicar aos outros o fenómeno, teríame gustado dalgun modo explicarme o que pasaba; mais despois pensei que, despois de obter o que me apremiaba, agora, case por obriga, convíñame secundar a estafa, sen máis demora, por non irritar mais a Papiano. E dispúxenme a dicir o que sentía.

- De verdade? – exclamou Papiano, desde o seu posto, cunha marabilla que me pareceu sincera.

Nin menor sorpresa demostrou a señorita Caporale. Sentín rizar o cabelo sobre a frente. Entón, aquel fenómeno era verdadeiro? - Fregas continuas? – preguntou ansiosamente o señor Anselmo. – Como sería? Como

sería? - Pois si! – confirmei, case encolerizado. E continúa! Como se houbese aquí atrás un

canciño... iso é!. Outro estoupido de riso acolleu a miña explicación. - Pero se é Minerva! É Minerva! – berrou Pepita Pantogada. - Quen é Minerva? – preguntei mortificado. - Pois a miña cadeliña! – continuou ela, rindo outra vez. A miña vella, señor, que se

rabuña así debaixo de todas as sillas. Perdone! perdone! Bernáldez acendeu outro misto e Pepita ergueuse para coller aquela cadeliña, que se

chamaba Minerva, e acochala no colo. - Agora o entendo, - dixo contrariado o señor Anselmo, - agora entendo a irritación de

Max. Vese que esta noite hai pouca seriedade! Para o señor Anselmo, se cadra, si: mais –a dicir verdade – non houbo moita máis para

nós nas noites seguintes, respecto ao espiritismo, enténdese. Quen podía atender máis ás proezas de Max na escuridade? A mesa ranxía, movíase,

falaba con picados firmes ou leves; outros picados ouvíanse nos encostos das nosas cadeiras e, ora aquí ora alá, sobre os móbeis do cuarto, raspaduras, arrastraduras e outros ruidos; estrañas luces fosfóricas, como fogos fatuos, acendíanse no aire por un momento, vagando, e tamén a saba se iluminaba e inchaba como unha vela; e unha mesiña porta-cigarros deu varios paseiños polo cuarto e unha volta até que saltou sobre a mesa ao redor da cal sentábamos en cadea; e a guitarra, como se tivese posto ás, volou desde o caixón no que estaba pousada e veu a aporrear sobre nós... Así e todo, pareceume que Max manifestaba mellor as súas eminentes faculdades musicais cos axóuxeres do colariño do can, que a un certo punto lle puxeron ao

pescozo á señorita Caporale; o que pareceu ao señor Anselmo unha brincadeira afectuosa e graciosísima de Max; mais que a señorita Caporale non apreciou moito.

Entrara evidentemente en escea, protexido pola escuridade, Scipione, o irmán de Papiano, con instruccións particularísimas. Este era de verdade epiléptico, mais non tan idiota como o irmán Terenzio e el mesmo querían facernos crer. Habituado desde había tempo á escuridade, debía ter afeito os ollos á falta de luz. En verdade, non podería dicir até que punto se demostraba hábil naquelas estafas urdidas co irmán e coa Caporale; para nós, é dicir, para min e para Adriana, para Pepita e Bernáldez, podía facer o que quixera, e todo ía ben, fixese o que o fixese: alí non debía contentar senón o señor Anselmo e a señora Candida; e parecía que o conseguía de marabilla. Con todo, é verdade que nin un nin outra eran difíciles de contentar. Oh, o señor Anselmo exultaba de alegría; parecía en certos momentos un rapaciño no teatro dos monicreques; e con certas puerís exclamacións súas eu sufría, non só polo desánimo que me causaba ver un home, non certamente estúpido, demostrarse tal até o inverosímil; mais tamén porque Adriana me facía comprender que experimentaba remorsos en gozar así, en prexuizo da seriedade do pai, aproveitándose da súa rídicula simpleza.

Isto só turbaba de cando en cando a nosa alegría. Porén, coñecendo a Papiano tería que ter sospeitado que se el se resignaba a deixar ao meu lado a Adriana, e contrariamente aos meus temores, non facía que nos molestase nunca o espírito de Max, e que até parecese que nos favorecía e nos protexía, debía ter algunha outra idea. Mais era tal neses momentos a alegría que me procuraba a liberdade sen molestias na escuridade, que esta sospeita non me asomaba en absoluto.

- Non! – berrou a un certo punto a señorita Pantogada. E inmediatamente o señor Anselmo: - Diga, diga, señorita! Que foi? Que sentiu? Tamén Bernáldez a empuxou a falar, celosamente; e daquela Pepita: - Aquí, sobre un lado, unha caricia... - Coa man? – preguntou Paleari. – Delicada, non é? Fría, furtiva e delicada... Oh, Max,

cando quere, sabe ser amábel coas mulleres! Imos ver, Max, poderías facerlle outra vez a caricia á señorita?

- Aquí está! Aquí está! – púxose a berrar axiña Pepita rindo. - Que quere dicir? – preguntou o señor Anselmo. - Vólveo facer, vólveo a facer... me acaricia! - E un beixo, Max? – propuxo daquela Paleari. - Non! - Berrou Pepita, de novo. E déronlle unha boa beixoca sonora na fazula. Daquela, case involuntariamente, leveime a man de Adriana á boca; depois, non

contento, abaixeime a buscar a súa boca, e desta forma o primeiro beixo, un beixo longo e mudo, foi intercambiado entre nós.

Que seguiu? Fixo falta un tempo, antes que eu, perdido pola confusión e pola vergoña, poidese recuperarme naquela desorde imprevista. Decátaranse do noso beixo? Berraban. Un, dous mistos, acesos; depois incluso a candea, aquela mesma que estaba dentro do candil do vidro vermello. E todos en pé! Por que? Un grande golpe, un golpe formidábel, como axitado por un puño de xigante invisíbel, retumbou sobre a mesa, así, a plena luz. Ficamos todos atónitos e, máis que ningún outro, Papiano e a señorita Caporale.

- Scipione! Scipione! – chamou Terenzio. O epiléptico caera ao chan e facía estraños estertores. - Senten! – berrou o señor Anselmo. – Caeu en trance tamén el! Velaí está, velaí está, a

mesa móvese, levántase, levántase... A levitación! Moi ben, Max! Viva!

E realmente a mesa, sen que ninguén a tocase, levantouse máis dun palmo de altura e depois volveu caer pesadamente.

A Caporale, lívida, trémula, aterrorizada, veu agachar a cara contra o meu peito. A señorita Pantogada e a gobernante escaparon fóra do cuarto, mentres Paleari berraba irritadísimo:

- Non, volvede, caramba! Non rompades a cadea! Agora ven o mellor! Max! Max!. - Pero que Max! – exclamou Papiano, sacudíndose ao final o terror que o chantara e

acudindo o irmán para sacudilo e chamalo en si. A lembranza do beixo foi polo momento afogado en min polo estupor daquela

revelación verdadeiramente estraña e inexplicábel á que asistira. Se, como defendía Paleari, a forza misteriosa que actuara naquel momento, á luz, baixo os meus ollos, este espírito non era o de Max; bastaba ollar a Papiano e a señorita Caporale para convencerse diso. Aquel Max inventárano eles. Quen actuara entón? Quen arrebolara contra a mesa ese puñetazo formidábel?.

Tantas cousas lidas nos libros de Paleari saltáronme en tumulto na mente; e cun arrepío, pensei naquel coñecido que afogara na canle do muiño da Stìa, a quen arrebatara o pranto de propios e estraños.

“Se fose el!” dixen para min. “Se tivese vido para encontrarse aquí comigo, para vingarse, desvelándoo todo…”

Paleari entretanto, que – só – non experimentara marabilla nin susto, non conseguía aínda a explicarse como un fenómeno tan simple e común, como a levitación da mesa, nos impresionara tanto, despois daquela cantidade de marabillas ás que asistiramos previamente. Para el contaba ben pouco que o fenómeno se tivese manifestado con luz. Polo contrario, non sabía explicarse como era que Scipione se encontraba alí, no meu cuarto, mentres el o cría na cama.

- Estou sorprendido, - dicía, porque habitualmente o pobre non se interesa por nada. Mais vese que as nosas sesións lle suscitaron unha certa curiosidade: viría espiar, entraría furtivamente, e daquela... paf, soprendido! Por que é innegábel, sabe, señor Meis, que os fenómenos extraordinarios da medianidade teñen en grande parte orixe na neurose epiléptica, cataléptica e histérica. Max colle de todos, sustráenos tamén a nós boa parte da enerxía nervosa, e válese dela para a produción de fenómenos. Está comprobado! Non sente tamén vostede, de feito, como se lle tivese sustraído algo?

- Aínda non, por dicir a verdade. Estiven dando voltas na cama case até ao amañecer, fantaseando sobre aquel infeliz,

soterrado no cemiterio de Miragno, baixo o meu nome. Quen era? De onde viña? Por que se matara? Quizais quería que aquela súa triste fin se soubese: se cadra fora reparación, expiación… e eu aproveitárame dela! Máis dunha vez, na escuridade – confésoo – quedei paralizado co medo. Aquel puñetazo, alí, contra a mesa, no meu cuarto, non o ouvira só eu. Arrebolárao el? E non estaba el aínda alí, en silencio, presente e invisíbel, ao meu carón? Puxen a orella, por se me cadraba de captar algún ruido no cuarto. Depois adormecín e tiven pesadelos.

O día seguinte abrín as xanelas á luz.

XV Eu e a miña sombra

Máis dunha vez tenme pasado que, ao espertar no corazón da noite (a noite, neste caso, non demostra verdadeiramente ter corazón), sentía na escuridade, no silencio, unha estraña marabilla, un estraño embarazo ao lembrar algunha cousa feita durante o día, coa luz, sen reparar nela; e preguntábame daquela a min mesmo se, para determinar as nosas accións, non concorren tamén as cores, a vista das cousas de arredor, o balbordo variado da vida. Pois si, sen dúbida; e quen sabe cantas outras cousas!. Non vivimos nós, como di o señor Anselmo, en relación co universo? Verás agora cantas estupideces nos fai cometer este maldito universo, das cales temos ademais por responsábel á nosa mísera conciencia, empuxada por forzas externas, deslumbrada por unha luz que está fóra dela. E, ao contrario, cantas deliberacións tomadas, cantos plans delineados, cantos expedientes argallados durante a noite non aparecen despois vans, non se veñen abaixo e non esvaecen coa luz do día? Tal como é diferente o día, así de diferente é a noite; así, talvez sexamos unha cousa de día e outra de noite: cousa moi miserábel, ai señor, así de noite como de día.

O que sei é que cando despois de corenta días abrí as xanelas do meu cuarto, non experimentei ningunha alegría por volver a ver a luz. O recordo do que fixera naqueles días na escuridade ofuscouna horribelmente. Todas as razóns, as excusas e as persuasións que naquela escuridade tiveran o seu peso e o seu valor, xa non o tiñan, apenas se abriron as xanelas, ou tiveron outro completamente oposto. E en van, aquel pobre eu que durante tanto tempo estivera coas xanelas pechadas e fixera de todo para aliviar o tedio angustioso da prisión, agora – tímido como un can apaleado – ía da man daquel outro eu que abrira as xanelas e espertaba á luz do día, ceñudo, severo, impetuoso; en van buscaba disuadilo dos pensamentos turbios, inducíndoo a compracerse antes, diante do espello, polo éxito da operación e pola barba crecida de novo, e incluso pola palidez que dalgunha maneira o embelecía.

“Imbécil, que fixeches? Que fixeches?” Que fixera? Nada, sexamos xustos! Estaba namorado. Na escuridade – era culpa miña?

– non vira xa obstáculos e perdera a contención que me impuxera. Papiano quería quitarme a Adriana; a señorita Caporale dérama, fixera que sentara ao meu carón, e buscárase un puñetazo na boca, pobriña; eu sufría, e – naturalmente – por aqueles sufrimentos cría, como calquera desventurado (léase home) ter dereito a unha compensación, e – xa que a tiña ao lado – quedárame con ela; alí se facían experimentos da morte, e Adriana, ao meu carón, era a vida, a vida que agardaba un beixo para se abrir á alegría; agora Manuel Bernáldez beixara na escuridade a súa Pepita, e daquela tamén eu...

- Ah! Boteime na cadeira de brazos, coas mans na cara. Sentíame tremer os labios ao recordo

daquel beixo. Adriana! Adriana! Que esperanzas lle acendera no corazón con aquel beixo? A miña esposa, non é? Abramos as xanelas, festa para todos!.

Fiquei, non sei durante canto tempo, alí, naquela cadeira de brazos, a pensar, ora cos ollos arregalados, ora todo encollido, rabiosamente, como para protexerme dun profunda dor interior. Vía finalmente: vía en toda a súa crueza a estafa da miña ilusión: iso era no fondo o que me parecera a máis grande das sortes, na primeira ebriedade da miña liberación.

Experimentara xa como a miña liberdade, que ao principio me parecera non ter límites, encontrábaos con todo na escaseza do meu diñeiro; despois, decatárame de que ela máis propiamente podería chamarse soidade e fastío, e que me condenaba a unha terríbel pena: a da compañía de min mesmo; achegárame daquela aos demais; pero a proposición de gardarme ben de volver a unir, mesmo que fose moi debilmente, os fíos cortados, de que valera? Velaí estaba: uníranse sós, eses fíos; e a vida, por moito que eu, xa en guarda, me

opuxera, a vida arrastrárame, co seu ímpeto irresistíbel: a vida que xa non era para min. Ah, agora me decataba de veras, agora que xa non podía máis con vans protestas, con finximentos case infantís, con piadosas, moi mesquiñas excusas impedirme asumir a conciencia do meu sentimento por Adriana, atenuar o valor das miñas intencións, das miñas palabras, dos meus actos. Demasiadas cousas, sen falar, lle dixera, apertándolle a man, inducíndoa a entrelazar cos meus os seus dedos; e un beixo, un beixo ao final, selara o noso amor. Agora, como responder cos feitos á promesa? Podía facer miña a Adriana? Aquelas dúas boas mulleres, Romilda e a viúva de Pescatore, botáranme á canle do muiño, alá na Stìa; non é que se botaran elas! E libre por tanto tamén ficara ela, a miña muller; non eu, que me dispuxera a facerme o morto, confiado en poder convertirme noutro home, en vivir outra vida. Outro home, si, mais a condición de non facer nada. E que home entón? Unha sombra de home! E que vida! Mentres me contentara con estar pechado en min e con ver como vivían os demais, si, poidera ben ou mal salvar a ilusión de estar a vivir outra vida; mais agora que me achegara a ela até coller un beixo de dous labios queridos, era visto que me tocaba retraerme horrorizado, como se tivese beixado Adriana cos labios dun morto, dun morto que non podía revivir para ela! Labios mercenarios, si, podería ter beixado; mais que sabor de vida neses labios? Oh, se Adriana, ao coñecer o meu estraño caso... Ela? Non... non... ca! Nin pensalo sequera!. Ela, tan pura, tan tímida... Mais incluso se o amor fose nela máis forte que nada, máis forte que calquera convención social... ah pobre Adriana, e como podería eu pechala comigo no baleiro da miña sorte, convertila en compañeira dun home que non podía de ningún modo declararse e demostrarse vivo? Que facer? Que facer?

Dous golpes na porta fixéronme saltar da cadeira de brazos. Era ela, Adriana. Por moito que cun esforzo violento procurase deter en min o tumulto dos

sentimentos, non puiden impedir que parecese cando menos turbado. Turbada estaba tamén ela, mais polo pudor, que non lle consentía mostrarse alegre, como tería querido, por verme finalmente curado, á luz, e contento... Non? Por que non?... Levantou apenas os ollos mentres me ollaba; corou; tendeume un sobre:

- Aquí ten, para vostede... - Unha carta?. - Non creo. Será a conta do doutor Ambrosini. O criado quere saber se hai resposta. Tremíalle a voz. Sorriu. - Rápido, - dixen eu; mais unha tenrura imprevista colleume, comprendendo que ela

viñera coa excusa daquela nota para obter de min unha palabra que a reafirmase nas súas esperanzas; unha angustia, profunda compaixón venceume, compaixón por ela e por min, compaixón cruel, que me empuxaba irresistibelmente a acariciala, a acariciar nela a miña dor, que somente ela, a pesar de que non fose a causa, podía encontrar acougo. E mesmo sabendo que me comprometería aínda máis, non souben resistir; tendínlle as dúas mans. Ela, confiada, máis co rostro en chamas, levantou as súas e púxoas nas miñas. Pousou daquela a súa cabeciña loira sobre o peito e paseille unha man sobre o cabelo.

- Pobre Adriana!. - Por que? – preguntoume, baixo a caricia. – Non estamos contentos?. - Estamos... - E daquela porque “pobre”? Tiven naquel momento un ímpeto de rebelión, estiven tentado de revelarllo todo, de

responderlle: “Por que? Escoita: eu ámote, e non podo, non debo amarte! Pero se ti quixeres...”. Pero home! Que podía querer aquela mansa criatura? Premíame forte no peito a súa cabeciña, e sentín que sería moito máis cruel se da alegría suprema á que ela, ignorante, se

sentía nese punto soerguida polo amor, eu facía que se precipitase no abismo da desesperación que había en min.

- Porque, - dixen, deixándoa, - porque sei moitas cousas, polas cales vostede non pode estar contenta...

Tivo como un desfalecimento penosísimo, ao verse, de repente, libre dos meus brazos. Esperábase, se cadra, despois daquelas caricias, que eu a atuase?. Olloume e, notando a miña axitación, preguntou dubitativa:

- Cousas... que sabe vostede... súas, ou de aquí... da miña casa? Respondinlle co xesto: “de aquí, de aquí”, para librarme da tentación que estaba a

piques de vencerme, de falar, de abrirme a ela. Se o tivese feito! Causándolle logo ese único, forte dor, teríalle aforrado outros, e eu

non me tería metido en novos e máis dificultosos líos. Pero era daquela demasiado recente a miña triste descuberta, e necesitaba aínda profundizala ben, e o amor e a compaixón quitábanme a valentía de infrinxir así de vez as súas esperanzas e a miña vida mesma, é dicir, aquela sombra de ilusión que dela, mentres calase, podía aínda quedarme. Sentía ademais o odiosa que sería a declaración que tería que facerlle, que eu, en definitiva, aínda estaba casado. Si!, si!. Revelándolle que non era Adriano Meis, eu volvía ser Mattia Pascal, MORTO E AINDA CASADO! Como se poden dicir semellantes cousas! Era o colmo, isto, da persecución que unha muller pode exercer sobre o seu marido; ela líbrase del, ao recoñecelo morto no cadáver dun pobre afogado, e pesar aínda, despois da morte, sobre el, encima del, así. Eu podería terme rebelado, é certo, declararme vivo daquela... Mais quen no meu lugar non se tería portado coma min? Todos, todos, coma min, naquel punto, na miña pel, terían estimado certamente unha sorte librarse dun modo tan imprevisto, inesperado, inopinado, da muller, da sogra, das débedas, dunha doente e mísera existencia como a miña. Podía logo pensar, daquela, que nin de morto me libraría da muller? Ela, si, de min, e eu dela, non? E se a vida que me vira diante libre, libre, libre non era no fondo senón unha ilusión, a cal non podía reducirse en realidade, se non superficialmente, e máis escrava que nunca, escrava dos finximentos, das mentiras que con tanto desgusto me vira obrigado a usar, escravo do temor de ser descuberto, incluso sen ter cometido ningún delito?

Adriana recoñeceu que non había en casa, verdadeiramente, nada polo que estar contenta; mais agora... e cos ollos e cun melancólico sorriso preguntou se por acaso para min representaba un obstáculo aquilo que para ela era causa de dor. “Non é certo?” preguntaba aquel ollar e aquel sorriso melancólico.

- Oh, pero paguemos ao doutor Ambrosini! – exclamei, finxindo lembrarme de repente da conta e do criado que agardaba alá. Rasguei o sobre e, sen deixar tempo no medio, esforzándome por asumir un ton de burla: Seiscentas liras! – dixen. – Olla, Adriana: a Natureza fai unha das súas extravagancias; durante tantos anos condéname a levar un ollo, digamolo así, desobediente; eu sufro dores e prisión por corrixir o seu erro, e agora aínda por riba me toca pagar. Parécelle xusto?

Adriana sorriu con pena. - Quizais, - dixo, - o doutor Ambrosini non estaría contento se vostede respondese de

dirixirse á Natureza polo pagamento. Creo que espera incluso que llo agradeza, porque o ollo...

- Parécelle que está ben?. Ela esforzouse en ollarme, e dixo devagar, abaixando logo os ollos: - Si... Parece outro... - Eu ou o ollo?. - Vostede.

- Quizais con esta barbocha... - Non... Por que? Quédalle ben… Teríamo arrincado cun dedo, aquel ollo? Que me importaba xa telo ben? - Porén, - dixen, - quizais el, pola súa conta, estaba máis contento antes. Agora me dá

un certo fastidio… Basta. Pasará!. Fun até o armario encastrado, onde gardaba o diñeiro. Daquela Adriana deu sinais de

querer irse; eu estúpido, retívena; pero como podía prevelo xa? En todos os meus sarillos, grandes e pequenos, fun, como se viu, socorrido pola fortuna. Agora, eis como ela, tamén desta vez, veu na miña axuda.

Facendo por abrir o armario, notei que a chave non xiraba na fechadura; empuxei levemente e, inmediatamente, a porta cedeu: estaba aberto!.

- Como! – exclamei. – Será posíbel que a deixase así? Notando a miña imprevista turbación, Adriana puxérase palidísima. Olleina, e: - Mais aquí.... olle, señorita, alguén debeu pór aquí as mans!. Dentro do armario había unha grande desorde: os meus billetes foran sacados do sobre

de coiro, onde os guardara, e estaban alí sobre o andel, ciscados. Adriana escondeu o rostro coas mans, horrorizada: eu recollín febrilmente aqueles billetes e deume por contalos.

- Será posíbel? – exclamei, despois de ter contado, pasándome as mans trémulas sobre a frente xeada de suor.

Adriana estivo a piques de caer, pero sostívose nunha mesiña alí ao lado e preguntou cunha voz que xa non me pareceu a súa:

- Roubaron?. - Agarde... agarde... como é posíbel? - dixen eu. E púxenme a contar outra vez, retorcendo con rabia os dedos e o papel, como se, a

forza de fregar, puidesen aparecer a partir deses billetes os outros que faltaban. - Canto?. – preguntoume ela, trastornada polo horror, polo arrepío, así que acabei de

contar. - Doce... doce mil liras... – tatexei. – Eran sesenta e cinco... son cincuenta e tres! Bote

contas… Se non chegase a tempo de aguantar dela, a pobre Adriana tería caído ao chan, como

dunha pancada. Non obstante, cun esforzo supremo, puido recuperarse aínda unha vez, e saloucando, convulsa, procurou liberarse de min, que quería recostala na cadeira de brazos, e fixo por impulsarse cara a porta:

- Vou chamar a meu pai! Vou chamar a meu pai! - Non! – berreille, reténdoa e obrigándoa a sentar. – Non se azougue así, por amor de

Deus! Vostede faino peor... eu non quero, non quero! Que ten que ver vostede! Por amor de Deus, cálmese. Déixeme comprobar, porque... si, o armario estaba aberto, mais eu non podo, non quero crer aínda nun roubo tan enorme... Sexa boa, ande!.

E desde o principio, por un último escrúpulo,voltei a contar os billetes; mesmo se estaba seguro de que todo o meu diñeiro estaba alí, naquel armario, dediqueime a revisar por todas as partes, incluso onde non era de ningún modo posíbel que eu deixase unha suma así, agás que fose collido nun momento de loucura. E para me inducir a esa procura que me parecía cada vez máis estúpida e inútil, esforzábame por crer inverosímil a audacia do ladrón. Mais Adriana, case delirando, coas mans no rostro, coa voz rota polos saloucos:

- É inútil! É inútil! – xemía. – Ladrón... ladrón... tamén ladrón! … Todo maquinado previamente… Sentín, na escuridade… naceume a sospeita… mais non quixen crer que el puidese chegar a tanto…

Papiano, si: o ladrón non podía ser outro ca el; el, por medio do irmán, durante aquelas sesións de espiritismo…

- E logo como, - xemiu ella angustiada, - e logo como tiña tanto diñeiro, así na casa? Volvinme para ollala, apampado. Que lle respondía? Podía dicirlle que á forza, na miña

condición, debía ter comigo o diñeiro? Podía dicirlle que me estaba prohibido investilo dalgunha maneira, confiarllo a alguén? Que non podía tampouco deixalo en depósito nalgún banco, xa que, se depois, por acaso xurdise algunha dificuldade non improbábel para retiralo, xa non tería forma de facer recoñecer o meu dereito sobre el?

E, para non parecer estupefacto, fun cruel: - E podía logo imaxinalo? - dixen. Adriana cubriuse de novo o rosto coas mans, xemendo, torturada: - Deus! Deus! Deus! O susto que debería ter asaltado ao ladrón ao cometer o roubo, invadiume a min, no

entanto, ao pensar no que sucedería. Seguro que Papiano non podía supor que eu inculpase daquel roubo ao pintor español ou ao señor Anselmo, á señorita Caporale ou á criada da casa ou ao espírito de Max: debía estar seguro de que o culparía a el, a el e mais ao irmán: porén, velaí estaba, aplicárase, case que desafiándome.

E eu? Que podía facer eu? Denuncialo? E como? Pois nada, nada, nada! Eu non podía facer nada! Unha vez máis, nada! Sentínme humillado, abatido. Era a segunda descuberta, naquel día!. Coñecía o ladrón e non podía denuncialo. Que dereito tiña eu á protección da lei?. Eu estaba fóra de toda lei. Quen era eu? Ninguén!. Eu non existía para a lei. E calquera, xa, podía roubarme; e eu, calado!.

Mais todo isto Papiano non podía sabelo. E entón? - Como puido facelo? – dixen case para min. – De onde lle podería vir tanta ousadía?. Adriana ergueu o rostro das mans e olloume estupefacta, como dicindo: “e non o

sabes?”. - Ah, claro! – dixen, comprendendo de repente. - Mais vostede debe denuncialo! – exclamou ela, pondose en pé. - Déixeme, pídollo,

déixeme chamar a meu pai... el irá denuncialo de contado!. Deume tempo de retela outra vez. Non me faltaba outra cousa, agora, aínda por riba,

que Adriana me obrigase a denunciar o roubo!. Non bastaba que me tivesen roubado, como se nada, doce mil liras? Debía temer tamén que o roubo se coñecese; rogar, suplicar a Adriana que non o berrase moito, que non llo dixese a ninguén, por amor de Deus? Ca! Adriana – e agora o entendo ben – non podía absolutamente permitir que eu calase e a obrigase tamén a ela ao silencio, non podía de ningún modo aceptar o que parecía unha xenerosidade miña, por moitas razóns: primeiro polo seu amor, depois pola honorabilidade da súa casa, e tamén por min e polo odio que lle tiña ao cuñado.

Mais naquela circunstancia, a sua xusta rebelión, pareceume incluso demasiado: exasperado, berreille:

- Vostede estará calada: impóñollo! Non dirá nada a ninguén, entendeu? Quere un escándalo?.

- Non! non! – apurouse a protestar, chorando, a pobre Adriana. – Quero liberar a miña casa da ignominia dese home!.

- Mais el o negará! – insteina eu. – E daquela, vostede, todos os da casa perante o xuiz... non entende?.

- Entendo, e moi ben! – respondeu Adriana con ardor, toda vibrante de indignación. – Que o negue, que o negue entón!. Mais nós, pola nosa conta, temos outras cousas, créame, que dicir na súa contra. Vostede denúncieo, non teña reparo, non tema por nós... Faranos un

favor, créame, un grande favor!. Vingará a miña pobre irmá... Debería entender, señor Meis, que me ofendería se non o fixese. Eu quero, quero que vostede o denuncie. Se non o fai vostede, heino facer eu!. Como pretende que eu e mais meu pai vivamos con esta aldraxe! Non! Non! Non! E ademais...

Aperteina entre os brazos: non pensei máis no diñeiro roubado, véndoa sufrir así, angustiarse, desesperada: e prometinlle que faría como ela quería, con tal de que acougase. Non, que aldraxe? Non era ningunha aldraxe para ela, nin para o seu pai; eu sabía sobre quen recaía a culpa daquel roubo; Papiano estimara que o meu amor por ela valía ben doce mil liras, e eu debía demostrarlle que non? Denuncialo? Pois ben, si, faríao; non por min, senón por librar a súa casa daquel miserábel; si, mais cunha condición: que ela antes todo acougase, que non chorase máis así, ala! ala! E despois, que me xurase por todo o que máis quería no mundo que non falaría con ninguén, con ninguén, daquel roubo, se antes eu non consultaba cun avogado todas as consecuencias que, con tanta sobre excitación, nin eu nin ela podíamos prever.

- Xúramo? Por aquilo que máis quere?. Xuroumo, e cunha ollada, entre bágoas, fíxome entender por que cousa xuraba, que

cousa era a que máis quería. Pobre Adriana!. Fiquei alí, só, no medio do cuarto, atordoado, vacío, aniquilado, como se todo o

mundo para min se tivese feito van. Canto tempo pasou antes que eu me recuperase? E como me recuperei? Idiota... idiota!... Como un idiota, fun observar a porta do armario, para ver se non había algunha rastro de violencia. Non: ningunha marca: abrírano limpamente, cun gazúa, mentres eu custodiaba con tanto cuidado no peto a chave.

- E non sente vostede, - preguntarame Paleari ao final da última sesión, - non sente vostede como se lle tivesen sustraído algo?.

Doce mil liras!. De novo o pensamento da miña impotencia, da miña nulidade, asaltou, esmagoume. O

feito de que poidesen roubarme e que eu me vise obrigado a ficar calado, e até con medo de que o roubo se descubrise, como se tivese cometido eu e non un ladrón no meu perxuizo, non se me pasara de veras pola cabeza.

Doce mil liras? Mais poucas! Poucas! Poden roubarme todas, tirarme até a camisa de encima; e eu, calado! Que dereito teño eu a falar! A primeira cousa que me preguntaría, sería esta: “E vostede quen é? De onde sacara ese diñeiro?”. Pero sen denuncialo... vamos ver! Se esta noite eu o collo polo pescozo e lle berro: “Veña logo o diñeiro que tiraches de alí, do armario, pedazo de ladrón!”. El berra; négao; pode incluso dicirme: “Si señor, velaquí está, collino por erro...”? E daquela? Mais pode ser que me presente tamén unha querela por difamación. Calado, entón, calado! Pareceume unha fortuna que me tivesen por morto? Por ben, e estou morto de verdade. Morto?. Peor que morto; lembroumo o señor Anselmo: os mortos non deben morrer máis, e eu si: eu estou aínda vivo pola morte e morto pola vida. Que vida de feito pode ser xa a miña? O tedio de antes, a soidade, a compañía de min mesmo?.

Ocultei o rostro coas mans; caín sentado sobre a cadeira de brazos. Ah, se polo menos tivese sido un canalla! Se cadra podería terme adaptado a ficar así,

suspendido na incerteza da sorte, abandonado á casualidade, exposto a un risco continuo, sen base, sen consistencia. Mais eu? Eu, non. E que facer, entón? Irme? E a onde? E Adriana? E que podía facer ela por min? Nada... nada... Mais como irme así, sen ningunha explicación, despois do que acontecera? Ela buscaría a causa naquel roubo; diría: “E por que quixo salvar o culpábel, e castigarme a min, a inocente?”. Ah non, non, pobre Adriana! Mais por outra lado, sen poder facer nada, como esperaba facer menos triste a miña conducta con ela? Á forza

debía mostrarme incoherente cruel. A incoherencia, a crueldade eran da miña mesma sorte, e eu sufríaas o primeiro. Até Papiano, o ladrón, cometendo o roubo fora máis consecuente e por desgrza menos cruel do que me mostraría eu.

El quería a Adriana para non devolver ao sogro o dote da primeira muller: eu quixera quitarlle Adriana? Pois entón o dote debía devolverllo eu, a Paleari.

Como ladrón, moi coherente!. Ladrón? Mais nin sequera ladrón: porque a sustración, no fondo, tería sido máis

aparente que real: de feito, coñecendo el a honestidade de Adriana, non podía pensar que eu quixese convertila na miña amante: quería certamente convertila na miña muller: e ben, daquela recuperaría o meu diñeiro baixo a forma de dote de Adriana, e ademais tería unha mullerciña sabia e boa: que máis buscaba?

Oh, estaba seguro de que, se podía agardar, e se Adriana tivese a forza de manter o segredo, veríamos a Papiano manter a promesa de devolver, incluso antes do prazo do ano, o dote da difunta muller.

Ese diñeiro, é verdade, non podía vir xa a min, porque Adriana non podía ser miña: iría a ela, se ela agora soubese calar, seguindo o meu consello, e se eu poidese determe aínda durante un tempo alí. Moita arte, moita arte tería que empregar, e daquela Adriana, se non outra cousa, talvez gañase isto: a devolución do seu dote.

Sosegueime un pouco, polo menos por ela, pensando así. Ah, non por min!. Por min restaba a crueza da estafa descuberta, a da miña ilusión, de fronte á cal non era nada o roubo das doce mil liras, era até un ben, podíase resolverse nunha vantaxe para Adriana.

Eu vinme excluído por sempre da vida, sen posibilidade de entrar de novo nela. Con aquel loito no corazón, con aquela experiencia feita, iríame, agora, daquela casa, á cal me habituara xa, onde encontrara un pouco de tranquilidade, onde me fixera case un niño; e de novo á rua, sen meta, sen obxectivo, no vacío. O medo de recaer nos lazos da vida, farían manterme máis lonxe que nunca dos homes, só, só, absolutamente só, desconfiado, sombrío; e o suplicio de Tántalo renovaríase para min.

Saín de casa, como un tolo. Encontrei despois dun tempo na rúa Flaminia, preto da ponte Molle. Que fora facer alí? Ollei ao meu redor; despois os ollos fixáronse na sombra do meu corpo e fiquei un treito a contemplala; ao final erguín un pé rabiosamente sobre ela. Mais eu non, eu non podía pisala, a miña sombra.

Quen era máis sombra de nós os dous? Eu ou ela?. Dúas sombras!. Aí, aí no chan; e calquera podía pasar por riba; esmagar a miña cabeza, esmagar o meu

corazón: e eu, calado; a sombra, calada. A sombra dun morto: eis a miña vida... Pasou un carro, fiquei alí parado, á mantenta: primeiro o cabalo, coas catro patas,

despois as rodas do carro. - Aí, así! Forte, no pescozo! Oh, oh, tamén ti, canciño? Anda, canciño bo, si: levanta

unha pata! Levanta unha pata!. Rebentei a rir cun riso malvado; o canciño escapou, asustado; o carreteiro volveuse

para ollarme. Daquela movinme; e a sombra, comigo, diante. Apurei o paso para metela debaixo doutros carros, baixo os pés dos viandantes, voluptuosamente. Unha agitación malsá collérame, case agarrando o ventre; ao final, non puiden verme máis diante aquela sombra miña; tería querido sacala de entre os pés. Volvinme; mais velaí estaba, tiñaa detrás, agora.

“E se me poño a correr,” pensei, “seguirame!”. Fregueime forte a fronte, con medo de que estivese a piques de enlouquecer, de

obsesionarme con aquilo. Pois si! así era! O símbolo, o espectro da miña vida era aquela

sombra: era eu, aí no chan, exposto á piedade dos pés dos outros. Eis aquilo que restaba de Mattia Pascal, morto na Stìa: a súa sombra nas rúas de Roma.

Mais tiña un corazón, aquela sombra, e non podía amar; aquela sombra tiña diñeiro e calquera podía robarllos; tiña unha cabeza, mais para pensar e comprender que era a cabeza dunha sombra e non a sombra dunha cabeza. Así mesmo!.

Daquela sentina como unha cousa viva, e sentín dor por ela, como se o cabalo e as rodas do carro e os pés dos viandantes a tivesen verdadeiramente mutilado. E non quixen deixala máis alí, exposta, no chan. Pasou un tranvía, e subín a el.

De volta na casa…

XVI O retrato de Minerva

Antes xa de que me abrisen a porta, adiviñei que algo grave debía ter acontecido na casa: sentía berrar a Papiano e Paleari. Saiume ao encontro, toda trastornada, a Caporale: - Entón é verdade? Doce mil liras?. Pareime, arquexante, desorientado. Scipione Papiano, o epiléptico, atravesou naquel momento a saliña de entrada, descalzo, cos zapatos na man, moi pálido, sen chaqueta: mentres o irmán berraba ao fondo: - Pois entón denúncieme! Denúncieme!. Inmediatamente me asaltou unha ira feroz contra Adriana que, a pesar da prohibición, a pesar do xuramento, falara. - Quen o dixo? – berrei á Caporale. – Nada diso é verdade: encontrei o diñeiro!. A Caporale olloume estupefacta: - O diñeiro? Encontrado? De veras? Ah, Deus sexa louvado! – exclamou, levantando os brazos; e correu, seguida por min, a anunciar exultante no comedor, onde Papiano e Paleari berraban e Adriana choraba: - Encontrouno! Encontrouno! Eis o señor Meis! Encontrou o diñeiro!. - Como?. - Encontrouno?. - Como pode ser?. Ficaron pasmados os tres; pero Adriana e o pai co rosto em chamas; Papiano, ao contrario, terroso e desfigurado. Fiteino por un momento. Debía estar eu máis pálido ca el, e vibraba todo. El baixou os ollos, como aterrorizado, e deixou caer das mans a chaqueta do irmán. Funlle diante, case diante do peito, tendinlle a man. - Faga o favor de desculparme; ela, e todos... descúlpenme, - dixen. - Non!. – berrou Adriana, indignada; mais logo tapou a boca co pano. Papiano ollouna, e non ousou tenderme a man. Daquela eu repetín: - Descúlpeme... – e tendínlle aínda máis a man, para sentir a súa, que tremía. Parecía a man dun morto, e tamén os ollos, turbios e case apagados, parecían os dun morto. - Estou mesmo desolado, - engadín, - pola confusión, polo grave disgusto que, sen eu querer, causei.

- Pero non... isto é, si... verdadeiramente, - tatexou Paleari, - velaí está, era unha cousa que... si, non podía ser, caramba! Contentísimo, señor Meis, estou contentísimo de que vostede encontrase este diñeiro, porque... Papiano bufou, pasou as dúas mans sobre a fronte suada e sobre a cabeza e, virándonos as costas, púxose a ollar cara á terraciña. - Fixen como aquel que... – continuei, esforzándome en sorrir. – procuraba o asno e eu estaba enriba. Tiña as doce mil liras aquí, na carteira, comigo. Mais Adriana, a este punto, non puido conterse: - Mais se vostede, - dixo, - ollou, estando eu presente, por todas as partes, tamén na carteira; se alí, no armario... - Si, señorita, - interrumpina, con fría e severa firmeza. – Pero busquei mal, evidentemente, até o punto de que as encontrei... Pídolle desculpas tamén a vostede especialmente, que pola miña confusión, tivo que sufrir máis que os outros. Mais espero que... - Non! Non! Non! – berrou Adriana, rompendo en saloucos e saíndo precipitadamente do cuarto, seguida pola Caporale. - Non entendo... dixo Paleari, confundido. Papiano, volveuse, airadamente: - Eu voume o mesmo, hoxe... Parece que xa non hai máis necesidade de... de... Interrompeuse, como se sentise que lle faltaba o alento; quixo dirixirse a min, mais non lle bastou o ánimo de ollarme á cara: - Eu... eu non puiden, créame, nin dicir que non... cando me... aquí, cando me colleron no medio... Precipiteime sobre o meu irmán que… na súa inconsciencia… doente como está... irresponsábel, isto é, creo... que sabe! Podíase imaxinar que... Arrastreino aquí... unha escea salvaxe! Vinme obrigado a espilo... a remexerlle encima... por todas as partes... na roupa, até nos zapatos... E el... ah!. O pranto, a este punto, fíxolle impeto na gorxa; os ollos incháronlle de bágoas; e como esganado pola angustia, engadiu: - Así viron que... Mais xa, vostede... Despois disto, eu voume!. - Pero non! Absolutamente nada! – dixen eu daquela. – Pola miña causa? Vostede debe permanecer aquí! Ao contrario, ireime eu!. - Pero que di, señor Meis? – exclamou aflixido, Paleari. Tamén Papiano, impedido polo pranto que con todo quería sofocar, negou coas mans; despois dixo: - Debía... debía irme; antes ao contrario, todo isto aconteceu porque eu... así, inocentemente, anunciei que quería irme, por causa de meu irmán, que non se pode ter máis na casa... O marqués, incluso, deume... – téñoa aquí – unha carta para o director dunha casa de saúde en Nápoles, a onde debo dirixirme tamén por causa doutros documentos que lle fan falta. E miña cuñada daquela, que ten por vostede... merecidamente, tanto, tanto respecto... saltoume enriba, a dicirme que ninguén debía moverse de casa... que todos debíamos ficar aquí... porque ela... non sei... descubrira... A min, isto! ao seu cuñado! ... díxollo precisamente a min... quizais porque eu, miserábel mais honrado, debo devolver aínda aquí, a meu sogro... - Mais en que está pensando, agora! - exclamou, interrompíndoo Paleari.

- Non! – reafirmou feramente Papiano. – Eu penso! Penso ben, non o dubide! E se me vou... Pobre, pobre Scipione!.

Non conseguindo xa frearse, estoupou en abundante pranto. - Pois ben, - dixo Paleari, aparvado e comovido. – E que ten que ver xa agora?. - Pobre irmán meu! - proseguiu Papiano, con tal estoupido de sinceridade, que incluso

eu sentín case axitar as vísceras pola misericordia.

Entendín naquel estoupido o remordemento que el debía experimentar naquel momento polo irmán, do cal se servira, a quen tería endosado a culpa do roubo, se eu o tivese denunciado, e a quen pouco antes fixera sufrir a afronta daquel rexistro.

Ninguén mellor que el sabía que eu non podía ter encontrado o diñeiro que el me roubara. Aquela miña inesperada declaración, que o salvaba propio no punto en que, ollándose perdido, el acusaba o irmán ou polo menos deixaba entender – segundo o plan que debía ter establecido previamente – que só este podía ser o autor do roubo, até mesmo o esmagara. Agora choraba por unha necesidade irrefreábel de dar un desafogo ao ánimo tan tremendamente percutido, e quizais tamén porque sentía que non podía estar, se non así, choroso, frente a min. Con aquel pranto el postrábase ante min, axeonllábase case aos pés, mais a condición de que eu mantivese a miña afirmación, isto é, de ter encontrado o diñeiro: porque se eu me aproveitaba agora que o vía humillado para botarme atrás, levantaríase contra min, furibundo. El – entendíase xa – non sabía e non debía saber nada daquel roubo, e eu, con aquela afirmación miña, non salvaba senón o seu irmán, o cal, a fin de contas, se por acaso eu o tivese denunciado, se cadra non tería que sufrir nada, dada a súa enfermidade; polo seu lado, velaí estaba, el empeñábase, como xa deixara entrever, a restituir o dote a Paleari.

Todo isto me pareceu entender naquel pranto seu. Exhortado polo señor Anselmo e

tamén por min, ao final calmouse; dixo que voltaría logo a Nápoles, así que recluira o irmán na casa de saúde, liquidadas as súas competencias nun certo negocio que ultimamente emprendera acolá en sociedade cun amigo seu, e feitas as procuras dos documentos que facían falta ao marqués.

- Mellor, a propósito, - concluiu, dirixíndose a min. Quen se acordaba xa? O señor marqués díxome que, se non lle importa, hoxe... xunto a meu sogro e a Adriana...

- Ah, estupendo, si! – exclamou o señor Anselmo, sen deixalo acabar. – Iremos todos... moi ben! Paréceme que hai razóns para estarmos alegres, agora, caramba! Que di a iso, señor Adriano?.

- Por min... – dixen eu, abrindo os brazos. - Pois daquela, contra as catro... De acordo? – propuxo Papiano, enxugando

definitivamente os ollos. Retireime ao meu cuarto. O meu pensamento correu logo a Adriana, que escapara

saloucando, despois daquel desmentido meu. E se agora viñese pedirme unha explicación?. Certamente tampouco ela podía crer que eu encontrase de veras o diñeiro. Que debía ela entón soportar? Que ao negar eu dese modo o roubo, quixera castigala por faltar ao xuramento. Pero por que? Evidentemente, porque polo avogado, a quen lle dixera que quería recorrer para aconsellarme antes de denunciar o roubo, soubera que tamén ela e todos os da casa serían imputados responsábeis do mesmo. Pois ben, e non dixera ela que gustosamente afrontaría o escándalo? Si: mais eu – estaba claro-, eu non quixera: preferira sacrificar así doce mil liras... E entón, debía crer que era xenerosidade pola miña parte, sacrificio por amor a ela? Eis a que outra mentira me obrigaba a miña condición: repugnante mentira, que me concedía o mérito dunha exquisita, delicadísima proba de amor, atribuíndome unha xenerosidade tanto máis grande, canto menos por ela requerida e desexada.

Pero non! Non! Non! Que andaba a fantasear? A conclusións ben diferentes debía chegar, seguindo a lóxica daquela mentira miña, necesaria e inevitábel. Que xenerosidade! Que sacrificio! Que proba de amor! Podería afagar aínda máis a aquela pobre nena? Debía asfixiala, asfixiala, a miña paixón; non dirixir máis a Adriana nin un ollada nin unha palabra de amor. E daquela? Como podería ela pór de acordo esa aparente xenerosidade miña coa contención que de agora en diante debía imporme frente a ela?. Eu era entón empuxado á

forza a aproveitar aquel roubo que ela revelara contra a miña vontade e que eu desmentira, para cortar toda relación con ela. Mais que lóxica era esta?. Unha de dúas: ou eu sufrira o roubo, e daquela por que razón, coñecendo o ladrón, non o denunciaba, e retiraba no entanto dela o meu amor, como se tamén ela fose culpábel? Ou eu encontrara realmente o diñeiro, e daquela por que non continuaba a amala?.

Sentín asfixiarme pola náusea, pola ira, polo odio por min mesmo. Se polo menos puidese dicirlle que non era xenerosidade a miña; que eu non podía, de ningún modo, denunciar o roubo... Mais con todo debía darlle unha razón... Era quizais diñeiro roubado, o meu?. Ela podería supor tamén isto... ou debía dicirlle que era un perseguido, un fuxitivo comprometido, que debía vivir na sombra e non podía ligar a súa sorte á dunha muller? Máis mentiras para a pobre nena... Mais, por outra parte, a verdade que agora me parecía incluso a min incríbel, unha fábula absurda, un soño insensato, a verdade podía eu dicirlla? Por non mentir tamén agora, debía confesarlle que lle mentira sempre? Eis ao que me conduciría a revelación do meu estado. E para que? Non sería nin unha excusa para min, nin un remedio para ela.

Porén, desdeñoso, exasperado como estaba naquel momento, se cadra tería confesado todo a Adriana, se ela, en vez de mandar a Caporale, tivese entrada en persoa no meu cuarto a explicarme por que faltara ao xuramento.

A razon érame xa coñecida: o mesmo Papiano ma dixera. A Caporale engadiu que Adriana era inconsolábel.

- E por que? - preguntei, con forzada indiferenza. - Porque non cre, - respondeume, - que vostede encontrase realmente o diñeiro. Naceume nese momento a idea (que se acordaba, por outro lado, coas condicións do

meu ánimo, coa náusea que sentía por min mesmo) a idea de facer perder a Adriana toda estima por min, para que non me amase máis, demostrándome ante ela falso, duro, volúbel, intereseiro... Castigaríame así polo mal que lle fixera. No momento, si, causaríalle outro mal, mais con boas intencións, para curala.

- Non o cre? Como que non? – dixen, cun triste sorriso, á Caporale. – Doce mil liras, señorita… e que son, area? Cre ela que estaría tan tranquilo, se de verdade mas tivesen roubado?

- Mais Adriana díxome… - probou a engadir aquela. - Estupideces! Estupideces! – cortei eu. – É verdade, olle... sospeitei por un momento...

Mais dixen tamén á señorita Adriana que non cría posíbel o roubo... E de feito, veña! Que razón, por outro lado, tería eu para dicir que encontrei o diñeiro, se non o tivese encontrado realmente?.

A señorita Caporale sacudiu os ombros. - Quizais Adriana cre que vostede pode ter algunha razón para... - Pois non! Pois non! – apureime a interrompela. – Trátase, repito, de doce mil liras,

señorita. Se fosen trinta, corenta liras, en fin!... Non teño esas ideas xenerosas, pode crerme... Que diablos! Faría falta un heroe...

Cando a señorita Caporale se foi, contarlle a Adriana as miñas palabras, torcín as mans, mordinas. Debía comportarme mesmo así? Aproveitarme dese roubo, como se con aquel diñeiro roubado quixese pagala, compensala polas esperanzas perdidas? Ah, era infame ese modo de actuar! Seguro que berraría, ela, alá, e desprezaríame... sen comprender que a súa dor era tamén a miña. Pois ben, así debía ser!. Ela debía odiarme, desprezarme, como eu me odiaba e me desprezaba. É mais, para encirrar máis contra min mesmo, para facer crecer o seu desprezo, mostraríame agora tenrísimo con Papiano, co seu inimigo, como para compensalo aos ollos dela pola sospeita concebida ao seu cargo. Si, si, e atordaría así tamén ao meu ladrón,

si, até facer crer a todos que estou tolo... E ainda máis, aínda máis: non debíamos ir agora mesmo á casa do marqués Giglio? Pois ben, poríame, nese mesmo día, a facerlle as beiras a señorita Pantogada.

- Desprezarasme aínda máis, así, Adriana! – xemín, caendo sobre a cama. – Que máis, que máis podo facer por ti?.

Pouco despois das catro, veu petarme na porta do meu cuarto o señor Anselmo. - Aquí estou, - dixenlle, e boteime enriba o sobretodo. – Estou preparado. - Ven así? –preguntoume Paleari, ollándome marabillado. - Por que? – dixen eu. Mais logo me decatei que tiña aínda na cabeza a gorra de viaxe que adoitaba levar pola

casa. Metino no peto e tirei do colgador o sombreiro, mentres o señor Anselmo ría, ría como se el...

- Onde vai, señor Anselmo?. - Mais olle como estaba por ir tamén eu – respondeu entre risos, sinalándome co dedo

as chinelas nos pés. – Vaia, vaia por alí, está Adriana... - Ven tamén tamén vostede? – preguntei. - Non quería vir, - dixo, encamiñándose para o seu cuarto, Paleari. – Mais convencina.

Vaia: está no comedor, xa preparada... Con que ollada dura, de censura, me acolleu naquel cuarto a señorita Caporale! Ela,

que sufrira tanto por amor e que se sentira tantas veces confortar pola doce nena ignorante, agora que Adriana sabía, agora que Adriana está ferida, quería confortala ela á sua vez, agradecida, solícita; e rebelábase contra min, porque lle parecía inxusto que eu fixese sufrir unha criatura tan boa e tan guapa. Ela, si, ela non era guapa e non era boa, e por tanto se os homes con ela se mostraban malos, polo menos unha sombra de desculpa podían tela. Mais por que facer sufrir así a Adriana?.

Isto me dixo a súa ollada, e convidoume a ollar a quen eu facía sufrir. Que pálida estaba! Víaselle aínda nos ollos che chorara. Quen sabe que esforzo, na

angustia, lle custara terse que vestir para saír comigo... A pesar do ánimo con que fun á aquela visita, a figura e a casa do marqués Giglio

d’Auletta espertáronme unha certa curiosidade. Sabía que el estaba en Roma porque, xa, pola restauración do Reino das Dúas Sicilias

non vira outro expediente se non na loita polo triunfo do poder temporal: restituída Roma ao Pontífice, a unidade de Italia quebraríase, e daquela... quen sabe!. Non quería aventurar profecías, o marqués. Polo momento, o seu deber estaba ben definido: loita sen cuartel, alá, no campo clerical. E a súa casa era frecuentada polos máis intransixentes prelados da Curia, polos paladíns máis fervorosos do partido negro17.

Aquel día, con todo, no vasto salón espléndidamente amoblado non encontramos a ninguén. Quero dicir, non. Había, no medio, un cabalete, que termaba dunha tela medio bosquexada, a cal quería ser o retrato de Minerva, da cadeliña de Pepita, toda negra, deitada sobre unha cadeira de brazos toda branca, a testa estendida sobre as dúas cabeciñas de diante.

- Obra do pintor Bernáldez, - anunciounos gravemente Papiano, como se fixese unha presentación, que da nosa parte requerise unha profundísima inclinación.

Entraron en primeiro lugar Pepita Pantogada e a gobernanta, señora Candida. Vira unha e outra na semiescurdade do meu cuarto; agora, á luz, a señorita Pantogada

pareceume outra; non de todo, verdadeiramente, mais no nariz... Éra posíbel que tivese ese nariz na miña casa? Figurárama cun nariciño respingado, ousado, e en cambio tíñao aquilino,

17 É dicir, dos guelfos, que eran os partidarios italianos do poder temporal do Papa durante a baixa Idade Media.

e robusto. Mais mesmo así era guapa: morena, resplandecente nos ollos, co cabelo brillante, negrísimo e ondulado; os labios finos, cortantes, acesos. O traxe escuro, con pintas brancas, caíalle ben sobre o corpo esbelto e fermoso. A suave beleza loira de Adriana, ao seu lado, palidecía.

E finalmente puiden explicarme que cousa tiña na cabeza a señora Candida! Unha magnífica perruca rubia, rizada, e – sobre a perruca- un amplo pano de seda celeste, ou mellor, un chal, anoado artísticamente baixo o queixo. Canto vivaz a moldura, tanto escuálida a cariña magra e flácida, aínda que pintarrexeada, repeinada e enfeitada.

Minerva, entretanto, a vella cadeliña, cos seus esforzados roucos ladridos, non deixaba que a cumprimentasen. Así e todo, o pobre do animaliño non nos ladraba a nós; ladraba ao cabalete, ladraba á cadeira de brazos branca, que debían ser para ela instrumentos de tortura: protesta e desafogo dunha alma exasperada. Aquel maldito mecanismo das tres longas patas tería querido facelo fuxir da sala; mais visto que el ficaba alí, inmobil e ameazante, era ela que ceaba, ladrando, e depois saltaba cara el, ranxendo os dentes, e ceaba novamente, furibunda.

Pequena, rechoncha, gorda sobre as catro patiñas demasiado finas, Minerva era verdadeiramente desgradábel; os ollos xa embazados pola vellice e os pelos da cabeza encanecidos; o lombo ademais, na xunción da cola, estaba todo pelado polo costume de rabuñarse furiosamente contra as estantes, contra as traves das cadeira, e onde lle cadrase. Sabía algo diso.

Pepita de repente agarrouna polo pescozo e lanzouna nos brazos da señora Candida, berrándolle:

- Cala la boca! Entrou, nese momento, furioso, don Ignazio Giglio d’Auletta. Combado, case partido

en dous, correu á sua cadeira de brazos ao lado da xanela, e – así que sentou – colocando o bastón entre as pernas, tirou un profundo suspiro e sorriu cunha canseira mortal. O rostro extenuado, todo sulcado de enrugas verticais, barbeado, era dunha palidez cadavérica, mais os ollos, ao contrario, eran moi vivaces, ardentes, case xuvenís. Estendíanse dun xeito estraño sobre as fazulas, sobre as tempas, algúns grandes montóns de cabelo, que parecían linguas de cinza mollada.

Acolleunos con moita cordialidade, falando con marcado acento napolitano; rogou entón ao seu secretario que seguise a mostrarme os recordos dos que estaba cheo a sala e que daban fé da súa fidelidade á dinastía dos Borbóns. Cando estivemos diante dun cadriño cuberto por un mantiño verde, sobre o cal estaba bordado en ouro esta divisa: “Non escondo; protexo; érgueme e le”, el rogou a Papiano que retirase da parede o cuadriño e que llo levase. Había debaixo, protexida polo vidro e enmarcada, unha carta de Pietro Ulloa que, en setembro do 1860, é dicir, nos últimos suspiros do reino, convidaba o marqués Giglio d’Auletta a formar parte do goberno que despois non se puido constituir; ao lado estaba a minuta da carta de aceptación do marqués; fera carta que marcaba a todos aqueles que rexeitaran asumir a responsabilidade do poder naquel momento de supremo perigo e de angustiosa confusión, fronte ao inimigo, ao filibustero Garibaldi xa case ás portas de Nápoles.

Lendo en voz alta este documento, o vello acendeuse e conmoveuse tanto, que, se ben aquilo que lía fose totalmente contrario ao meu sentimento, tamén me espertou admiración. Tamén el fora, do seu lado, un heroe. Tiven outra proba, cando el mesmo me quixo narrar a historia dunha certa flor de lis de madeira dourada, que estaba tamén alí, na sala. A mañá do 5 de setembro de 1860 El-rei saía de palacio real de Nápoles nunha carruaxe descuberta xunto á raiña e dous cabaleiros da corte: chegado a carruaxe á rúa Chiaia tivo que parar por un entupimento de carros e veículos diante dunha farmacia que tiña no letreiro flores de lis de ouro. Unha escaleira, apoiada no letreiro, impedía o tránsito. Algúns obreiros, subidos á

aquela escaleira, arrancaban do letreiro as flores de lis. O rei decatouse e sinaloulle coa man á raiña aquel ato de infame prudencia do farmacéutico, que mesmo noutros tempos solicitara a honra de ornar a súa tenda con aquel símbolo real. El, o marqués d’Auletta, encontrábase naquel momento a pasar por alí: indignado, furioso, precipitárase dentro da farmacia, agarrara da lapela da chaqueta aquel cobarde, mostráralle o rei alí fora, cuspíralle despois na cara e, blandindo unha desas flores de lis que arrancaran, púxerase a berrar entre a multitude: “Viva El–Rei!”.

Esta flor de lis de madeira lembráballe agora, alí na sala, aquela triste mañá de setembro, e un dos últimos paseos do seu soberano polas rúas de Nápoles; e el enorgullecíase case como da chave de ouro de cabaleiro de cámara e da condecoración de cavaleiro de San Xenaro e de tantas outras condecoracións que se pavoneaban na sala, baixo os dous grandes retratos ao óleo de Fernando e de Francisco II.

Pouco despois, para pór en práctica o meu plan, eu deixei o marqués con Paleari e Papiano e achegueime a Pepita.

Decateime logo de que ela estaba moi nervosa e impaciente. Quixo en primeiro lugar saber a hora por min.

- As cuatro i media? Ben! Ben!. Porén, que fosen as cuatro i media certamente non debía terlle gustado: argumenteino

por ese “Ben! Ben!” cos dentes apretados e polo volúbel e case agresivo discurso en que inmediatamente despois se lanzou contra Italia e máis contra Roma tan vaidosa de si polo seu pasado. Díxome, entre outras cousas, que tamén eles, en España, tiñan también un Coliseo como o noso, da mesma antiguidade; mais non se preocupaban absolutamente nada.

- Piedra muerta!. Valía incomparabelmente máis, para eles, unha Plaza de toros. Si, e para ela,

particularmente, mais que todas as obras mestras da arte antiga, aquel retrato de Minerva do pintor Manuel Bernáldez que tardaba en vir. A impaciencia de Pepita non proviña doutra cousa, e estaba xa ao colmo. Tremía, ao falar; pasábase rapidamente, de vez en cando, un dedo sobre o nariz; mordíase o labio; abría e pechaba as mans, e os ollos íanlle sempre alí, á porta.

Finalmente, Bernáldez foi anunciado polo camareiro, e presentouse acalorado, suado, como se tivese corrido. Inmediatamente Pepita viroulle as costas e esforzouse por asumir unha atitude fría e indiferente; mais cando el, despois de ter saudado o marqués, se achegou a nós e pediu desculpas polo atraso, ela non soubo conterse máis e respondeulle con vertixinosa rapidez:

- Antes de más, fale italiano, porque aquí estamos en Roma, donde están estos señores que no entienden o italiano, i non me parece de buena educación que usted fale conmigo en español. Ademais le digo que non me importa nada su atraso e que podía aforrarse a disculpa.

Aquel, mortificadísimo, sorriu nervosamente e inclinouse, despois preguntoulle se podía retomar o retrato, habendo aínda algo de luz.

- Como guste! – respondeulle ela co mesmo aire e o mesmo ton. – Vostede puede pintar sen mi o también borrar lo pintado, como lle pareza.

Manuel Bernáldez volveu a inclinarse e xirouse á señora Candida, que tiña aínda nos brazos a cadeliña.

Recomezou daquela para Minerva o suplicio. Mais a un suplicio ben máis cruel foi sometido o seu verdugo: Pepita, para castigalo polo retraso, deulle por ostentar comigo tanta coquetería, que me pareceu incluso demasiada polo fin a que tendía. Volvendo de esguello algunha ollada a Adriana, dábame conta de canto sufría. O suplicio non era entón só para Bernáldez e para Minerva; era tamén para ela e para min. Sentíame o rostro en chamas, como se pouco a pouco me emborrachase o despeito que sabía estaba causando a aquel pobre mozo,

o cal porén non me inspiraba piedade; piedade, alí dentro, inspirábame somente Adriana. Pouco a pouco, a violencia que cada un de nós facía a sí mesmo creceu, tensouse até tal punto, que á forza debía estoupar dalguha maneira.

Ofreceu o pretexto Minerva. Non mantida en suxeción pola ollada da doniña, ela, mal o pintor quitaba os ollos dela para dirixilos á tea, moi calada, levantábase da postura querida, metía as patiñas e o fociño entre a unión do asento e o encosto da cadeira de brazos, como se quixese meterse e agacharse alí, e presentaba ao pintor a parte de atrás, ben á vista, como un o, sacudindo case como mofa o rabo dereito. Xa bastantes veces a señora Candida a puxera de novo no sitio. Esperando, Bernáldez bufaba, collía ao voo algunha palabra miña dirixida a Pepita e comentabaa rosmando baixiño para si. Máis dunha vez, dándome conta, estiven a punto de ordenarlle: “Fale en alto!”. Mais ao final el non puido máis, e berrou a Pepita:

- Por favor: faga polo menos que o animal estea quieto! - Animal, animal, animal... – saltou Pepita, axitando as mans no aire, excitadísima. –

Será animal, mais non se lle di!. - Quen sabe o que entendeu, coitada... – deume por observar a modo de desculpa,

dirixíndome a Bernáldez. A frase podía verdadeiramente prestarse a unha doble interpretación; deime conta

despois de pronunciala. Eu quería dicir: “Quen sabe o que imaxina que se lle fai”. Mais Bernáldez tomou noutro sentido as miñas palabras, e con extrema violencia, fitándome nos ollos, retrucoume:

- Quen demostra non entender é vostede! Baixo a ollada firme e provocador del, na excitación en que me encontraba tamén eu,

non puiden deixar de responderlle: - O que eu entendo, amigo, é que vostede seica é un grande pintor... - Que sucede? – preguntou o marqués, notando os nosos modos agresivos. Bernáldez, perdendo todo dominio sobre si mesmo, erguese e ven plantarse diante da

miña cara: - “Un grande pintor...” acabe! - “Un grande pintor”, iso é, pero con pouco estilo, na miña opinión: e dá medo ás

cadeliñas, - díxenlle eu daquela, decidido e desprezante. - Está ben, - dixo el. – Veremos se só ás cadeliñas. E retirouse. Pepita rompeu de repente nun choro estraño, convulso, e caeu esvaecida entre os

brazos da señora Candida e de Papiano. Na confusión que seguiu, mentres eu me ocupaba xunto aos outros en ollar a

Pantogada tendida sobre o canapé, sentín que me agarraban por un brazo e vinme encima de novo a Bernáldez, que dera a volta. Deume tempo de esquivarlle a man levantada sobre min e rexeiteino con forza, mais el lanzóuseme contra min outra vez e rozoume apenas a cara coa man. Eu arremetín, furibundo; mais Papiano e Paleari acudiron a reterme, mentres Bernáldez ceaba berrándome:

- Déase por dado! Ás súas ordes! ... Aquí saben onde atoparme!. O marqués erguérase a metade da cadeira de brazos, tremelicando, e berraba contra o

agresor; eu debatíame entretanto entre Paleari e Papiano, que me impedían correr a alcanzalo. Tentou calmarme tamén o marqués, dicíndome que, como cabaleiro, eu debía mandar dous amigos para darlle unha boa lección a aquel malvado, que ousara mostrar tan pouco respecto pola súa casa.

Trémulo en todo o corpo, sen máis folgos, pedinlle apenas desculpas polo desgradábel incidente e escapei dalí, seguido por Paleari e por Papiano. Adriana ficou xunto a esvaecida, que fora conducida alá.

Tocábame agora rogar o meu ladrón que me fixese de testemuño; el ou Paleari: a que outro podería dirixirme?.

- Eu? – exclamou, cándido e asombrado, o señor Anselmo. – Ca! Non señor! Fala en serio? – (e sorría). – Non entendo desas historias, eu, señor Meis… Fora, fora, rapazadas, estupideces, desculpe...

- Vostede o fará por min, - berreille enerxicamente, non podendo entrar naquel momento en discusión con el. – Irá co seu sogro a encontrarse con ese señor, e…

- Mais eu non vou! Pero que di? – interrompeume. – Pídame calquera outro favor: estou listo para servilo; mais isto, non: non é para min, antes de nada; e ademais, ande, díxenllo: rapazadas! Non hai que darlle importancia... Que ten que ver...

- Isto, non!, isto, non! – intercedeu Papiano véndome como me axitaba. – Ten moito que ver! O señor Meis ten todo o dereito de exigir unha satisfacción; diría incluso que ten a obriga, abofé! Debe, debe…

- Irá entón vostede cun amigo seu, - dixen eu, non esperándome tamén del un rexeitamento.

Mais Papiano abriu os brazos moi dolido. - Imaxínese con que corazón querería facelo!. - E non o fai?. – berreille alto, no medio da rúa. - Amodo, señor Meis, - pediume el, humilde. – olle… Escoite: Téñame en

consideración… considere a miña infelícisima condición de subalterno, de miserábel secretario do marqués... criado, criado, criado...

- E iso que ten que ver? Precisamente o marqués... escoitou?. - Si señor! Pero, e mañá? Ese clerical... fronte ao partido, co secretario que se enreda en

cuestións cabaleirescas... Ah, santo Deus, vostede non sabe que miserias! E ademais, esa fresca, viu? Está namorada, como unha gata, do pintor, dese vellaco... Mañá fan as paces, e daquela eu, desculpe, como me encontro? Pago eu os pratos rotos!. Teña paciencia, señor Meis, téñame en consideración... É mesmo así.

- Quérenme entón deixar só nesta situación?. Irrompín unha vez mais, exasperado. – Eu non coñezo ninguén, aquí en Roma!.

- ... mais hai unha solución! Hai unha solución!. – apurouse a aconsellarme Papiano. – Queríallo dicir logo… Total, eu como o meu sogro, créame, veremonos enredados; somos incapaces... Vostede ten razón, vostede trema; véxoo: o sangue non é auga. Pois ben, diríxase axiña a dous oficiais do exército real: non poden negarse a representar un cabaleiro como vostede nunha partida de honra. Vostede preséntase, exponlles o seu caso... Non é a primeira vez que lles pasa de facer este favor a un forasteiro.

Chegáramos ao portal de casa; dixen a Papiano: - Está ben! – planteino alí, co sogro, encamiñándome só, fusco, sen dirección.

Volvérame unha vez máis á mente o pensamento esmagador da miña absoluta impotencia. Podía facer un duelo na miña condición?. Non quería aínda entendelo que eu non podía facer máis nada? Dous oficiais? Si. Mais quererían saber primeiro, e con fundamento, quen son eu. Ah, podían mesmo cuspirme na cara, abofetearme, darme golpes co bastón; debía rogar que pegasen forte, si, canto quixeran, mais sen berrar, sen facer demasiado ruido… dous oficiais! E por pouco que lles contase a eles do meu verdadeiro estado, para comezar non me terían crido, e quen sabe que terían sospeitado; e ademáis sería inútil, como

para Adriana; incluso créndome, teríanme aconsellado que dera novas sinais de vida, xa que un morto, ánimo, non se encontra nas debidas condicións frente ao código cabaleiresco...

E debía entón sufrir en paz a afronta, como antes o roubo? Insultado, case que abofeteado, desafiado, irme como un cobarde, desaparecer así, na escuridade da intolerábel sorte que me agardaba, despreciábel, odioso a min mesmo?.

Non, non! E como podería seguir vivindo? Como aturar a miña vida? Non, non, basta! Basta! Pareime. Vinme vacilar todo ao meu redor, sentín que me fallaban as pernas ao xurdir de repente un sentimento escuro, que me comunicou un arrepío da cabeza á planta dos pés.

“Mais polo menos antes, antes...”, dixen para min, delirando, “polo menos tentalo primeiro... por que non? Se o conseguise... Polo menos tentalo... por non ficar frente a min mesmo tan cobarde... Se o conseguise... daríame eu menos noxo... Total, non teño nada que perder... Por que non tentalo?.”.

Estaba a dous pasos do Café Aragno. “Alí, alí, á aventura!”. E na cega excitación que me aguilloaba, entrei.

Na primeira sala, darredor dunha mesa, había cinco ou seis oficiais de artillaría e, como un deles, ao verme pararme alí axitado, dubidoso, se volveu a ollarme, eu aceneille un saúdo, e con voz rota polo sofoco:

- Por favor, ... desculpe.. – díxenlle. – Podería dicirlle unhas palabras?. Era un mociño sen bigote, que debía ter saido aquel mesmo ano da Academia, como

tenente. Erguese logo e aproximouse a min, con moita cortesía. - Dígame entón, señor... - Ben, preséntome: Adriano Meis. Son forasteiro, e non coñezo a ninguén… Tiven

unha… unha pelexa, si… necesitaría dous padriños… non sei a quen dirixirme… Se vostede cun compañeiro seu quixese…

Sorprendido, perlplexo, aquel ficou un pouco a escudriñarme, depois volveuse cara aos seus compañeiros, chamou:

- Grigliotti! Este, que era un tenente veterano, cun par de bigotes revirados, co monóculo

encastrado á forza nun ollo, repeinado, engominado, erguese, mentres continuaba a falar cos compañeiros (pronunciaba o erre á francesa) e achegouse a nós, facendome unha leve, acompasada reverencia. Ollando que se erguía, estiven a piques de dicirlle ao tenentiño: “Ese non, por amor de Deus! Ese non!”. Mais seguro que ningún outro do grupo, como recoñecín despois, podía ser máis axeitado que ese para o caso. Coñecía de fío a pavío todos os artigos do código cabaleiresco.

Non podería relatar aquí polo miúdo todo o que se compraceu en dicirme sobre o meu caso, todo aquilo que pretendía de min... debía telegrafar, non sei como, non sei a quen, expor, determinar, ir onda o coronel... ça va sans dire... como fixera el, cando aínda non servía no exército, e lle ocorrera en Pavía o mesmo caso ca min... Porque en materia cabaleiresca... e bla, bla, artigos e precedentes e controversias e xurados de honra e que sei eu.

Comezara a sentirme nas brasas desde o momento en que o vin: imaxínense agora, ao sentilo falar así, á toa! A un certo punto, non puiden máis: todo o sangue me subira á cabeza: e irrumpín:

- Pero señor! Seino! Está ben… vostede fala ben; mais como quere que eu mandeu un telegrama, agora? Eu estou só! Eu quero batirme, iso é! Baterme axiña, mañá mesmo, se é posíbel... sen tantas historias! Que quere que saiba eu diso? Eu dirixinme a vostedes coa esperanza de que non fosen necesarias tantas formalidades, tantas nimiedades, tantas estupideces, descúlpeme!.

Despois desta arroutada, a conversa tornouse case en discusión e terminou de repente cun explosión de risadas groseiras de todos aqueles oficiais. Escapei dalí, fóra de min, corado no rostro, como se me tivesen dado latigazos. Leveime as mans á cabeza, case por parar a razón que me fuxía; e, seguido por esas risadas, afasteime furioso, para meterme, esconderme nalgún sitio... Onde? Na casa? Sentín horror. E fun, fun como un tolo; despois, pouco a pouco, afrouxei o paso, e ao final, arquexante, parei, como se non puidese arrastrar máis a alma, fustigada por tanto escarnio, estremecida e chea dunha plúmbea tristeza angustiosa. Fiquei un pedazo confuso; despois movinme de novo, sen pensar máis, aliviado de repente, dun modo estraño, de toda angustia, case que aparvado; e retomei a vagar, non sei durante canto tempo, detendome aquí e acolá, a ollar nas vitrinas das tendas, que pouco a pouco se pechaban, e parecía que pechasen para min, para sempre; e que as rúas pouco a pouco se despoboasen, para que eu ficase só, na noite, errante, entre casas silenciosas, escuras, con todas as portas, todas as xanelas pechadas, pechadas para min, para sempre: toda a vida se pechaba, se apagaba, enmudecía con aquela noite; e eu xa a vía como ao lonxe, como se ela non tivese xa sentido nin obxectivo para min. E velaí que, ao final, sen querelo, case guiado polo sentimento escuro que me invadira todo, que madurara dentro de min devagar, encontreime na ponte Margherita, apoiado no peitoril, ollando con ollos arregalados o fume negro na noite.

“Alí?”. Colleume un calafrío, de desánimo, que fixo xurdir de repente, cun ímpeto rabioso,

todas as miñas enerxías vitais, armadas dun sentimento de odio feroz contra quen, ao lonxe, me obrigaba a terminar, como quixeran, alá, no muiño da Stìa. Elas, Romilda e a nai, botáranme nestas circunstancias: ah, eu non tería nunca pensando en simular un suicidio para librarme delas. E velaquí, agora, despois de ter errado dous anos, como unha sombra, naquela ilusión de vida máis alá da morte, víame obrigado, forzado, arrastrado polo cabelo, para executar sobre min a súa condena. Matáranme de veras! E elas, só elas se libraran de min...

Un estremecemento de rebelión sacudiume. E logo non podía eu vingarme delas, en vez de suicidarme? A quen estaba eu a piques de matar? Un morto… ninguén…

Fiquei, como deslumbrado por unha estraña luz imprevista. Vingarmi! Entón, voltar alí, a Miragno? Saír daquela mentira que me afogaba, convertida xa en insostíbel; voltar vivo para o seu castigo, co meu verdadeiro nome, nas miñas verdadeiras condicións, coas miñas auténticas infelicidades? E as presentes? Podía sacudilas de encima, así, como unha carga odiosa que se poida rexeitar? Non, non e non! Sentía que non o podía facer. E angustiábame alí, na ponte, aínda inseguro da miña sorte.

Entretanto, velaí, no peto do meu sobretodo apalpaba, apretaba cos dedos irrequietos algo que non conseguía entender o que era. Ao final, nun impulso de rabia, tireina fora. Era a miña gorra de viaxe, aquela que, ao saír de casa para visitar o marqués Giglio, metera no peto, sen darme conta. Estiven por botala ao río, mais – no momento – unha idea pasoume pola cabeza; unha reflexión, feita durante a viaxe de Alenga a Turín, fíxose clara na memoria.

“Aquí”, dixen, case inconscientemente, para min, “sobre este peitoril... o sombreiro… o caxato… Si! Como elas alá, na canle do muiño, Mattia Pascal; eu, aquí, agora, Adriano Meis... A cada quen, o seu! Volvendo como vivo, vingareime!”.

Un brinco de alegría, ou mellor, un ímpeto de loucura investiume, soergueume. Claro! Claro!. Eu non debía matarme, a min, un morto, eu debía matar aquela tola, absurda ficción que me torturara, atormentara durante dous anos, aquel Adriano Meis, condenado a ser un cobarde, un mentirán, un miserábel; debía matar aquel Adriano Meis que sendo, como era, un nome falso, debería ter tamén o cerebro de estopa, de cartón o corazón, de goma as veas, polas cales debía correr un pouco de auga tinta, en vez de sangue: daquela, si! Fóra, entón, abaixo, abaixo, con este triste fantoche odioso!. Afogado, alí, como Mattia Pascal. A cada quen o seu!

Aquela sombra de vida, saída dunha mentira macabra, pecharíase dignamente, así, cunha mentira macabra! E reparaba todo! Que outra satisfacción podería dar a Adriana polo mal que lle fixera? Mais a afronta daquel canalla debía gardarma? Investírame a traizón, o vellaco! Oh, eu estaba ben certo de non ter medo del. Non fora eu, non fora eu, senón Adriano Meis quen recibira o insulto. E agora, velaí, Adriano Meis matábase.

Non había outra escapatoria para min!. Un tremor, entretanto, me collera, como se eu tivese verdadeiramente que matar a

alguén. Mais o meu cerebro despexouse de repente, o meu corazón aliviouse, e gozaba dunha case alegre lucidez de espírito.

Olleime darredor. Sospeitei que por aló, no paseo fluvial do Tíber, poidese haber alguén, algún guarda que – ao verme desde había un pedazo na ponte – se parase para vixiarme. Quixen estar seguro: fun, ollei primeiro na Piazza della Libertà, despois no paseo fluvial dos Mellini. Ninguén! Voltei daquela cara atrás; mais, antes de voltar á ponte, pareime entre as árbores, baixo unha farola: arranquei unha folliña da libreta e escribín a lapis: Adriano Meis. Que mais? Nada. O enderezo e a data. Bastaba así. Estaba todo alí, Adriano Meis, naquel sombreiro, naquel caxato. Deixaría todo, alá, na casa, roupa, libros... O diñeiro, despois do roubo, tíñao comigo. Voltei á ponte, quedo, combado. Tremábanme as pernas, e o corazón atronábame no peito. Escollín o sitio menos iluminado polas farolas, e quiteime logo o sombreiro, metín na fita a notiña pregada, despois pouseino no peitoril, co caxato ao lado; púxenme na cabeza a providencial gorra de viaxe que me salvara, e vía, procurando a sombra, como un ladrón, sen volver a vista atrás.

XVII Reencarnación

Cheguei á estación a tempo para o tren das doce e dez a Pisa. Despois de coller o billete, metínme nun cantiño dun vagón de segunda clase, coa

viseira da gorra calada até o nariz, non tanto para agocharme, canto para non ver. Mais vía igual, co pensamento: tiña o pesadelo daquel sombreiro e daquel bastón, deixados alí; no peitoril da ponte. Velaí, se cadra alguén, nese momento, pasando por alí, distinguíaos... ou quizais xa algún guarda nocturno correra á comisaría a dar o aviso... E eu estaba aínda en Roma! A que esperábamos? Non podía máis respirar fondo…

Finalmente o convoi abanou. Por sorte ficara só no compartimento. Saltei de pé, levantei os brazos, dei un interminábel suspiro de alivio, como se me tivese quitado un penedo de enriba do peito. Ah! Volvía estar vivo, a ser eu, eu, Mattia Pascal. Berraríao forte a todos, agora: “Eu, eu, Mattia Pascal! Son eu! Non estou morto! Velaquí estou!”. E non ter que mentir máis, non ter que temer máis ser descuberto! Aínda non, verdadeiramente: até que non chegase a Miragno... Alá, en primeiro lugar, debo declararme, facerme recoñecer como vivo, enxertarme de novo nas miñas raíces enterradas... Insensato! Que iluso fora ao pensar que un tronco podía vivir cortado das súas raíces?. Porén, porén, velaí, lembraba a outra viaxe, a da Alenga a Turín: estimárame feliz, do mesmo modo, daquela, insensato!. A liberación! dicía... Parecérame aquela a liberación!. Si, co peso insportábel da mentira enriba! Un peso insoportábel sobre unha sombra!. Agora tería de novo a muller enriba, é verdade, e aquela

sogra.... Mais non as tivera por acaso tamén como morto?. Agora polo menos estaba vivo, e aguerrido. Ah, veríamonos as caras!.

Parecíame, pensándoo ben, incluso até inverosímil a lixeireza con que, dous anos atrás, me botara fóra de toda lei, á ventura. E víame de novo nos primeiros días, feliz na inconciencia, ou antes polo contrario na insensatez, en Turín, e despois pouco a pouco nas outras cidades, en pelegrinaxe, mudo, só, pechado en min, co sentimento do que daquela me parecía a miña felicidade; e velaquí en Alemaña, ao longo do Rin, nun barco: era un soño? Non, estivera de veras. Ah, se puidese ter durado sempre naquelas condicións; viaxar, forasteiro na vida... mais en Milán, despois, aquel pobre cachorriño que quería comprar a un vello vendedor de mistos... comezaba xa a darme conta... E despois, ah despois!.

Recaín de novo co pensamento en Roma; entrei como unha sombra na casa abandonada. Dormían todos? Adriana, quizais non... agárdame aínda, agarda que eu volte a casa; diríanlle que fun á procura de dous padriños, para baterme con Bernáldez; non me sente aínda entrar en casa, e teme, e chora...

Premín forte as mans sobre o rostro, sentindo como me apretar o corazón de angustia. - Mais se eu por ti non podía estar vivo, Adriana, - xemín, - mellor que ti agora me

saibas morto! mortos os labios que colleron un beixo da túa boca, pobre Adriana... Esquece! Esquece!.

Ah, que tería ocorrido naquela casa, na próxima mañá, cando alguén da comisaría se presentase a dar o anuncio? A que razón, pasado o primeiro atordoamento, atribuirían o meu suicidio?. Ao duelo inminente? Non, ho!. Sería cando menos moi estraño que un home, que non dera nunca probas de ser un cobarde, se matase por medo dun duelo... E daquela? Por que non podía encontrar padriños?. Fútil pretexto!. Ou se cadra… quen sabe! Era posíbel que houbese debaixo, naquela estraña existencia miña, algún misterio…

Oh, si: sen dúbida que o pensarían!. Matábame así, sen ningunha razón aparente, sen ter demostrado antes de algún modo a intención. Si: algunha estrañeza, máis dunha, cometéraa naqueles últimos días: aquel apuro do roubo, primeiro sospeitado, despois desmentido de repente... Oh, e se aqueles cartos non fosen meus? Debía talvez devolverllos a alguén? Apropiárame indebidamente dunha parte deles e tentara facerme crer vítima dun roubo, arrepentírame despois e, ao final, me matara?. Quen sabe! Desde logo, fora un home moi misterioso: nin un amigo, nin unha carta, nunca, de ningures...

Canto mellor tería feito en escribir algo naquela notiña, a máis do nome, a data e o enderezo. Mais nese momento... E ademais, que razón?.

“Quen sabe como e canto,” pensei, angustiándome, “berrarán agora os xornais sobre este misterioso Adriano Meis... aparecerá seguro ese famoso curmán meu, ese tal Francesco Meis, de Turín, funcionario subalterno, a dar as súas informacións na comisaría: faranse pescudas, sobre o rastro destas informacións, e quen sabe o que aparecerá. Si, pero e os cartos? A herdanza? Adriana viunos, todos aqueles billetes... non falemos xa de Papiano! Asalto ao armario!. Mais encontrárao vacío... E daquela, perdidos? No fondo do río? Mágoa! Mágoa!. Que rabia non telos roubado todos a tempo!. A comisaría confiscará os meus traxes, os meus libros... A quen irán parar? Oh, polo menos un recordo para a pobre Adriana!. Con que ollos ollará ela, agora, aquel cuarto meu deserto?.

Así, perguntas, suposicións, pensamentos, sentimentos buligaban en min, mentres o tren zunía na noite. Non me daban descanso.

Estimei prudente determe algún día en Pisa para non establecer unha relación entre a reaparición de Mattia Pascal en Miragno e a desaparición de Adriano Meis en Roma, relación que podería saltar facilmente aos ollos, especialmente se os xornais de Roma falaban demasiado deste suicidio. Agardaría en Pisa os xornais de Roma, os da tarde e os da mañá;

despois, se non se tivese feito demasiado balbordo, antes que a Miragno, iría a Oneglia, onda meu irmán Roberto, a experimentar con el a impresión que faría a miña resurrección. Mais debía absolutamente prohibirme facer a máis mínima mención á miña permanencia en Roma, ás aventuras, aos casos que me ocorreran. Deses dous anos e meses de ausencia daría noticias fantásticas, de afastadas viaxes… Ah, agora, ao voltar vivo, podería darme o gusto de dicir mentiras, moitas, moitas, moitas, incluso do tamaño das do cavalier Tito Lenzi, e máis grandes aínda!.

Restábanme máis de cincuenta e dúas mil liras. Os acredores, sabéndome morto desde había máis de dous anos, seguro que se contentarían co pazo da Stìa e o muiño. Vendido un e outro, se cadra arranxábanse daquela maneira; non me molestarían máis. Pensaría eu, se acaso, en non deixarme molestar máis. Con cincuenta e dúas mil liras, en Miragno, non digo con fartura, mais podería vivir razoabelmente ben.

Ao deixar o tren en Pisa, antes de nada fun comprar un sombreiro, da forma e do tamaño daqueles que Mattia Pascal adoitaba levar nos seus días: a continuación fixen que me cortasen as guedellas do imbécil de Adriano Meis.

- Corto, ben corto, eh? – dixen ao barbeiro. Crecérame xa un pouco a barba, e agora, co cabelo corto, velaquí que comezaba a

recuperar o meu primeiro aspecto, mais moito mellorado, máis fino, a verdade... pois si, de novo ennobrecido. O ollo xa non estaba torto, eh!, non era xa aquel característico de Mattia Pascal.

Vese que algunha cousa de Adriano Meis quedaríame con todo na cara. Así e todo, parecíame tanto a Roberto, agora; oh, máis do que podería ter suposto nunca.

O problema foi, cando – despois de me ter liberado de todos eses sombreiros – puxen na cabeza o sombreiro comprado pouco antes: afundiuse até a nuca! Debín solucionalo, coa axuda do barbeiro, poñendo un círculo de papel debaixo do forro.

Para non entrar así, coas mans vacías, nun hotel, comprei unha maleta: poría dentro, de momento, o traxe que vestía e o sobretodo. Tocábame reabastecerme de todo, ao non poder agardar que, despois de tanto tempo, alá en Miragno, a miña muller tivese conservado algunha roupa miña e máis a roupa interior. Comprei o traxe xa feito, nunha tenda, e deixeimo posto; coa maleta nova, baixei ao Hôtel Nettuno.

Estivera xa en Pisa cando era Adriano Meis, e baixara daquela ao “Hotel de Londres”. Admirara xa todas as marabillas da arte da cidade; agora, extenuado de forzas polas emocións violentas, en xexún desde a mañá do día anterior, caía coa fame e o sono. Collín algo de comida, e dormín entón case até a noite.

Mal despertei, porén, caín presa dunha tenebrosa e crecente axitación. Aquela xornada case non advertida por min, nos primeiros acontecimentos e despois naquel sono de chumbo en que caera, quen sabe entanto o que pasara alí, na casa Paleari! Axitación, atordoamento, curiosidade morbosa de estraños, pescudas apuradas, sospeitas, hipóteses extravagantes, insinuacións, inútiles procuras; e os meus traxes e os meus libros, alá, gardados con esa consternación que inspiran os obxectos pertencentes a alguén morto traxicamente.

E eu dormira! E agora, nesta impaciencia angustiosa, tería que agardar até a mañá do día seguinte, para saber algo polos xornais de Roma.

Entretanto, ao non poder correr a Miragno, ou polo menos a Oneglia, tocábame permanecer nunha bonita situación, dentro dunha especie de paréntese de dous, tres días e quizáis algún máis: morto alá, en Miragno, como Mattia Pascal; morto aquí, en Roma, como Adriano Meis.

Non sabendo que facer, esperando distraerme un pouco de tantas consternacións, levei de paseo estes dous mortos por Pisa.

Oh, foi un paseo moi agradábel!. Adriano Meis, que xa estivera, quería case case facer de guía e de cicerone para Mattia Pascal; mais este, oprimido por tantas cousas ás que ía dando voltas na cabeza, abaneada con sombrías maneiras, sacudía un brazo como para quitarse de encima aquela sombra odiosa, grelluda, en traxe longo, co sombreiro con aba larga e con lentes.

“Vaite, anda, vaite! Volta para o río, afogado!. Mais lembraba que tamén Adriano Meis, paseando dous anos atrás polas rúas de Pisa,

sentírase importunado, fastidiado do mesmo modo pola sombra, igualmente odiosa, de Mattia Pascal, e teríalle gustado co mesmo xeito librarse dela, meténdoa de novo na canle do muiño, alá, na Stìa. O mellor era non dar confianzas a ningún dos dous. Oh, branco campanario, ti podías caer para un lado; eu, entre aqueles dous, nin para aquí nin para alá.

Como Deus quixo, cheguei finalmente a superar aquela nova interminábel noite de aflición e a ter na man os xornais de Roma.

Non diría que a leitura me tranquilizase: non podía. A consternación que me retía, foi con todo rápidamente obviada ao ver que á noticia do meu suicidio os xornais deran as proporcións dun dos habituais feitos de crónica. Todos dicían, mais ou menos, a mesma cousa: o sombreiro, o caxato encontrado na ponte Margherita, e a lacónica notiña; que era turinés, home un tanto singular, e que se ignoraban as razóns que me empuxaran ao triste paso. Así e todo, un adiantaba a suposición de que houbese polo medio unha “razón íntima”, basada no “altercado cun xove pintor español, na casa dun coñecidísimo persoanxe do mundo clerical”.

Outro dicía “probabelmente por dificuldades financeiras”. Noticias vagas, en fin, e breves. Só un xornal da mañá, que acostumaba narrar profusamente os feitos do día, aludía “á sorpresa e á dor da familia do cavalier Anselmo Paleari, director de sección no Ministerio de Educación, agora en excedencia, con quen vivía Meis, moi estimado pola súa reserva e polos seus modos corteses”. – Grazas! – Tamén este xornal, referindo ao desafío corrido co pintor español M.B., deixaba entender que a razón do suicidio debía buscarse nunha secreta paixón amorosa.

Matárame por Pepita Pantogada, en definitiva. Mais ao final, mellor así. O nome de Adriana non aparecera, nin se fixera ninguna mención aos meus billetes. A comisaría entón pescudaría en segredo. Mais sobre que pistas?.

Podía partir para Oneglia. Encontrei a Roberto na casa da aldea, pola vendima. O que eu sentía ao ver de novo a

miña linda mariña, onde cría que non volvería poñer o pé, será fácil de entender. Mais a alegría era perturbada pola ansia de chegar, pola aprensión de ser recoñecido por algún estraño antes que polos parentes, pola emoción que ía crecendo pouco a pouco e que me causaba a preocupación polo que sentirían eles ao volverme a ver vivo, de repente, diante deles. Nubrábaseme a vista, ao pensalo, escurecíanseme o ceo e o mar, o sangue fervíame nas venas, o corazón batíame en tumulto. E parecíame que non chegaba nunca!.

Cando, finalmente, o criado veu abrirme a reixa da graciosa casa de campo, que lle veu a Berto polo dote da muller, pareceume, ao atravesar a avenida, que eu voltaba verdadeiramente do outro mundo.

- Pase, - díxome o criado, cedéndome o paso na entrada da casa de campo. – A quen debo anunciar?.

Non me encontrei máis na gorxa a voz para responderlle. Ocultando o esforzo cun sorrixo, tatexín:

- Di, diga, dígalle que... si, que está... está... un amigo seu... íntimo, que... que ven de lonxe… Así.

Como mínimo, aquel criado debeu terme por tatexo. Pousou a miña maleta xunto ao colgador e convidoume a entrar no salón alí ao lado.

Tremía na espera, ría, bufaba, ollaba darredor, naquel comedor claro, ben posto, amoblado con mobles novos de laca verdiña. Vin de repente, sobre a soleira da porta pola entrara, un neniño feituco, duns catro anos, cunha pequena regadeira na man e un enciño na outra. Ollábame alucinado.

Sentín unha tenrura indescritíbel: debía ser un sobriño meu, o fillo maior de Berto; inclineime, indiqueille coa man que viñese para diante; mais deille medo; escapou.

Sentín nese momento pechar a outra parte do salón. Erguinme, os meus ollos enturbiáronse coa emoción, unha especie de riso convulso gorgullábame na gorxa.

Berto ficara diante de min, turbato, case atordoado. - Con quen...? – dixo. - Berto! – berreille, abrindo os brazos. – Non me recoñeces?. Empalideceu moito, ao son da miña voz, pasou rapidamente unha man sobre a fronte

e sobre os ollos, vacilou, tatexindo: - Como é posíbel... como é posíbel... como é posíbel?. Mais eu prepareime para aguantar del, a pesar de que el cease para atrás, case con

medo. - Son eu! Mattia! Non teñas medo! Non estou morto… Vesme? Tócame! Son eu,

Roberto!. Nunca estiven máis vivo que agora! Arriba, arriba, arriba... - Mattia! Mattia! Mattia! – comezou a dicir o pobre Berto, non crendo aínda aos seus

ollos. – Pero como é posíbel? Ti? Oh Deus,... como? Meu irmán! Querido Mattia!. E abrazoume forte, forte, forte. Boteime a chorar como un neno. - Como é posíbel? – recomezou a preguntar Berto, que choraba tamén el. Como é

posíbel, como é posíbel?. - Aquí me tes... Ves? Voltei... non do outro mundo, non... estiven sempre neste mundo

cruel... Arriba... Agora che conto... Téndome forte polos brazos, co rostro cheo de bágoas, Roberto ollábame aínda

pasmado: - Pero como é posíbel... se alá...?. - Non era eu... heiche contar. Confundíronme... Eu estaba lonxe de Miragno e souben,

como o soubeches se cadra ti, por un xornal, do meu suicidio na Stìa. - Non eras entón ti? – exclamou Berto. – E que fixeches?. - O morto. Cala. Heicho contar todo. Polo de agora non podo. Dígoche só isto, que fun

de aquí para alá, créndome feliz, ao principio, non sabes?; despois, por... tantas vicisitudes, deime conta de que me enganara, que facer o morto non é unha boa profesión: e velaquí estou: de novo dou sinais de min.

- Mattia, sempre o dixen eu, Mattia, chaíñas... Chaíñas! Chaíñas! Chaíñas! – exclamou Berto. – Ah, que alegría me deches!. Quen podía esperalo! Mattia vivo!... aquí! Mais sabes que aínda non sei se crelo? Deixa que te olle... Pareces outro!.

- Ves que me compuxen tamén o ollo?. - Ah xa, si... por isto me parecía... non sei… ollábate, ollábate… Moi ben! Anda, imos

para alá, onda miña muller... Oh! Mais agarda... ti... Parouse de repente e olloume, trastornado: - E ti queres voltar a Miragno?. - Certamente, esta noite. - Entón non sabes nada?. Cubriuse o rostro coas mans e xemiu:

- Desgrazado!. Que fixeches... que fixeches...? Mais non sabes que a túa muller...?. - Morreu? – exclamei, ficando atónito. - Non ! peor !. Volveu... volveu casar!. Fiquei pasmado. Volveu casar?. - Si, con Pomino!. Recebín a comunicación. Haberá máis dun ano. - Pomino?, Pomino, marido de … - tatexín; mais logo un riso amargo, como unha

regurxitación da bile, saltoume á gorxa, e rin, rin ruidosamente. Roberto ollaba para min atónito, temendo quizá que me tivese dado unha volta. - Ris?. - Pois si!, pois si! pois si! – berreille, sacudíndoo polos brazos. – Moito mellor!. Este é o

colmo da miña sorte!. - Que dis? – saltou Roberto, case rabiosamente. – Sorte?. Pero se ti vas agora por alí... - Logo iré por alí, non teñas medo!. - E logo non sabes que che corresponde casar de novo con ela?. - Eu? Como? - Abofé que si! – reafirmou Berto, mentres era eu, agora, quen o ollaba atónito, á miña

vez. – O segundo casamento anúlase, e ti estás obrigado a casar con ela. Sentín que me daba algo. - Como? Que lei é esa? – berrei. – A miña muller casou outra vez, e eu... Ca! Está

calado! Non é posíbel!. - Pois eu che digo que é mesmo así! – sostivo Berto. - Agarda: anda por alí meu cuñado. Explicaracho mellor el, que é licenciado en

Dereito. Ven, ou mellor, non; agarda un momento aquí: miña muller está embarazada; non quería que, por pouco que te coñeza, a puidese magoar unha impresión demasiado forte… Vou prevenila… Agarda, eh?.

E agarroume a man até a soleira da porta, como se temese aínda –deixándome por un momento –, que eu poidese desaparecer de novo.

Fiquei só e púxenme a dar naquel salonciño as voltas do león. “Casada de novo! E con Pomino! Seguro... tamén a mesma muller. El – claro! – amáraa antes. Non lle parecería verdade! E tamén ela... imaxinémolo! Rica, muller de Pomino... e mentres que ela aquí casara de novo, eu alá en Roma... e agora debía casar outra vez con ela! Mais será posíbel?.”

Pouco despois, Roberto veu chamarme todo exultante. Estaba xa tan trastornado por esta noticia inesperada, que non puiden responder ás festas que me fixeron miña cuñada e a nai e or irmán dela. Berto deuse conta, e interpelou decontado o cuñado sobre aquilo que me urxía saber ante todo.

- Mais que lei é esta? – irrumpín unha vez máis. – Desculpe! Esta é unha lei sarracena!. O xove avogado sorriu, axustándose as lentes no nariz, con aires de superioridade. - Mais é mesmo así, - respondeu. – Roberto ten razón. Non lembro con precisión o

artigo, mais o caso está previsto polo código: o segundo matrimonio devén nulo, coa reaparición do primeiro cónxuxe.

- E eu debo volver casar con ela, - exclamei airadamente, - unha muller que, a sabendas de todos, exerceu durante un ano enteiro as funcións de muller con outro home, o cal...

- Mais pola súa culpa, desculpe, querido señor Pascal! – interrompiume o avogadiño, sempre sorridente.

- Por culpa miña? Como? – dixen eu. – Esa boa muller trabúcase, antes de nada, ao recoñecerme no cadáver dun desgrazado que afoga, despois se apresura para casar de novo, e a culpa é miña? E eu debo volver casar con ela?.

- Claro, - replicou aquel, - desde o momento en que vostede, señor Pascal, non quixo corrixir a tempo, isto é, antes do termo prescrito pola lei para contraer un segundo matrimonio, o erro da súa muller, erro que puido ser tamén – non o nego – a mala fé. Vostede aceptouno, e serviuse del... Oh, olle: eu elóxioo por isto: na miña opinión fixo moi ben. Admírame, incluso, que vostede volte para se enredar na maraña destas estúpidas leis sociais nosas. Eu, na súa pel, non daría máis sinais.

A calma, a pedantería descarada deste xovenciño recén licenciado irritáronme. - Pero porque vostede non sabe o que significa! – respondinlle, sacudindo os ombros. - Como? – recomezou el. Pódese conceder maior fortuna, maior felicidade que esta?. - Si, próbea!, próbea! – exclamei, volvéndome cara Berto, para plantalo alí, coa súa

presunción. Mais tamén neste lado encontrei espiñas. - Oh, a propósito, - preguntoume meu irmán, - e como fixeches, en todo este tempo,

para... ?. E fregou o pulgar e o índice, como querendo dicir cartos. - Como fixen? – respondinlle. – É unha longa historia! Non estou agora en condicións

de contarcha. Pero tívenos, sabes?, cartos, e aínda os teño: por tanto, non creas que eu volto agora a Miragno porque teña poucos!.

- Ah, teimas en voltar? – insistiu Berto, - incluso despois destas noticias?. - Pois dá a impresión de que volto! – exclamei. – Paréceche que, despois do que

experimentei e sufrín, quero facerme aínda o morto? Non, meu querido: alá, alá; quero os meus papeis en regra, quero volver a sentirme vivo, ben vivo, e incluso a custo de volver casar coa muller. Dime, vive aínda a nai... a viúva de Pescatore?.

- Oh, non sei, - respondeume. – Comprenderás que, despois do segundo casamento... Pero creo que si, que está viva...

- Síntome mellor! – exclamei. – Pero non importa! Vingareime! Xa non son o de antes, sabes? Só sinto que será unha sorte para o imbécil de Pomino!. Riron todos. O criado veu entretanto a anunciar que a mesa estaba lista. Debín pararme para xantar; mais tremía de tanta impaciencia, que non me decatei sequera de comer; sentín con todo ao final que devorara. A fera, dentro de min, recobrara as forzas para prepararse para o inminente asalto.

Berto propúxome demorarme polo menos aquela noite na casa de campo: á mañá seguinte iríamos xuntos a Miragno. Quería gozar a escea do meu retorno imprevisto á vida, aquela precipitación miña como un falcón alá no niño de Pomino. Mais a min xa non me importaban os golpes de efecto, e non quixen saber diso: rogueille que me deixase ir só, e aquela mesma tarde, sen máis demora.

Partín co tren das oito: en media hora, en Miragno.

XVIII O defunto Mattia Pascal

Entre a ansia e a rabia (non sabía que me axitaba máis, pero se cadra eran unha única cousa: ansiosa rabia, rabiosa ansia) non pensei máis en se alguén me recoñecía antes de baixar ou apenas baixase en Miragno.

Como única precaución, metérame nun vagón de primeira clase. Era tarde; e por outro lado, o experimento feito con Berto tranquilizábame; arraigada como estaba en todos a certeza da miña triste morte, dous anos atrás, ninguén podería pensar que eu fose Mattia Pascal.

Probei a asomar a cabeza pola xanela, esperando que a vista dos lugares coñecidos me espertase algunha outra emoción menos violenta; só serviu para facer que crecese a ansia e a rabia. Baixo a lúa, entrevín ao lonxe a encosta da Stìa.

- Asasinas! – rosmei entre dentes. – Alá... Mais agora... Cantas cousas, atordoado pola noticia inesperada, esquecera preguntarlle a Roberto!. O

pazo, o muiño vendéranse realmente? Ou estaban aínda, por común acordo dos acredores, baixo administración provisoria?. E Malagna morrera? E tía Scolastica?.

Non me parecía que tivesen pasado apenas dous anos e medio; parecíame unha eternidade e como a min me aconteceran casos extraordinarios era como se tivesen que ter acontecido tamén en Miragno. Porén, se cadra nada acontecera, á parte daquel casamento de Romilda con Pomino, normalísimo en si, e que só agora, pola miña reaparación, convertiríase en extraordinario.

A onde iría, ao chegar a Miragno?. Onde fixera o niño a nova parella?. A casa onde eu, coitado, vivira, era demasiado humilde para Pomino, rico e fillo único.

E ademais Pomino, tenro de corazón, abofé que se encontraría a disgusto alí, co meu inevitábel recordo. Quizais fora vivir á casa do pai, no Palacio. Imaxinen a viúva de Pescatore, que aires de señora, agora! E o pobre do cavalier Pomino, Gerolamo I, delicado, amábel, pacífico, entre as garras da bruxa! Que esceas! Nin o pai, iso seguro, nin o fillo terían a valentía de sacala de entre os pés. E agora, mira ti – ai, que rabia! – ía liberalos eu...

Si, debía encamiñarme alá, á casa de Pomino: porque incluso se non os encontraba alí, podería saber pola porteira onde os encontraría.

Oh, miña pequena vila adormecida, que desorde emanas, á noticia da miña resurrección!.

Aquela noite había lúa, mas todos os farois estaban apagados, como de costume, nas rúas case desertas, ao ser hora de cear para os máis.

Perdera case, pola estrema excitación nerviosa, a sensibilidade nas pernas; andaba como se non tocase o chan cos pés. Non sabería dicir de novo en que ánimo me encontraba: teño somente a impresión dunha enorme, homérica gargallada que, na violenta excitación, me axitaba as entrañas, sen poder estoupar: se tivese estoupado, tería feito saltar fóra, como dentes, os lastros da rúa, e feito abanar as casas.

Cheguei nun momento a casa Pomino; mais naquela especie de vitrina que había no vestíbulo non encontrei a porteira; tremendo, agardaba desde había algúns minutos cando sobre un batente do portal distinguín unha faixa de loito, destinxida e poeirenta, cravada alí, evidentemente, desde había bastantes meses. Quen morrera?. A viúva de Pescatore? O cavalier Pomino? Un dos dous, seguro. Quizais o cavalier... Neste caso, encontraría os meus ruliños arriba, desde logo, instalados no Palazzo. Non puiden esperar moito máis: lanceime a saltos escaleiras arriba. No segundo tramo da escaleira, eis a porteira.

- O cavalier Pomino?. Polo estupor con que aquela vella tartaruga ollou para min, comprendín que

precisamente o pobre cavalier o que debera morrer. - O fillo! O fillo! – corrixín axiña, recomezando a subir. Non sei o que rosmaría a vella polas escaleiras. Ao pé do último tramo tiven que parar: non daba respirado! Ollei a porta; pensei: se

cadra están aínda a cear, os tres na mesa, ... sen sospeitar nada. En poucos instantes, mal pete

nesa porta, a súa vida verase trastornada... Iso é, aínda está na miña man a sorte que pende sobre as súas cabezas”.

Subín os últimos tres chanzos. Co cordón da campaíña na man, mentres o corazón me saltaba á gorxa, puxen a orella. Ningún ruido. E naquel silencio escoitei o tin-tin lento da campaiña, tirada apenas, amodiño.

Todo o sangue me subiu á cabeza e as orellas comezaron a zumbarme, como se aquel leve tintinar que se apagara no silencio, tivese soado en realidade dentro de min, furiosamente, e me tivese abouxado.

Pouco despois, recoñecín cun sobresalto, do outro lado da porta, a voz da viúva de Pescatore:

- Quen é?. Nese momento non puiden responder: apretei os puños contra o peito, como para

impedir que o corazón me saltase fóra. Despois, con voz profunda, case soletreando, dixen: - Mattia Pascal. - Quen?! – berrou a voz de dentro. - Mattia Pascal, - repetín, falando cunha voz máis grave aínda. Sentín escapar a vella bruxa, sen dúbida aterrorizada, e logo imaxinei que é o que debía

acontecer naquel momento do outro lado. Agora viría o home: Pomino, o valente!. Pero antes fixo falta que eu volvese a chamar, como antes, amodiño. Así que Pomino, ao abrir de par en par a porta, con furia, me viu – íngreme, co peito

para fóra, diante súa – retrocedeu asustado. Avancei, berrando: - Mattia Pascal! Chegado do outro mundo. Pomino caeu de cu no chan, con grande tombo, cos brazos apuntados cara atrás e os

ollos arregalados: - Mattia? Ti?!. A viúva de Pescatore, que vinha onda nós co candil na man, meteu un berro

agudísimo, de parturenta. Eu pechei a porta dun puntapé, e dun salto quiteille o candil, que xa lle caía da man.

- Cale! – berreille nos fociños. – Tómame vostede por un fantasma de verdade?. - Está vivo?! – dixo ela, pálida, coas mans entre o cabelo. - Vivo! vivo! Vivo! – seguín eu, con feroz alegría. – Recoñecéstesme como morto, non

é? Afogado alá?. - E de onde ves? – preguntoume con terror. - Do muiño, bruxa! – berreille. Terma aquí do candil, olláme ben! Son eu?

Recoñécesme? Ou parézoche aínda aquel desgraciado que afogou na Stìa?. - Non eras ti?. - Rebenta, bruxa! Estou aquí, vivo!. Veña, érguete, figura!. Onde está Romilda?. - Por amor de Deus... xemiu Pomino, levantándose de presa. – A pequena... teño

medo... o leite... Agarreino por un brazo; agora eu quen ficara sorprendido: - Que pequena?. - Miña... miña filla… - tatexou Pomino. - Ah, que asesinato! – berrou a Pescatore. Non puiden responder pola impresión que me causaba esta nova noticia. - Túa filla? ... murmurei. – Unha filla, aínda por riba? ... E esta, agora... - Mamá, ... con Romilda; por amor de Deus... – suplicoume Pomino.

Pero era demasiado tarde. Romilda, co corsé desatado e o bebé na teta, toda en desorde, como – a causa dos berros – se tivese levantado da cama de présa e furiosa, veu diante e entreviume:

- Mattia! – e caeu nos brazos de Pomino e da nai, que a sacaron de alí a rastras, deixándome a min, na confusión, coa pequena no colo, que viñera con eles.

Fiquei na escuridade, alí, na sala de entrada, con aquela pequena criaturiña no colo, que choraba coa voceciña aceda do leite. Consternado, trastornado, sentía aínda no ouvido o berro daquela muller que fora miña e que agora, velaí estaba, era madre desta cativa non miña, non miña!. Mentres a miña, ai, non a amara, ela, daquela!. E entón, non,... eu agora,... non, por Deus!. Non debía ter piedade desta, nin deles. Casara de novo? E eu agora... – Mais aquela criatura continuaba a chorar, a chorar; e comecei a bater moi suavemente cunha man sobre as súas costiñas e a arrolala paseando. O odio aplacouse; o ímpeto cedeu. E pouco a pouco a cativa foi calando.

Pomino chamou na escuridade con susto: - Mattia! ... A cativa! ... - Cala a boca! Está aquí, comigo, - respondinlle. - E que fas?. - Estouna comendo... que fago!? ... Botástela nos meus brazos... agora deixádea estar!.

Calmouse. Onde está Romilda?. Achegándose a min, tremando por completo e en suspenso, como unha cadela que ve

o seu cachorro na man do seu amo: - Romilda? Por que? – preguntoume. - Porque quero falar con ela! – respondinlle ásperamente. - Esvaeceu, sabes?. - Esvaeceu?. Faremos que volva en si. Pomino paróuseme diante, suplicante: - Por amor de Deus... escoita... teño medo... e logo, ti... vivo! ... Onde estiveches? ... Ah,

Deus... Escoita... E non poderías falar comigo?. - Non! – berreille!. É con ela que debo falar. Ti aquí non pintas nada. - Como! Eu?. - O teu casamento fica anulado. - Como... que dis? E a cativa?. - A cativa... a cativa... – mastiguei. – Desvergonzados! En dous anos, marido e muller, e

unha filla!. Tranquila, miña nena, tranquila! Vamos coa mamá... Anda, guíame! Por onde se vai?.

Mal entrei no cuarto coa nena no colo, a viúva de Pescatore estivo por saltarme enriba, como unha hiena.

Rexeiteina cunha furiosa brazada: - Sáqueseme de diante, vostede!. Eis o seu xenro: se ten que berrar, bérrelle a el. Eu non

a coñezo!. Inclineime sobre Romilda, que choraba discretamente, e tendinlle a filla: - Anda, toma... Choras?. Que choras?. Choras porque estou vivo?. Queríasme morto?

Óllame... anda, óllame a cara! Vivo ou morto?. Ela tentou, entre bágoas, erguer os ollos sobre min, e con voz rota polos saloucos,

tatexou: - Pero... e logo... ti? Que... que fixeches?.

- Eu, que fixen eu? – mofeime. – Pregúntasmo a min, que fixen?. Ti volviches casar... con ese estúpido de aí! … ti trouxeches ao mundo unha filla e tes a valentía de preguntarme a min que fixen?.

- E agora? – xemiu Pomino, cubríndose o rostro coas mans. - Mais ti, ti, ... onde estiveches? Se finxiches que estabas morto e escapaches... - volveu

a berrar a Pescatore, adiantándose cos brazos levantados. Agarreille un, retorcinllo e berreille: - Silencio, repítollo! Estea calada, vostede, porque se a sento respirar perdo a piedade

que me inspira o imbécil do voso xenro e aquela criaturiña de alí, e fago valer a lei!. Sabe o que di a lei? Que eu agora teño que casar outra vez con Romilda...

- Con miña filla? Ti? Ti estás tolo! – agrediume, impertérrita, aquela. Pero Pomino, a causa da miña ameaza, correu logo para suplicarlle que calase, que se

calmase, por amor de Deus. Daquela a bruxa deixoume a min e comezou a agredilo a el: parvo, estúpido, inútil, que

non sabes facer outra cousa que chorar e desesperar como unha mullerciña... Boteime a rir, até que me doeron os cadrís. - Acabade dunha vez! – berrei, cando puiden parar. – Déixolla! Déixolla a el

gustosamente. En serio crédesme tan tolo como para volver a ser o seu xenro?. Ai, pobre Pomino! Pobre amigo meu, desculpa, sabes?, se te chamei imbécil; pero... ouviches? Chamoucho tamén ela, a túa sogra, e podo xurarche que, incluso antes dixéramo Romilda, a nosa muller... si, precisamente ela, que lle parecías imbécil, estúpido, eslabeado... e non sei que máis. Non si, Romilda? Di a verdade... anda, anda, deixa de chorar, rula: arránxate: olla, podes facerlle mal á túa pequena, así... eu agora estou vivo – ves? – e quero estar alegre... Alegre! Como dicía certo borrachón amigo meu... Alegre, Pomino! Paréceche que quero deixar unha filla sen a súa mamá? Caramba! Teño xa un fillo sen papá... Ves, Romilda? Acabamos empatados: eu teño un fillo, que é fillo de Malagna, e ti agora tes unha filla, que é filla de Pomino. Se Deus quixer, habemos de casalos un co outro, un día!. Agora ese fillo non che debe dar máis preocupacións… Falemos de cousas alegres… Dicídeme como fixestes ti e a tua nai para recoñecerme no morto, alí, na Stìa...

- Pero tamén eu! – exclamou Pomino, exasperado. – E toda a vila! Non só elas!. - Que boa xente! Que boa xente! Tanto se me parecía, logo?. - A túa mesma estatura... a túa barba... vestido coma ti, de negro... e ademais,

desaparecido desde había moitos días... - E é verdade, escapara, estasme sentindo? Como se non me tivesen feito escapar elas...

esta, esta... Así e todo, estaba a piques de voltar, sabes? Pois si, e cargado de ouro! Cando.... que se é, que se non é,... morto, afogado, en descomposición... e recoñecido, aínda por riba!. Grazas a Deus, deime á boa vida, durante dous anos; mentres vós, aquí, que se noivado, que se casamento, lúa de mel, festas, alegrías, a filla... o morto ao foxo, eh?, e o vivo ao bolo...

- E agora? Que facemos agora? – repetiu Pomino, xemindo, en ascuas. – Iso digo eu!. Romilda eurguese para pousar a nena no berce. - Imos, imos até alí, - dixen eu. – A cativa volveu adormecer. Discutiremos alí. Fomos até o comedor, onde sobre a mesa aínda posta permanecían os restos da cea.

Tremendo por completo, desvariando e deformado por unha pálidez cadavérica, batía arreo as pálpebras sobre os olliños que perderan a cor, furados no medio por dous puntos negros, agudos de espasmo, Pomino rañaba a fronte e dícía, case delirando:

- Vivo... vivo... E como é iso? Como é iso?. - Non me amoles! – berreille. – Habémolo ver agora, voucho contar.

Romilda, así que puxo a bata, reuniuse connosco. Eu fiquei a ollala á luz, admirado: volvera ser fermosa como nun tempo, ou mellor, máis fermosa.

- Déixame que te vexa.... – díxenlle. – Permítesme, Pomino?. Non hai nada de malo: tambén eu son seu home, incluso antes e máis ca ti. Non teñas vergoña, ho, Romilda!. Olla, olla como se remexe Mino! Mais que che podo facer se non estou morto de verdade?.

- Así non hai maneira! – bufou Pomino, lívido. - Ponse nervioso! – dixen, piscando un ollo a Romilda. – Non, home, cálmate, Mino...

Xa che dixen que a deixo para ti, e manteño a palabra. Só, agarda... con permiso!. Achegueime a Romilda e espeteille un bo beixo na fazula. - Mattia! – berrou Pomino, tremente. Estoupei a rir de novo. - Tes ciúmes? De min? Esa é boa! Teño o dereito da precedencia. Por outro lado, veña,

Romilda, esquece, esquece... Olla, ao vir supuña (descúlpame, sabes, Romilda), supuña, querido Mino, que che faría un grande favor ao librándote dela, e confésote que este pensamento me aflixía moitísimo, porque eu quería vingarme e aínda querería, non creas, quitándoche a Romilda, agora que vexo que a queres ben e que ela, ... si, paréceme un soño, paréceme a de tantos anos atrás... lembraste, eh, Romilda? ... Non chores! Poste de novo a chorar? Ai, bos tempos, ... si, non volven máis! ... En fin, en fin: vós agora tedes unha filla, e por tanto non se fale máis!. Déixovos en paz, que diablos!.

- Mais o casamento, anúlase? – berrou Pomino. - Ti deixa que se anule! - díxenlle. – Anularase pro forma, se acaso: non farei valer os

meus dereitos e non me farei tampouco recoñecer como vivo de xeito, se é que non me obrigan. Basta que todos me vexan de novo e que me saiban outra vez vivo de feito, para saír desta morte, que é unha morte verdadeira, crédeme!. Xa o ves: aquí a Romilda puido convertirse na túa muller... o resto non importa!. Ti contraíches publicamente o casamento; é coñecido por todos que ela é, desde hai un ano, a túa muller, e como tal permanecerá. Quen queres que se preocupe máis polo valor legal do seu primeiro casamento?. Auga pasada... Romilda foi miña muller: agora, desde hai un ano, é túa, a nai da túa nena. Despois dun mes non se falará máis do asunto. Digo ben, dupla sogra?.

A Pescatore, sombría, co ceño fruncido, aprobou coa cabeza. Mais Pomino, na crecente excitación, preguntou:

- E ti pensas ficar aquí, en Miragno?. - Si, e algunha tarde hei de vir a tomar na túa casa unha taza de café, ou a beber un

vaso de viño á vosa saúde. - Iso non! – saltou a Pescatore, póndose de pé. - Pero se está a brincar! ... – observou Romilda, cos ollos baixos. Eu puxérame a rir como antes. - Ves, Romilda? – díxenlle. – Teñen medo de que volvamos a facer o amor... Si que

sería boa! Non, non: non atormentemos máis a Pomino... é dicir, que se el non me quere máis na súa casa, poreime a pasear abaixo, na rúa, baixo as túas xanelas. Está ben? E cantareiche moitas lindas cantigas.

Pomino, pálido, vibrante, paseaba pola sala, rosmando: - Non é posíbel... non é posíbel... A un certo punto parouse e dixo: - Está claro que ela... contigo, aquí, vivo, non será xa a miña muller... - Pois fai como se eu estivese morto! – respondinlle tranquilamente. Volveu pasear: - Non me podo andar con estas historias!.

- Pois non andes. Mais en fin, cres de verdade – engadín, - que querería amolarte se Romilda non quere? Debe dicilo ela... Veña, di, Romilda, quen é máis guapo? Eu ou el?.

- Mais eu digo frente á lei! Frente á lei! – berrou el, parándose de novo. Romilda ollábao, angustiada e suspendida. - Neste caso, - fíxenlle observar, - paréceme que o que máis se resinte, desculpa, son eu,

que verei de agora en diante a miña bela quondam convivir a metade maritalmente contigo. - Mais tamén ela, - retrucou Pomini, non sendo máis a miña muller... - Oh, en definitiva, - bufei, - quería vingarme e non me vingo; déixoche a muller,

déixote en paz e non estás contento? Vamos, Romilda, érguete! Ímonos, nós os dous! Propóñoche unha linda viaxiña de voda... Divertirémonos! Deixa este pedante aburrido. Pretende que vaia botarme de verdade na canle do muíño, na Stìa.

- Non pretendo tal! – prorrompeu Pomino ao colmo da exasperación. – Pero vaite, polo menos! Vaite de aquí, xa que che gustou facernos crer que estabas morto! Vaite logo, lonxe, sen deixarte ver por ninguén. Porque eu aquí,... contigo... vivo...

Erguínme; batínlle unha man nas costas para calmalo e respondínlle, antes de nada, que estivera xa en Oneglia, onda meu irmán, e que por iso todos, alí, a esa hora, sabíanme vivo, e que mañá, inevitábelmente, a noticia chegaría a Miragno; despois:

- Morto de novo? Lonxe de Miragno? Bromeas, meu amigo! – exclamei. Vai, anda, vai: fai de marido en paz, sen problema... o teu casamento, sexa como for, celebrouse. Todos o aprobarán, considerando que hai polo medio unha criatura. Prométote e xuro que non virei nunca molestarte, nin sequera por unha misérrima taza de café, nin por gozar do doce, hilarante espectáculo do voso amor, da vosa concordia, da vosa felicidade edificada sobre a miña morte... Desagradecidos! Aposto que ninguén, tampouco ti, íntimo amigo, ninguén de vós foi pousar unha coroa, deixar unha flor sobre a miña tumba, alá, no cemiterio... Di, é verdade? Responde!.

- Gústache bromear! ... – dixo Pomino, zafándose. - Bromear? En absoluto! Alí está de verdade o cadáver dun home, e non se anda con

bromas!. Estiveches alí?. - Non... non... non me atrevín... – susurrou Pomino. - Pero si a quedarte coa miña muller, pillabán!. - E ti a min? - dixo el daquela, perspicaz. – E non ma quitaras ti a min antes, de vivo?. - Eu? – exclamei. – E dálle! Pero se foi ela quen non te quixo! Queres logo que che

repita que lle parecías mesmo un estúpido?. Dillo ti, Romilda, por favor: vai, acúsame de traizón… Ora, que ten que ver! É o teu marido, e non se fale máis; eu non teño a culpa...Vamos, vamos. Mañá irei eu onda aquel pobre morto, abandonado alí, sen unha flor, sen unha bágoa. Di, hai polo menos unha lápida sobre a foxa?.

- Si, - apurouse a responderme Pomino. – A expensas do Concello... o pobre papá... - Leu o meu eloxio fúnebre, seino!. Se ese pobre home ouvise... Que hai escrito sobre a

lápida?. - Non sei... Dictouna Lodoletta. - Xa me fago unha idea!. – suspirei. – Basta. Deixemos tamén este tema. Cóntame,

cóntame mellor como é que casastes tan axiña... Ah, ben pouco me choraches, miña viudiña... Se cadra nada, eh? Di, anda, será posíbel que non poida sentir a túa voz? Olla: é xa noite pechada... así que despunte o día, ireime e será como se non nos tivésemos coñecido nunca... Aproveitemos estas poucas horas. Anda, dime...

Romilde encolleuse de ombros, ollou a Pomino, sorriu nervosamente: despois, abaixando os ollos e ollándose as mans:

- Que podo dicir? Claro que chorei...

- E non o merecías! – rosmou a Pescatore. - Grazas! Mais en fin, vía... foi pouco, non é? – continuei. – Estes bonitos ollos, que

mesmo se enganaron tan facilmente, non tiveron que estragarse moito, certamente. - Ficamos bastante mal, - dixo, a modo de excusa, Romilda. – E se non tivese sido por

el... - Bravo Pomino! – exclamei. – E ese canalla de Malagna... nada?. - Nada, - respondeu, dura, seca, a Pescatore. – Todo o fixo el... E sinalou co dedo a Pomino. - É dicir... é dicir... – corrixiu este, - o pobre papá... Sabes que estaba no Concello? Ben,

fixo antes conceder unha pensionciña, dada a desgraza... e despois... - Despois consentiu o casamento?. - E ben contento! E quíxonos aquí a todos, consigo... Ai, pero hai dous meses… E comezou a narrarme a doenza e a morte do pai; o amor del por Romilda e pola

netiña; o pesar que a súa morte suscitara en toda a vila. Eu pedín daquela novas da tía Scolastica, en canto que amiga do cavalier Pomino. A viúva de Pescatore, que lembraba aínda o floco de masa que lle espalmara na cara a terríbel vella, remexeuse na cadeira. Pomino respondeume que non a vía desde había dous anos, mais que estaba viva; despois, á sua vez, preguntoume que fixera eu, onde estivera, etc. Dixen o pouco que podía sen dar nomes nin de lugares nin de persoas, para demostrar que non me divertira en absoluto naqueles dous anos. E así, conversando xuntos, esperamos a alba do día en que se debía afirmar publicamente a miña resurrección.

Estábamos cansos da vixilia e das fortes emocións experimentadas; apañáramos tamén frío. Para quentarnos un pouco, Romilda quixo preparar ela mesma o café. Ao ofrecerme a taza, olloume e cun leve, triste sorriso sobre os labios, case impercetíbel, dixo:

- Ti, como de costume, sen azúcar, non é?. Que lería nese intre nos meus ollos? Abaixou logo os ollos. Naquel tenue luz do amañecer, sentínme apretar a gorxa por un nó de choro

inesperado e ollei a Pomino con odio. Mais o café fumegábame baixo do nariz, embriagándome co seu aroma, e comecei a sorbelo lentamente. Pedín entón a Pomino permiso para deixar na súa casa a maleta, até ter encontrado un aloxamento: mandaría despois alguén a retirala.

- Claro que si, claro que si! – respondeume el, solícito. – É máis, non te preocupes diso: ocupareime eu de que cha leven...

- Oh, - dixen, - total, está vacía, sabes?... A propósito, Romilda: terás aínda, por casualidade, algo meu… traxes, roupa interior...

- Non, nada... – respondeume, pesarosa, abrendo as mans. – Entenderás que... despois da desgraza...

- Quen podía imaxinalo? – exclamou Pomino. Mais eu xuraría que el, o tacaño de Pomino, tiña ao pescozo un antigo pano meu de

seda. - Basta. Adeus, eh!. Boa sorte! – dixen eu, saudando, cos ollos firmes sobre Romilda,

que non quixo ollarme. Mais a man tremoulle, ao devolverme o saúdo. – Adeus! Adeus!. Así que baixei á rúa, encontreime unha vez máis perdido, tamén aquí, na miña propia

vila nativa: só, sen casa, sen meta. “E agora?” pregunteime a min mesmo. A onde vou?”. Púxenme a andar, ollando a xente que pasaba. Ca! Ninguén me recoñecía?. Porén, era

xa tal cal: todos, véndome, polo menos poderían pensar: “Olla ese forasteiro de alí, como se parece ao pobre Mattia Pascal! Se tivese o ollo un pouco torcido, diríase que é mesmo el”. Ca!.

Ninguén me recoñecía, porque ninguén pensaba máis en min. Non despertaba sequera curiosidade, unha mínima sorpresa… E eu que me imaxinara un estoupido, unha confusión, apenas me deixase ver na rúa!. No desengano profundo, experimentei un abatamento, unha contrariedade, unha amargura que non sabería dicir explicar; e a contrariedade e o abatamento impedíanme chamar a atención daqueles que eu, pola miña banda, recoñecía ben: madía leva! despois de dous anos... Ai, que significa morrer!? Ninguén, ninguén se lembraba xa de min, como se nunca tivese existido...

Dúas veces percorrín dun extremo ao outro a vila, sen que ninguén me parase. No colmo da irritación, pensei en volver onda Pomino, para declararlle que os pactos non me conviñan, e vingarme con el da afronta que me parecía que me fixese toda a vila, ao non recoñecerme xa. Mais nin Romilda me tería seguido polas boas, nin eu polo momento sabería onde levala. Antes debía polo menos buscarme unha casa. Pensei en ir ao Concello, á oficina do rexistro civil, para facer que me borrasen inmediatamente do rexistro dos mortos; mais, de camiño para alí, cambiei de idea e me dirixín a esta biblioteca de Santa Maria Liberale, onde encontrei no meu posto o reverendo don Eligio Pellegrinotto, que tampouco non me recoñeceu, no momento. Don Eligio sostén que en realidade si que me recoñeceu logo e que só agardou a que eu pronunciase o meu nome para lanzarse aos meus brazos, parecéndolle imposíbel que fose eu, non podendo abrazar de inmediato un que lle parecía Mattia Pascal. Será logo así! As primeiras festas tívenas del, calurosísimas; despois el quixo levarme á forza consigo de novo pola vila, para borrar do meu ánimo a mala impresión que o esquecimento dos meus concidadáns me causara.

Mais eu agora, por despeito, non quero describir o que seguiu na farmacia de Brìsigo primeiro, despois no Caffè dell’Unione, cando don Eligio, aínda todo exultante, presentoume redivivo. Espallouse como un lóstrego a noticia e todos acudiron a verme e a bombardearme con preguntas. Querían saber por min quen era daquela o que afogara na Stìa, como se non o tivesen recoñecido eles: todos, un por un. E entón era eu, mesmo eu: de onde voltaba? Do outro mundo! Que fixera? O morto! Tomei o partido de non moverme máis daquelas dúas respostas, e deixar todos irritados pola excitación da curiosidade, que durou bastantes e bastantes días. Non máis afortunado que os outros foi o amigo Lodoletta, que veu “entrevistarme” para o Foglietto. En balde, para conmoverme, para facerme falar, levou unha copia do seu periódico de dous anos atrás, coa miña necrolóxica. Díxenlle que a sabía de memoria, porque no Inferno o Foglietto tiña moita difusión.

- Eh, outra cousa! Grazas, amigo! Tamén pola lápida... irei vela, sabes?. Renuncio a transcribir o seu novo prato forte do domingo seguinte, que levaba en

grandes letras o título: MATTIA PASCAL ESTÁ VIVO!. Entre os poucos que quixeron deixarse ver, ademáis dos meus credores, estivo Batta

Malagna, que tamén – polo que me dixeron– dous anos antes mostrara unha grande mágoa polo meu bárbaro suicidio. Ben o creo. Moita mágoa daquela, ao saberme desaparecido para sempre, e canto disgusto agora, ao saberme retornado á vida. Vexo o porqué daquela e deste.

E Oliva? Encontreina na rúa, algún domingo, á saída de misa, co seu neno de cinco anos da man, repoludo e guapo como ela: - Meu fillo! Ela olloume con ollos afectuosos e riseiros, que me dixeron nun lóstrego tantas cousas…

Basta. Eu agora vivo en paz, xunto á miña vella tía Scolastica, que me quixo ofrecer asilo na súa casa. A miña extravagante aventura aumentou de repente a miña estima por ela. Durmo na mesma cama en que morreu a miña pobre mamá, e paso grande parte do día aquí, na biblioteca, en compañía de don Eligio, que anda ben lonxe aínda de arrumbar e pór en orde os vellos libros poeirentos.

Levoume cerca de seis meses escribir esta estraña historia miña, coa súa axuda. De canto está escrito aquí el ha preservar o segredo, como se o tivese sabido baixo segredo de confesión.

Durante moito tempo discutimos sobre as miñas historias, e a miúdo téñolle dito que non sabía ver que proveito se podía tirar delas.

- Entretanto, ten este, - dime el: - que fóra da lei e fóra daquelas circunstancias, alegres ou tristes que elas sexan, polas cales nós somos nós, querido señor Pascal, non é posíbel vivir.

Mais eu fágolle observar que non voltei en absoluto de novo nin á lei, nin ás miñas circunstancias. A miña muller é a muller de Pomino e eu non sabería mesmo dicir quen son eu.

No cemiterio de Miragno, sobre a fosa daquel pobre descoñecido que se matou na Stìa, está aínda a lápida dictada polo Lodoletta:

FERIDO POR UN DESTINO ADVERSO

MATTIA PASCAL BIBLIOTECARIO

CORAZÓN XENEROSO ALMA ABERTA AQUÍ VOLUNTARIO

DESCANSA A PIEDADE DOS CONCIDADÁNS

ESTA LÁPIDA COLOCOU Eu trouxen aquí a coroa de flores prometida, e de vez en cando vou alí verme morto e

sepultado. Algún curioso ségueme ao lonxe; despois, á volta, acompáñame, sorri, e –considerando a miña condición – pregúntame:

- Pero vostede, ao final, quen ven sendo? Sacudo os ombros, entreabro os ollos e respóndolle: - Eh, querido amigo... Eu sonlle o defunto Mattia Pascal.

Advertencia sobre os escrúpulos da fantasía

O señor Albert Heinz, de Buffalo, nos Estados Unidos, na encrucillada entre o amor pola muller e por unha señorita vintaneira, pensa ben en convidar unha e outra a unha reunión para tomaren xuntos unha decisión.

As dúas mulleres e o señor Heinz encóntranse puntuais no lugar acordado; discuten durante moito tempo, e ao final póñense de acordo.

A señora Heinz volta para a casa; pégase un tiro de revólver e morre. O señor Heinz, daquela, e a súa namorada señorita vintaneira, visto que coa morte da señora Heinz todo obstáculo á súa feliz unión desapareceu, recoñecen non ter xa razóns para se mataren e deciden permanecer con vida, e casaren. De maneira diferente, con todo, resolve a autoridade xudicial, que manda prendelos.

Conclusión vulgarísima. (Ver os xornais de Nova Iorque do 25 de xaneiro de 1921, edición matinal).

Poñamos que un desgrazado escritor de comedias teña a cativa inspiración de levar a

escea un caso semellante. Pode un estar seguro de que a súa fantasía terá escrúpulos antes de nada en sanar con

heroicos remedios o absurdo dese suicidio da señora Heinz, para facelo dalgunha maneira verosímil.

Mais pódese estar igualmente seguro, que, incluso con todos os remedios heroicos inventados polo escritor de comedias, noventa e nove críticos dramáticos sobre cen xulgarán absurdo ese suicidio e inverosímil a comedia.

Porque a vida, por todos os descarados absurdos, pequenos e grandes, dos cales felizmente está chea, ten o inestimábel privilexio de poder prescindir desa estupidísima verosimilitude, á cal a arte cre o seu deber obedecer.

Os absurdos da vida non necesitan parecer verosímiles, porque son verdadeiros. Ao revés que desas obras de arte que, para pareceren verdadeiras, necesitan ser verosímiles. E daquela, verosímiles, xa non son absurdos.

Daí resulta que tachar de absurdo e como unha inverosimilitude, no nome da vida, unha obra de arte, é un disparate.

No nome da arte, si; no nome da vida, non. Hai na historia natural un reino estudiado pola zooloxía, porque está poboado por

animais. Entre os moitos animais que o poboan está incluído tamén o home. E o zoólogo si, pode falar do home e dicir, por exemplo, que non é un cuadrúpedo senón

un bípedo, e que non ten cola, quer como o simio, quer como o asno, quer como o pavo real. Ao home do que fala o zoólogo non lle pode pasar nunca a desgraza de perder, poñamos,

unha perna e mandar que lla poñan de madeira; perder un ollo e mandar que llo poñan de vidro. O home do zoólogo ten sempre dúas pernas, e ninguna de madeira; sempre dous ollos, e ningún de vidro.

E contradicir o zoólogo é imposíbel. Porque o zoólogo, se lle presentades un tipo cunha perna de vidro ou cun ollo de vidro, responderavos que el non o coñece, porque ese home non é o home, senón un home.

É verdade, con todo, que todos nós, á nosa vez, podemos responder ao zoólogo que o home que el coñece non existe, senón que existen os homes, dos cales ningún é igual ao outro e que poden tamén ter por desgraza unha perna de madeira ou un ollo de vidro.

A este punto un pregúntase se queren ser considerados como zoólogos ou como críticos literarios eses señores que, ao xulgaren un romance ou unha novela ou unha comedia, condenan este ou aquel personaxe, esta ou aquela representación de feitos ou de sentimentos, non xa no nome da arte, como sería xusto, mais no nome dunha humanidade que parecen coñecer á perfección, como se realmente en abstracto ela existise, isto é, fóra desa infinita variedade de homes capaces de cometer todos eses absurdos arriba mencionados que non necesitan parecer verosímiles, porque son verdadeiros.

Entretanto, pola experiencia que pola miña parte puiden facer dunha crítica así, o

simpático é isto: que mentres o zoólogo se distingue dos outros animais tamén polo feito que o home razoa e os animais non razoan; o razoamento xustamente (é dicir aquilo que é máis

propio do home) apareceu tantas veces aos señores críticos, se acaso non como un exceso, senón en realidade como un defecto de humanidade propio dos meus tristes personaxes. Porque parece que humanidade, para eles, sería algo que consista máis no sentimento que no razoamento.

Mais se quixermos falar tan abstractamente como estes críticos, sei que non é verdade que o home non razoa nunca tan apaixonamente (ou desrazoa, que é o mesmo) como cando sufre, precisamente porque quere ver a raíz dos seus sufrimentos, e quen llos causou, e se é xusto e como llos causan; mentres cando goza, quédase co goze e non razoa, como se gozar fose o seu dereito?.

O deber dos animais é sufrir sen razón. Quen sufre e razoa (precisamente porque sufre), para eses señores críticos non é humano; porque parece que quen sufre debe ser só animal, e que só cando é animal, é para eles humano.

Mais recentemente encontrei tamén un crítico ao cal estou moi agradecido. A propósito da miña inhumana e, parece, incurábel, “cerebralidade” e paradoxal

inverosimilitude das miñas fábulas e dos meus personaxes, el preguntou a eses outros críticos onde tiraban o criterio para xulgar de semellante maneira o mundo da miña arte.

“A denominada vida normal?” preguntou. “Mais que é ela senón un sistema de relacións, que nós escollemos no caos dos sucesos cotiás e que calificamos de xeito arbitrario como normal?”. Para concluir que “non se pode xulgar o mundo dun artista cun criterio de xuizo tirado noutra parte que non pertenza a este mesmo mundo”.

Debo engadir, para dar creto a este crítico perante os outros críticos, que a pesar disto, ou mellor, precisamente por isto, tamén el xulga desfavorábelmente a miña obra: a saber, porque lle parece que eu non sei dar valor e sentido universalmente humano ás miñas fábulas e aos meus personaxes; o suficiente como para deixar perplexo a quen debe xulgalos, se é que eu non pretendín en realidade limitarme a reproducir certos curiosos casos, certas particularísimas situacións psicolóxicas.

Pero e se o valor e o sentido universalmente humano dalgunhas fábulas miñas e de algunhas personaxes miñas, no contraste, como el di, entre realidade e ilusión, entre o seu rostro individual e a súa imaxe social, consistise sobre todo no sentido e no valor que se debe dar a ese primeiro contraste, o cal, por unha burla constante da vida, se nos descobre sempre inconsistente, na medida en que, necesariamente, por desgraza, toda realidade actual está destinada a descubrirse para nós como ilusión mañá, mais ilusión necesaria, dado que por desgraza non hai fóra dela outra realidade para nós? Se consistise precisamente niso, que un home ou unha muller, postos por outros ou por si mesmos nunha penosa situación, socialmente anormal, absurda canto se queira, resístena, atúrana, represéntana diante dos outros, até non vela, sexa pola súa cegueira ou por incríbel boafé; por que, así que a ven como nun espello que lle sexa posto diante, non a aturan máis, experimentan todo o seu horror e a transgreden ou, se non a poden transgredir, senten que morren?. Se consistise precisamente nisto, que unha situación, socialmente anormal, se acepta, incluso ao vela nun espello, que neste caso nos presenta diante a nosa mesma ilusión; e daquela represéntase, sufrindo todo o martirio, mentres a súa representación sexa posíbel dentro da máscara sofocante que nós mesmos nos impuxemos ou que por outros nos foi imposta por unha cruel necesidade, é dicir, até que baixo esta máscara un sentimento noso, demasiado vivo, non sexa ferido tan adentro, que a rebelión á fin irrumpa e esa máscara se rasgue e se pise?.

“Daquela, de golpe” di o crítico “un chorro de humanidade invade estes personaxes, os monicreques convírtense de repente en criaturas de carne e oso, e palabras que queiman a alma e traspasa o corazón saen dos seus labios.”

E madía leva! Descubriron o seu rostro individual espido baixo esa máscara, que facía delas monicreques de si mesmos, ou na man dos outros; que os facía parecer ao principio duros, leñosos, angulosos, sen finitude e sen delicadeza, complicados e desequilibrados, como calquera cousa axustada e montada non libremente, senón por necesidade, nunha situación anormal, paradoxal, tal en definitiva que eles ao final non puideron aturala máis e rompérona.

Esta desorde, se é que a hai, é por tanto intencionada; o maquinismo, se é que o hai, é por tanto intencionado; mais non é por min, senón pola fábula mesma, polas mesmas personaxes; e descúbrese logo, de feito: a miúdo é orquestado á mantenta e posto baixo os ollos no mesmo momento de orquestalo e axustalo: é a máscara para unha representación; o baile de disfraces; o que quereríamos ou deberíamos ser; aquilo que aos outros parece que somos; mentres que aquilo que somos, non o sabemos, até un certo punto, nin sequera nós mesmos; a torpe, incerta metáfora de nós; a construción, a miúdo fantasiosa, que facemos de nós, ou que os outros fan de nós: por tanto, de verdade, un maquinismo, si, no cal cada un intencionalmente, repito, é o monicreque de si mesmo; e despois, ao final, a patada que manda polos aires toda a historia.

Creo que me queda congratularme coa miña fantasía se, con todos os seus escrúpulos, fixo aparecer como defeitos reais, aqueles que eran queridos por ela; defectos desa ficticia construción que as mesmas personaxes levantaron sobre si e as súas vidas, ou que outros levantaron por eles: os defectos, en definitiva, da máscara en tanto que non se descubre nua.

Mais un consolo maior veume da vida, ou da crónica cotiá, á distancia duns vinte anos

desde a primeira publicación deste meu romance O defunto Mattia Pascal, que unha vez máis é reeditado.

Nin sequera a el, cando apareceu por vez primeira, faltou, incluso entre o consenso case unánime, quen o tachase de inverosimilitude.

Pois ben, a vida quixo darme a proba da súa verdade nunha medida verdadeiramente excepcional, até da minucia de certos detalles característicos espontaneamente encontrados pola miña fantasía.

Velaí canto se lía no Corriere della Sera do 27 de marzo de 1920:

A HOMENAXE DUN VIVO Á PROPIA TUMBA

Un singular caso de bigamia, debido á afirmada mais non consistente morte dun marido, revelouse nestes días. Remontémonos brevemente aos antecedentes. No lugar de Calvairate, o 26 de decembro de 1916, uns campesiños pescaban nas augas do canal “Cinco esclusas” o cadáver dun home revestido de camisa e pantalón de cor marrón. Deron aviso da descuberta aos carabinieri, que iniciaron as investigacións. Pouco despois, o cadáver era identificado por unha tal Maria Tedeschi, muller aínda atractiva sobre os corenta, e por un tal Luigi Longoni e un tal Luigi Majoli, como o do electricista Ambrogio Casati di Luigi, nacido en 1869, marido de Tedeschi. En realidade, o afogado parecíase moito a Casati.

Este testemuño, polo que resultou agora, tería sido bastante interesado, nomeadamente no caso de Majoli e Tedeschi. O verdadeiro Casati estaba vivo!. Estaba, con todo, no cárcere aínda desde o 21 de febreiro do ano anterior, por un delito contra a propiedade e desde había un tempo estaba separado, se ben non legalmente, da muller. Despois de sete meses de loito, a Tedeschi pasaba polo altar con Maioli, sen topar con ningún escollo burocrático. Casati acabou de descontar a condena o 8 de marzo de 1917 e só nestes días el soubo que estaba... morto e que súa muller casara de novo e desaparecera. Soubo todo

isto cando foi á oficina do Rexistro Civil na praza Missori, ao necesitar un documento. O funcionario, no xanelo, informouno inexorábelmente:

- Pero vostede está morto!. o seu domicilio legal está no cemiterio de Musocco, zona pública, fosa nº 550...

Toda protesta do que quería ser declarado vivo foi inútil. Casati propúxose facer recoñecer o seu dereito á... resurrección, e mal se rectifique no que respecto ao seu estado civil, a presunta viúva casada de novo verá anulado o seu segundo casamento.

Por outra lado, a estrañísima aventura non aflixiu nada a Casati: polo contrario, diríase que o puxo de bo humor e, desexoso de novas emocións, quixo facer unha rápida visita á... súa propia tumba e como acto de homenaxe á súa memoria, depositou no túmulo un aromático ramo de flores e acendeu unha candea votiva.

O presunto suicidio nun canal, o cadáver retirado e recoñecido pola muller e por quen

despois será o seu segundo marido; a volta do falso morto e até a homenaxe á propia tumba! Todos os datos de feito, naturalmente sen todo o demais, que debía dar aos feitos un valor e un sentido universalmente humano.

Non podo supor que o señor Ambrogio Casati, electricista, lera o meu romance e que levase flores á súa tumba por imitación do defunto Mattia Pascal.

A vida, entretanto, co seu felicísimo desprezo de calquera verosimilitude, puido encontrar un cura e un alcalde que unisen en matrimonio o señor Maioli e a señora Tedeschi sen preocuparse por coñecer unha circunstancia, que se cadra era ben fácil coñecer, isto é, que o marido señor Casati se encontraba no cárcere, e non baixo terra.

A fantasía tería escrúpulos, certamente, en pasar por riba dunha circunstancia tal; e agora ela goza, reflexionando sobre a falta de verosimilitude que tamén daquela lle foi aposto, ao facer recoñecer as reais inversomilitudes de que é capaz a vida, incluso naqueles romances que ela, sen sabelo, copia da arte.