237

Click here to load reader

Questões Histórico-Coloniais vol. I

  • Upload
    vokien

  • View
    719

  • Download
    122

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 2: Questões Histórico-Coloniais vol. I

L U C I A N O C O R D E I R O

Page 3: Questões Histórico-Coloniais vol. I

L U C I A N O C O R D E I R O

Page 4: Questões Histórico-Coloniais vol. I

LUCI.I?LO B.1PTISTA C O R D f l I ( 0 DE SOUSA

Page 5: Questões Histórico-Coloniais vol. I

REPU BlICA PORTUGUESA MINISTERIO DAS COLÓNIAS

BIBLIOTECA COLONIAI. PORTUGUESA

VII

L U C I A N O C O R D E I R O

VOLUME I

DIVISÃO DE PUBLICAÇÕES E BIBLIOTECA

Page 6: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Esta publicar0 foi determimda por despacho de S. Ex.: o Ministro das Colónias, de 13 de Abril de 1935

DE LA PART PRISE PAR LES PORTUGAIS DANS LA DÉCOU- VERTE DE L'AMERIQUE

Page 7: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Esta publicaç2o foi determimda por despacho de S . Ex.: o Ministro dar Colónias, de r3 de Abril de 1935

DE LA PART PRISE PAR LES PORTUGAIS DANS LA DÉCOU- VERTE DE L'AMERIQUE

Page 8: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Lettre uu Congrbs Internationa1 des Anaricanistes. ~ P r e m i èr e

session - N a n c y - 1 8 7 5 )

Page 9: Questões Histórico-Coloniais vol. I

MESSIEURS :

L'a dc 1'Amériqut cdt un hic si i r n p n t dans I'- &m, cllc & mcou& de binibrw si i p a i w et kr ~ Y P U X m c m a n c cem s c c d e dhuirra, pour ainsi drc, da vitilki c i v i l i h tt dcs arrienne t c s amiricaincs, mt

si immmph, que WEC c o n e ddt h i m e n t appdcr l'aetenriwi symPthiquc dci &s de { ' M e ct tcccvoir unc approbatim mahimc tn v w dc Ia m v c l k Impsrlsion qu'il vient domw a u s inveftigaáotu e t i l'&scivation de si norn- b m x p b .

Dans I'ob~ur C l ~ ~ t dt mq uavaux scientifiqucs j'ai ressenti une vérimblc jaie tn liwt I'annoncc et le propmme de votrc rimim. jc diriraais p v o i r allcr ytrmnncl1cmcnt m'klr irer de vorc ~~~; jc ne h puis, imlheurcustmcnt. J'aurais muhaiti & vai4 p t t c r moi-mêmt Ic m d c k cnntin- gcnt de3 faiu pris dms l'hihire cc Its ttaditiani du Pacmgal qui f u ~ 11 seconde pa& dc Colamb, lc p3y5 d-r sa €cmrnc,

i'éc.01~ ct Ir Iaboramirt de çcin &nIc, rnis Ic mlnquc dr tcmps m'cn a cmpkhi. Permerm mutcfois. Mcçsicurs. qu'à rncs

Page 10: Questões Histórico-Coloniais vol. I

liurnbles autant que Gnc* f i l i c i u u m , ic joigne ca qdqucr train de ~ l u i n e de5 infvrrnarions qui, to~it i n s ~ ~ i f i i n t t s q~ ' eUes p k c Im, at m n t pcut$m,pat ú a ~ n p l é a m c n t pcrdues c t Lrtiitilc, 1, l o r n ~ ~ t i o n d'un uin jiigrmcnt srir I 'hi.hIrc d c Ia dkouvcrtc dii Norivcn~i-Monde.

La scicncc, LTcssiciirs, i i ' n poiiic dc p.itr;r, jr le sa~s . G t t c

rcligion dc ln viriri ne coiiri~it cl';iirrres ILmitcs qur cellcs d t ln

\,&riri tiilttie; rrilis c ' r s l jlrStcrncnt p t i r ccln ~ i i c ln xieiice iie y r u t ttri: irijuftc ct si cllc doi t s'aCiraricliir dcs nnhlcs pri~5iuiis dcs lndLvldus cllc nc dolt pas non plus roiiibcr dlns lcs d F f m l s d c C ~ S mtnlcs P i l s s i ~ n ~ . D a n ~ Ia S C I C ~ C C I'injtiiticc rc-

pr;rentc une lacunc ou un vicc d c I'rxrrcicr critiq~ie, er ccliii quI cn soliEre Ir $us n 'cf p ~ 5 celui sur qui reto~tibe cctrc in- jufiicc m i s b i rn 11 aLcncc rllç-mcmc q u ~ 1'a coiniiiise. St cllc :i n ig l ig i c i ' ~ ~ ~ r u f u r i d ; r crririins faits, si elle i érnbli soii vçrdI€t slir des dotinies iiisriFfisniires oii f ~ i i s s e s . tant ~ i s pour cllç. Dr, I , I géor7~phit I i i s ~ o r i ~ u c , Mcssieurs, a ;ti pado~s h r t irijufie pour ce perir p-s qiii n oiivert Ia moiti; du ríiondc i l'autre ii~oirié. Les aurw iiacionz ont dcr gIoirn cn asscz grand nom- hre cc dnn t cllcs pcuvcnt 1 bon droit s ' c n q u t i l l i r p i i r qu'd ne leiir mIt niccs5aIrt dc pnver Ir Portuyi d c celle qiii liii donnc drnit i unc placc dans I ' h i h i r c d c Ia ~Lvilisatian. I'.irdnnncz-mo; cct kpmchemcnt, WLIS qui ravcz aitiirt ct iiono- rrr i.ncy(. patrIc sans quc Cet amour obautcIssc oii v m e nniour ~mi i r 1.1 wlcncç, c ' rh i -d i r c , votrc smour dc Ia \-;r;&.

Dsns cc fair mimc d c Ia bicouvcrtc dc l 'Arn~rIquc. on trotive iiii cxcmplc d c cc qiic jc v ~ c n s d 'av~nccr . O n a i c n t q i i e te I'ortiipl svait d;daIgn;. par tinc vnnitcii~c ignorancc, cc

qire 1'011 sb ippo~ avoir ;B Ia conccpcion dii Noiivcnu-Mondc par &Crnb. O n 1 moricri. sous Ies coirleiirs lcs pliis m r n b r c s 13 scieiice d4nignic par I'ai~ciiglenicnt ec le faiiatisme. dniis le Fait tlrr rrjet dii dcsscin dc Colamb plr le roi Jtnn 11 et p;lr ses conseillrrs; on ;i intime i r & jusqii'i nflirmer q o t Ir roI di: I b r - rrigal nvait abus; de 1:i Eriincliiw du g a n d nar,ipntçrir ct a v i t

chndeftincmcnt fait parrir iinc cxadrc díns l c b u t de lui ravir Ia glairc de s.a k v c r t e . Vous savtz ctla, M c ~ s i c u ~ , cc na- wllcmmt vaus savcz aussi que tnum ccs asscrtions sont faus- sçr. Etqwquc caci m'ilmpe dii suja dc ma l e t ~ c . pzrmcttcz- r& & -3 rappelec ccrtains Lirs r rulhcureuamcnr ptu mnnuí ou forr d h a n i k .

Lt mi 7-n I[ fut un dcs monarqurs Ics plus i n u I l i g n t s tt les plus mcnprtnanrs de Hin W u c ; k s histwrts d u m p s , Lts & de mn Agnc cn font foi. T a u r cn rialisant en P m -

UM & plus g r a n d e s kvolunoris phbquts dc l'hifiokc m dcrnc, ia cenualis&on du pouvoir royb, i1 poutsuivaIt avcc

rrnc c a n h x c rr unc audaçc rcmarquablcs Ics travaux d c 13

navigatian ct k a r a i t la dicouvatc d c L'Indc. Sans doutc c c m révalution plitiquc et Ics maycns tcrriblcs crnplqyis i sa A- lisatirm n'en font pas un mI syrnpathIquc i nos xnt i rncntr 1;- Naux d'aujourd'hui, cçpendant Ia crinquc hiStohquç PÇ pcut mCconnaiac la grandciir fatalc dc cc rnonarqiic. MzIs Jean I1 xcomplit unc auuc trivaluthn ¶ui ln~pnr t c d ~ v a n a ~ c 111 sujct que mus aaimns; i1 augmcnm Icr faiblcs mnycns c t lcr rcs- Ç ~ U K ~ S dmt I'm dc h nangatIon pouvait disposcr, i1 &mda

~ I ! c o u v ~ ~ ~ ~ s , rc!aãons ct 13 ~ ~ n n a I ~ s a n c e de5 tCrrC5 ign+ rks, pn+ I'étudc de Ia mmograph ic , ctc. c).

( r ) Riiy de Piai: CAmt.-A. & Romdc: Ch.-Bsrror: Drr.- Mnnz: W.- S i l i i : Da nbw fclY ]ai& 13.- Farm e hurp: Aiia pwi. crc. -CsSts&do. &.-A. diihk; 7-8. I r h . - C Cokmb (Ltm s u l 1q.r wth. apad. N W b m W ) - V-lbs; Vida y m-mr~, a. - &maL rkx: I. I r Iw riys MSf, -h Gus; H&. da lm I d u i MSS.- G. Mun: i%&. drpL ba MaCarriir de B i h . - A. R dar Sumrr: dobra dguu m r h , pwr-g, (mm. & Litt. v. i. g); s0&8 r m. dr iuv. pen. ad iar rv ( I b i.-S. F. & M. T i p o : ~ o b s Muua Bib& (mm Lirr 8). ,obre V d ; i r com, dos p r i . (!h.): S t x k h r : wig. i *r. dar -!L, r m P o r - Quii iul la: Aan. da Mar. p r r . - H u m W ; b n . n i r . I i r Pbin . rw.- V j c . rlc Slnr.: Pririr- 14 R#~bu&c= r-# A~8c.u Vr@ca, CK.-

Wrlckçnxr; Rrch. ct Hil l . gr,. -Jul. (vid. h t . hdr n j , h r . ) : - r . ricriir, Hi!t, dm p b f ~ - AVC-; Chkc. CíC. etr.

88Fw Rcy dc rniii dto. t g i o i p d o c h d o m r q m . quc Iht f u i 9 w+rw por zr3~;d~g. C ~ f i r~chd5 C ~ ~ ' ~ L I I : In]o qual mm qiisnto rcu corpo pc<rcal-

r i

Page 11: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Jc dois ici r;ippelcr tn paswnt quels furent Its mnxillas dc Jc.an 11 qui reJe&nc 1e proja dc Colornb. Cc projcc éur mmis à D. Diop dPOttiz, ivCquc. et 3ux m ~ ; t r ~ s Rodrigo et jmcph. physicicns (pbpico~), comme on Ics appclait alors. ou médcc~ns du mi. A premièrc vuc ~ w u n canscil nt stmblt plris incompítcnt c t plus b i z ~ r r c : uii &v+ ct des midçcins, un p& mc cacholique et un juif, t e ~cpzndant cc pAtre cc ccs mar- cins étaicnt dm prcmicrs comographcs e1 der pltis savants +- graphes de I 'éoqur, 11s Gnicnt lcs colliguci dc M&n Bchain, auac c o r m q ~ ~ h c du roi de Portugal ct I'autcur du &li& Globe de Nurcmbcrg; ils furent lcs collabmaaurs de I'infant D. Henri, Lc Nduigatt&r. ses mnfidcnts ct xs conscillers. Ma;- trc loseph ct maiac Rdrigo furtnt Ics savatits que le & char- g c ~ d'imdirr la rnsnière de n~viguct au Largr rn premnc l a hauuur du dali ils furenc lcs principaiix aurcurs dcs ~ b 1 a de &linaim mlaire. les invenecun ou ICE rcformateurs de L'as-

mciirc cm wiir Rcynos d i í w pio, lxm mgcr m o tazii. p m m ssu v ~ p t i m woijir. a~xlsvn fora d 'c lk iaoi derjo dr os acrewrni.ar.mm Rwy dr Rar, Cbrin. cmp. LXXXII. . .. E1 &y Dom Joham o srgundo ... m i o p i m u t o l k r muy diiiiro incrf i~ idor das u&m rb mun&. dewjando praacguir 0 k o b e l n c n v i di 6 R n do mar k i i p m m o mcio du c Ohiiec q u írui h - r t i . . . pri- míim quc ruiihiis do Mundo crnpundcrim. c wrnqanrn a I b . Cip. LVII.

- E ma& amar rua fmu pen que iípundu LUA oidcnanp ouvr~rc & p q i i i t ho &Ao derobrimnia de m ~ i i trrrsl nwa9.8. IC.

*F f o ~ D +mim que ordmpu ri ckmbrimcnm di Id i r .~ R r ~ e n d r . Cbron ai& como cl Rcy l o u c e m n r c mindnur dmobrii 3 Indii plr una. Pda

miiym grindc de+ qw El-Rey tinha do b b r i m c n m da India qiic com r u y a $0 inar ma& dnmbrir .. Ib.

pnbcPoUm p n d U deprpa qiic H-&? rrnprs teur do de~ml~~mrito d i Indir. M que miiyb eeiha kym c dcrubtno r i r akm do c ~ h d. h capcrinp Tinha crmscriidi c prcbks ha ar& p w dembrjli. mrn os rrgimnrm feyw c pm Cipwrn ndr delia V- dr Gama, Fdalp 4c *lia c w c pm IaIIm- rmiiio &I-Rcy a dite m r d * iidm panitr.3 Ib.

u D i d c mmi& El-Bci mm cl smmognpkps 61tc rcynu a uw genl dc P t h d m u d~ ds r imw + &a Mncs r a+ p d F á ~ da d a &]I. x p h d ~ p r m x w dcrccbolm A s r i o armmi- e msai i dialailcia ... u Br-, DIC. I .

~NuíQs k h b r miiagrmnrrunic me envió ad porqw íui i sponir I Por- h i p l a- d Rcy ck s l l i cnacndia en cl h u h s i f nisr que otro ilguna... Lbltit dr CoLmb rmx m y r c d . , 1 5 4 . # p d Elawn.

6, cp&xi, ks pmarcun de ia navigation moder-

0. &udioic Ic + l h e dt I;i dopouvae dc L'Ide ct '

dt - m t e canaaiw f ccllc qu'indiquait 6 lomb r). mp Li raiwin, Sous sa dirochon fuc d tcss ic Ia cattc

q& #vit i Pm de Gvilhan et i Alpbanst dc Paiva pur 12 wuc d&wmtc de Prtftt Jean. ('1 rxpidition h i n k -rr p r I'hibbMK & Ia h a p h i e fl.

Ib fiaene c~npilbiç mmme c ~ ~ m o g r a ~ h c s et. cn ccttt qua- liai, i b dilc&c ks ppositians dc Coiornb. M~rirtin tlehain m oarnme l'appclat mr chmniquruts, M&n de b h h c ( M d m dr Babemia), i g a l t m t r i t cmmogtaphe du mi, établi IX

marié cn Paaigd. n'&r par ici i m e í ç q u c ; 11 esc prCsurna- ble &i quç, quoiqut ami de Colornb (7 c t aymt cu lui- h, nirtpi qiic qllJqat~-uns I ' A T T U T C ~ ~ , 1'1dic de I'cxistcnce

(2) bb& M. T. dr SI-, A. R dm bntoí, Tngoio, Staklor, Muit. M d U m .

ti& apprir ai b g s l i ningurr cn picnsnr Icr hautcurr do ui n hr p mui-Lfmit Mns impar ra~t pouf !a dcauvcra. Tau- 2, 4 bi4oriQY QIC dt qdil tut hvmccur de ss procédCI Mtu

N4v- e ramluu M - p p b u paoiguh e qui kiir rtvient dit: u W k WumW ~ p ~ y d o v h h&ridmr nus ~ x a f f o a i 6-

mrscftn qrr w hie CdPn -o i n v u d Li 6 iiio drl a&mlsbia r n li mir, aima h rl ri. Coni m r. Aoi*i & C i m a y prece a p p r h d d. k em IU IIlhiltr. r8 i Li V& & -H

(=J Widlicl: M p . M m r c r mmf.---F. A l u a -h R. &a hnwr . ctc

(4) hiatiz, - A. 11 dca Li- is (9 'D5 c u w (1 k y -mas, a,: Pdb m u p grpndc &rjo que

el Reg &hs do & ' & ladii ... o qtr* h pa aph c nídh a n n a d c 8 6 ~ h u m ~ & h ~ . ~ t d d c ~ B r u r s s m s n Jmm dL C o u h bamss rpma pn im c de qiu mn&iivr. iim qws h I i i p r &p?w por b u pn mym pm c IUU -I p m por v i m de Jeturilcm ou pdlo &ym W r n a Lcrn b kfk Ioamr h&; Cbr-. Csp. LX. Vid. Brna. Dr. i , iiu. ill, F. Dc*. iiili. du Pmr, cec

(6) k r i , ca. O p n t n r H e m dit: *b. C h r i h d Colen. prirncr A l m i ~ t c dr I s j Jndi u... com e1 maiep dr

Miiti- dr Bubrmir. pnug~ii nirurcl dr in islr da1 fdyd! (c'ef iih Cqrriwquc) mn qiikn cmunib . dk prinuncipo a1 dcxubrimunm ... Drrs. rlr Irr ub y * v 4 f i v r n a . Cq. i.

r 3

Page 12: Questões Histórico-Coloniais vol. I

de I ' h í a q u c r), i1 n'appmuva p ~ n t lc pmlet dt Giomb. M a i s cri quoi c ~ n i i 4 h i c ce pmlm; paurqor ht-i1 ~ c t i ? 11 mh- B h i t , aimi que I ' m t c n t Ics chtoniqlieurs les plus d i p a dc €4 c t a i n s i que EC n a v i p r I'avouc lui-m:rne. I aUer vers I'occidtnt i la rachmhe de l'ilt Cypp, du Carhay, c ~ . dont Jcs l í g d c r a lcs &irr fanmhqun dcs anrlcns vi- p t c u n ava,cnc irap+ son esprir (8). Ber i i a l dcs , son 0 1 , =- wtc qu'il IIwit bmmup Pmlíméc ce Jcan dc Mandcviile e). Dans un voyagc au nord, Glornb dit av& &ti i: bi l t de T hulé ('3. (Tbyk dc Scniquc. Pline, Jardana, TCwk de Py- thçar. de Priscien, de Mo'isc dc Khareni'). A m atiivéc à Liabonnc, ap& Ia découvme des Analks, i1 K vatra d'avoir dkmverc !e Cypsngo (li). Gtornb avaic-i1 txpdk ddcvat ks conscillas pamgais muc ce qu'il savaic, tous Ia ilémcnts dt r é u s s r ~ c s u r Icspurls i1 coniptair. mutes le, i n f o r r n a c ; o n s qu'il w a i t muei l l i c~? 11 e3t prwque I1ms dc doure qu'il nc: k E l t

p i n t . Batms ('3) taconte que lt. conseil avaic rejcri It pmjct pac- cc quc mus Ics m n s c i l I c r r cunsidiraient cornmc purc vanié Ls . .-. . . ..

(7) S t u m i o . De w m nai o r h i inv. -Doppolmiyr HiiI. h'irh. wn Nmmb mrrh.-Vangei-l -0ttc-1. 8. Bacrioli, M, c ~ t A. R dor ã n r o r . 1. Wmh. cic

(a] R. dc Pina. Rcwndr, Birrm. c a r (9) M~lriil. $C h DIyí c í rb . Ar, V. de 5am. Rccbricbrr, ttc (to) En 1477 d p d . F. Cubrnb, çn i q q 67pd d a m cr Munol. C'&

l'l2ií& dínr I'erim de Di&l, ec L i Mav oind duu cctk dc Humbokit. Ai i r i l k , M a m i l . C&-

( i i) R- ç k Piiia. Ibcschde. Lm. Gmn. e k . (12) I1 n'ca pu vrai qus Birrrn cút qu r i qm pdveneum c m m Cdomli.

CM e.%lk. ccea prCusnsmal h u q u a b r m g i'uvril-il inacn&? B E ~ dt u n der .-em=* du p l t u I i b e n c i u ct dn +a inteihpm'cj hútaicnr iion-ru-

kmt du hmgd mnk cciuor. dc h WRmaik ct &ma dc I'fump m i a iièck. 11 p u k h da mrcm abdíiSLmm c t autbcn~iqw t r mn a ~ m t i nc p u r krr mirc rh L u k . 11 ht que C d m b i t i i r a i i p i i b , docwnic r bem hrinom (vL n d t ) c t i1 a'itend m n r hhguamnt que h r a rt d'auvtr hihricm c r p a p l r w r *1 indinrioru p Gbmb rn Pamigr l . Aptt.5 -L nn ~ u t curnpa$cc u qn.11 A. dt! wjtr b s p Jtb dc W o m b crr Qmrrpl - ce qu'cn anr. di t d'nutms krinihr i d r le ic]ct pu ki Mbem gouwr- rwmcria.

gC4m a í qrucs i w n r g d a qw hcu 1 pmunuyão de nivcgni e priaf~ &a hornrnr &Ru p d + m qw asia mik rtyno mriy c i p r r t ~ ~ eim os &&-

I #

de Chrihphe Colomb qui nc s'nppupit que sur d a miiia m t r n a n t I'fk de Cvpnpa, dc hfatc b l a . Andri

-m wa r qus re r i s l Rei dó q r i e Ihc &lrí algur mvim prra t &&ór r ?]h. & Cypsngo prr coe rtiar ~r i~ t i i td . Rim confiado trnm crn , que libido {au por milhar d i a # ionhdo) d ' a i ~ i s i l h - qucdm d i x ~ Plpu cwrip~aru dc Cadtclla quanm na n w s r u i n quc &ha c& rngocior icrcm mu; acrcrl irad~ or ~ Q r a i i ~ ~ i r o s . h.n m o h- -* de Ndk. i c u n n r ~ i n l . a q u d o i i h i deuubeiw a i lha & Sínnsp & qiic - riiconrarcl rinhaíli p m c dr Gpi tan ia : c hrun Juio B í ~ i i C t P R s n ~ ( z & n+p i i~,hn a i iha de Mopn c ki Durra Fraiilengri oucra dn Fayi l . E p t eRa muicin. ainda qoc mdx não acha= qiic a l p a i lha htrma, .wgwido hp r d o ma&& ~ m a t , clla bmihwa pcra w t r r r ~ z ~ r r dcspcea rlue mm ciic i i x r q E h he mi i r c c m uu'n de rua cililircsa quc dgtui f q k s (qw coiiln diutms) dixm r x r i pmr r s d? CaRtlli. c asri I . I ~ ~ r o n i n i ~ i Cardano. mil40 Mil inea, bado mrw, doi10 e i i i f lcnimi. moi em t¶h i u r q ~ i o md inirimia&. P o q i e m m crn o Livro quc cilnipioí de rapicrria qiic cauzr Jc Colorn r m i r c * h emprrza €ai d'aqutlk ilico de A r u t ~ c l o qiic no mar I lctano a k m de Airica w i a mira pera 1 qiml n i i i e p v a m a= Orraginenur, e ( n r Aecrero piibliso toi &&tia qiw i r ing inm naurgsru pan r l ls porque coiii abaf inya c oia1lsi.r d e l l ~ x nb apcrasxm dai m i a s da riremcio da guerra. E l Rcy p q u via ict

C r i h u i o C d m b m m f ~ l l i d o r c dmiam r r n rnoltrar iusí hrbilidi8x e m r s f sn t&xc c de imapn+s c6 iul i l lw C y p i p que c r m no quc &ia, dava-lhc pou~o m d i m G nido 1 força dc i u u imponrtnapóer, msodmi qur Jbvcsrc mm dom Diogo Ortiz. Büpi rlc G p u c cuiii rncslre ROdTjp c m c h roscpr. nqucm d l k sómcrin c n i i m r r u i ck mmograyihi~ c 1ru9 d c s r d m m c n t ~ . e &r miucrio pni vaidddc PJ palavras de Ch&Imjo Colom par rmdo ,tr fun- d d o rm imiginar&r F cdh~ar do IIba Cypjfm de M a r m Paulo r náo rm o qw H y m o i m C ~ d a n ~ d iz , , Bdmir. Drr. 1 fio. 111 rsp. .YI.

Eh bicn! qu'ont d i t les i cnv i r l s h plus €svarrblci P Cdmnb: qu'art d d I C , G i p i . CaIlo, O Y ~ O , Comam, H*-a. Gzrihay. ers.?

0 0 . .. ofrecienúur i le dar (au mi r4 Anglcreiic) mucho, rrjarm cri -5-

amr imicnto de rr i Cnmda Y fsllJri,. . Infomiado el rry & 1u3 tmlir jems dc prsonnr i qn~i~in CI mrnilic Ia ç x a m i n a c ~ n deib,: bwrG di g * a l a Cobrr dsm. c zuuo pvr w m w 5u1 pilabra.m OviC&

dm Rcy3 y los diqries (te mi d'Anglehmc, Ic roi dri Pomgal. ka ducs dc Mciliria Sidonia CK dc Mcdina Glt) t rnrrmdv r Colon p r ywhana hihdor y n o qrirrirn&n condclçchder a r u i n r p y i nhnc ia r , v i m p r olrimo ... B Garihy: Comp. MmB. dc ler C l r

Garibay dir iuisi que Colornh Btait smrnhp drtvydrro n IG w coninchna rl Itccnaa& Cakadilhn rr k s p i que fw de V i m y uii

m t h Rodr~go. ombrci de c d i t v rn cmrnqn6z. E lm qualc* pflii.hrn Fr + rwd iir pudu b a b v om. h', voira r i qu r t r 31 oorkntc como d i m i v s , . ,

... E ~ a m v c n r r a b duqi~3 W. Sid. c t M r d . Gii) tuuierõ a q i r l mgoóo )' navcgir ion pmiucna y cwa ds i ~ í l i r r t o brrMor..,

. . . y iun que Cci myi cath j rl piincipw t u u i ~ pni wno y +h qwnm p - t u (G~lomb] Ic dicmn c p c r q a . . . Gomar. Ia ifl. dc lar indk,.

i. ..y por rnucho quc D. C n h v i l w t d i a i c h r rqooci no cn aian-

z J

Page 13: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Banaldw dit que I'an n'kou~i p i n t G l o m b parte quc Ir rui de Portugal avaic de n o m b m x savants ct des marins u+- m n t l s ("1.

Ec &rllcrncnt nc dwnitdn p y adrn~rcr et loutr plridt qut de lcs blârncr Yvkrement, Ics cosmognphcs p o r w i s qui sc rchrsaieoc i admcmc I'i& commiuic btpuis peii enccrc aEirmSc par Toscandli dc 1 1 pmwimid d a côtrs de I'Asie í v a Ies côtcs

occidentalcr de IiAfriquc, crrcur ~ ~ a p h i ~ u c dont Colomb fut muioufi persu.idC? ('3.

D'un nutre côtc, on -r que Ics connaissancts c o s m a p - phiques dcs Porrugiis itaienr entrics d í n ç une voic p i u v c . [I

ddo; por h quil IM dt Li +nrn jycgPp1 Ia Empmza par IMWC i impMM. d gua nn mnvrois i Ia Ms@ad & uu gcandu J'rrmpx 4trcrminsílc rob u m , V ~ P c n f o r ~ ~ i u a , * . H<IIC~L. DCC

rHicir más difluil Ia smptrron dr r tk n e e o 10 miishu que Gidbiibi C& liim cn rcmiilxrxiim dc r u trabajiir y I ~ N I U - i industnr @ia ...

a ..LmcriCronlo (k pm* dr C n l u h ) prinwplmcna a1 Prior de Pnck y q r r t cl Itmmat Ias prrwnu que k picurwn m cnandcr d. q u c l h mauna di. puinogrifir

u U h l u n u m * c h ut<rl. Cnhhl bbn ru rmpmli. d d o riaonc, q m ~ h riivkwn pw p i b l e . awnguc ciltndo lu inu wigcnic.. . y *ri fuerwi Jcllos ~ u z g r i l u =*a pmmir5u y oftlw r r n p w i h ~ y Lunu y dr t d d rep#l-

&fnm y con rSt= npnion Iiaimi i 10s r s p ~mwdrsidoidola quc tio <t i roas quc i I a i i i ~ o d s d de sur pemnw rralcl mnraiia pwicr se i fnwrsser ~ Z Q Y C ~ .

iam fhramcnic I h n d d , , y g&s irri isrrarto r rinpuibit d r r ~ a i a r u prrnnr 4tm- d.4 por iddti qw f n t ~ c tod ia j i e r t r ; porque pcrdcrisn h diium que en çlla se p k n 9 dtq i r isn ru rumndd md sili ninKuii fruto. L& Cmu. H& MS5, -i. Cd~naL, t l ~ r i . dcl Alm.

o . ..D. Diow Orriz ob i ip dc Tmpr su sniifcuor (dc Jcsn I 1 dii Pamugd) crskllsno Je nscmn, miaruni & Cslpdi. tkrrr dc Gudsd-Rodrip. prronl h &s kvrr, autonhJ, y vrrtuh - rlrcen q~ vot6 cn c h s u b b ù : muWo #rdn h h a u i , &r /wad.mraro. 7-r olr<cis Colriri parir prrrdur-~c c* nagmla dr Iamto pcro irn Prinripc <der& r pvmdrnn Nn oirm crumrn ni # x p $ w m L u . . . V A. A#. J

Vruconrrtfm- V& 7 Kcroarr dcl my D. Imn 11 rcpddo, r=, (i$ *Snucndo qw cl Rey de Porrugd h ~ 1 c l . i ~ mucha díímbrir e be k fuc i

convidar. e m o n u de d que ho &r&mnron, m Ic t a ddo credita porque sl R t y dr P m u ~ d renin muy dros y Iiin hmndos m&rm.r M t m dr h rqyr ~arb. ~ l b f l , upd. I?. dr S.01.

{14) Lettrts de 'ioscanclt i u Roi dc Pomigd. le i 5 juin, 1474, c t I 6bmb. Jnrducl . de Culumb i rn j ~ u i n s l & v y a g í . r q g j . e u . # V I L cfl morr s ~ o r mvrirr COMU P qu'd I Y ~ I ~ ~ ~ t i n . dum 1s brme p e r r u i o o

qut ta cbrr dc Vtrnqria farliir pmk du Cutlim' et dc Ir p r w m du Afamgo, q l r

i 6

Page 14: Questões Histórico-Coloniais vol. I

, :I Ii Bib11oth;xlue dc [Iaris unc c o [ [ ~ h n n de porrul;ilis p-

<,

dication~ c t de5 observatlons 3.shonorniques d 'un catru:I;rc çs-

ssinriellcrnenr pusi~if ct cri oppsicioii a v e I'a&iralogie du

rnoyen9ge (IS]. Ce c;irri&re se reilirair nkeãsa,rcrncnc d d i ~ ç Ia conccptiun L&graphiqlie ez se forrifiair mime par les bicouver-

tes siwccs~ivcr;. Corrimeiit exyligucr que I'on cit: rcpousd l'ibic rle Lolurnb cutiimc absurde, s'il t i r priscnd clairernent ct c3-

rti;l~otiqurtnent Iatx,5mn~c de tctrcs rxc~dcntales, alots que ?

l'idtr: de Iacxi5terice dc CES wttrs c ~ r n h ~ n ç a k dEji P dorrrincr Im çsyt~ts ct ~ v i i t doriiii licu i bc ccrnirics dfcouvertts, ~ n m ;lu-

ttr5 ; ccllr dcs Açorcs? Et alar5 mfmc qlic G l o ~ n b cut pr;-

I3 p n d e ile dc Cuba ttrir r u m urrc fe rw du m m m m r n r &r In&l, H qw dc li an puunit prrucnir en fill;ujde Y J l s tTatcmer k 5 IYCII ... . ... ml i j i'amirii irrwrue fermmcnt FrsuicK quc r'ii av i r to# a iin wn- tincnc i Çuh, (a4 cap A l p k st Omigd. crp du conirnetrcw-nt rt de Ir €i). i Ia chre & P&r et i a l l e i+ V ê r q ~ . cc cmrinciar L&ait prt ie du g r d e rmpi- r t dii Lhrui, sil-i-dire de I'crnpirc M o n p l , cie I a C h i ~ ~p tch&ndt ...

. . .Iw ~ ~ p i r i l m c x ~ de cc grand h o m m w hd&rrht ilarr ramme on ~ L L SLV

ci: rl.,m'il appIc 4drs r i m rle c~mogriplai~i . m r k peu de diitmcc qu'il y r;rihr mridentrk~ d'ãumpc er drAfriqur mm cirtes du G r h g cc de L f r a n p rur iks apinians d ' h h u tr Lie W i q v t , ~amme bur quelqucr indkzr & k m s~hiics ven I'ouci. qur4tr ; iv i t recueilh i P a m %nr% i Madti-e ct iux iia Açarcs.. .

*...LrnmimI ne rítririsrsit pss wuhenr I'Odah Atlsntiquc rr: I ' i m d w 6e triutcr Isr me- qui mvrenr: Ii jurfice Ju Glakir; il ridukie auili ia Fe- inshrirsis du CLak d m c . rEi w n d o d i p n ; diga gur r1 mhddu RV w tan

,yramds cvwa brw ti tmlyau i k m i d s se peu de e h ~ ~ c . kht.il I Ir reine I .ak l l r , il c l t jc k crmtu. mairrr grmd que nr Ic d r b *uLpirc.u Ifumhldf. Hiil. de h &r. d m d l r w t d r cvmh - A'-,. cw.

P n w u vul~a ie ! ... ( I 5) Yk. de Scntarcrn. n13ans ces m v r u msmqnphiquu dw pillrtrs prrugiir, il h'cfi pluj

qtirskim d'&alagu iri&d~;m. On vwt que I ' o u v r i ~ du Trdlazu~ rpbarr. rj'hdahriib Nigrc, cr iurrhiit son intmduitwn ad j~di~id ~ ' I d v g i c + n'i pu eu: Ir mdiadrc idlriarr siir Fer cuteurs non plw qw k~ iCFits du c ikhe n a n a s ]e Pisnn. Nau nt trauranr p ~ 1 daru c u ~ILYSUX ~ C I t p ~ e n c n ~ ( &j m h m a r du m~&Agc dihr h n v i r i m ishlvpquea. II par& $uaBt qrie ler m i v r q t ~ du c i Y b e h c de Ir M k n & k , copite l'ihlqk judiciiirc s c i k t &i& pdu ie

l i i re pamde inflwnre sur Jer wmagrapkl partiigur ... Quoi qu'il en i[$ it.:Mirrent Ia rhhrie mivk par BairhtLmi [)ia% i l i k rernmttuaht rnmm .'.--.I- - L . . . -- n .. , - . - . .

Page 15: Questões Histórico-Coloniais vol. I

wnti l ' i d i e d 'une r o u t t dr I'lndc pJr I'oursl, c o m r n r n t explI-

quer ~'npyos~c~oti qri'il l u r a i t eu à v a i n c x . pu isguc l ' o n sait que cct te id6c &L-IC d;ji n& c n Pame;31 e t dal i5 I 'cspr i t d'un to; püt-

tubis? Tvus ccs f.11~ ~ o n t fac i1~5 h pmuvcr. Erl clierchant i donrier Ia n,ivigat;aii Ics moycns dc wrur clc 51 pnilrion lo r c l c

dE nav igano i i ch t ic r t , en 13 r n c t t m t cii nlcsi i rc d c s ' i l cvcr vcrs

Ia l~auce rncr g i i i d i c sei i lcmcnt pa r lcs i i i c l ~ n a i s o i ~ s riclirales, cn

i n vcn t~ r i t I 'astmthc, en f iaant Ics vatifit ions de Ia h ~ u s w l c , cn

ktiid;aric l ' i i ~ o ~ e c t lcs relacions dc I 'a;guillc a iman t i c , c t e i i c ~ 3 -

b l k n t Acs taliles de d A l i n n i w n , lcs prlotcs ct Its cosmngraphc.\ pc tug~ is acpiraienc íiidenimcnt i aumc chmc qu'i parcourir

les cotes dc I ' A f r i r l u c . Pierre N u n c s , c t p n d rn~thi .niat~cien.

ce grantl cnsmoL~.zphc rr ial l icr i rc i iwrncnt s i peli co t i t i u cn ELI- ropc qbc I ' ~ i n c de scs ini-litiriuns dc c a r x t è r e lc plus commun prcc crtcorc l c n o i i i dc Vrrnier. fn i t obstrver combien Ics i d i es

e: lcs rnLihdcs ~ i c n t i f ; ~ u a svaicnt d'empirç sur lcs navigi- teurs Frtu3~is ('7, G l a i t eçt d ' a~ l l cu rs facilc à rcconnaitrc au

--

(i@ Nio hs duvida quc ai ticvdgapõcí de* m y n ~ dc cem m 5 r c i l i !iartc wrn rnayurcs, ma4 iiiaravilhour. rlc mais nl t i i c n i i s discicra conialiitir quw as dc rirhru outn g n r e no miinrb I% ponuFYa miraram commttcr r. g r a ~ 7 ~ i t mar Ckraiio. rntntarri por íIk woi nenhuifi K<&. Dcprobxruii novas ylhir, nova, krr& m o s mamr. novos povu c h. qmc mau h? noVw €to C

Avas cfml~as. .. -0.. rn&€rfio Iic quc cflrr w b m t n m s dc cdu r c ttrrai f i m 7 nam

fircram indo n =,LU. mas p m r m ar ~iaras mmantes mui ensinados t ]irnvidos & inr3rumentris c ~ g r a ~ rk i h d b g i a f ~ 0 r n c " q M "m r 5 roiiras iIc que c~rni i~raphor hain dc andii ipcracbrrb, w g h dir Pcknuu na I.' Iivrii da lua gra~nphia. Lcva>am urcar mui pafiiri~larmciirc rumadia e liam ia har dt que sr in r ip r t u r im , qiu n m tinham mais fipuradm qrr hsc r,cnsí t iisurgavim wm =@a,.. r3r. P d r a Nuncd. Dcjckria da Ccrri rlr mdlblv,

Humboldr dit : Jx, prrciqiin dri p i loag ruivm dins lei ur~ndís txpiditiais iIc Í a l m b .

rG U m a er de Mrgclliri, gui nour prPirwnr a i inccmirn aument faic i 'dn i - retiom. )c m &mr p r dei mirins phtnicjrnr. cirrhigkis ar1 u m , mnis cncrirr der hatiiltr nauigattua a rbns , biques. d~c~po i í er vinitkns &r r i i is er xivc r iCd~~.x E. c. ,*r Tbitll. dr b @'OLI. a. . - - . . . . - . .. ..

Ec k Vic. & %num: *Lzr pdom puistrenr indubiubkmuir i r b l c dc ruuigtbri dc S w s , &c

coiIbaiiSlnrc7 qrri nous Ctoiiiwiir cncorc.mm Arrb. smr A m k r Lrt'ritucr.

rnaycn d'unc rapidc Etude cicr; ~n.í t i t \ ic ioi is de I ' in fa í i t D. Henh e: d~ a SUCCCSSCUTS, ec dcs d w u r i i e i i ~ s qui r x i ~ t ç n t dans nos

,hivcr et daiic nus ctiroii iqucs.

Lc v icomtc d c Ss i iu rer r i , l 'honot2b lc i c r~va i i i q ~ ~ i a con- sulc& l e p1ir.í Lpiicl ircinib~ dc d ~ u r n r n t s si i r Ics dfcpuvertes dcs

Pormgnis, assutr c ; i t i ~ o r i q u c m c n t c t appi iyé sur drs IaLts que,

~ ~ p J u ~ dc vinKt 311s av;11it [a di rouvcrçc dc l 'Arnét iqr ic p;ir Ca- . 8

lomb, I r 5 Puituyi5 s acupl iLcrt t dc clicrclicr uii passas< i I'oucbt pour atr;uçr aux Iridçs ('')i.

On savait qur Alphonsc V, +re de J c m I1 3v;iit cur isu l t i

lc f2mcux asironnmr f lo rcnt i i i Twanelli (1474) snr l c ~ J J S A L ~ ~

p ~ r i ' ouc i t au irpys o; mí~r issc i ic Ics épiccrie5ii ct quc, lo tsqur

C o l o i n b avnit c o n s u l t i i c savaiic arlrcur clu Giiunion dc Florcncc

sur I a rlavIgat;on vc r í I'Occidcnc. c e l i i i c i lui auait +ndu cn

lu; moncrant I3 cop ic de ld lectre qii i1 ;iva;t &-ritc au chano;nc

prtug~i< Fc rnnnd Mzrc ins . s i l r I ' i d i c du 10, (I8). Dms unc notc

d c wrn Globe, M-~lrtii~ Bchai i i d;t : iiDrux novirce prip3ri3 p u r

( i i} Rz~Crrchcs. rcr. (,R) [..ttrr rlr Tox~ncl l i nii chinoinc p r r i i p i i fkrriáo h-farrini. Ic 2s ju:ii

iq+ T ) ~ s Ia Irrrrc. rrni i k t t . i Coldiiili, Ir iavant f lmnrin dir: muJc ,mil que Vuur avcz lc ~ r ~ i u l c i nuble dcrir de p r w i darir Ir pay~ oii

neiiicrrr Icr ipiccncr cr en dporm 3 viitre ktrm je vou6 cnr , ic Ir F O ~ Ü (k rcllt qiir j'adrersi i1 y a qucjqiici ~ i i u r . 1 un ami ar~dcht au T C ~ V ~ C C du &rtnismii~ roi du I'orrugel. cc qiit avrit rrr I 'mdr dc Liti Alrcrse de m':cri~t rur Ic

d m t S i i J e i o

Hrzr: . t>i i l i l t ili~. a r i wttr m r r e r p d c n c c liriirrue qlie Colooih i 'a r r i rp ic dii L,IOJP* rle shrwhcr Ir pys dcs ipiccfua par I'mieQ birn iwnr (i) 7~ ' i1 crrr dcr r a p p r t ~ #:!c< )c cilibrc adlroiremr dc F l u ~ c ~ c r . 11 tcndlru kq ia l der dcux. rk 610mb ou dc TorcaneUi. s enrwvu k preinirr 1. posribilid de crnr naur~[k voic our.cnc 1 L3 navigakn & 1'InrL.i

C'tP vni. niek nc uwr - i l p r $ais jiiRe de dirc, ~iuirquc c'cft 1a vcit: ioriw tiiiiLw. que ç c i i r mrrclpnndencc p u w i& que, bien nvmr Isr lemrcr d= Tgii;anelli ct dc Colomb [í rui ~ I Q I B ~ S av i r eu um &c? L'indCciiion nc

wrait-ruc p u fondér miru rntrc cclui-ci ct TumrrUi, qu'cnrrc I'&mrnr florínrin d ralonih Towanílli dir cimee:

nQumrrne r iuwnr (ale i t i t f b r u w ~ ~ t s f f r dt ccm m t c je vsis cncom au~our ~l'hiii, d'aprk Ia demande mprcrrc qtir: in'a init f i r e le Jkmni~rims mi (ds Portugal) donncr une indiinumr pr=ci% sur k c h i n qu'il f i u ~ sulm,.

Clc qui h i c dire 2 Humhldr "Lc parligt qiir tious vcnoor de craduirc ymuic ruf f lw~imrnt que l ~~ i i

Page 16: Questões Histórico-Coloniais vol. I

iln v o p g e d t dcux anii;.~, d'après Ics nrilrcs de i'infant D. Hcriri, ont r i a v i p i i cn r q l i rn st dirigcant toiijolirs v e r 5 It co~ichniic frcnd311t b PCU pri4 dcux ccnts Iirues r c ohr d;criiivtrr

Jcs ,4ç0rc5; ' 8 oc cc t te navigatiori ~ c i d e n r a l c s'cç't ríp%c i1prl.s 1 1 iiFcouverrc des preni&re~ Tles de cec archipel i"). ALnsi que j'alrrai 1'nccas;nti dc Ic rapprtcr, ,i p a r t i r d e I a nioIciS du xsC siklc appaturcnt dcs dt~n~ttrins dr tcrrcs Fi~p lEc~ ou tinn c t qui i t i i c n t riicore ,i d&ouvrIt vers I'CkcIdtnt; ces clonrrroris c'rihtc- iizicrit f.icilrtncnr. L J ~ Casas PO), ainsi uric le rcrnarqlie Ic

\ ,

viconitc dç Siintarem ("1 cc comme I'avait diJd rcmarqui: Hurn- hldr (23)7 icLas Casx aviiic cn sa posscs~loh, cn r j u z , dcs le~trrc de Càlrirnb u r lrs imiiccs d a term oridçntales ruucillis par dcs pilrrtcs p r r i i g i s w . Jt purrais ciccr encare de nambrtlix f:iics si mim hiit n'itart aucrc. Puurquoi donc slws lcs proleu ds Cult>mb Irircru-11% r c j c t i r par lc pmrcrntmicnt ct par l t s c o ~ n i o ~ r a ~ h c ~ pnrtugaIs comnic 11s Ic furrrnt par Ic to; d'Angle- rerrc (9 pat f). Hchci d t Guzman, duc dc Mdinã Sidriiiia. p;ir D. Luiiis dc Lxcrdn, duc de Mcdihaçc l i ct pcndrnt bicn

1%'3111 1 4 7 4 To~~relli C I ~ ~ L I ímmlk ao g1*i~~riumnr prt~ iga i l i mutc ~ U C

Calofiib i 4uir.i~ er qiii rs idr r i~ lkmcnt r M lisu i Ia &cninrm. . .n Hw.mPolbi; Hift. Js L fivgr.; V d r Sanr. Arcbarchrr, Prior ew. { ig ) S. da Silva: M c m . aalrsy D. I & i:- Cardcim: Hi#, imv1;-

h1arrc-s I ; o r r r i ~ : Pnoi. &r dcicob. p t . eu. [Ann. marit e cdon n.m 6 r 71. (20 ) Hijt dc Lu I I I ~ M.U. crc. 1 1 1 ) L'iw. r k Saor., hrhcrcbu, se. (22) Hqirnhldr: Lr, c sui i 'ha. ctç. ( ~ $ 1 & , d o cz ~ U C ~ ~ L V I IUIIC! kimiriCR1 diuicnt qw GaL~imh ai'air Yilp06i.

mn pmicr au rni angli;s ivint d'cn padcr ui Portiigrl, Si cela rfi vrai. c e$€ un tait ritr ilgnibcatif.

.I t rrhi j j par rnrdio dc BnmlomC Cdmm ui hrrmarm mm c1 rcy gnnqir VIL dr Inglitrrta Ipidrc dc Erinquc VI11 qur hmy rlti r c p ) qite Ic fivorcariene 2 ;rrmgaY. .. Odb&

a.. ,y vicila i[ rc)t de P n r t r i ~ ~ I orupadu en Ir mnqiri3ls d ' h f r ~ r y nsvcp . cion de Crncnte .. y d rk Gslilla ct i l i y n a de C r m i d a , cnibi6 i sqi crminri Brmlmnc ralori. q ~ u tzmbicn wbia cl wcmtt~, i tirg&ar CM cl ic ) dr Inglatcva Fnrtiq. acptimo. qlic muy ricn r lin p e r m erliua. Ic dicue nrLiilU y f m o r para j í m . l ~ r i r 1.1 Indjas pmmcmndu tnerlr &lia% nu? v a n rcloru cn i m o ri+. I;oirvra: rrl: de ku mdw. Vid. nos r i , CLrkt. su.

2 L)

des mn& a* h tais c a h l i ~ l i c s í'?? Si n'étair w iet c e l ~ I I * , .

nc puvait i a s êac) parcc que I'on supposait absar.de h dEcoii-

v a u dcs Ir& m I'oueft ~ i 'u iknct dc tctrts acidmt3lcs. c'émit &K. &c k h t quclqucs a u m 5 cc avec eux h?i- diJa r'), paroe que iria Pwnigais nt vwlaicnt cmplwyer que dcs L i arrr te de 1 ' h i e qu'ils ~va i tn t f m & ? o Jamais uneIs#triori+uite pthhmanm & ç u x c c ~ I l u ~ c s n c ht plua Wcquemmwit d h u i ü e par 1- h a i e s . 11 n'cst pag &tsairc

dc rappclcr Ics n p F de l'infanr D. Hcnri a v ~ ]an de Md- 1 m ~ C t á w m 54v&ts iihangas; i1 n'at pas &c bcuiin dc rappdcr quc Cltrihph~ G b m b s'ítait hrmi i I'émIc porto- gaix, ¶u'iI avait apFs ava: lcr Pottugais, qlt'il avait nauigui avec wx iusqu'aux dcmiircs iirniacs dcs d;couvtrtcs vp~s.s,, cp'en Pãrtupl i1 c o h p t wn projtt sur dcs indications pm- g a i w , qir'il s'Enir marri cn Parcupl, s'y Ctair itabli K y twr- ÇJH sa proEcssion (~BJ, t t que dans siin troisi$rnt rfqyagc i1 s'ffaie guidi sur dcs indicstions pornigaixs lorqu'il se ~'bpMait de naviguer .IU dcl i dc I'iquinoxc vcrs i'c3ccidcnt ccjusqu'i r e qu'il tht t r o r ~ ~ é lil tcmc PR~rs'assurcr G Ic mi Iwn dc ~ c & p J s ' i ~ i t uom$ l o t ~ ~ u c c s o u u c r a i n a c ~ i r . affirmé qu'ari sud ;I y avait unc trrrc fcrmebl wmmc lc dit Ie pirt h,fanpel de 13 Vcga dans son ourrragc inr;t~il; de! A~~cobn'mcnto de la Amtrtca, puhliE p u r la pr;m;irc foi$ rn 1816 au Mcxiquc. par Bii&ance ('7. I1

- -

(241 Cnyai, hGS. -F. Coiornb, Nd dri .Um - 0i.ido. C o n i ~ r ~ Cr=t~hq Hcrmra, ?[c

435) ib i lqu tu & L mcr: -L& Mcr. (16) Lar E ,,r% Rcrnil&# (wra de Lm Pal*cinrl, - F Ciilornli. h, Cl l ln

Dr nakRaiisfir Col*rnbi. ai.: Cail. Mrrrrm: ~ z r i r n iiabc. xxilr; -Lh-itai, &mau, M, JF l i \'<ga, Mrrera. B a i ~ s , Cluks , P r q . q nwr, Ivr : - H ~ ~ ~ . MJ#, ,5nntamm, CCCL

886 i Inqucrir iaaiblffl ]i prdtk? y cxlxnrncia rle Iss nsvcgicirihrr y na* que )&i r d t t ah~h im P o n i i p i e z ~ s 3 1. )L~JBP di.l L% ~rl i . {;u~nco. ~ ~ i i m G rl acvrdn de ver por r\ptoen~ia In qiv ciitnmcr de i iriLiiidp

p r I A r i r t e dr Ir Erhiopir a r d a b r y praocali. pmr I a m u y Lqsr ,,;ip;

alfimnas wrrr aqlicl cofliiiiu c11 CPmpanii r i m Ias P n r r u y c w h como Frruna ) L

vcc i l a ). griu, ~ i a i i i w l i1. Pomig-1 = Lv C#u!: Hirt de h isd ,Vss. ( 1 ; ) brir .rrcrr i . Rrchrrrbri, Ai i r . . c11

Page 17: Questões Histórico-Coloniais vol. I

n'c%t p ~ f nnn p1iis niccçsnirr dc t ~ p ~ c l e r ~ ~ ~ U C O U P d 'au t~cs 13iu cnncernaiit 1i1 vic de Colornh, eiltrc aiitter 13 l c t t t e que lu1 ;cri- v;c Ic nii porrugnis crn I&: ((A notrc spici;il am; Chrihplic Colomli. ; SEvillen lrtrc par Isquclle nn voic que G l o m b pen- s a ~ ~ cncorc h sctvir Ic l'ortugnl ct i faire ses dkuuvcrteç p u r Ir compte des Portiigais ('3. NOUS n3nppeilmns a notre aide qur lc t6 iuoipqge mime dcs itrangms. Dans tt1'Histoke dc 13 prc- mikrc, .. çonqutre dcs Corurics bit d b I'nn iw p x mcssirc jcan dc Bethcncautr wrrice du mSmt tcmpsii (pubIi;c i Pa- ris, 16~0) i1 est dit: r i 5 i auciin noblt prince du r o y n u m e de France nu d'rilItt+rs voulait entreprcndre a i i c u n c grande com- qti;tr prs dcp + w~it une chosc bicn faisablc c t bkii raisnn- nsble lc pourrair Enirr à pcu dc hais ... car Portugal ct Espangnc les fornirdicnt paur ltur argerit de tolitts viui l l t í ec de n a v i m

plss qrc m/ aprtrc pdys c i drrm ddc pifores q ~ c savcni !ti pari3 tt contrée>.n --.-

(33) ic i~ marsi rq88. Navirnu , C o l l . Ccttç Ittrw n'cR poc unr inuir iuon cornine I'eiic d i t routei k i Iiiographicr dç Colomli. Csl , sri c o i i t i a i ~ . rim a=rp~alL~ri . I1 y a j j ~ d m i ~ ~ c n t r , iu lq~~v ~ U C , qu'un do& k r i va i n c r p ~ t i o L i r&%

3p0l* ih ~ l t Cd<biilb. h4. R. PIIILU~I, P refliiü re tai t drna Ir A w L i l d Ornd. dc L i b b o m :

r . c í i Lairamm Jit-i1 - - *no r* com rr h. dkhv por lodo>. uma in;'iIWaow, r c una C L C ~ ~ ~ ~ I O M ~ h I i ~ b ~ m 1 c corno dicrn los f t incr r r r , p r o un# dctprLwn Crisiob~1 Colori hsbia cscnto aj rcy m o i t t ~ n h k uo lunud y cornplxcnoa dc mirenc i i u wruicio i iki~nrlrilc cnt rcwr Ir p i i l r i l d a d de su uriclra 1 PnrhiglL. ko rkjan rluda uiltrc ri>* . 8 ,

C? n'rCi ,'L% m i l c m c ~ ~ c s w s cc piaiii. dr \,rir qiis. mir iiiauuaie fui i i t par i i i ic -;rigiilièrc cnriir. on 2 h n n i $ e r r e kcrrc d'ai l lcur~ fon r h a k iiii =rir tiiril-h. Tarc ronrtain celiri iIii'rllc mntici i r G r r c kttr. n'cf i p u irnc ini,iuGon. ?lir c 3 iiiir Iiiciivcil!intc r c p n r c i une autw k r tm dc G d m b . L ' ~ a p t ~ u n n dc l 'oflre dc iss semiccr e t iin s i i i i~widbir pmrr wn dtwr c11 Porrugal; clk nc <]:r par non p l u ~ quc k nav ip tcur iüt cn hurte i unc p? ru r~ i t iw i qi iel- corgiic & 1s pnrr drr iwii pominaisc>. Cr qu 'dc di t i cct t fa rd cR wt ~ i i i i ~ l c r n c n t ~ U C si por k n r d { p m r ~ i w i r ) Colomh % t ~ w i t ei i i ipmrn~s m ] r o m 8 ~ I darrz qvclgi,c afjrirr cnmiridlt, cirnla ou dc g w r f q ~ e ~ A V C nul*rr. ífirtr? rr pnviltpr 1 ~ 1 sorit donrii-r p u r qu'il iit wit pai sr+K. dcrniri& ou diloi r n juíliN

Jout sclr rfi lucn cliffircnr & crrcain rnman de ~ r d c u u o n . ,,A Chndarlm L&m, nowi cspccirl a m i p clt Sevilha -Cr i f i&~ I Ihlom.

Ná Dom Ioh~rn p r praia k L b o c Rey dr l 'o rh ig~ l l c dlu Alg=rhes. da lucm r <Idlcrn niar em Africr, Scnhrir de Giiiiwc r o r enviamoí muiro sau&r. Yjrnui

- & 1- & BrF i qui oo n n i t fait dorution d'une drs fls du grwupc dea Aprrr, de Jaz vín Hu-ttr (h Jab, JcBo d'Ulrra), de Mar& &h;iin, de lthan da Nova, de Gd& de Vincr, du B h g (sic) et dc kaucoup d*- pu Ic Pamigal, y cmpl+ dans Ia nh~-, 4 1'- sca & maririrnu, établis &i ia mm et cmquisu; le núm rnUnc de Cohb, de mn E& k&kmy Glomb, k cammcrcc des waã &tirnes fpit par k s h, ia wyaga du prcrnicr aux

~ a ~ t d 6 e ~ ~ h t v a y s g c h M i n a P h c S b C p l r l c fils de Cdmb, F. Calasnb, dimaiaem amphnmt I'xbi- trtiic a imaginaire 6 qut naus a m rap@. Olrm lu n n r n b m privikge spiciaux ct +aux ccwicCdis auz h n g u ~ ~ a t m i I q u t l s I t s Giia is , h P i w et Its V&ticti$ n'kaicnt pu Icr minr favor&, k mi hP & letms de pmftiun ct de r~atuml i~t ian h mus Ics .$-F qui v~ulaient se considirer cornmc P m + rP). Li &i- -- a r a r i r gur n o ~ ascrslm~ier c a h~ vmm& t akiBmn ~ H I p dh RIOII~CLCI L I I I ~ C ~ a n m a s e r v k V- W m a i mulro. Emg-m a - uinb. d, ccrm. UH' p o h qua dponur~ mum px o u m mptira p qra uau indd& c hm cnwnbu IW err i d i I k i s . nd. a & r i a m a 7 - h i m i m & qu

pqur em o qiic vw rn r~cn &d d h de que w &b.s in &mWmiW .6 )O.J*C p d t W i Y M UblCdC dpl- dd M W fi- p M - dalgwrna cauu d grr r c w v&&*. N6a pot dt. oinar Clira d r regursmm polln v&&, tMi. c mmnda quc n i m 41- uraii* .+& ncrrt denisnddo p r n d m a mm mr r*# d d , orr Flimind, dc ~ * 4 a l r rmmliddda f por cUm mesma mudamar i t o b r nopw ] u b que o c u m p a i i i . E pirwnm vta mgmm c c n d h qoe vc=m &da *a loguo e para ism nm s i i h a m pcp aigum c b m m i muito em x n i r a hp ín

Ave a nnh de Mdrm de mil ciutm4cnaar &nu y aha EiwY, (A+ Naiurr. Doc. dipl. n.D / / I ) -

i1 c& i inphcr que i ' ewphi . =i: un poi ultillihc. 11 ici u n Fait m k i n p t h u i i i k e'edl que &pua le moii dt mai

iiJnmb teevaa nm-scukmsnt k s honmin mw der prajmu dcr roi, Iiqucr. lc ne i a u li u Lait düt ètrc a t C h Ic p i d r dr csmniur i rm da, grand navjgarcur. M. h d y dc L- nc h O= par, cí qui a p r h tout scrrit p l u dignc d'u vrni sht ikn qV* 4 s iriiuik% h b w . -ia.! l e 5 rnnfi- iciirrr rlc S~lrmrnnuc

m ~-

(a9] V i t . dc 5irrum: C. *!..-H. H. bc Nomnha: g m ~ l . ,WSS (Bibl. dr Ls~Mc), rtz.

Page 18: Questões Histórico-Coloniais vol. I

çation iaarigtrc dairs lc royaumc ec dans les pays dicouictcs

i t i t irnmtrisc. Lc 8 juin 1431 ar' rccomm~tide Ia p l u r scru-

p u l e ~ i s c obscrvancc de5 lerucs q u c les í.bnFts posddcnt pour cue trxit;~ comriie naáonaux. Pcu i~pris i1 cf i expressimcnt r~oriirnand; dc ne @ncr en q u o I qlic ce soit lcs n t p c ~ a n u pizans. gnois ou nutra q ~ i vicndraicrir J Lisbnr ie . En r 4 5 1

(zo mars) dc nouvcmx priuilEges sont x c o r d e r aux Al le i i i snds .

n u x Fnnça i5 , a u x Anglais, cu. En 1497 ( ~ 8 Juin) ún pcrmct

n u x Gcrangcrs l c librt comrncrcc avm Arzilla ct hc r a y a u m c

dc FCI. SI ICS cortis d3Ewca iq818a font obscwcr au roi que Ics F1ureiicin.s ct Ici GEnois qu; abondcnt abrs à Lisbonnc

pcuvctic d k o i i v r ~ c I r 5 XCWS dc Mim ct dcs iles. ccttt obscr- ~ n t i o n n'a t r i t qu'amiix avcnturius t t nux c r p l o r a t e u r ~ dc Lwssrd qui voudraient cnfrrindrc lc dmit conm'tuC suivant Ics id&x dc I'Epoqric conccrnant Ia dorninariori c t lc mmrncicc cxclriril du p~i ' i l lo i i portugis. BarthElemy Colornb qui vivaic i Lis-

bohnc ok i! drcmir dcs cartcs rnaritirncs e t rarutills~r dcs

;nform;iriaiis srrr Ics d5colri.crtí.r prctigaiscs (83 n c fur jnnia~s . . . - - - - . .

(jo) Std Borthvhmoruí rninor iiaru in Luritania dcmurn I l l i r r i p e ~ o n l ù - tcrer. uh intcnnir tprrnin tahll ir íin&s opcrnm dcdlt q M i s i d &Um nmtinim jdtu illineathnihun wrvani mírin, portu¶. lirrar+ rinu* I n í d a cffigiantur. Pioiris cchantiir i d U l i s r i m quo<nnnis i c mdibant emius nn%,iRa qurr cmptim í n r r Iim snnos qiiadraints ~ v i ~ n u o n e n per Dcranum ad OL: idem iílcs Arhiuprr <ancinu*rH t e m , p t e s q i i t omnihur mtnb m l i r inwenirv> nptruerc. Bartholomrievr mum acrmonihux íorriin u w c ~ ~ s qtmi xb al~o qudam- m d o r r i i a r u r n orbe m l h u t . ftudh pingcndi dut tu* argumtnca, ct rnimi cogiflmrn <rim frsrie rsrum n n u b c a m pcnwrc comrniinirst, ohodcns ODiUma

n n r ~ r i u m . s i q k Athiopum Msri&Rilibus littm'brrs rcliCtir ni pclagrir ~ c l manum d í x r s r m i k c i d c h r r m vcrsus Cwririn dingcrct. i i t ir p m i i l dubio CotMr-

nsntcm tcnnm rnl;quando obvi3nl crset hab~nirur. Qua pcrsiiaimnc Chó¶loplionrí indiflnr, in aulzm Rcgurn GOcllrr x insinueirr, YLWS d& alLqriirur, ac docit in ~n in io iibi nin ~dlur i icnu dcfcccrinc, rnultii pmclaus. qurm Luri- um ksirwnc, nova. uirE, popirbqut i iwor, d e mmim;me pircrur. rnrcnim. Hm sutcm d aurcs Rc@ pcr h r vim,. qiiihur e í innr iioo vidcmnrur, dcrri~. itlridm ~lonr r , arque sum Lurit~nu m m h t i o n i ~ incrnwri, k g c r prpulcrc. i i L

Colurnb binz wwigia rwmimi yil cain navigariorntn, q u r m mcdistur crar. jus- wnnt. A. Ga'allo; DF ndtipu'onc Cejurnbi p r t in.ccís.nm antr i Urrdnrim t'rim-

&i dans nr mv-. Christapht Colomb václir i Lisbonnr, dia auu ApareP. s'établit i Porto Santo c t à M a d é r c , parcoii-

mc h & c n q u b pttugaiw jwq'i St. Ccmgc dc paswic ne I'aumit c~minuncnt ernpkhi d'al lcr df-

couvrir de m u d a rena Pins que l e f h t xin compauiok Ic G b k Aimim dt Nola (1% m.) C&&, Ic Gdicicn ]h de N m ( rgo i ) , .Fad id Vinct, ce dcrn ie r &e sur iui mVYe v t i ~ m y M m h i , F l m t i n E t i - bli à Lisbonnt, tt unt d'aum.

L r s q u c momb rtvicnte i L s h t a$ son prm ie r ~ y a g ~ , le rai & Portug41 lc rcpaic pfaiaiarn~nc, )c p;+ m r r c lu muppns que I'an a conçus qu'au lieu de l ik dc Cypango qu';l disait cnmrc awir d&olivme, i1 n'eUr é ú fairc quclquc odorsim dans Ics pays cúnsidérés coinnic faiunr F a r t i ~

. .

du d*rnrine prt l igarr , s u p p m xs kr i rn inanons c t lcs k I 3 t ç

de son orgucil qu'ii pouss~. i ce qr ie discnt Ies his?ot;cris, juqu'.\ \'çxa$ra~ioh e t i l'o!fençc. ec lc IaIssc alltr tn ynIx r.),

pr, iiltimn comi hrci.1 c d a pemlr i i i r i ru iii i a i i i Ir ~1iit:ow impxrr dcll Almionw Cmlnmlm. rnrirotandolc: h n~r.igntinnt: w t c r R Sapiuaurr L dr Scripx, iigmr. r i i . Mwi. E d c m rciuprr. gun iàliimbirí i lor i i i~ cr Ali- [onius (;ailu>. quaw eiuiSnRri. ticu hac i11 rc noii Icvc pandur halrt. - .I lu. Tarofi: A. fml. 1cr i9 ,

Tid. iusii: B. Sn=rc~;= Ansali di Ccdnca ( S ~ r i p . R c r i!al. uoL 1x1~): .4ii.ydf. Jiidisiuui. danr unr c x p . drr FsailrnCs, rir. pi Navnrctc (C011 Inrr.) c. [mlrl i Ckiiis. r5r6

(31) iniio q u i n a de mil q i r s t m t m novcniz r ucr. c b n & t l h v no liigar rln Vat r h Píraim. qw he scinia do Maikinr dc hiiu Muiu &i

riidrr. por caiira das ~ n n d e s pchui iças que nas l u p a ~ r prifio~miv dar:iiclli ('nrnarca aris, i wlr dt31 dC Março a r t i b ~ nrr~ikLk cm L i i i h C h i h i a r n &. Inrnlm. iraliano. quí vynhi ilo dcwubrimcnru dss ilhas dc Cypnp c d'hntilia, qur mriii!tdo d o 5 Riryr CiIteLLi rvnha facto. da qud rtrrs crrzii comsigo nr p:lrnci~r r n r r r i í A da gcntc, o ntlm c a I p ~ < @ u [ n r cousií que m c t l í ~ avia: C teri

ikl lai iiiticolado Alminntc. E =tido E I k r 1~ i v h d o . hv 10ahdoii hir arih *i. c moiTriiu p r isso irccbcr nojo c srrnhrnenta, arsy por **<r IJUC C diI'Io dss<ohn- rtrrtld HU fctfu dcnr~o $03 r n m j a i e r m o r àc ran Scirhnoo dr Ccrmrc. cni qiic *r riftrtcii diiciiirm, mano o rliflo Almlrana. pw acr de rua rundyam hu pouru

cir:undn, c nu rermlamrntn dc 3 i l d r i u l t ~ i d . * ~ ~ d d i d j t m p h rcrrnnr 6- ver. dada. f i z e114 <osrí. am WJ-Q, p t = i ~ c m p = = s ~ mwtn mimo7 rio q ~ r e-#. E I ~ c - Cainicnrc dn~#641,0 6 i R y dr n q o g r o i r p r 6 t r r6cu6ar &lb por rnrnp. d c I ILJ~ITI~I d d*:oriWr, a c r b L ~ A C tlc~ohril l lcn~o pri que priiiiciro 0 r i c r i re-

Page 19: Questões Histórico-Coloniais vol. I

I 1 est vtai qu'tlnrr !c roi Eait apy;ireillcr unc rw;idrr qii'il p l ~ c w~is lcr odres cic D Fcznçoi.~ d'Alincida. rn;iis cc: ii'eit quc

~ l a i i s ic but de virificr si lcs soirpr;nns Joiic Colomb a i& l'riljcr sur;r fandk, ct dc n i s i n t c n i r i a wuvet~inct& du pavilbn por- tupais ~11;vzht les idées de I'ipaquc. Cctte cx+ition toutefois n'rut ai icun tísultnt cri Gg;ird la dernlnde er a I a gmtitie dcs ruis cachollquts r2j.

Non, cc ~ i z fuc poinc par nnc argucilleusc ignurance quc

ijiiercr. E wnr q u m t a C I k y i n y camtudo, que oilvcy par h m d'ho +I; mitr- rl-rrr. p q u e m r n a sua morh o pmtcfibimcnw &fiz tmpirsa. ~ r t r c a dos k ) r d* C l k l l a por IaLccinuntn de dcswbnrloi ar3n"a; c qw w p&na fancr, wm iuípí:tr. dc wu çunwnrimento. c mrh&Ju. pargn.iniu p r cilr r t c r db~carrc~ c a i t o r ~ d , , , p d i s m cu cllc r r u v u prr rriaiicira que cada hii &&i guc. defattaa, pirerrrrc a vcrdabcira cama de suo mbm, Y m Elllry m e i ra Pnncrps mry rrmrnsc a Drur. nom s&wnlr o k(rndeu. m a ani r r I b r frz horiia I w i r a rnrr;rs c sG t l l s o &rycrl~o.u K. dt Pio.. Chios. Cop u v r . Rcjrmdr. Cbron. rrr

8m..,c crm (João t i ) i i c r d&~~amenu qw r f la urro d c i r u h t s lhe I r r k n o a , C lho h a i i u s cntcnrlet - pessoas do *u b m c l b . P.inci$mcnk aqucllar 1 1 , ~ c:" o f l ~ r i a e ~ d ' c h mi*r da t icogrq ih i i . por a POULI dHldnn~ q*c 1uiu PU 1 1 h j ~ I C T C C I ~ ~ í rs'k que ckwobria Cdoril,,, Bnrmr, h. r L i11 Cep. xi, -

Vi& y acriuntj. r íc 0 t h doit r i p l r k i Ic Traiti iIc Pv(cdins &I C lmp. du 30 &h 1431. CC

cn part icditr , le T o r t t d'AJri-pvrr, dii 4 rcprcmbrc 1479. entre Ir I'orrugd sl rr IJ C & l k { c o n f i m i par Xutc IY), pnr leq iu l k &oir dc domiiiatiuii (xnhorirr) ,;ir In Guirdc (liam 6% +rd d a n ~ cc umpr Li. wmmc Ic d i r Azuci ia, ct cvni- , , , c oli lç w.r daru lcs d i ic i imnt r *r L 'Cppe) , avcc r w v i x r rncrs, i k r ec ci, iei & j i &oouvcrui ct i demuvnr ~ iuqu 'au r I n d s ~ . apllarlcniic in r o l i d ~ m au Fnrt i lgi l . DLILIIC Natsrj; Cbldn. bc D fdu I. - Ruy & Pi.4. Cbr~n, - $. L 3;;l.r: ilfrm. d c i r r y U. lMo I , cu.

431) porem +wrrcgilinh Uq cm iua m ~ i m a delk seidldu c tçrnrio sohr i ~ r o l>rimcra ~ " ~ t ~ ~ l h o jui110 rani A l k a Gauiiiha r foy a T i i i u5 Vrdrs.. ; i~idc dcpnis d t Prxha. u v e wlm O C- out rw cmsclhsr. cm quc lu? deumi i - i i ~ C o quc xrtnmic c m u a rqueiias pimí <MIO logo erini lr e ~ r m r a ~ n c o u , c di i i r n i d a €<L t i p i t a m b$mr Dom Fianciw-<r d'Aimrida. qric m n d a lá p r r h s . C+.~;IILL a LLNy Iiu cturinadc Fcrrrira. M rs i cà i t u rlul Rcyr de L d t t l l a y i ic por ,:rrin ccrrrlicerim do futulamcnta da d i c h A r n ~ a b . qi*e cr. contra o u m su que I,~ao avia dc t w i a l . Ihc mqusrco r(W iulli rubrew*p.c 3 r c se i,cr per i*~lr ir . c; círn1ui ~IPFCS C c ~ q u i f t a . u dztu Jtwobnrnentu c d b i i . Pero u qud rrivlI55t

;m c:lri acui tml i~ i i ru lort i e P m r d u z z COIU todalar W U I ~ . QUC I C Z I W I ~ 1W YY

riroio, c jurlíp, ~ < ~ ~ n d u a p d c i k r r e i.fIi{~riarn, de115Irndu ou sr ccriwrdr~dn .orno raram't dcreiro i h c , p w u r . t Poln q w a l kMay dssi l lv do rmmar da difls armnii~. r r r i l n ' i ~ ~ o wddcnau logo por r r u L'rnhirdarrr r PwrrrIdvtb uo Doflor Pcrv U i i a r R.y dt I'yrw,, L K. rlí I'iira: Chmn. Lp. LXVI: - % i c d , Bar- M. CIC.

'i /j

k de P m ~ i d et scs conscillcrs rcpussErenc Ir ~ r q c r dr

--b, ce fue h ausc &me ds la forme de cr p f c t . Toui Ie hikmba ivouaic que C d m b pdserimir xius les couleurh

les pltu mp*tilleu#s les tme qu'il se ~ r o ~ s l i t de dEcourrir a r h k i r aikdtip h der t u p c e s txa;mrdinaires cunune nu1 autrt n'en ewic euu. 5011 fi lui-&c indique ce faic rt -L'rrplqut pai ie d& w &ir U m b que sa dirouvttte pro- fih en hanncurs i sm k n d a n t s . L'á&n & I . Washin- p qui pkeaid que Ia ácriwho p g a i i inwirèrcnt plur tard wtte acn i sa ion dc vattité cmm Cdornb e% complitcment fausst v'). Ls scicnct p c iuc vairruc p lc h a r d , tlle Ic iu t ~ u v e n t . M a i ~ si ce nc fut point (comme jc le c&) par urr

(33) -., ,pcdu cl almrrantazgo, c1 t i ~ r i l u d t viwrc!. y dcmir cara unci rf i i rnacwn C imlurrancii. psrcci6 wv du r i mncrdrrtas purr salienrlo cnn 13 ampxra pancin mucho. y malupr idors . l i f f ' ~ ~ . ~ T . Cdc-4.: H,)(, $r/ Alm

a:Hxia rnk dil ic i l La sccpracion & c31 wgww 10 mucho qiir ChriRobd <:ri.

1:ir. t o rtmunerpciari de rur rrabrjos y rcrvkio* C i i idultr ia vdia: rnnvirr ir i .ia!tr: cf l ido, Almiranw. VJ~C-ncy y Gobcrna*jr ~ r p C t u o . ter . CDUS qi ic i Ia r'rrdid tnmnces x jusgJiiii p r m u y gr indc i , mimu I r i c r u . > Iio). por islcr a< c h i m ~ r t a n 2 IAI C a s , H,;[. xch. t l g !md. .!$SS, .. Y r<iiaprcro tl n c ~ i r i n r i i i r o , co romandorc Gr~narL. rpac Ic A c m n lu quc pidri para y r a lar riueiar tsnin riu= d u u r sracr era, pl=ia, p.rbs, pirdrr,. C > ~ C C J U j. L Y I ~ IA:US. Dic:nrik ari i t ~ t i ~ i i i n I a ~ Y S 11 drzrna p i m r l c Ihr :cnrai y &rrsh<*i walcr cn todos la r ikn.. qw dcwubr ic rx y pnarx i i o pcr- ~ ~ y z i i n drircy de Pi~rr i igal conw c l =rt;ficaui .

. . . y F ~ U P Icir ir).< iiii rcnian dinc:os ~ h i r ~ dcy>;icl,ar i C<iIoii ks preh i r I . c i i 7 r l c Sane A n v l vi clcriiiaiw iá racion. SEIS mcntor ik rnata~~cdis, qur m n c::, u ~ r i i r i iiiar g r v r w Jdn*~irnil ddrado5.- t i o * ~ a r a . <#i, dt 141 h d .

K x v ~ r r . - I U-a*h. -. K. PIIOIII~ (Ar,>. 0.:. dc L i ; b v ~ ~ ~ w > , c i t . , EM.

Voici L ~ I L fair h r t int irc-si i i t yii; L Z i c i i r iWiC rlaiis Lc G i i x rnirieii (Ir l ' a l i ~ i i - i o n c t de I'iiirLi.v.c.tic de Cdoieb en E i p a ~ i e .

..LLL d i iho ( I i i 5 ik Mivo dc 1c;37 di A L r i h l i 3 1 Colomo cxtranprn, q i re r 4 i q u i facirndii +rinas corar complideras el wwicio dc í u r A l r c s ~ r trei inil marrrrdir ... . Ln 24 dc dkho nirr [Agníh 1487) Ji a Cri.hI~al ( i l iai ln cuarrn iii;I i i i i r ~ v c d : ~ .

fi Eii dirho dia [I 5 cut. r&) rli a Crt í lob i l Coianio cuxro m i l miraucdir. . . .. Ftr rd dc Jriniii dt 1488 di i Crishihl I:#~lurno rrcr m i l miravcdlr .

Lrb?. dr rircnrar dr hrdnr. Curiralrz dr &vil l i , Tcsc+c?n d r 10s Rc?r (:ri.

:,,:i~:o,. - hnh de Sim;inc=r. -rVd~*rrel.. crc. 8 , . , un o i r i i t i i cwiiro C ma~ílta rnaiavcilis . p3ra pagar AI du l i o Elcriliir.~

ik Hiciai i t n CUCII~X iIc OLIO canto q i i r preshi p r a li 1 1 4 f p JJC 141 u w v t l r r

3 7

Page 20: Questões Histórico-Coloniais vol. I

rirnulc cotiu dri l~aszrd uuc Lhriitophc Cnlonih cn c h e ~ h ~ i i t .

ain; qu'il \e disnir, lc Cypongo OU I'Antille, cc que d'aums avaien~ &j5 f i t , dicouvrit lcç ile5 ~iniricsincs ct hlkrnc unc

partic du concinenc, on n'cn prut poinr non pliis conclure 1 It;gnmancc Rc ccux qui n1ktcnt quc Colomb pút par ccttc roiicc

d&auvrir lcs rrrrrs rncrvcLllcuscs dont i1 p=rlair, car ia Grjt i cft qu'il nc lcs dkouvrit pas. O n insulte c t on amoindrit i a aicncc dc5 ~ o s r n ~ ~ a ~ h ~ ~ portiigals qui uLrcnt danz I'enrreprisc Froposic um chatLe o i i i ~ u s c pnur I'Ecat, n'olFrant aucuric gn- rrinhc dc succ&s ct % pciae Ctsblrc sirr qi ic lqueunw des iioin-

brcuscs c t rarnancques frintaisics &pandiics i ccttc ipoquc ti-

sur unc crrciir dc i a vieille irudicion cosniographiquc. L'a~gu- mcnt i I'aidc duqucl on accux ces snvanrs non-srr~lcmcnt rfi injultc mais i 1 pmuvc lc contnire de co qu'il tenu dc prnuvcr :

CoIon~b nc dicauvtit pas s t qu'il m i i r promis dc dócouvrrc c t

sa xicncc n'itait pas 5i p n d c puirqu'il souwnait. cncorc aprks

IJ dCcciivcrw, 711'11 nvait trouvi Ir Cyp~ngo ou siippnsait ovoir

dicoirvcrt lcr cotcs dc 1'Asic ou de L'Inde; puisqrr'il ignorait Ic

p'olongcmcnt dii cnn tincnt amiricliin, piiisque, rcvcnant dcs

Antillcc ct ~ b o r d ~ n t aux Asores o; i1 avaic vEcu. i1 avouc quc cc

nc f i i t qiic lc lcndcrnin q~' i l siir pti'il avair abordi i l'ilr Sarntc

M.~rie r) ; cnFin sa uLcncc nPEwir pis si dévelop@c ~i i isqac

1 kr8mc Girnva 'Tarr3wnncs, Vir mdgnn ingcnro rt p r ~ d d r d e7u-

ciiiiomr commc Ic nornmaiçnc ses c i~ te in~ora ins, dic. d a n sa

i11,~: %III Altrc4.í d>v~rdbr19rnn ir dt a m a d a i lu Indiar i pura p a p r i Crifiehat Cuion qrrc r i cn Ia drclia amdi.

Libr. bc cMrnrí4 de Girru M d r i i n t t y Prdro d r ~Llrniemayor. & 14 Cum- p i c j c m & E~iIap (Ir1 Ol~ispa~ln rk Palr~~cia , - ,Yfi.an<t , rti.

8 8 . ..qw cn i d a * 1.3 sirdarlrr. villi<. v lugnrc~ rliirrile C:rthhit Colomo w ncacwcrç w k npawntr y l ]os iuyoi w Ic dcn buínaí pinxlír que no wsn incvitur. rLn diricros y quc K [C ~ P C ~ ~ L V I I mailrnamwntaí i 1~ p r c i ~ q U C dt

nrdiriairu ali; ~uvicreii. C;idwh rrd (C~mliiin) A r 2 rlc ILi iyo dr 149.-h'.i- L I U V ~ C ~ , . R. P I ~ I ! ~ , rtc,

Lc l nivipaceurs p n u g a k i í aun r bicn nioini chrr.. (34) F. <:ritom. ( f r a ~ . d'unt lrrtrc de sr,n l i r h M de ia V e t a : HiJ1 de!

d t d c . [pulil. B u f i ~ r n i i i : ~ ) ; J . d t 'I 'orrcj : Llrig. drr drrr. (Kcv Aprrrdd 11). ctc

casnrogrdpliic @ubl. Milan, i 8 svril I 556) uloutt. Ia terrr: nou-

vclleiiicnt dikouvrrte s'appelle /?JdId pircr quc Chriftophc L- Lornb. dc Ckno, &=r~nd inxitr i.t cusrnugrdpbt médiocrc, quaod

i1 obtint In pcrtniss;oti p u r dkuuvrir dcs tcrrcs cn 1492 f r 5

appela Indcs.. . r 5 ) i i .

11 n 'cst p3.5 jurtc non p lus dc porrçr, .uns prcuvcs, une iccusation dc m>uvaisc €01 contrcl Ics conçcillcrs portiigais, dans

Ie seu1 biic de r r l~ausscr 11 eloirc dc GIomh donc 1.1 bonne foi L 7

ne fur pas m c z grsndc piir I'obligcr h avoiicr oflicicllcment

qu' i l awic reçu des pilotes t>orEupls nu rnoins des indiccs sur I'txifienct d t ctrrts occidtntiles. fsit aui efi niiirni2 LiJr çoii

mntemprain t t ami, Lqç Casas. qui dit 1'avoir ;ipyris pat 1s papicís dc CoIomb mFmt r@); qui tit claircrnent donnE i cri- tcndrc par un aum dc wr concemparainr, Anmnio Gallo IXT), ct: qui c& cn wtrc acwW par de nornbreux árrivains d'unc

aucoIici ircécusable. Dc plus Ia bonnc foi dc Cdlomb m l'crn- pkha pas de ntgocier en m h tcmps avcc plus d'un gou- w n c m m t .

I1 n'cnuc lucilncrnçnt dms m a idics, Messiciirs, dc d& prócis Ic mir im dc Colomb glorifiC par Ia siicles cc c e p d a n t vi&inc pcndaht tant d'annici d'unc des plus i n j u h s cc des pliií audacicuscs rnyikificatioru quc I'hifioirc +se enrcgihr,

Ia rnyAF~cation : Arnériric Vrspucc; jc rie h i s qu'indiquer quel- qucç-um dcs ~ o i n t s sur Icsquclr p t s'iablir 13 dCltnsc dc

Jcan 11 rt dc x s i l l u h s conwillers i q u ~ Ia gQogriphie, 12

c~srnogta~hic ct ia navigaum doivcnt dc si nombreux setvicrs.

Pcrwnnc non plus hc prtndm cn mauvaix part que, r2unissant

dc$ f a i a dispcrsis, oribliis ou lur ris, jc m'cffarct dc conttibucr i cc qi ic l'on mndc aux nivigaccurs pftugais 13 y;ltr q ~ ; Icur

rsyicnc dane Ia gloirc dc 11 d k w v a t e du Nouvmu-Mvipndc.

Page 21: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Colornb vjnt i L1sbnrine, p a i . ~ i ~ ~ l , vrrs 1470 r). Ir,ing

Wnshitigtnn, ;iypuyC s i i r Zuric;~, p~ tk d'un Columbo ou C+ lombo rr4qmlrnl gi.rio~sri qui candiiis~t le mi dc 1'0rniga:;il (A!- pllonsc V) i i i s q u ' i Ia core rniridimale dc France. Gca indi-

cnrinn scrnlile Ilnttcr d'une part C ~ L L X qul iic pcuveric sc disyeii-

ser dc chcrctier .lrru grands hornmrs drs gin6aLoKics illuAres,

c n d+t dc 13 p q u c conjt;incc contcadiction drs faits; ri:

d'niitre p3rt CCLIX qtii s'cffment d'arcribucr i G l u n i b dis !e bmenii unc vocacion, unc radition ou iinc 4iicat;oii csscn-

ticbleiiicnt maririme. Lc lait r A pcut-Ccre en i ~ i i - r n h irir~gni-

fiarir, i1 cnnvienc rnutcfois de le cortiger dans l t s h1opraphic5

du cCl;lhrc navrptcur. L c roi dc Pnrtugal, Alphonse V. pnrr~t de Licbnnnç eii 30At 1476 pour Ic rnidi de la Fraricc. a i 11 arriva

avrx iinc escndrc pomigaisc de .&c navIm portant 2 . 2 ~

homnics d'iquipagc. Beraiite bit quc ie f ~ t cc voyag ar.cr

l ' c~adrc du vice-nrnir.11 Coulon. mair Bjrantc mnfond lcs faits. &don i tai t iin cfGbw corsairc frdnpis qui a v i e rcndu qucl-

que5 sewicc5 au ['ortugal ec x muvaic dans In baic dc L 3 p 5

quand l'cwadtr d'Alphonse V y rcliclia. Sachanc Ics rcpprrs

dlamrriE c t d'alliance qui cx ihIcnt encre Ic mi de 1)omiipl cc b u i s XI, Coulon vinç priscnrcr mn tcimplImcnt i Alphonsc V qui it w t fort bien non-x~ilcrncnt paxe ¶u'il était françar~

mais encorc p a r e qu'd araic sidf 5 fairt: Icvcr Ic sikgc quc Ics C~f i i l lans ct lcs Maurcs avaicnt m1s dcvanr Ccuta raa}. Lcs Gi- nois dc nohlc cxcra ion qui vcnaicnc s'irablir cn Portugal s'erii- prcwrcnt de prouvcr Irrir origine dtvanr le gOUVCrncriitht, ec se munisi icnt de diplomes B cct igard. fait qui pcut I t tc dE- m r i n k p r l'cxcmple dc ciombrciix Ginois c t aiicres cwitçmpo-

r i n s bc Colornh qui s'établirenr dans lcs iks nouvellement dí - COUV~C~ES {'v. Non-wulcment Ics Colomb (BartliClcmy ct Chns-

.. - (g#) R Pinilla: Cdnn rn L'alr ( A ' i i . 0red.J ($Ii) i!. dc llinn: Cbton. dslrry D. At l . V; Yc. de Sant., Qad. t l c m -

dar Rcl. pi. 111. (qoj Fruc'trrnw. Cardcim, H. H. dc Nomtnh+, crr.

papht) nc prircnt jamais ces diplmes mais encotc 11s v&urcnr

niades%rncnt 311 milycn dç Icur i i idiif inc de, cattcs rnsr~riiiirs.

fous Icr chron~qriciirs s'nccordcnt i Icr rcgardcr coiiitnt de tri.s hunihlc cnnditinn. Ctic arrtrc nsscttinn tion moirir ùbzurc ci.1

cellc qiii Pr;t~nd qiie Criloiiib a v i t fait naufrage sur Ics ciicc~ dc I)nrtrignl ;i 13 skiitc d'riii cornh.1~ naval siir çes memcs c h c s cnuc GCnois ct Viniticiis, r n 1485. G que l'on ait 1 I'ig,ird de ccttc annk 1485, c'cst quc dcs Franpis, fraisant pcut-2trc

p t t i c dr I ' r ~ ~ ~ d r r dc (30~1loh, attaquircnt er prircnt, pris du citp St. Viiicenr, qiiatrt gal&tcs dr V c n i . ~ qtii se rcndsicnt

avcc dc fortes cargaisons dans Ia Fladrm, cc dant Ics capi- t r i n c ~ Iiirciic j t k s i Cxscars r'). I1 y nvait beamup dç tçmps

qiic RarthClcmy Gilornb icait d i j i Ccnblt i Lisbnnt o; il cxcr- çnit S Q ~ induhic dr.~ carecs matitima .i iaquclle i1 int&rc.rsa

nu inicia sah fdrc Chihphe. Antonio Callo. conmmporain. ai- hme posicircmcnt que I'Gfbenct dii m o d e appcli India criie

s ' i t l i t pas révil& à Colomb par scs prnpm &ditaGons mais

@c i mn frirc BatthClmy Colornb Icquel avait lu;-mime

cmçu lo pssibiliE d'rinc navigation dans I'aucfi. en rnatqumc

siir 1fi mappc-mondes qu'il dessinit à Liabannc potir gqncr

sa vi,, Li dicoeivcrm porhigaises fias ail dtB de Mina c?). C'clt ce inêmc Baitl i~lemy qui sc rcnd plus tlrA cri Anglctcrrr

pniir y r o p c r , pric-Euc pur 1i scconde fo i , Ic prujçt dc Co- lomb ct qui y publie en r& 13 prcmièrc Mnpp.~niund; qii i y p r t ~ t cr q ~ i ' i l d ;dia 1 Hcnri VI1 r). Garihay dit quc Ics Roi5 Gthoiiclucs Ie riomrnkrtnt Adriantado en r k o r n ~ n j c dc cc q~'i i nv.~it contribui sudrit et ~ p ~ l r , aii voyage dc 13 dicou- vcrtc ('I).

( + r ] H. de Prm: C h n . &bcy D. foi0 11: VK. dc San~. : Q m d . rliia. erc. {4') Loio t i t . (41) 6 ~ . *ido. Ciarke, H i ã . fim. &r v v . m, (44) Reys * uri h e r m a ~ w w o I!iinrrln Rarrhdmie 61m quc cn

viagr y to dr rnaí a e110 r a r n m uuia .,,ir, y dc~px~8 mbijrrb muchq hiricri>n Adelm~ldri.~ Comp. kji. da h C h r n n em. -Yid. Gdlh; Da N í a . CoL - L n a r c p . Ann dr Cru

Page 22: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Q u e l k q r i ' i i t ttt tiianrnoins 1';pquc dc l ' a t r i ~ E ~ dc CO- lonib cn Purtugsl, i1 ÇA çcrt;iiti quc Ir iiiouvcmcnt i n a r ~ t l r n r rc Lsesprit dc dócouvcrtc inauFtulE par kolc de Saycs y i m l t dCji for[ ~ V ~ I I E ~ , et quc lu prcmi t rc r diiEiculks. soir par rjpport i lu rerrcur qu'ihtyiraienc Ics nicrs ioinbines. suit p.ir rapport a& rnoycns dc niuiL:dtioii y ítairht dij3 vo*ru-ues. L)~J; cn 1336 iious i v ~ o n s fait w u t e lusqu'sux Can3r;cs; nous avions

d;criuvtrr l'orra Santo, Madkrc ec les Açores. Dcnrr Ftrnaiidcs n v a ~ t pous& jusqutau Gnégal (rqj9 ou 14+): Ia 6 r n p a y i i r c dc L y r . y u r Ia dkouvbtc d t nouvcllcs temes. s ' i ta i t urgi- iiikt: Vicenu Dias, oymt Gdamo~to i hd de sa catartlle nvaic dCpask l~e Sinigzl vcrs k sud ct avcc Anmint de Nola il ara i c dicouvcrt Ia Gfimbie qui, ru dire d n hihlonens. Calt Ir pays cluc I'infanc D. Hcnri leur avait ordonnc' de découvrir; Conçala dc Cintta avaic pussé plu Loin que It Rio de Oum ( r g 5 - G. dc Goncin t ra , de OKC!~W); l'archipci da Cap-Vcrt krart reconnu a ~ n s i que Rio Grande, üéji tn 1447 dc nem- brcur navircs du roynume et du iks & M d è r e se r ~ u n i s ~ c n t

stir ce dcrnlcr pmnt; Mina itait découvcrcc, Anno Korn PUSSI,

(1471) Ic Congo l'itaic tn I& (*}, En un mot, p r démnn- rrer l'accr~riisscmcnt de 13 n ~ v i ~ a t i o n ct dcr d h v e r t e s p w

[45) hzunca. R , r4 P~N, Br.cn&. Birrm. D. & &S. Silva. I: Lusitano, Alvarci, Cnhnhbdi, Galvão, Lu C-, k m . Frru c k u r i , A y n du Calri (ihrog. Brs) . I. 1. ds &h M W : M. pita 1 bnQ dlr udu I ~ I S C . : R. Jo~ Tinta. Triplo, M. Corr t r , Walcknaer. Prraçnrt, HiiiiibLdr. M-Brun, Uitkf. Mijm, );. F. dc S Lròc QuihtcUa. F. Dihi~. Vic. de Saht. t r c , ta.

Et vuiU mmnient qlre lq i r ís i m v a i í rcspeãmlileí hiriuaünt I ' h h . Gni- pwrvi, &t d a s 1.Hid. l l t t . 6.1d1:

m..,Ier Parcupir qui duu i.? quinzihnis (~Üclc) rrmli!irciit rnrpiril pnr Ic *NC &r déwii*çrtçs, r-rmr p o m , cvwt i l un ;brrsiirr (Todrrnelli) 8t pai<: LOYP;IAICNT OU +161 pour gndc mn I ~ l i r n (Culomb) .

CcB piCùrCmcnr Ic c o n u ~ r c qui wrirr Ir vCrrk. G hs fur p s 5t1 ~ i v m t ler conxilr dc T m t i c l l i yuc Ic r Pomigiii dbouvrirrnr I'lnds, er lb otit h- uen bcarrwp de nouwlks tcmr antirieuremcnt i *i ~dtrndu rnnsãlr.

C'& biin dr Cdmiib qu'm pcut dite qu'il &r ia hm+i p u r m$s. uun w pludr pour guicks. Guigueiii d m c lc d i ~ : . . .-11s s'Ct7blirrnt (CPlo~iib sc mh frSrc) piiu ileux ii Lihbmrm pu Ch-be w maM. Bn ob~#r-wnr lar csrrsr giugreph iq~r r dr Ivn #i cn i roum: 41

J a

Page 23: Questões Histórico-Coloniais vol. I

p-cnc p m ~ k i ~ c s l i1 su f í in de rappclcr que quaod Gdr- rndfio, le premirr V i n i r i c n qui dipassa 1r d i m i t de Gibraltar vas l e sud, i ce qut dir hl;irco Darbarn ('9, ctma au 5mice du P m g l l , i i l a che d 7 A i r i q u c avaIt bgj3 ir; t xp lo& ilisqu'au d c l i du c;ip b g a r l o r txc lus ivr rncnc par les l'ortliSai5, c t mExt plrrs l o i t i que Sierra Lcanc, cc qiic 51 canvtlles pxtugaises sraienr r l i j i , j usqu ' i ll;innEc 14.46, explori: toucet cct tc c&te d6- muvcrte par 6~ des pr~nc-~p;iux n a i r i g ~ t c i i r s prrugais ("). Si I'nqrot;ibe. les t d i l r s dr dicl inair inn mt3it.e ec a l i r r e s yrugr;s ne

s ' i ta ient yas cricurr rriiis;s, cnnlrnc Ic xrpyosent qlrcIqurs-uns,

il e i t tiors de durrtr qu ' i ls i t a l c n t d i J i i 13 veil lr bt: st: produirc;

TA~!c q n ~ f i r ~ t ~ i g ~ t c ~ t ~ p w h f i ~ r ~ /a>rm+n~ de i r u r s v v y q r r . i1 cançiir I t s ~iiriiiii-1.r. i d k i d t l a i1Ecuuvttic..

vii ia; bisogiaiu - &i r r n 3;ivmt - ~ q u d hisc-gni awitai i 6 Piirbigh:hrri.. . dcl c o i i ~ ~ y l i n AI T'i iwitu:l l i? { L m p i l l a r . Sagp~a. r. 2. cii. T i r a h > z h i , Storir d t f h &:i. i

0 i 1 r l o r ~ r r;ipplcr qlic I c l i n ~ l ~ c a r i o ~ r x clc Tiirmwlli i t r i e n t bai ics sur l e i . . \ . i rya~c\ rlr: l f a r ca Paoio. h ci:+l,ic iiainig;rtcrir r t x c d t j i connu rn I b r r u g d . i:iirr;r:ii. l i- <l i t li. !c Vir. dc Si i i ia icr i i . Ir: ~ i r j ncc L). Pedra. rluc de C;orinlir~, Glr r111 riii Jran i .cr , quk BPIIT v i l i t i I'CJrirrat rt rcqu dei marque i d ' cb i l i i t r l t i r i i l tan r!(. Bdbylonc er d 'A~ lar i ta i Ir, r l i i i ;iv;iir la i t UM i r d e prataiidc dci ~.la!!iqliis p ~ c s 71 l ~ t i r a ~ , c t cntt i i r - i ia i t t i n r r h r i ~ ~ i s i n c i n i t ~ avtc A i i hv P111it:tn r r JVCC

d'rurrcs sap;rrara. rali l*irí; i I Lirbonnc u ~ i ~ x t m ~ i l ~ i i c rtci vnl;mFr de Marca I'adri do111 (;I) 111; L L ~ ~ L L I ~ rait h8ir~inin~;c i \rcii i .<~. LJii a i i : i ~ i i i i i k .i ~ i s l m n n c , c11 I jnz. *:I [ i n r r i ~ ~ i i $ , Ir\ ii.iivrc5 ~ l r s cc l ih rc i i ' i lyaFrrrF Mrrm P ~ o l o . Nico! i r d r I : i * i i t r

[Vkriiiir:r:)> I - t Girolomo rlc Sal110 S~cta i i r i [Ck i i i i i ) , r1 iI c41 Ji1 ~LLII.$ Ia lirir. & JJ ~ r ; i t i i i ~ ~ i u ] i :

:.I 110 r c n i p quc l in Itir;iricr dom Prdro dc glirririia i::i-tniiria. iiossa r p <hsan<r A Vciicza. h. d c p r i i ilah ~ r a n d e s fcilis t t~,i i>rar y i i r Ihr I i i~;irn lcir;is p r t h !t.'~rrrl;rhA qb r r& r ir n r i i r r rv;r05 rr f t tnr ciit i i i i ]*ir tici inGnr:r.rr. i&t f i f tcrrrrrnm r x R'#~I& p ~ r x n : ~ ho i i m w d? :LJdr;n Pawb g w rc rrg?rxr prr t B r p j r d r x - ,$TM (1: J r r c r c nr rdd~ p l l v mund.~; r111 qi1.11 l iu ru d i ~ c q i u c515 l i a 1'11rrt: 4 i n

1'11::~1iir, \iiI>rc r ~ l a ouu i dizer m f l a i i ~ i x x ; ~ C i t la ic q t i t hu prz l rn r i > ~ o '~'rw- ~ i f i m : r : ~ ~ t n o f i r ~ ~ - o w d i d o ~ i ~ i t m dnnrt.< na rocrT do ><,r ~ h c r o r ~ : ~ I-

5nriirc Jnir rrtrrix. ~ p p f i jiro;:r.; A. R. do:. Satitrkr, {~Slcrn. r& A<&.); lZ;niii<.nn. CIC.

<.$i] %iirl.r; n c i vrbqci % % ir drllir srrip dc A. rl.: <:ad6mdto. C:'r.-l C., 6.1 Moika, rnknc. qii 'cn di;: : F:~-ii;:o i 0 A l i i i i r c dc cs. rli h los tn d a t a f i r i inv r h c bclla nah i l i~ i i l ra r r i t t i

(?i b-riir;ia nii 51, iiiroi, a IIJI,L~BIL' 1 1 L113i t M ta i r v f i l r r i 11n1 <~IC[IO ili <;iIiraItc~ra, ver*> 1,. PAI [L ;li riir.,,; <!i. . .*

m:.. 11i J i r ~ ~ c r ,#. i o co I ~ A MoYo - l l m . - iiumr t~ io , vai. I. . ' r

Page 24: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 25: Questões Histórico-Coloniais vol. I

tin Beha;n a€€icrnsic, i Fayal, avant Ia dócouvertt dcs Indcç de Castillc, rtqu';iu sud-tfi dc cctte ille se trouvaic un p~ys rnu-. vcillcuxii er ajaute quc ce même Marnn avalt d&dé les roi5 dc Potnigal 1 envuycr quclqucs mpCdinons dc dCcouverw dahs cct- te d i rd ion ('3. 11 n'exific aucun indice fiiwnt mire que le gouverncmcnt portugir cUt eIEecêivernent Lit parnr ccs cxpCdi- rim5 mais on voit qu'dlm furcnc rcntks wius l'impulsion ct 1 chargc des particuliers avant m h c Ia hidcnce de Behain P Faval. M~rtin Bchain Bwusa cri r& Ir fillc du danaturc dc Faysl, i! psbt cn 1491 POUC N u r e r n h ec, cn 1495, i1 y com- p s a Ic cilkbte G I P ~ c sur l q u c l i1 indique I'AnfiG ou Sctc Ct dudcs. k Gpanp, ecc. G fut au rnilicu de cc mouvmcnt cx- trawdinairr ct de ces exrraacdinairc. idíes quc paruc Colomb, imbu h - m h de Ia cosrnograpliplic traditionelle c t de rlcit., plus. . -

ou rnoins mmancsqum de voyagcs avcntureux et dc pzys incon- nus er liv& en o u m par nkessici ou par vocation 1. vlc mari- timc. I1 se maria i Lisbonnc, suivant 1cs biographes ou à Ma- dktc, SI 1'0n eii croir Irs clroniqiies Je c r m iIc (''). nvcc D. Fi- lippn Mnniz de Mella, fllle de LJ3nh;lcrny I'erestrello, proba- blrmcnt db.; mort i ccnr + q u e (ec non BlrcliClcmv Magnis dc Percltrcllo, coinme d;t Roselly dc Lorgi~cs} et dc aJ .-onde

frmmc Ilnhclle hlonir. Pcrc~trelio rít unc transfor~iiation aor- rupLrc dri noni i~it.ll;rn Bdridro: on lc trouue &ri[ I)nlc<ko, Pa- le<trelln, i t c , Iw) BarthCIcmy dexehdait d'rtn Lointiard nnnirné

B a l r h , I'.~lcsTro ou Parcjtrcllu q u ; G t i ~ c ircnii en Porruga1 pen- dnric Iç rigiie de J ç ~ n i e= cc qiii ;riant jii<tiGé Je Ia noblcrsc de son uripnc ;i\;nit ob~er iu un blasoii r3. R.~rtI~Elcin~ avait E31t pirrir dc Ia maisoii de I'inhnc U. l r an , 11 auir pas>é cnsuiix dans çrllc dc I'iiifaric U. Hcnri ; 11 frit Ic cornpznon dc Zarco. er rlc T c i r k k Vaz qiii ;ir-ricnt d;couvcrc ct pcuylç Porco Saiim

(5f3 ,,71t,f m ! ~ l * (77) IniCtiiiu>ii, Niiriinh;i, ,!sony. , fnn do Pa'oiro Santo, MSS ( 5 9 ) h H iI'Arrredo: no]. EfmAmnis. &qj H. H. de Soronhn, Ft~iftuuro, CCE.

cc Madere, et i1 avait rçcu dtfinit ivmmt le puvçmemcnt (do- nirbrid) de la prenii;trc de =C$ iles 1e I~ novemk 1 4 c?. Au moycn dc c c t ~ unlon Glomb cncra cn rapport avac diffi- rences fam~llcr: d'avcntlrricrs cc d t navigaaurs célèbrcs; lei Tci- xeira, lcs Correia, c~c. , er ii 5~ fixa p u r qudque ttmps à Ma&- w uh, comnie Ie dit Lar &C. on mcvait de frLqucntcs nouvel- les dcx rtceiites dkouvetecs (dT) et da& partlrnr, $a+ d a docunicots dc l';pque, dcs cxpéditionr de découvercc. Suivant Ia chroniqtrc cohfirmEr par qutlques árrivains e t uim suam par L i s Cnsas qui av3it en sa psseision les papicrs & G I o ~ l b et qui ~ ' E l n i r r e n a i g n i ~ u p r k de D. D i ~ g ú mn hls. Cúlomb awit h c mn pro f~c dcs cartes ct dcs r ~ p p de son difunt bcau-p?ze R. Siiiwiit rncnre Ie tEtnoLgnagc dc son fils, i1 naviga longeemp5 avcc les I)ortuga;s, reprdC qu'i1 &t &i% comrnc Partugais (83. II sc reridit i la c8te dc Mina ct derncura au* A-. I1 ttt à rcmsrqrrcr quc Ia vetirc dc Barthélcmy krcJttcliw avait d u Ic wilverncmcnt de P m Santo b un auuc de B m d r c s . &E-

~ 0

brc auenrrrricr nornnié Picrrç Correia da Cunhi, cauitaine dana- t i r e de 1'21c Graciosa (Mj. Au sujtt dc cc Picm & m i a dn Cixnha. on dit qu'il av i r c m u n i q u i % son L u - & t e avoir apcrçii une terrc incaniiut ou ¶u'il Iui avait h n i quclques au-

(h) M m . nobre a m p c s ugmrata da En. Ecd. w Ilbd L Md.

.dr,w lU.7.S (LI) ,,... iwqurntcr numas it t m n uda dia de Iw dcrrubrimunw que &

nrmn w haviari y ritu parrcs m a d c # I m d o y @cprio.ir L L d, Chni lnhl Coloo B E r p ~ s y tl prima trincipe g ~ i r*w c! BsjruMmmro dg

dr c t l e grsodc o r h . u - Vid. C3110, r. c.. F. & h b . Gomw, c*. (hx) Lal Caris, Iib. I. ai. Viç k k n t . , Navmcc. Hifi. gcn dp Voy. ew. mml'oi ncsh d l i a quc t r a i& pm mLguris tempar o p n d c Giiùniri 6brnb,

xi iioi.er Aqlli conrrihlu martinwiiv c w . D. tilipp, f~lhn do m c k n d o Bar. ihnlonicu 1'in.flrtllri. p w i m h h i t a r i o . c hcibindo do sru mcano iop LU

in.an~iscripiris de%. c & ouum nnvcgsnm F u g u e w dclltr o d e r i d o Inbmbri timu ri. yincipios p r a a grsndc dcrc&tta & ncwa mundo um n qud i n ~ ~ i ~ w t ~ l i , m o xu norne.i A n w da ilhr do Porto $dhru. MdS. crL h v c * i ; nM. rur FruCfuum.

(63) L. <.-L31 C=.- MSS. nt c t c 164) > r u c t ~ w ~ Q & m . Nqranha, eu.

3 7

Page 26: Questões Histórico-Coloniais vol. I

tws indicanons t63. Nms rappcllmns Cgalemenr quc Co lomb : w ~ t I 'aíni de Msmn de Rchain a u i avait I'idie dc I'cxiitencc - - ~ - ~

dc cerres wc~dcnulcr ainsi q i r e nous I'auons d+ dic: quc Mar- t i n avait épusé urie fillc dc Jeli H u e r ~ r ou dc Jox d'Ultra com- me on I'nppcllc th l'ortiigal, quc cc donataire dr Klc de F a y d

s'allia i ta Larnillc dc G r m a l de Tereira c6). fmille dans Ia-.

qi ic l l c ainsi qu'on l c verra ~ l u s loin. w b l a i t cxistrr la tradicion

Je Ia dCcourene dc laTcrtc Nilsuvellc (5') (AmEtiquc du Nord).

N o u s rnppcLlaons encorc qu'aux Açmcs auui bieii qu'l Ma d k on se prGoccupait de I'cxiShnce d ' unc e r r e t g n o r k t r pl&e en dehm dc la l ignc suivic par les dkouvcras at'ricaines;

circanstance qui c& prouvéc par La donat ion faite lc n r Juin r473 à Ruy GonFalues da Carnara, f i ls du d k o u v ~ u ~ de Ma- d k , de roi i te ;lc que lui ou x s capitaincs pourraicnt muvcc non ati dcli du Cap Vcrt (da), par une aum donat ion du 30 mar5 1484 f i t e i D o m i n g u e do Arco, dc Madiirc, d 'unc i l c

qu'i l dcvlit d k o w r i r iBB); p~r Ia donotion faite c n i+% h Dul r i io . dc Tctctrra. c t Jczn Aiphon~. dc Madkrc, ctc. Colomb v i v m i Madhrc rr niix t h r e s e t c n rauwn avcc les aventu-

. L

riers prtugaI5. i i ' iynrirait c e r ~ ~ i n c m e n t pas ccs pni;ers et ccs

renrncivcs. L ' on voit que les indicatioiis quc Caluinb avalr . .

TrcIIcs ntC:tdfrnr nas si 1nsietiIfi.lntcs ct si f;ibulrurcs au'o~i vcut L

le Fnirc croiw. I.es b i o p y l i c ~ wnt cibtigEs d'avuuçr qiie Co- Iomb avaic reçii ces l nd i c~ t i u i i s dc san liç~ii-licrc Piem Crmcia,

d'uii ccrcain Mnr t ; n Vicentt. d'riii no~nri i l . Anto inc de I.cmc,

de Viccntc Vias, ccc. r?. 01, r x r i n t c dç l'iln dc ces dcrnLcrs

(651 I kn.: fiv Walh; cts. (65) Corrlsim. Manm dc Limm; h m dc Pori. .US.T., rK

(67; 1' 11 dc ecru Icctre. (13) Aícli. my. dc Lirbonnc. - J dc T v m ~ U?iR. Wv. 4.4. 11).

[,I ( j ~ ) 'Pur muchas m=ncr= dabi Dim caussr i i7 ChriRnval Cnlul. para

c c p r c n d c r trn brio hirani; ikiiihr dc lar ryoocr, que rc han tcicnrlii, q u t IC Ijmvicron t u w ~.slx~icnciar mimy ~niliililcx p r q u c hablando ron bomhrrr 9.r o a i e p b d n 10, Ji.rrr3 dc Ocridcora. riprc~laicnii a h ular dc foi A~or r~ . Ir

qu'il avaLt assuri i Colornb qu 'en hkn t voile ver5 I'Occidçnt ii avaic aperçti rmis ilçs aux drriiiQcs Iimircs dr 1'Iiorimn. Gt

A n t o i ~ i e de Le ine dont les hingraplies dc Co lo inb se bori~cnt à t r la tç t 1ç rnatiagc :cà M&re, f t a ~ t Eils d'iin hnmmc reirinrqiin-

blc dtnrigLnc I larnmdc, Martin Lcmr, qui alia c n 1483 s*;tnlilir

à Mad;tr sou5 l a rccoinrnand;irion s y k i a l e d'iin i n f ~ n r ~CI I I -

gais. An to inc dc Lcmc waic $pt isC Catherir ie dc Barros, deç-

alirmb Mahn Viscnrr que hdlindnx~ riii i ~ z yiiirmicnrsr i rinrliirlira lcguis al pinirnre, de al c i i b de San Viccnw, rumo un y ç r l , i ~ ~ ~ rlc madrrir Ialirado por artif:rio, i i 10 q~ x imhqah no cml Ii~crm, de Ln ~ U A I i p r h a , ~ ~ vc~ i~ id* muchos dia5 ponintc, ioiainaba que ~qii.! p ! o vcnia r l r í l~una ~rle. l'cdm Currca caia& mn vnr h~rt i id ir de 1s n i r i p i le U ÇhridiiluI. lc ctnrlir8 guc

c. Id i<* dt Parno Ssnln, hiliia visto wtro niadtro. uínido siirr lar mirmrir iicnw* i Iabrado dc li minmr {milir. i qw tambicn v i I Canis mcii gciui~r, que rri cirlr <anulo pudann rilicr rreh qunibrcr k ~ L L I 1 U Chriit<lval dilo h : l ~ t ui& dirmpr th m i m o a! Rd d~ Furtugsl. habhrrdo cn a d h mdlrne

i ~ U C LCRM e h NM i r* med6 monrar. 115 quibs jiirp hawr ~ i d n tiaillu con rb rrnpttu Jc í1 vienw de Ia Mar. p u u cn radar nrdtr.:. p i m s de Eirroli. rijo r r whii quc 13s IIUYICSE xrnejanw~, r linda bale i rRa cictuin que Prw Lnnico, r n çh lihin Cap. 17 rk su cnsinographa d ~ e q w rc hallnii c n 11 11.dla uqwll~a cana% Ali mirme Ir ~crtrn+db~d wnn~j de LII j 6 h de i,,, A~TCI. qiic vrntindo priicorti rectos L norue* ~ r r i a Ia Mer ~ l ~ n i i r piim i loi Iicclialin rrr b miia dc k Gimiora i dd F d 7 d iiio los habrcde cn ni i ip j i í p ~ r t zlc aqiullas idas. En L riL L Flmí, hsdd !a M a r ch m c r p dc houiùlcr crriicrrus que moltm*bui wnír Inr cnris mtii ~nchr r i de ocm geRo rliu: utncn I r i i cliiíljanoí Otre vcz sc vieron & s canoas 6 rlmidii i mi cnrs mm.da;a q r r t

parriiirlii dc rna i otri ;¶Ia Im díbio rk híchar Ir Lucjça dcl v ü n t o i m n riiiiir.. r liuiidcn uiriirmn a p r d r d br A ~ p r r ~ . A ~ t u h i u h m t . iasdo en & rrh .i< ia .U~.irw mrtiliai quc hevicndo wrndo mn m casavclla bucn trwho a1 pnirnri: [c havia pamirlii dc ver trcl d a s ccrçi dt A i d e ~ndaba. i cn lar irldr dc 1.8 Giincra. díl Hicrin i da h Aprcs. rnushnr ~liirnal*an quc ucisn cada ano algiiiia* r s l a i iria li pam dc pnientr. I c$?. kcir P, Çhri:hal quc l i n l t a wr Lir irlai que rrsh Plriiin to cl Iibm a cap, pl dr su hatiird HiAotia, qiic i c i a Ia prrc rkl wptcntnrm racah Ia Mar algiimi arlxbls*rr di: L. Tjetra r l u ~ fx.iiicn tan graiider rai<rs q ~ i t [Os IICYI com b . 1 ~ 6 wlm CI ~hqbi 1 d ~ ~ l c lrirrr [rdrccian irln6. ri- vrcino d c fd UP d b 1. Mdtdcra. íl ano de 1 4 8 ~ pldid a1 rn r l r I'urrrtgal l i~ i is ra p i a i r 1 Jcrcubnr ckna 'iicrru, quc luriba guc wia cadr aiin i rjcrnpre rt: viia rnancra, cennord~du coa lol de h v b da {oi A ~ w r r ; i dr zqrii rucrdiú que cn lar c = r t i s rk marcar a n r i p i ~ n rc p ~ i i i ~ i , ~ ~ ai.

gunaí irlaí prw qiiçllcr inafc-S. fipeialrnnrc ia ula gne dcrian dr Anitlra,.. i quc cn rirrnrn dcl intanrr D. kmrigua dc Pari-gal rah crirrnenb wrnó v n rrr*iQ qiu baha ~ a 6 d o d c I'orrugal. i no par6 b r f h dar rn h i h . pcro que 10s msri- iiciiir rtniicndo qcic Icl quemauri c1 naviu i h dcriivusr+ii rc Lrilncron ri

Piiri~knl n:rii alígrci runfmndo d c r c r i b i ~ mmtrr.edrr dc! ~ l r f d i t r ~ . c] qiirl 10s

.p 9

Page 27: Questões Histórico-Coloniais vol. I

ccndanrr dcs prirniers hal~r.~rrts dc Madt rc r'). Cc VIccntt Dias, y i , d'aptèi Herrern, parair si c o n v ~ ~ n c u dc l'cxislcncc d'iinc ccrrc accidcnc;ilr. fu t un l-iadi r i a v r g a t c i i r : il prit prrt i Ia gnndc cip6d;tion dc Lnnccrocc; ;1 cutidiiisit Cadaiiiosto ;iu dcl.; dii SCncgaI. ct: d'sprts iine Iettrc dii rui dç Gf i i l l r aii

roi de: I'artiignl, AIp1mnrc V, de 15 rnii 1451, 11 fit 12 cuutsr dnns Ies Cnmiries nvcc qiiclques natutcls dç I 'Algi~wc, dc LI.+ Loririr et de Madcrc. I1 cxiiit: cncorc à l'ilc dr .Lladirc rinc u ~ d ~ t i u r i d'nprks laqiir l lc Culurnb aurair risidi: i F u n c h ~ l , ninçi

que d'~rlleurs I'msurç suri L l s , ct y arirair pendsnr i in ccrtnIn ttmvs m r n f 53 v;r rn drcrranc des carres in~ririmes ec en

I O c l

rrcurillnnt dcs r ~ n s c i ~ n r i n r n t r rur ler; dkcouvertes prrug~ises . cornrnc san Erirc Lc fit 5 Lishni~ne. ce qui se rmiive d'nccord

avec les r a p p r t s dc Las Casas, dc Gallo ri d'aiimç En 1862 je pus cncorc y voir 13 maisou que I'on d ~ r a i t nvair é d Li~bicEe por Colomb er qui wai t cn dfee muc le =ar& de 1'Cpyuc. M o i i uvant ami le Dr. Alvaro R . d 'Amedo r') qui ris& dans rrttc ilc affirinc que Ia maisan e x i h encorc. Ellc cfi rituic dnns l'iinc dc, $us ancicnna ws de Funchal, qui a d;;i d6critc par Fmft~im. la Rue da Eameraldo r'!: , I oii iippcle Ia ninison dc grsnsi do p o p , dle sert de rnap in uii greriier c t xppzrticnt au conte de GNalhal. Wndmuit a y m t éptd ci 1s dc.scriytion de FruStuoxi tr h ce que Ia maisan s'eit <un>cm;c c i i ln psscssion d c cctte h I U c jusqu'i cc jciur. mni voulnLr nicr que Cofornb l'ait habitée, jl;nclinc B m i r e qu'elle &Ir Ia risidencc dc Jcan Esmctalda, Gmis, suivant Fmttuosi3, Fl~mnnrl , silic..int d'autres, quI v i m s'établir à Madae en r&.

maltrjrb por I i d v r r u : uphido 3in mar r q u l l l i Inr n ~ a l l d i i tnilwcr. [ r e l i q i i c c1 nincrc Jn, rri4r;rirmr no 10 DsJmli hacer i s í l i r l i i b ~k r1 tc i i i l i tiiLricd lira* Ir,i- wicron.. . i r lc r i i r Disi. tsilmn (iorciigiJi. ucrrnn da Tnuicl, vinimdo de Gnrnbu r s r1 par=:= db. Id idh ilc I A .1fadtra, rli lo qi ie L pareci6 r'n vcr >na irla quc mii$Lat>a Jrr vrrdadera I i c i r . i ?*r *I=,rrib*o r1 srcrr~o i vo ms*rniior ~ c n u c A , 1.3 AJIII;~, á qu:eii ~ r r r i i x l : < j q71r a r n i a ~ pnn c1 deicubrinilciiti i: i q w c hscrda

brencia drl rey B r f 'oriup1 ir. srnbib rrcauda a Tranciwo dc C.,çdii=. hrriiiino Llcl i n r i u d c r psrd qlic iriiiixc vrra mio r n Srwld i Ia c i i r rcpsç :i Yir.ciite D l i i , ~ x m * t,iirlnndosc Jcl ncAriciri no qiiiro. i balcvsridu 11 piluro i Ia Trrcrrir cori tI

srrnad;i de LHc~I d r Cafana. a r m i vn navbo. i ~;iliii 110s ii I~CI vcccs mas de t i c n t o i cantas I c ~ i i a i r ~ a m á r h l l d nada .c Hcprcid, LiI,, i - Drrrrip. ccc.

Lns Carar. Uarrrix, Nivnr r . , etc. C,iiclqucn tct ivair i i qiii, dnnl k u r enrhuiisiasrw pour Cdon i l l . liii ,uli]xisi,n.c

rin- iiili"r3:ndn cxtraiirrli i iairc o u plurür ii i lc R h d n r i o i ~ quc Ic r d i i r r <Ir 11 d c c o ~ ~ ~ ~ t t t ~ d~rn W t ~ ~ i w a t ~ - M o n d c lu; r t f u ~ c , ~ s i a y c n r J a i i ~ ~ i ~ ~ r 1 r i r I ' i ~ ~ ~ f m r t a ~ ~ ~ dc i c s i i i r l ic~t i rr i i r ilont ~ ~ W ~ Q U C ~ - U W ¶ rntir vo i f i rn icc i f i d r d r i ,lix:iiriicnrs er par dc rr:ir;ii i ií i . i i t i 1iiitoriqucí corrlmí r i r i Fruc I c i i arsurcr l i ~ ] r i i r l . i r i t !Icmr;i clL iiiir i i ittiritC dr:cusc qui ~~PLL~JA 1 rlei ~ O U L C C $ ~LII~II,II:II]IICS~ CI q u i "IIPYALII~ I i ir Irr Fkcr dcr si~.liimh ilii Gniri l der Liiilrr .. Hqntra fuc pii~ I ' f y>~~ i i t

qi17 Barros ~ L L L ~ I I ~ L I ~ lc Purtugal. C'c f l n < . c ra iwn que IL Yic. & 5 ~ ~ ~ u r r ~ t n r i i t qu'ii r c i c c n n i i d l r i j i i rqu ' i p r i s c n ~ i r i i n n c I 'un dcr [ ~ r c l l l l ~ I h , #Ir1 ~ I U I wnsciciicicrix r t dri p111i i m p x i a u ? I i i h i r i r n s csp~gni,lr. ci qiir H ~ ~ r n h l d r rc- cr inni ic qi ie I'aii:orici de wr Dcca i Ic~ t k ~ x , i i l CCCC ! t v i i i l i r r r n driiirr L i r ; r ~ w u . Sag nprif. drCir slorici r ',,*ir. ' p q . E".; I'~r9cciz. Hii! o! FrrA. r>pd Iwli.: . J / m r n ~ ~ l d t ~ .!~=m, C J I ~ . rur Ythn.: V,<. de I d n ~ . , .+h. h k r t ~ n v , ?Icd. phih . c1 ?VI . : br~r l . N, ,g

[7t] Kri-unha, FruAi~r i~r i , R. (Ir ..izcr.cdo. do i . snr Frnil.

40

I1 r12 tcnlps r~Exnmoins de iarlcr d'une suttc tradition ne Jtt p3s sciilernenr quc Cotomb auait recuulli dcs indkcs plus ou moins vagues suc Ic Nouvau-Monde mais qui assutc qu'ou lui o v . ~ i t dnnni 13 c1KC naurique ou; l'avait midi dans sa

. - iiar-iptcur 1 1 priarid dc Ia dkaiiverte. Jt nc fais p;is sllusioh i de ccrtaincs asserrions cjui p&tcndcnc que Ma& B e k n ~11rai t lc prcmicr iiidiqui I'AmCtiquc, y a u t i t fait un v o y ~ p 7') nu quç Colornb x sscnit scrvi d'unt dc rr carm c r o ~ i v i c i Mdirc p u r c f f d u e r 63 découverte c?. La uadicion daiir ]c patlc cfi crlIcsi: un n+re dCsamparé par ntic am-

(72) Gpllii, Lar Cdras, G m s r i . H r r r e r 4 &i, Canbny. FruQumv, rtc. -.ViiI. ii* 6x. c!. 64, M, 7 t i c h i

173) Bri. rt nor. siir Fruthimo. (741 " L v o n k m roi outra q u irhc d'tsb primcira dos Mercadort i c

i~ ch~ma rk João I;srnrrsldo p~ cllc t t r ali a e u apscnto m i ~ g o rnuiro rico, com caiar dc dois sobrador e p i k s de mrtmom h u ]anelar e cm cima wus cir idar ciirri u i u i r u frcscrinr. E LU m a l n a rui c R ã o asas C spixetitos oiidc i i i i ~ r a r i i ~ i i i m I'cdm dc Valdevtlso s F r i m u o dc Sslamanci c o u t w giulmr ] ~ r ~ r m \ . x 5md. dz Terrd.

(7.) D r p p o l r n ~ y r - ($1 Ia. Vid. n. 6, 7, c h -

Page 28: Questões Histórico-Coloniais vol. I

pFtc qui I'ji.>it ,=ti .vir Ics c s e s F!rrs r d d&nuvcrtts par Cnlonib. uint sbardcr i hl~dkre; Cnlornb rcç~ic cltcz I ~ i i I'Cqui- paF ~ccccdbl; ct mnlirnnr c o n i p r i de qr iatrc ou cinq l i v r n n ~ e s ;

l e ytlotc .;c s c i i t . i r ~ t p&s dc 8.1 F i n rt v i i ~ ~ b i i t ri~niri~rnrcr X)~I

hArc d c s Luris mins d ~ n t i l 3 ~ 3 i t íu I ' c i h j r t , lu; dontia )c5 cartcx

alrr !culiicl1rs 11 .I~QIC p i n t i les [erres i n c o i i n ~ i c s c c tour Ics d;tlil.s de mn i o v ; i g ~ CP fait ;l frt Inrt discuk c t ;t í~ni par 6mc niis o u rx i ig ' r les h:nlleí qiie l'on dir i n v r n 2 c . ç J ~ n s !c but d';inioindrrr ['cr!ir,re de cr,!nnlli: ii n'en cit pas inoins vrai que I'un cn rrnuvr d i j i dis rrsccs dnns Icr écrics dc qcs cun- t . empu ra in~ . EIIç icmt poptilairc dh l i d u rrrnps d'lh,icdo, c'clt- ->diri. du tenips d e CnlilmL mtmc.

Ovicdrr r2cvhtC !c f2;c pri'd wpnrde pour SI pfiirr (pdrd mi) culnrnc :i>iitrouv;. 11 r i i t q u c prírnniic nc ~ C U C nliirmcr si It f a i t d t 9:rai nii nnn cc q u c : niriius ri! dnbirarc u't ,ncn/ti$ qnam l i z i p r s dr iqce~rer.

L n riratiun n'ctt pis t inc rnisoo. CK n'cs? pí1.s ,!ri dGmr[iti fnrmcl coinmc qi ic lqrrcs- i ihs ont ~ifcc% dc !r <rum r''). Tniitc-

(;;:i Ciriicrtii ikrir alpinos q i i c tina carii,.rla qrm dcrtlc Eqi;ini ji*r:,*ha, prra 11:~lJtrrra r3tp;i.I.i ili' rncrcibifiaí i 1i;i4imeiiriir, 3551 coi iw ~ r . i i i ~ c iitra' irtia, qiir Fi ra ~ L ~ I I I , : ~ ~ iila .c riicl.-ri c a r p r (i lc qrrc i.Pa cari.rrr e t i t r i r flln) ~wruiih que le i . i i i r r i iii icrilll u!r: i. rA:i ii.,río5eh LirrnFioi C t r n cvrirrdnnr quc FIVCB dc ilqr,,i,r,~tjc dr c ü t ~ r r 21 ~IIIC:I:~! PJ~NLI#% did., qrm:, r c c o i ~ ~ ~ n ~ r ~ o utm (i r n d ~ dellr ~,>ld, <I<:,?J~ pa~ rc~ ; i I nd :~ t , qilid ~ I I tirrra. i v ~ < l , : ~ ~ C ~ I L Z cksnud~ drla n i r n r r l q i r ~ .##i Ia I V A ~ ;; iliir XST~IL* lvr virnrn, (i1iir ionrrA í i i i-olunud a r i IC t:utcrdil': tonii; 2 x 8 1 ~ C I k i l ~ para riiiver i ..#.i pririicr,i c;i;iiimi. Diqcn mLÍ: que Ia rriajrir parrL rlr li <:ar-,i qnr ritç miilv r rn i i cran L ~ i l m c i i t o ~ C U-,>r & C E L I : ~ ~ C T . L; IIJIYJ; ,i. tllic .>:i I I L Y L C I ~ I ~ COJI 1111r !.C . l j~ ie i l r r til L," [argu v i a t ~ c rr. l l i rn. i quc dc+piic~ lc hizn iirinpü a ;ii prüpr i t i i , :, c o r k a i lar l i viirlta

r i r i I.i,;orsbJc ri;ii,cqa:i@n k im~l<,iiiio, r ( L r volvi8 i Frimpi. c ILV a I'urhigd. Fcrn i.iiinn ;I riikT flicíic rJ i l Irigi, i. ctiii;urcm v r i1 r i ~ n r i 1 i i i s quc crin tünrci i rmpr k y;lizrr, f u r p d ~ [c l i i i kr<in p i r ~ r r 5 1 1 ~ N J C lucre: .ii oavcpoon. Ir* ~urana qrraim 6 siiicrm ircicr (ii pan,erkts.ira mu) cri wnir i& i wolbr d o i i r +

he dicliu. i' rn &c r icrnln w rnuriu r[m#3:1 L;I grnre dcl n ~ r i o C ao rrlicroo

r n YortaCil rrno r[ p h r o nrri trrr i rjurtr.? d a r~ i i r i a mb dc h$ mbnrrm d t d l i cllor r i n dLilicnrci. guc en bttvrr Aia3 drrtiucr I I rpJrn m i i m m . Dictu ,"niu rom c ã u q ~ l r ':te ydoio cra 1nr3-i inrrrnri ,o igo dt ChriBabal i3nlain y q i l c r i i i rodia xll?riia curx dc l i í altutsr' y mzrcii =que!ta rierra rprc hJ1L dc Ir jiirrni qiic c, rli~h<i ;i r n rnurho icrreul riik p d Y 4 d c l b s C ~ i i i r n 4 lc ro.+ quc

4 2

fois c c m opinian d'Qipiado ric p r satiskaitc camp1e~- rncnt si h w s considéronr qu'il n'Et;uc pas fxilc dc l ' i n v e i i r e t tt dc 1'zcrr;d;ter i une -5pcyw si npprdchÚ. De plus, nous mou- vnn.5, comme nnus I'~vons dit, un autrç mnmparain ct mi de Colomb, P D S ~ L W U Ç d ~ s .w dmurnchu ('3, Lar Caras, qui affir-

Ir. fiiitiu: innr u n a v d ~ s c n l i x tn quell. &r- qlie hiGa nfia. D r e w ijric ti ]c r c c r r p i en 5~ cai%, m m i m i p LC hlm curs pbqm t imbieri w n r i inuv eritcrrriu pcrn quc rambicn re milri6 como h erra i quc a!ii~~m i~uc&+ 'iiiifi,rrn~do C:,iluni r k I1 ucmi C niveRaPnn d d b r - y cn C1 d r i í e rciuiilsij c i t ~ ~PCICI... L'iins d i i n qw C& m a c k 6 vil& e* sndrlun, iiiv,)~ IC Iiarrn p q u g ~ k z , v k m k ; OLW diirn qw c1 Zel- e h r r r . rntonicr =o Ir de Ia Madtf., i oems q u i ~ n dair q r * m l u dr Cab Ver&, y quc alb spinCi 1s caruvcla yuc hr drhn, y e! owi por t h fframi nodcú idcJI~ [Irrra. tlla WcdOc -I/ 1: '10. nimg*hn com wm!d Ia p& m e r ; pcrri ir(rpelti ~ r i i r c l ~ r s r i snii= por 11 m u d o t n i t e ií t,rlgar @nu .. Prn xid

r'? lh t r q D prr falsa F mni i i drir e l A u g i i b n a airlhr r R dmkuia & w*lni p'msm ktigurr dc inrrrt i j Mciol er dutirlr e n lo quc no r- que I<i que no c a i dcrtrminirlri, Liv I, Cap. 11.

8bMourda puti Lokmni ron cfie d c u o m o hornbm qmc ikrqah e1 m m r m de t i l r r m r jç m v g a r (qisanco C srdat r i iamihi) a m a daCLa v a m en ul Cirhpii d p.* d h f c r t i f i r d ~ $I k cnw por m k ~ drl primo qur primem se diz* quc Ir dio' ~ D ~ ~ Ú drnr n r u h d ~ w 5 tn P o r i * p l . 6 cn h 4h.. i Liv. 1, Cq. IV.

(78) Vid. nor. 60. Lar Caiar evait d m c r n c m d u dirc i qucquer-uns &i priimtrr dkw-

rrri irr d e Ibtle E r p i n o l ~ q u ~ Irr inSj~bne3 ~rrurnicrit quc d'suw h o m m s a u d I j l rnrs ec n u r t barhus que Im Espgnalr i r r i e m i h & i crttc Bc p & amps dvant I ' a r r ivL dr Caiomb H1.G. 2. & h I i d NM. b I . r, r í i . Nlgmra. Dn 1 3 1 t ~ U C lt du r , inCr ibk Cdqr* dc Chinpa prrvat Cd I'un k s compignms rlr Ciilorriii y n d i i i i son v i ryap i Ezppsrioa, cn r4gj.

kn cirant ia? C i w c; r n nppdine ks inbrmtionr aurhíntiqiicr c~ di- rt+x rlii'il avsir wrs jdi i IJI de Colomb, u. Dioga. cc de, mCnwirc3 n i l m idí C*il+imbj. Xivarc t tc wmhk creirr quc I ' m r í s n o n dc faiirrcct p o d c par I l v i r r lo concrc I ' h i í b i~c du p h m i c r i t p c u t 4 m prdc m r e r Ir niim m I l i i 4 te lar r trcot isbi lnr de mri vnyap. plutir q r l c cohtrc le fair irrinie

.i;aib,~l... Fcrnanllsi d r &ia&- - dit-d - tura d t i i i i rr icini i p,r i d ra 6 p r uii ciiciiai qiic mtia cfltrt !a gcn4 m l ~ r r . Prido I c r arr rnpp.7" i h prr- 1 i . w dr I n n m Sailchcí y d Lrr circhnilairrk dr r # tirsi, prrn Fr. Barrühmt

ri< l d r ~ a w s , qu t ciivo i li vifia uno$ lihm dc mcnunns cjr=trrr p r mUmu Chri,tovil &#Ir-n rr l irrc que r n r i n d a en dlm d; ler i~di<;rrmr g u r babia t r d o dr t r c r r ~ ~ rl iirrdcais p r rM1161J pii*Zm y W n r i r r n r ponup*c~<, v idtiIhhi4 r i i a t ~ cnrn o r m uli hrlm YcLtw, vicins dc V a l a q'c lc > i m & c i i c l rnr~nmkãeru. dr Ia Rabida bahr pdredu dd fíjiai andak 1 5 ~ Iceias pir Ir mar rleriiibrjclido 3 Ia vut lu d a dc f-301?5: n rin niarincni n i r r r i i quc hnllai>bw cn cl yuicrm dc &fita hhim y a otm gnllcFo q.ir est i i i i ia t i , h4ur- cia. k habliruti dc un que I r h i m kchb á I r b n d a y q i r dcrvrad~ dt 581 drrrord ruwgsrort t ln i i r s l N. 0. qiie aviltahirr una ticrra q u z ~ P I I I ~ J B : I R . .

4 Y

Page 29: Questões Histórico-Coloniais vol. I

nlc q i i c le célèbre navigatci l r avait reçu dcs pilotcs p u g a i s dEs indiccç sur lcs dCcouvcrtcs ct un hrniilant i c n ~ & son voyag cn vcrm dc Íl tnÍt vcnu cn Erpagnc p m p r son eu+it;on. Gaspar Ftdtunw, ~ni -cSt i~ateur conscicncicux des Ci.&ncrncntr c t dcs m d ~ t i o n s , cc cpii &ri! nux A ç m en rggo mn hihtoirc ~.Sduliades .h Terr8.u o L i v r a ç c ~ n d n n t si Img- t cn ips cc cncore a i i ~ o u r c l ' l i u c rti partir inCdit, cnrcgishc cetre t rd i t io i i ec rapporre Ir t i t cunlrnc a v a n t c u l ic i r c n 14% ('3.

riirun Jrr h Tdrinw. y r r n 'icrrd N o ~ d 6 1.i ucrre dc 1-7 U r c i l l ~ r u , L gwd (IIIIIIR I ronxtirrr r# rliir!iv> arrmprw drx biiw dcl Crlitgn yirc i l c r ~ r i l i r i i La i d a Trrmra, Ilsmido, M i g u c l 7 T.;~?p>r C o n t r c ~ l y i i ~ e~ t x ~ i l i r r o e u n o drpucl d c l orru. Ai iade C ; a ~ i ~ r ~ Y C ~ I M primcim g r a fuiron i dasrkbrir y poblar L iria E"rpriioL (i qwrrncr r1 c.n:ú) h a b i r n wdo $ lar narurdcs quc putai i d u , dnic, guc i : i g & c h t i~ l ibar i .ilir;r<;irlri CIII o i r o ~ hombrcs h law i ia y hlbdU. rnn in t l l ~ . ( C : ~ . > L > , Hmq?. <I&, 1x5 I ~ i r l , l i b , >. LU?. 1 3 y 14]a, CtdI. m i ~ .

r.9) . Hin11 hnrii~in \Ir iiagIc,, j i t l l r x s , ~ t i * r r i d n ChrrRvváo G l o n , batiira1 ilc C:i ig~~rro ~ i u ilr Serv i , i l d r i de Lctiuva, dc Iw iKar camr. a i i5xdo c p r a r i m iii x r t i {li ndbc~;i@o. i i i i d o da 5u4 ierr. i I l h n da L i a d c i n , ri rujo* aelta. cicrriio ai, dr ;,szrr i a r ia r dc mirear, Aonde, rMai do i*,, de 14x6 v c y a aynnar hum~ i i i u Inicariili,. iiii I r c p i n d o ourro;) andaluza o u p i r u g i ~ c y a , h i - i.i.niio coui ror i i icrzrr r i r i i i l i n r r n i r r á i o i , dcscobcno par i r &.i rcira.7. i l i i c s p r a cli~rri.i i irin In r l i i r O ~ i r l r i i m c s o u N m o M i i n J m C ) FiEntu, <i110 no:ne 1: i i i t , rllr ni . in rlr gilc n q i o c r i (wnienrc r c i n 31giilir q i i s .r4 ~ O ~ ~ I ~ I L ~ C Z C

L ~ ~ ~ ~ I I I I C I ~ O ) C ire, *H gudlro rompafthrirdd, q i i c com clç i ihharn. a m n i n g u c m rahcr & t i Ajiora q i i r r iggcrn lc%;irdiii. w l i i i i x i m c l i i c que ~ n d a r a m peilo n i r r U i c ~ r i v d o I'OIIC~CC. rci id~, IIU~II KllliIII rijo e o,rmsiitr grandr, n qud on h o r i Im~rdirlor pris prnfundcza c Iirnilrr r l i i r r l i y r w o mar, até o r +r fora dc rala i r n i i ~ ~ ~ s s ~ I o t n o ~ i c i ~ . rir* ris e ~ [ ~ ~ i I n t n t d d U S niannhciros e sahios p i h w sabisin r nlcançavdiii Init u i r n q ; ~ r Iung r x ~ r r n c i a : ondc v i ram p t i h s ulhw tcrrar nunca uiib% i icr i i o i i r i i ia i . C o m s rncsl i i l mr i i i cn rh que ox bvo i r a >$ias ou com ouri. Ç i i i i i r A r i a se tomaram p i a k s l i i i i l r i , c a p c t d s h c dei. rrogu<!~)> <IIIC 11t rriiii:nx ~AOII~CIIOI q i ie d c v i ~ i n r r iúlncnrr e r i p o u o Pi loro coi i j ~ r c x i ~ i i r[i iairri ~ m p a n h ~ i m s . 0.7 cluair rhrgmndo i Ithr da M s d r i r s , i i r i d r ~ : l i r i ~ l r i v , i ~ Co lon n ip r i v i . a c u u r ~ ~ a % r l h a r n m e puzcrsm em sua casa, ciirilr lnrarn tirm horpcdador. nral n i ~ i hartou isso p m podcrírn cobrsr forçar c r i i i dc , p r q u c riiih.m r:o ~wrr l idr i r c dcscrqadm. ü r + pobrc i c farninwr. t i o fr.~rus c cnfzrrnos q i i c 115,3 ~ d r r a r n c w i p a i coizi L rir!+ n3o rnrdaoi lu e m morrer, !i ~ i i n t c j i r h 4, Pilcnn, na n lonc , b , i r i ~ <(*ira rnilh<xr q u t h t x a r E seu h ~ s l f d c c i r i I T J ~ d i boa obra (quc aiii,lx qiic fruta a tiobre p t r n i o pcrdc r i r i ]Imiiiari dntrr a quanto mais p l i i c sc i 2 1 m n i i airnngs í c i i gaferdão) dcu-lhc h t t i i r ~ X P C I ; C cartas dc niarciir c n l i ~ : o m i i i parricii lar do quc naquel i r t i i i -

r i n l i s u i h c íiirciididgc R ~ r t r u i l t o C l i r r s b i o Gilon dc ~iliii boa v o n ~ s d c porqi ic w u F i~ i i r i l i i l p i i c io cra trsrar crti miiws rb RUI c faria mhito cmo di sua ar i r r rvuo do Pi!oto h d b t i impnhc~rvr . MURW c1k1 COW-

En 1571 Ganbay ( O 0 ) ava:c raconti Ir fait comme vrai, prcsquc - . . ~ - - d3ns ICI rnprncs tcrirics, n n i m u t e f o i s indiqutr l'çpoquc oh i1 sc produ~s l t . F. Loper gomar^ ('i) l'avait délt racant;

~ L I C h i ~ t o v ã o Ca lon a levantar ux pcmmqitm c s imaginar que. x pur w n r u r a cUc dcxobr i sw aqucl1;lr í iovnr trrras h b crp porrrusl ~ c n j o que ncl lu acharia gr~n i lcx r l q u t s i r c t ] i x seria p a n cl ie cw5n Jc m u y t a b m e pn ivd - M A r para w r rc Icrariãv r#rirrnbu 1*m i m p i d + a WIAMRICOY I## m r g k o Lnm Frry !mio Rrss d c .Uflrcbrní r io rnoSteim ds Ar rab idq bom mmop- phc ... SanBridri da f ina. UAS. l i v . 4.0

(80) ~ L i i c s k ii iczmn 4180 v n hübrc de n s o o n YuLoo, l h a d o Chib. tosu l &E, n a r i i r i l ilt C~igriri.o, o N c r r i i a k a de Cmova. n n o h Ia mne Jc l m Wsyx,. lm fcne ik i - i c de drwulitir cn ia p r t t d'sl &ano O c r i d e t i l ricrrL9 i r r r iAai i r r í y gr.ln&s riqucru. Sicndn Chnibu.1 C&, hambm ousado y p r a t i ~ w rn Ia ar r í & Li naucgaud y biuihio da b t m w w br w s g n , c d <n br ub dc .Ud#ii . adnndc vna nau V i n u y i i a 6 scgun o m Andduu h Pomguc 'a euha lu, ddur p u d o r npportrda. i r i d o ma ro rmenm y t u m p ~ mnr r i r i on i I íwr i l i i c r l r i pdt iç dc 1- &m. qiit ngora d d m m M a r dcr i r l en - d e $ D NIICWI M ~ n h E1 p ~ I n r o y u t s 0 q u s h c m p a n r m s quc cm LI vctiiari, iuo t a n l i n d o cn m o r u r e u c h b quc a u i m v i f b i ru hucapd C h n t l o u a l Colou. E1 qua l slcgre zon iam drsndm m o . pmcuid. p t a m wn Dan Juan, ?a n o m b r a b . Rcy Je Pur~uga l , y d c s v mn WMqw p~phmri Rcy dc Y n g l a c ~ m p Lwgo cmi h n Hsnr iq i re de Cuemnn, duqir de M c d i n a Sic i i ia . y delpucl con LXon Luya de I. G d a . duque de McBnr. C&. que rcnia buenoi pucrtm. q i r 15 a y u d i i s ~ d k b i m i t n r o d s f i i r nucuaa rienar.2 Comp biB. Je 1- Chr . - G M h y .

(&I) ~ ~ N a u q a r & v n i ~ r a u c l a por n&o mar -o tuuo tan f o r p r o r icnco & icuanu : y ü d t i n u ~ que fuc i p a r t o k n o subida ni p u c h iiti n i q a , o oiu Jt ma-.. Bduia de cUa. ur muehor mns dias quc fuc. Y y i i ~ r u l r i Ara Ilcgu nd t r a a m a l dc a i pibw y i o m t r s o quarr t i iriaii- iicet,b. C ~ L W aimu v u i i a i i enkmw dr harnbrc y de =tiajo: x muricr i r dcrirn, i i e prru r i s m p , s n e l pus-. 8 aqui mmb I( k ~ r b T j t r ü ia, I t ~ d i a i por r lerr l ichi iIr qukn primm Ias v!n, p w acabo h uidn wi go la? rk l l a i , y sin r l ç n ~ r . r i o m c w ~ aio ausr, merrwrrs Ó mma w Ilemua Ni & rkiridc rra. .V, ?"c ario kr b # h . Bicn quc w fuc culpa i u y i , h malir ia de or:oi, e i i i v r r l i i de l a q u t U s m m to-. Y no me mawui lha d c l ~ x hiflririai anciguas quc ci ic i i tar i hcchm g r n n d i u i m m por chkw. a c n i r r i s pr inopios. pnrl no

icLirrn»s qwtcn h poco ara h!h h3 I n h que r a l i r i h a l a d i : y nucva snxa

ri. I>ucdarrnor, u q u t t a . c1 nümbrc d. aqucl I ' i i o~ i i , pmi r t d u - l i , .i\ ion I n ;i:ii:rte fcnrcc. Unm! t r i z t i l h i d d u e C S ~ p i l o t q qi le t r n t a u i <r i Gariaria, y c n 11 M i r l c r z , q u i n d o Ir -im[im& y u c l l s larga y morra1 ~ i a ~ i r ~ ~ c i o n . Otms r i ~ a y i i n : qiic cwitratsua cn in&krrs, y FCAIIL~~ Y 131~1. +nrruaw4 q l l t yiii. o v c i i L idc Ir Minn, o India. Lc qua l q r t d r a nir ict io con c1 i i n i i ~ l i i c , qirc ~ i i r r i r t i i t i , y i i r t i c i i a q l l a nuavar ntrrrn Y i h t b i c n ay rluic dtga q i l c q x i i i o I s i s i ~ i i ç l * a Pn:tiigl. Y q i i i c d iga q~ a Ia h i a d c r ~ , o a a r ia rl.: Iai i h s de 105 Aq,,rcs. Crnpcru r i i i i p i l i o pfirm. nadr. G i l ~ m c n r c ciiiir:iierrlan tudos r n gw b i lec io aqucl p i l u m cn c.1- i I s Chnctousf Colnn, E n cuvo p d : qucda- r o n Ias crc i i rurar dc Ia csrauclla. i' la rclacion d i uxlu iql l k n p o viapc c u n

d 5

Page 30: Questões Histórico-Coloniais vol. I

ct (bq) Benzoni le rappom, axit en ajoumnt que Gomara I'avait dénaturi, k d a n t lc i r iZme xviC sièclc k faic & rclaté plir

Li mama y slrun de Ia &ira, nucuamctt v;itag y bdMss,a.., V i (61oml i l Parruga1 por t v m n ?&"..r de L com msndiomd ds y dc Ia qnc

mdr poiru$wcJrr nr-cpm; p i d mejor hrarr y w d t r rw cirur. Cwqe en aqiicl Trio: c como r!ircn muchor. cn Ia i s l i & La Madcn. Dondc prrnui qiiç rrridii ds razÓ qur Ikgu 311i Ia carsueli h m duha Hospeda rl p a m Aclle rri rii casa. I.1 qI k dirii c1 i a s . quc lc suis ruccdj&. Y I- nucuu tirrras qiir arlia vish, para ?ri= I= dfcnhwr t a ond mrrs d s mdredr gur !r compmma. Y dcrdt Ia rclqiÜ. t r ) p d r u n dc l i 3 numas riem*$ Y nu r u w ChnRouil Ciiliin, nociçia de tas 1nili.r.. Muemur quc fuernn cl palmo

niaxinc~or dc Ia ura i rc la t$pnola. que deriihrio Ihi Indw, pmpw Cm- %mdl Inlaii dc 181 Y I n 1>1110í.. *HJ1 g de h 1ndiu.r

(52) i1 quefic COK i flapll cnnrrdtm, quari wmr pimlt Luotow non hgne di IcrL ..

Q~iefia s i crcdc rhc fulw Ia C A ~ I P T V ckC m n t ~ r t Colornb ad rndarr t crrwic I'lndic, penó nr i psianim crcdcrc chr Gn-a si nicrrcrsc s mfonr lc i c m mnr- rc inucntioni Ir r-cnti t Iiiucrw snirno di dirniriiiirr Ia fami di Chn3tofino Co- l o m h m n ptrnrlu wliprcar mdti, che vn Italkivi hahlia mnquihdo iit irn Iirriimt e canta glorja nnn solanitna fra 1s nationí i p g n d m i infrs t u t U qucllc dcl Mwdo.s .h blif. dei mu~do ~ I Y O V P , Ed. 1565-

Bciiwni passa com- ivtnruricr cn Amtrirliic, Fn 1541, .T 7 &meum F i m loiig-rcmps. It p r r m ~ suiiit C U dninii J r n d t r d c m i pusr h g h i ~ r út I l r a l r c , >a pini ... Aphraos; H 8 . phil ct p d i r . d c ~ &LI. c i dn comia. dar Ewrvp, crc. Ai,;gmii. 1786.

LP~vrnii ieuí niilanais v cR t+r irijiific p w r Gwnsra qiii Irit I' i it i d t d prc- mirrr mp~l(TXtc* & l d & b Msis ci n'cR paa sculcmcnt Bcriimi qui f i i i iil- juRe enveri l c s hif inivni crpagndr, Rirniisiii Ic tur surri, Iorqit'il Ait:

8, ,..hairdole i1 nnRru Signo1 Iddio rlsttn (d Cdomb) et d a q l i vala* ct gdczza d'anirno p. ia, mu grande enpríia: Ia qud cíwndo fiars Ia p:i msrnrrigliw r t Ia pi\i g r l c cllt gia inbniri sccdi ír R í r i falta mdt i m x h pi- lotri c t marinari di Spgnr, ~>aterlo loro mqucfia wra esrcr ~ c h i pur t m p p = dcrro mil'honorc. csscdo p k x c a1 mo&, chc r d vn'hiinmo fonfirro ct Ge- rirmu. cr i banam Venimo di EPT q ~ ~ ~ l l o , chc -51 n a haiwiaiin msi s*puto ne ttríra dt farc. s'irnngimm~iv p r ~ l i h i r r i r li gloria &I S i p r ChriRofom. YM

Eiuilr picna di mlignitd ct clc it;fiiiia il; por ql'Hiáorici Sprgnudi, chc =nu* no iiitto q i i h sumeuo non prenda l a r diilmii;nar I'euttorc J i cmi mipcnd~ ct glv6wu imo, chc ha ponriri tán thricrn nIIh mroni di CiCtiglia cr n r u m S~apa. mlFcru i d ippmuar I a detri fauola ct dipiiipda m" mitk colori, I q u i l C rdc: . m m Nrvig. ci vl ígf i i . cd dc r563.

(83) nAviendo moflr~dn qut no Ilcui csmino F i n a r que lm prirnrror mo- rdoics dc Indiar ayan stihlo i tllar chtr n~ucgscion &h. p r a nsf fin. bicn r i s i p t qiit ic vinrtmn por mar 1 7 3 ~ C L Y I y por f i i ç ~ r dC rormtixu CI ausr Ikgulri 1 Inilia. Ln qual por irnrnenw itrw rca c1 mar k r n n ilo ss sesm incnbk. P q r n pies =i suadii cn r! Ir,cribrimirnlo ds n n d h ~ nrrnpw qaando aqxcl mairosro (ciiyn noinhie aun no isbimrir, pua que m g ~ i o wn gran no Y stnbuya B mm aiiilrr pnri í Dim) daitndo iirt renibl* d impor-

4 6

u n n zcrnpnra! ~ccnon~ido c1 nmcuo rnmrido, dcdE p r p a p dcl bucn h w ( b 4 i ~ a Chridtoual Colm In notirir de mia tan g r d . A- p& ser qut slgunai gtn- ter de Eump o de A f x a anrigiiamena s y u r& arrcb-rds & t i t ~ r p & .tl vicnro y AI~OJ.L~PI i utrr=x no COCLOLIJ- piPdO c! mar Ocesno. Qarcn tto

cabe qsr m - r h s r h m 4 dr Ii rcpnriri, que r t han dwul intno en erk iinrin niiiriib h3 sido pr cAa fuma? r Hill. nri. y mar41 dc b Ind. cd. 1 5 y . - Aiolia.

I'our aiXirmcr ccrrt rTinwn du Mvant h&, m muvc 1.dication bswz p t s ~ k t dc li *coriv=rte du B k i l c t m2mc & rhh luumenr dc qutlqucr Por- Iiixa8r dan, çc yryr rvant ks vuyagrs de Calomh ct Gbid. dxv uii oianuurit diré de Santos, du 3 iuilltc ~784 , m n u d dinr ks ash2ver du n u r d t h t c d. Sr. kiioir. dsnr 1s villc Jc St. Paul, mrnus~nt dmt M. lc Dr. Manocl Jwq. du Arnaral C u q t l a titis une c o e qwe i L& publrCe dnnr 1. Rcwe de 1'Inâitui d'Hiftuinr =L de Céogrspbic du Bib i l f,%w.!L rrmisnral ds M o r u c gmgw- phrd. ;<irtu1 do i n l t li& c gmgr. brrsikiro. Tom 11. t i m iv, n.0 8. ps 4x7, r epux ed.). L'aureur & lc Dr. h. Carpir A Madrs d a DCUI. II &i ,

~Ordhniu-me q w c d i p M rnnor rrn qui rs Licobriria a Amacri r o Arui l ; ourroirm qw notioc qiiaiita, Re l ig ik e&m & Pnaripub e spnrhss da3 runi rnuidlr f u n d e s : cornu ro* abnrigdo Arri 0 q*r ro ibcr . Uma temp~Tadc hor- quc wnfi tu iu Afiome Snnsbzr na prr-o & & mrrcr por mitcs nrinci d'uiter naucgdos. ra a r r i rlrurA hnde avdhu m a ~ r r i dcuonhccida, d quml M o ?ou& arrihr, mma dtrcjivs p r rc mudsrcrn os u t n w p r a rumor caitrinm ao seu ckrignlo, omsintmu r a i i r piloro Andd- Iiir c m i i rli*m iior, "H Portagura como qucrtm o u w . r . m r s & n o k a r no iniin*l i h t i p s caifirnris do m o . 1dr11Yo pm c i k Chribi-o Coton. ou- rin pilmn G n w r r , morador na Ibs & Mdhf-, ;roo& h p c d i r a sa p n m k qiu iniiirru ni s i i r CASE, d e p u & dli chcaar çnfcrmo c der&&, g.lin&-sr a m b c m p r UmdrrM rm qur o dcfmnra bvi8 d.rrum& # idrrs inmghid. Iça- u rnsnismvel r i t r hcrm coo1 u dcmlrnmsbco d'Ame+s. d r m r r tcl4mrs!r c ~ c r u t d o p o r hUt nu ailno de I#Z, Daqui veit crer-í4 mmo inig de f6 hifforica. quc Colori t rdrnlianheim h r í m p n m Eumpiu que rn- tirr.io na Anwnca: u ~ o ~ t r d n n p r r m rc mfvr do rcAmsnta d a Ido Kiaialho irm I'vrrugiirr. iar rural dr Rmnrrla mn Prnuin"a da D m . i quem v i l l u h Martim Affoliwi dc S<iiina, wnquislador r pimcim dmi rma da Clpicsnis dc S. Viwiirt. holt cl iail i~h, S. Paulo d s m ~ u f-d&db C O ~ q*a hr o 'C* ri . rarblr<rmrtiiu -=.+?a Prnssrw, ~ssdo n a l h rh.raUdo rrnipurlmenir pelo rcnCor d i arrra TilwrcR, rrf*lo Gliran~es c irnbsr d u aldcar do Ard~iniap. o qwl im rcipriro r leão Rdmailio >e* genro mindcu i ütrr i~gh 3m ihdim amisdos c na t c i i i drllcs ao d r i u H d ~ l h o ~mh dsl~wltrrrn c b m i m quc havizm cn- rairla pela dica Barra iit Utr~ilwp c cfiauam wnãmindo itm fone dr rn*ira mo Irgar o d r bvtt criíir n d m ~ i a da^ &rlrw. prra nelk ~c dtfcndcwrn, 0 q\ial m r m pxlit ir , Jriio Ramalho p r saber viu M Mmm de i l p m r s rldcsr rc alnrauini 1iir;i rlisyritarem u narwi chbclccrmenta. Cum elft ir i~; virrio m caciquti r l c Itri c outm m i s virinhnr cmn M xu p c r r t h , d m rcdvidas r i l a i e i i i o sondipo c i h p ~ii i ho~licrkr qvc rcpimvim tuurpsdores dar ruas rcrrir; chrgando poriin tnaii r i 4 c quc s F n s & TilicrqA, u ~ n & qiir: cdtr lirntrgia aos brancos. r i:anhcrendo q#s crio wtumcs dr i?dmd!bo. 4 p i r i o o exrmpio & Xtgulo irias pdernso c Iodo o bctlico spparsta w rnrvu crn f c z h r crrnpnrdapiis amijilvcir. Eu irnbs *mo copa dn r r h r n r n r o ortFnd l o i d K.dhihn, c ~ r i t u na2 nurrr il= Villa dr 5 . I'aiilo p l o Tabclliiu Lourrrirv

4 7

Page 31: Questões Histórico-Coloniais vol. I

V w , 20. j rlc hlaio dc A fathirr do driu tcitnriiriiru, s k m dü reicrida l jbcl l i i i i , ,iri it iram J i r i r Ofduiiirii Pcrlrii 0i.s c quatro %*tcniiinhai, os qunci i r i ~ l l i r oi iv i r lu i< rlicpoipx' dii trr7ador. I l lc duir w r c r rcpmu qvr tinl,n s!~;un; rroi+nu rnnvr Jr rrjrfirncia n d k tcrrs wm yiir slgurii d o r crriunlt;inrrr l hc adu in iuc r p s rc engitimii. o quc i c r t a n i t n a tanam sc n *lha p r cdiiei r r r x c o c i i n i ~ . p r q u e h i n rabiiu rmlliii qiis r m 158,s i i n d i não rbrpvarn a -;#i rnn, , , r srri4lrnrm dmir porirl*pr,rr ru Capitania Jc S. G'i<colc, . ; d r sn- r:ard Mamim Af€oiirr~ rC Snura com a sua nrmddn rrn dra Sc J L c r n t í . i2 ris !nnr i :o d c r - :?& . . c cpe h A v 40 n o t i v t l i i i i frxli= i p o r r r niaiirlot a l p m de 5 Paiilo, por aiirrla cxr;tlrciii t icírc rcrnlin .Igiinr pii,mdorc> qi ic r~cr. io nr rr- ir.14~ com riiar rn i i l hc r r~ c u,us t i * , Fu pudrri n u m a i u l ~ i i n í h piinlcinw qiic riuiin r iircriu rritdi>isnro nu uiw de 16ni. h piir l ia r r s dc r + inn- ta\,> Ramalk ar Ip i ix nwirira annoi dc rc ju i c i i o i ri\, Prnzil, r c p r 3r qur ajrui rntmu rrtr I+,,,, iiniau nui* riu nicnor, t currio ii Amcrica ~ l c l . [ u m dmx h i i r t z foi dcrrulrri. e in iqgr, r r r i i l ta quc nu Brazd 4331ii1ti1) I ' I I~~~I~cYI. K Anilos I:?! poucii mair ou n i i i i r h r , rnrc5 dc r wlirr n l Lut t l i a qiic cxl'tLJ r ,

rniindli n o v r i d r p l ' n r t ~ p a r ~ r 5 nn plural porqw du E.lrrnÚrir5 do I'arlrr j c rg r Mot*~r=, f ~ i n p í s meio dcn < m ~ f q pussdo. t ~ r n j d a <um , h Ü o namal/,ri i , r ia Anri,nru X L d n p c r . o q-L, (li;: o iu r l iw . r-+>n *ma :liha nL Pi,,*rnoh Gciqrrc rla h ldca dc Hunirry. Ahin Jç quc 2 wtccrliriu quc i i m r dc Mrrriiii I i f i i r i * : . i h c p r i* R r a ~ i l t ruwern irnbadu pirriigwrc, a rl lnPnn#a de 5 V~crr8tr p3r.l JCL PCCIIAF#I~(. O f9cm dlondc L H i i i n n s A r p i i - rina minurrrijmra rrn Cx!trlhdiiii. E 8 1 irniiccz Jiiuiu Prsncuw :I=i,ier dr L d r -

l*i.~i; rlril l i2~;rr a d c n i n i i i j i i i i l rl i i F'.iii da I ' r s h U dito l i s l r i H ~ r n i l b o < >ciir

rr,nipnhcituí ,.ii lwdi iu vii c r n rlgiinii c n i h ~ h i y i m i qiic G i t i r c uiapcnr ~ i * r ~

i A i a i i i i Ethiop.3 c i cri!ti ni pr.~Id i l c Santur. c s r r a ~ i s nu n w r i c r e

d c ima*rm 911,: c f 1 > 2 p d r ! ~ ~ n ~ ~ m ~ r m n ~ n ~ d ma0 SC rdiJzv mv f l r c ~ . 7-1 j i rn drca*Cri ,.

i-c, d c r i i i r c i ~ ia rn l r r oou, i31>rll<llt 1s ~ ~ T P Y 18 WI=IC I* M a l ~ c - E m n ocon ih i r i i rl*rrririircu:ci cri;:ricr doní I ' h r f l r k n'a cc~nscmi .;ticiin

wi i ivrnir ' CiimLrn din!riiiwnb prirer*rvir L& fiCrrJlophc Colurrib qiii, t n - ~ l * u r i í Aans Icr f l q t ~ dc I ' r j r E a i i ou nair€r.iKt! uir quclquc p l i p i%i.lcric. ii'ooc r ~ i r c i I L i ~ , , i i r fn i i r dc Lciir noblc i i i d ~ ~ ~ j u ' u n t m<mrr r ~ n & ! : +

[Xq! rml> emprrsa cirl: menioi;ililc, ,li. rna;,,:,r honra > fir~iurchu q i i e ja~ii,,, .wfri$o rn Pspui i . ~ L I C r1 J c s i ~ l l ~ x i m ~ ~ ~ n ~ o de L1 I I ~ L I ~ = ; ~ m ~ h n t a l c s . 115

r ;c~lv< ramn p~ SLL k ~ m d c z ~ II~rzawn el X u e / r ~ M ~ ~ i ~ < I ~ ~ ; cwa m ~ r a ~ ' ~ l l o ; a , y q - ~ ~ r dc t znm ricliir ç ~ h b i rcwrvi . i i parr c h cilid. h KBUCII y ~ M I P L C )

iI 'rltn riur,. 3 T > L V C R . O ~ ~ I. dcxclllcln8ienru lirr ro crla w n r - s Cicrca ridvr dc,.& 4. r.r.lti dc A t r ~ r ~ rlt. and~h. c*-iilioila cn lei rrrt,:s de squrllar pann, r m h i r ~ i l a i.on ui i icei,. i í r n p r o l ~pimnd .i r ienar tierr.* M conmxidir lraralrir algurii ir rii.ir. i ~.iu.i.~idr ia tcni].tnhil. riim<m dicic l i i i i c l ta , niucrcos d= h a n i b a y ~ J I puar ':a11 t d o ~ IYSPICTOI v m i i i ~ l r w ~ , c1 m ~ c f i r o c011 ir: b macm cocip.iiirri,í u1cinia::~iiic l l rbd i t~ ;r12 & l i hTdcra , H i I l á L s u 391n m i q r u 1l.i ida Lr i r to i ia l C S S ~ ~ ginriris iIr rrKion, quc sfl=lia u s d o c n P n r t u ~ a f ). rr= 31.IJ. t!Clril=rlo CB CI rcw rk n iveg i r , jlctjrini & gran i c u d m y riliir

4 (Y

Page 32: Questões Histórico-Coloniais vol. I

que ECC & v i ~ l ~ ~ i i c n t n v ~ i t eu lieu i 1'31r d e T c r r c i ~ ~ , en 1484 i p;s , a l m que G l o n i b y l iabit3ic. quc Lc p;lm se nornmait

Alunzo S;i~icliez er étnit dc Muclva (9, d'opris ce qu'il sc tappt- . - ~iciii~mierlwr. Egk albcrpi cn au pruda a1 m a r e dc aquei u n a y como Illlcrirrc rh Liww dtf~ rir, p d c r dc Cdoh 10s memarisler y iviior qne mia dc ttrnia qiiclla navcpxi~n, L n d a masiin oca hav+ i& Ia vrrdidcra o rca por Ia rltralagia rn que era cjrmtado. B arma 4rwi d k n p r mwim que It [li& un citrw Mimo Ilolm. mmCdjni f h n r i n e l remlvm rn qnc de Ia *Ira pamt ritl munrlo tk~cuhicrro y & $ris wrrninoã h ic in da r poru e l ml Iiabii ~ i t r h i rnuy ~ r i n r l r \ y erprms.D Hdi. gmw. rk E~p+nr.-M&m.

(82) i C i m dcl ano mil y qurtmcirntm y ochnra y q u a w rina mira. a mswad. vn Piloto nrtural & Ia ViUa de Hurlvq en 4 C& 6 Nkbla. Ihmada Abnro Sanchcr ck Huclvr unia Navip peqrum cpn e1 q r i d conrrarrvs par Is Mu. y lkvsvn 4 Eiplrm i Iu C d w dguw mer- c a t l t r i i r , qut dl i * Ir vtndiscr liitii, y de tw Gtuciu 6 r p b n dc lm i m r r 3 ~ a ~ ~ i r c l l r \ i i l l r y LIã 11mva i Ia Isln de Ia Mmtkrr y dt aUi w M v i i i Er- pna ~ a ~ g a h & Cyucrr Cun~rvas. M a n d o ra c!h au hugulrr -- t~&~r i . arrawcíardo bc h Ca-M d k Iria dt Ir Mrdm, k did vn eemprd ran m i o y tcmpchom que nb puirnda mi&k rc kj6 kvlr 6 1 1 r o m n h y mmo &IT y a h q A whtt y nwul diLI ~3 I S ~ Q d d ni i a: pmqw a mdo c& uricrap no p& m u r1 airufa por el d nr por Nome. Pdedemn Ior de e l Nírí6 pw&si tm uliw cn h earerrhk pnquc ni Lu &lava coirur ni &r&; rl ub defte hrgo ã c m ~ u r p k d

V k t W y # ai- 8 Vha FW # +e& de c ~ O qd hr DUS

& q.ue de uep&~ qrre fw li qw am b o m hntn I;bmLiga, y e¶ de muchi mwi&hçim que tl riaitd qw CHI unta vhkncii y tormenta kd quclic Nario na p k ect otm dinm CL Sdm que Ilurun L&. p q u c li [h dc Smnrir Daminga e u ul P m i e m 6 Lu os: cl qlul vienm eo i q d via^, mm aplaa I m í tnrmrms* que Isr b n o t e Mu c1 Seom d o e- rmo q m & q u k hrcct oriicriwrbiar... EI Pilata rdtd ra b ' m , *& 4 sfirra y c~mivio par msruida d o lo que v& y lo qru Lt 4 d ; d por IA Msr í ida. y h l t i ; y a h d o fomrba rgur y ttw, u. wvi6, L rimo, rin saber c l n igc umpara i Ir mnidi mmo 6 Ia ida pw L grirl grlt6 mrr ricnip de3 que 1e cmvenir; y pa L dlilrcimr &I sahrino, les faIt8 el y a y c1 1-rlinwnm; de c u p awr y par #uçh t lphio qut 6 ida y w d a wian p&#idth ermpcfarm i tnkrmir y t n k r de tsl mahcra qut dt ditz y sirw hombrcr qw uLkm de E%pw iio I k m n A Ir 7 ' tmr i au de cinco r, entre r lhr c1 Rbtv A b w S j i i C k de Huelvi. Fucm à (iaat i mrd dcl C'ammo Chriitwil G k g;n&~, pque mpkm qrr rrd gmn PiCaw y Çvrmafrípho y qdr h C- dc marcdr. qual I- ~eFibjii can rnucha amrir. y Lr hiFn inda i d p h . pw i r b w mar a r s r c i b r. r n cilrrna y h r p ndnfrmp, Fama c1 qw &&n r w r pddcrcibo. Y mm Iiçgamn w &&&I

drl trabajo p s d o por rnlichu q&! Chrifbd Cdoh ks regrlS no pudiemn hI- vcr c n r i y muriemn tcdm en bu M a . kjíndak cm hercnói l r r i trabzjor que [E3 cau~arom I a mucmc q u ~ l k ~ r c í p d ri p n Cadon rom WIW 4nima y s j -

f - c r p qw ~ D I ~ A L I Y J-{N& YIVIU tan gradrr y aun mqw== (prics dunmn ma* ricrnpi) 41. aih L;r tmpr+ra dt &r. cl Nuwa Mundo y rrrr Fiquqar I Eilirna çiimri tu pim I*)F bla~un C ~ I SUI A r n a d i ~ ~ n & : * A Cafbllr y r L m r Nucrrr

Page 33: Questões Histórico-Coloniais vol. I

ãuo;r cntcndu dicc 0 Un k t i v i n qui, hisant dans Ic d a - nitr srklc un livrc d ' i n v ~ i t ~ ~ ~ t i n m hiihriques, ; Rotne. dut cié- ccmairrrncrn puiscr i dc nombreuscs saurccs, Ic I'. Franpis de

~~-

M~mlb dirj Colori . @ir~ gr i i i c r vrr kr grmdtj bqdmrs h& Vdrnn r 'rd h Xdtnni Genrrai dr iu InJur, qw F r - ~ r n +z dc h r n ~ r q < . ~ r i i b . . .

.Yo qliiac inadir c= ~p qw faL& de Ia h t ~ a h de squcl AI ILI~~Q Hiãnriidor que comi L ~ I K I ICjm & dmk ~C~CCUMII t i t a s KOYS.

Y yri & ai zn rni T#rtr. d mi P&i y a smr ciinrrmpriKar quc cn nqucLIiw tkrnp~ La rniyísr y i n u ordiwna convcrwcioii que i tn i jn cru referir 125 com moi hapilosas y nnrabks quc cn r t u Lanquulu ivien nracxido; donn's ivnhuan Iv y r hsmcii bich y iirtar.., qrr coma d l c e ~ r r m a mu=bn, d r lar prrrncmi U c s ~ , n b d . n i ~ y Cnnyli~IWnr,, 4L NA- M u d o b*armn dcilor h .aicra r i k i o n d r irmeynrrr C W U , y ya rpma digo, b. kr a mmis msinrci (iun- qur c o m m rnuchidio] a,n prr;l itcncuin que 4 cnmom h turicri, p d i t i r w r r cAçrcvcr ouaa muchai..

aS[ mtty R. P. 1owph rL Acash hxs imibien c i b Hiltonr &I I kxuhn- nrrntn dcl NIUVU M u d , w n pena dr nu podcrh 8 1 enmr, qwr t m b m ( i l t ó ii ru Pairmidid p i e dr li frzlicion t n dte p...

aKsk lcue cl priiiiirisr pnnuja y M- &I ntisubrimitnm de1 Niievo biunch. dc l i qual gr.n&çn padra karw Lí pcqucn. Viih ck Huclva quc t i l hqo ctiB, rlc cuya Hclumn a t t i l i cdo ChnBavi! Wm i k & o ~ m m en s u drncindi, pmmcutdo c r a u hrincp i ' i h rir o i h g*irddnbo mmd b~n ibr r p d t n i : r i rrncrs df l ld~ í*ngrr dih.m dr ~nn+n~ii dio <*.-nu d i l b i # / tu - n a p e n a w dc m ~ c h rcrnrrbrii rírr<,d d r lar R r p Csrdrcar q r r Jc dpddrvn r ,Ar. tom ia cmprarr. g r c J I nu I n r r ~ por ella aeucu g r r Abnrn Ensbcr dc Hmr!rii k &, r+ pdirrr dr rda r* imigi-*w dc Cormrgrpbv. p r o a # - tr. tanh y rrn c r r u J k d * caim promctw. rii silir mii pm%u cw i a E m p h kl I)nculirimicnro; p w s agun q i ic l aumr no rnrdd Gdmi mas de u s r n t a

y d i ~ cn c1 Viqe hr!b L lsla Cuiiratian-m crin &tencr-a. ctc.. h i'n- mera F&Ir da IOJ Cammrrtuhw vrílrr qmr irirdn dc i i ofigrn dr br fnrm- ctr. -GarnLs $r k C ' y o .

(86) kNsqwlla pmc de Andi lu ia s~ndc shimia o Conds& & Niebti. liavi= hum hamm dc phdiFIn pliitu; YU nrimr rir AIfmx, h-. nnruhl & r r l l i dc Gidva; rrsrava r i l c em n i v c p r a s 1 i h i 7 da Gni r ja c dctlar i iiha da Miduh, onde umgivi n'ricrircs. criiiwnil s aitro, iiutm di rmr p r s Herpanha (iup#5im q*r mcw qurrcm qui f t i r ~ c pmrup-& r J h tre*=m J. h e & o Imu qw parrindo c5tc h n m i (qui iqwn pur fmrc) rm mno do Gnhiir de rwí (c'cit un +tqiiivoquc. comme m peuc ç,n~r fadcrtwnr) dc huma drãnr ilha, h1 arrebaarlr, de ueotm e i p m pir c- mar i m e w 4 p r r c drr Pmnu, pagrrrm fora dc d o o wmrcio dm iiabrgantcq fkdrqtrlii c quLii perdida: ate que p + u * h diis rhcg-iu a íu i i l i r ccni whn de%% ~ i h m d s c nuou d'mru *ia. bem wbidi: I w u cspniPdo 0 pitam + &C rh di rc~* fndd hri7ál-r m*~ ~ i i ptrro pque uatavi tnrrio d d i vida c p r q u c tcmra que & todo i i l iasem a mjntimcncvs, dcmrrcau-r romcntr c mau a

L-uscar ma camiohrr e d t n m d a r a ilha da Midora. wn& finelmenrc &fni

rnu r;, consumido da fums r tribnlho que t m b r r , u dia, r o l n u s vida. A a m u dc siiocrkr sua inom cm r u a & CCnrisb<in (;pbn, p i r ~ w z d tam- hcm prloru; som c* ((uíndc quc morna) wnm~unimil o wgrcdo qirc viri.

5 o

Fririscca, dic pic~vcment qire cct &+ricrncnt avait cu licri cn

r+% r'), i Madirc, cr quc l e pilutc qui avair abordi a Ia suitc

- . -

t!adc+lht h l a n por cirtiiso dc tudo. c dcildrdhr em i p c k d m r n ~ da hmpcrlim ru i mania carta dt tuumar andc rkhm dcmannch a e r o . h'io ishio nn chia a i iiovr noruie & mriws t i o gran&r, cnmu rnt

pCii3arncntO5 Icr' i i>rdm dc pM%rmr xdpucrir hmra c L ~ n u C f w r - Y dcwobri- rbr dc slgumr nmr purc do m~irido. P d r n caau c r i bomcrn oimnillBi C

rem catcrlil rbdnu prwrcrank a p h dc c i i h & Qina eni *e... fci 5 Fh- . r s y , p x n ~ rancrk. d r i h d P a r a i p / c ln&~cmr c cm &í RrÍnol woi c lh im rlgrim prque nia era ciido m o i ouvido w n b por e a m b ~ i . ri- t~lmdv p-I kiuiiirrn que iaiitai.a wjnhm. Torrwu i r g x d d vrr m Rcii & <LI-

rclid. F r r n ~ i d d c lubrl.. . r'rrwn fina!mcntc o wmp, c a cnodlsncu & r~lrio . D c r i ü prinqiro r au. vimgcm sahinda de bum pm de &hhh chí-

ma&> P a h dr P,iugcl wm IW cumpnnhíima romcnw (c h m i s m p i . n m i o . +ac u milrido oira # t i dqnrlk icrnpo).., A 3 bi AgnfIa do rhu. do rcnkvi r492 i b i p r ü v r Gomara ...

. rra C P P ~ urirrv i u o n Jrmvro, desc&&r b~ veio dC wulfp, p r u d c n ~ L tI~or{Lda,,

rbmnrra ri* Coaiysnbu d i ftina do Eif& 8. B W I CU.- P.m Slailtr dt V~iionici IL~i - a , * c h

Lc i?* Y ~ ~ o n c c i l c r ~ s ~ s u i u laur c t U e n~rr ia in, d'iprL wc horc. i. I r. 3 : Jwcph da C;B{ts, L)# NVC~O O r b , h. I rh. a i ALf. & Dvrtlt. hi4l do Cbili, UL'. ri. ch. 4 : G u ~ . I kwar , HiJL p u r i f . p u t 11; Hid. gcn $r lu I*. !iv I Id. 9x8: F. G o n s n g ~ , fd. r i # : Wadq Lv. 11. rh. r ) ; fin. Urr. I L v i ch. 8; Tbrai. *h. Dcrchp. dmrr. A b d Orteliw: tt k .rppoce~Sci- of f i i l l c r du Y~vm (rn 1661) quc m r a quc S t d o tk Vwbncíllm rxonct d a w Chmniqw cQ domu I 0 qu' dhmcor kr in- vrfi&nr h&bripm. 14 *nunu CT E3 makm dr I'Etir du Bkid: Tmdo o gnr cicrrvr a# i& crperrroiai tapaidu arr t f d f d c ~ mnRirirrr o* c,. rnprinu rbn5dar.r

Lidomli v i t a HwIvi ~u dc umpi spnh ri wrric dc Porwgil c t on i c=.d iI'rnptiquer cette visiti q d q m pcu olicurc. D'oprCr 1. dCps;nori r k

~ a i i . Fmanckr M m n I P h 6 M a p s , d i n i urr p r t r b tnme lc fiis du iiivigtcur. Li. Diog. et 1'6ut. Chrrbph Clil-b avut dit qu'ii &;e i Huelvi ~ ~ r ~ i i r rcndrc r;dtt i un s'm b+iulMrc. 1. Virhin um dir qut e kau-i+rc deuai Crrc Pcdw 6rHin. -i hsn n'indiquc qiic k wprritie de Ls Gncimi v cdr i;jairnl.

QLIP~ q~~'il cn iotr. en voit c w i h cR fauue ropinisn ck Tiruhüdm ( S I , d c h I r r i i lorqu'il rlit quc I ' h i h k hri phrc d p p c n i crwd j d C p r r o il WI I , M I ~ , D'surwi G~riuuinr mit dir qiulquc &haw dc umblnble. Cr h'cn Ia rlCriti. IÜULC~~IF an dmr a h m r q u e d w Ia uitique d c r r r e . dinr Ia ==ti. r p K v r m c i l t mrnufiquc "k3 Y Q ~ X du FUPP IW YYIt pas 4ur4-131t / didii- gncr Ci~i rt? rrn plu pior dCrn~rrrquc ayairb'l iui ,-.

fW71 Cqttc darc .I* 14% c& euce t;ngulihc priirquc I'm &ir s u p p r qile Jrr Zkvains yiii 1. rapprícnt nc &rr8irnr p ignarcr yuc l'an& iq3q i r a i r

! l~rrrrc i toqiirllc on cmyair qmi=v.it cli licri le &p=rt de Gluni l i K rendmr i,!, E5pi;nc. iiir cf fc i l i '~t i r i t i i t 1 1 TC t m v u t r l C j l veri I i l in dc iq%. Col,sinb airrn it-il 18nircloii quirrt cfiectiucmrnr [c P s m g ~ l cni 1#4?

5 I

Page 34: Questões Histórico-Coloniais vol. I

drujie -$rc ct qiii . ~ v ; ~ i t i n n r ~ r i i bur sa c;irtc [cs ilcs niulri-

caincs Ewit Alphonsc Sa~ir-hcs, pilote d'iiile +-aravcllc dc C ~ a a c s

qr~j f.lisait Ic coliiiiicrcc d ~ i xicrc ciittc Lisburiiic C L kiadi-m y). hf~ilirurciisci>icrit 11 ni1ic.t dc u u 11 n trniivE uric intjtcatinn si p r 8 k . II est s i i i ~~ i l i e r qtrc @tcmciit cri 144 cr e i i 14%~ ~IICS ~ssigiiies nu f.ur cri qiicjtioii, dcs Iinrnrrics de M&rc cr Aes Açorce. yar3;ssaiit sc giiidct sur des iiidic~t;ons ciitcrminic~,

f ~ ~ w n t quelqrics cctitit~vcs tI;iris l e l iut bc dfcniivrir In terre

Cct~nc ou i ' i lc IrIe. suivniit unc dcs rlorintiniis. l 'nii ptcriiinr *c

ccllc de Srtc-Cidiidrr (Atit;l~a). Mais cc 1111 CSI C ~ C C I ~ C $UZ s;~I-

g ~ ~ l l c r c'esl que cc snir i 11 niiil-ic Epnlric ct ~prbs qiiarotzc oir

q i ~ i n i ~ ans dc sijoiir cri Piirrug;iI qiic b l o m b , iic sr rclusant

pliis 1 aiicun çitcr~t~cc, abandolitic lc piy~ qiii E c . ~ i t dcuciiu F u r 1 3 1 ; une xcoidc pntrir. cncraiii;int saii f r k qui r. cst inbl i i I'alandoniier awsi. L'hiStoirc dii pilua Snnclic; ,,'.I r;cllc-

( B g ) ~ K c f f r mcrnir i anno dc i*, pJra qw ncin ras gloria Ialtarrc i l ~ a ~ ã u prt~mgucz& Affrui*~ Lnchrr, Mchc & hua <:lrarslla dc C a r a r i de5- r:nbrio aqucllc iwvo rniindo. i qiir h p & r rhamstáo Amcoca. Tir iha A K r n i ~ ~ h 5;rnrhcj $.ir offtcai ,i n w c p r dc L i í h i Ilha da Madeira i carregar ü i icu. pwcihrrs arsucawi. e faxlidi i r w s k aniui a c o ã u r n i d . v i a g i i r I i i ie furiosa Liir

i i icnw apnnnnilri-ii do ~ c o riimbo. ii Ic, carrcr do P a n r c plr huni iinenío &ilc=nri p r crli;.io de ~ i h i y s s dia'. nn fim dor rliiri3 aviAui i tcrra 1i.r Ilha? d o r m l f o rl,i Mrnim, uiiiinu ncll* 81s rcfrcuii, n r c c w i r u ~ i r ~ n h - a muiro trm a r r u n i í J ~ = d c m a t t d r w l r n i i a p m p i r i s Msdcyia. ori& c l i c ~ o u ião i lwncc e i i r . i l tntdi io qiir não w Inilia rcr crn pi A duchçr o obripwr a dc- remliarcri Liip c t c c o l h t r - x ciir raia bc ( :hn~hui iillun, que cra hum C*;. r1ai.c~. , j m v'VJA na ridirdr do I ; I w ~ l ~ d l ç gxnhav i i riia vida cmn rír cara i jc paào c 11intar .ii rams ik mi:rar par' o quc i?a9uclk tenipb =- ncccr~iru I ~ ~ I I C ~ T C ~ C ~ C ~ O . l n r =r r i M*~I i te r ra l i rn n p r i l i ~ i ~ r a l t h c a ~ l u daí nivcgapk;rg EU- I O ~ Y . ~ , e ;iggra~indo-rc-Jlrc a c i i1crrr i id~de pio ,c niorir~r xoradnciJu ao wn Iirrrlirdc. Itic dco i r war <irra> rlc i i i i rcar c n rotcrm qiir rinhs fci-ro dcrtl,: i Tc l ra iiri<.= >te i M;i<lcyr3. rIi*x::do ~II: n ç t l u l l i c dawa o n i q i i r rnorfidn rliac se pr!in dar iirili nrulilln. Ass:.ri Iny po:guc C:rilnn coi i i rrr F~r,iirrr doi Rvs L r h ü l i ~ n h c n j u d d d ~ n d m í i1tr1ior M ~ r u ~ i l ~ t ~ c A f f o n w P t i i p ~ l~ . t rc i~ i~ i~s com rtr5 Carbiclla5 aM 3 ,Ir ag~lmi iIc 149a r lc ro l i r ro 1.í iiurar n.ir.5 a,,, 1 8

A< I l i i t ~ i b m rlt, n i c a i r i armo; c r'olroii criiirralil,ante ;i L u l i o l .lu b de h - l i r p do 1493 c o m g r a l i ~ l r rn3fm d 1 1 Rcy U {(lji) 11 3 qutt in CLIC N L I I ~ ~ t~~vcid,j I*" d c s ~ ~ l i i j r C.:) .KII RCA[ 17tiliir .li ri.ivar tcrrnr r EIRcy r i r i h ~ ijril irezarlii. Lumo i n i p ? ~ i w t >ria o fc í ta .~ , LU.J Giorio~d - . ?p : l d~ I : v r d illr.Jlr. eG;. Rçms: i ~ a 8 .

5 2

rncnt rieti d'exu3ord1naire, t l l p n'ekt pas rcvitue dc la forme roinrli-iesqur, r1Ic nc Force +nt le C B E ~ C ~ de Mvantes Iégendcí riii nrclnc Lxnrc cornnir cellcr d2Arltt ct Mxhim, par exernplc.

L'h i i ra t~on qiii se manife9lt au morncnt d'arsigha iint riatiunal~tk 3u nivire qui a abordi cn AmCriquc avmt 61omb .wmblc cncnrc niieitx riiurcr I'accuration dc hnmisic pamonquc

contre cercr h ib i rc . On nc peut rian plus y muvm soit i in int i r tr inbividucl, wit du charlaranime de y a g c u r , pui* qiic l 'v i i rnyportr quc le pilmc ct scs campignons mururcnr ~ i , de remps aprils lcur retwur. Enfin 11 rir rmus m b l e pas qii'iiiic tr~dit ion s i viv.ace. paraissant h une k u c si nppcoch4e t l e s f ~ t t , qu'cllc cssnye d ' r ~ ~ l ~ q i i e r , afhmic ct aoccptic par des ~iornmcr. J V A I ~ ~ toi~ç i ~ í rnyens dc Ia virihct, &t iutant i tlidajgncr qrre lt w l t í r t qiiclques &rivairis, nimt apris

tp'il c& =vi& que l'rdéc d'une tem i p o & ou p d u c vers 1'~c;dcnt ex is t~ i t dyi, quc cctte id& avait dmd lieu j. plus J'unc tcnucivc de dkouvtrtc rt qu'clle avait appatu Sgalcmcnc tl;ilis la cosn~ngnpliic prtugnise c o r r o h n r Ia r t c h h e . par l'Ck.Sdcnt, rl'rine routc vcrs I'Indc, er cnfin Imqu'il cA recrinnu qiic Glomb m 3 i t naviguE pendant longtcmps avcc Ics Portupir, qiie dans C& navigation5 ct à cause d ' d l c ~ son dh i r dc dicouvcrtes s'imit révnllí, qu'il avait r q u drs rcnsci-

yleihrnt.5 dcs avcnturim P O C M ~ ~ ~ S rt ccux qui auraient pu lui Gtre fnurnis pat Ics ~ a ~ i e r s de mn btau-+w, ç t ~ U C danç ses pap;crs "ti; i1 y avai~ dce indi~qtioris f;iitcs par des pilútcs por- CU~:I;S 3LI CII]C~ JCC t ~ r r a occidcnrales.

E[ i Cob1;ssant quc Calornb avlir consuItE Tascannclli nu corthtíicnccmcnt dc I'arinGc bit qui eft siijer à discuzsion,

Hrii i~bolrlt rlit q u t ceere dra ciinfirrnc d i r ~ k m c n t le cantc r3p- p r i . p:ir I'Inca Garcilasw, par Gomara rt Acofiaii, ~ctcndi i que Ic voyngr d'Alonsc Sahrlics C& de dix ans po&ricur 1 c e m rorrr,yond~ncc. Toureloi~, G ln rnh p u v s i t a v i r cii d i j i ler

idies qu'on Iiii stmbuc, quciqires inmq de ces histnrieiis sem- bletit rnirnc j ti<tifrcr ccttc hyporh;<c ; 13 date dii voyaLT du lii-

3.7

Page 35: Questões Histórico-Coloniais vol. I

lote n'cQ par h i s prkisen~ent ditcrminie. ct de ce qilc GIomb avaic consulré Toscanelli sut !a d;Eouvcrtr de f'lndc par !'ouc&, ce qu'avait ín i t diji AIfonw V, on ne pcut pas conciurc qu'iI n ' t h par r? I'informacion rapprttc par Gomar3 ct d'aiirrcs, qoc mime cace in fo tm~hon prafiqur n'ciirpas con!irm; I'itifor- matian thiuriqnc bc Tascantlli, ct nc l'ciit fott i f i i dans scs &- sits. ]c ne dixucc PIS 13 conhn tc pr6venáon qlii autait pour Lut de fure rmirc qut IthiGoirc du piloc n c hir invcnaSr quc y u r anroindnr Ir ni;rite de Cnlomb. mzis on doit tcmarvutr wnmains que cctcc pkvcntion ne scmblc pas jufifiic par Ovicdc, Gomara, Gariby, Fcuituom, Matisiia, Ac*, &r- c i l a . Sim& dc Vasconcelos. ctc., ni p r les au&s f3;u con- ccrnaot l'histoirc dcs d9couvcrtcs pt tupises et crpagnaIcs. dans lcsqutl!cs L p t e n t p!iisicurs Ctrangcís, Lc m&ire de lomb n'ea p;is arnoindri pat I'hiStrsirc du pilou, par ics im- p n m indications qu'i1 aurait m p c s da navigations et dzs noGg~ccurs prtugais, ni p x c e c p ' i l aura~t tckie Ici s r s émda et scs prajm. ainsi qut Humbld t Ic mnmit.

Cornmc Ie dit cc grtnd homm: tC t f t cc niptc c z r a c h

dlinaru&ion, d'audacc cc dc b n p e Faticnct qtit nous nvons i signalrr surtout dans Chriftophc Glomb. Au colnmenccmcnt d'unc Bc nouvclle. sur Ia li1n;tc incertaint oii r confondent le hioycn-âge a Ics ttmps modcrnts, cette gcandc f i p r e domine Ic a i ~ l e dont il 3 reçu Ic mouvcincnr ct qu'il vivilie i son tour.ri

C'& cela. Scultmcnt i1 y domiiic cn hommc ct i! n'y d e n~ i l l c pas tout ~ ~ 1 1 1 .

On a faIt dc Càloinb un prde.tZint, un 3u. ptaquc uti

Mcuic . II aimait i se considirer commc td, iiins; quc !e dit son conccnipotain Aug. J i i d n i ~ n i , ct commr on pcut Ic voir d ~ n s quelqucs-uns de scs ouvrages i lu;. Pour Glornb, ricn dc plut tiatrircl: mais 13 critique rnidcrric cSt mut 1 u m chasc que 13

rnystiqiie. 5'11 i i 'cf i ~ i n t jufte d'amoiiidrir Ic m;t& dc Colornb i1 nc

l'c51 P ~ S dav~nt ige d'actaqucr k créd,t ec la banne foi d'hist*

'5 4

ricns respftablcs et d'ob~urcir I'hÍstaiit d a nauons oii C o h b vint puixr sa sciuicc ct qui h t Ic vtheabh b u de gloire. €um csrr Lifiotia Lgrm, AI q w i $ f r b drcere rtidcriit ne- qurd ucn non dndear.

I f

Plrvcous i ce point, il noru +t apptun de parls d'unc suioe as= rtmarqublc de antativcs faim par une nobk farnillc p m g a i s e chcz qui It fait dr Ia dimwcrcc & I'&-

nquc septcntrionale scmble itrc dcvcnu une trãditim & h l k . Jc vcux parkr dcs C o r d dts Apons. la cwtume +ira- Icrncnt ripandw fsit da= lcr voyngcb & G d du c-- mcncunent du x n g siklc. M a l e B n i n diz qut la tcm du L- bradoe fut diiPouvcrrc par b Ihrtugais m 1495 p3, ma" & probable rp'il y a confusion a v s le yiidisant myage dcs Ca- bct d m ia mêmc a n u . La p r i m i i ~ ri& divcbpir quc Ics chmrhqum5 noui fournissat dc Le découuerac du md dc I ' h h i q u c par ks Portugais a &t i I'cxpédition de Gaspd Curccreal cn r5w. L'm doit tou&s temarquer quc lu chnz niquturs officitls tld r I p d t n t pa, c t qui d'&s rie Ituc d r p ~ s i r 4 possible, mures h expiditiow mucpristr, surmtit 4- ler qui Cmicnt dues i l'initistive p c u l i & (Pq. C'& ainri qw Barros, IC p n d indgateur, a m e quc outrc I- dbm~ycrtcs

[ggj Gog. URiv. 6.U- aL rd. n- i%, p 43. [go) r'rnmbzrn x dumbn~ as & S. lho&... por mudido dslrci

n. AfI-.. piram ubirnar wd YM m m m m I#- rum - dssFvbrrw no i c m p $ia* r#y da 7x4 ai- em-pu. hmu.-hduirm qm- ,, A;,.. ,.c dím umm [dkaivcnc de Mim, i + ...) fuwpi urry # d&, "... '.".. =.- d r ~ ~ ~ b ~ ~ a r dr p c + 4" A; r n s A m * , GduT*! Tm. h h ~ .

"Quinm w tempo em quc &a ilha c& S. Thorail] a &&riu c quem fficw .iirLvir de* h oom. u m h s Iin hs dr - - - -- ourrir iniiiui co-9 que ~ ~ n o nu i r m p d r h y D Affmila V ou par falte r neglipn& dos ChWh & q d k ktup riu pm w prrlarcm e mn- surniccm ar p p i s c mcmmiu d'squcUm ida&.. - M. Cuner: Cumm. u Cnnaic. c. 5. d. li, -

U0rprb un b a x n c C& du a i l Cbmubd da Fam, Ir d;wuvirur & c c r s jrc $r. Tbamix fur h l v m Gminbs %um Mimr.

55

Page 36: Questões Histórico-Coloniais vol. I

donr i1 fale menrion . y a n t tralt nu k p c d'A1phonse V. i1 cii canndt nombre d'autws qui wi sont f;iims er qui wnt Z 13 COO-

náirrahcc de tour i c monde. L'on doir ajoutcr a u ~ i quc d ~ n ç 13

Aorianon f i i t c i Gsspard Grrrtcal, à Ciiitta, k 12 m.ia 1500, dcs Bcs ou dc ia tcrrc fetnie qri'il poi i rr i t décoiivtir, i! cst d;r que dij i à d ' r w ~ r c s ipogrcs il les ara i t cIicrcliéts p m r fon com?- t c ti ;i sts dipcns r'). On comptcnd facl lc incnt que cc n'étaic

qu'hpri.5 différtntrsl wncarircs pa&ul;tres f a l t a Pleurs d i p z n ~ qut Ics nnblts donaraircs avaicnt m m r s i Ia +on raiialc. I1 d e v i c n t dúnc iuidcnt quc l'on fit des tentabwa an té r i k re -

rntnr A cclle qui lut si &mmcnt ct n kumçemçnc t € & t l i C c cn 15m. II .x prisent wutcfois un &t bicn pIus irnpartanc. P. A. Cordeiro, hlhricn insulaitc, m t c que Alvaw M-ns Ha- mcm e r João 'Jaz Cmr-1 (+te dc Gaspard G r t c ~ a i ) faisant

w ~ l e vcrs 1c Nwd r<d i coumren t l'ik d a Monics i i , qu'à lelir

moiir 11s ãbwrdEreiit i Tmccira a quc, y muwnt l a capiminr-

r ic ( c d p i i r l n i ~ j vx.intc par I a moR de jmmc dc Bmger, ils viment Ia dcmmdcr i I ' in fant r 0. &ter, vcuvc dc I 'inhnt D. Fmnand ct tuoicc dc I';nbnc duc D. D i o p , qiii i a ieur ac- corda soiis Ia condi t ian qti'ils Ia partapaicnt e n m eux e2). CP d a n i e t fair cct canbrrn; par lt&c de donarion i Jcan Vnr. da&

191) Arcli y. r l r Lsbnnc (Torrc do Tnmbo,): J . de Toncs 0712. dn, drri. pnrt. (Ac~,i!!a Ayo.,,i rrr.

~~kA*ndo ~ m i ~ v>y;r a Gpirsnin da Tcrcriri pela islrí rlo priiiiciru Caprdo Incrriní dr Rrugcr. sucarku í p r t s r t r i i Trrrcira doir Ildalpí qrii lar- u b r n dd T*ir Bur Arca lh i q-r por wmdedri drlrev .ir I'ortiuRs! tjnbam idr

drrr~brir; hnim 31 r b c m ~ w ]&o Var Comrcal r o &irm A i w ~ i i Manirir 140. mcm, c inlnrmrfidn-rr & ar% fhrr riinlcniar rooto quc cm rhfgdndn r I'm- Intd pdjrÜo de m f r r í por ,ali< rrwipu , .

m:Alu=ro Marnns Honixrn Riu rra ric nrcnoí qiiafidadc r fidalpin qu* xu cnrnpaiihriru 1nio Via Gmcrcal pnl rZqnlmrnrt r s m h tinha r l r ty wndai lv a dewibrir d t r n u da3 M~lar~ll,ens. r der& uihdo amboj +M.'~W ap~riarüu na necd /!hm T r ~ f l r f a , ,. HiJ!. I m ~ w l .

J d o Vrz Vaz) irait un bitaril, filr rlr Vaxo A n m r l i &*a. p r i l - homrnc iv~ntt inrr qrri avait r c p ~ du mi Ic wbriqiirt k r m i a Real (I.:our nigalc) raurr dc l i mqiiifiuiirc dc r, niaiwin o11 .Ir ra srur t . J o l o Vaz se n u 3

a i i r ivriinirri de I, mcr mrnnic ranr #iurrcr fici~iilrhommas ws coiitemfinraiiii rt oli iii?mí qu'it fit Ia cniirw Rrndnnr retw vic d'ivdhhirer i l cnliva ~n

5 6

d'Evora, du 2 a i r i l 1 4 6 4 C c t t c doiiat;on eA accordic cri rkom- pense des scrv~ccs rcndus par les dçux gentilshommcs à D. Bri- tcs c t aux ln€.lnts m mar; ec son f i l i , 11 cfi i rernarqua que le ro dircrnbrc 1457 Alphanse V svsit fait doaatiw à l ' in fant

U. Fetnand dc roures lcs iIcs qui suaient d&ouvcm. En vuc dc 13 dntc dc ln doniiunn c t de te qu'avancc Ic P. Grdciro, I a di- couvertc qi l ' i l ind~quc cortunc un Iait public et non ~ontc~G dut nkcssairemenr avoir kieu avant r h , a u plus en i&,, L'on se dcrniridr, i1 c& vra;, pourquoI Ics dcux nav igarcurs p d é r è r e o t

1.i c a p i t u n c i c cic Terceira i cellt der 9a qu'ils avaient d h u - vmcs , mais on ne doit ~ I U S ç'en h n n c r si I'on cmsidère que ' I ' e~c ;ra Ctait A E J ~ u n c capiraineric fnitc. ptupléc, connuc et en voic d'accroiuemcnt, nndis q u e cclk de l a w r ~ dócouveice impasait wuta I t s chargcs ec teus lcs inconuénun~ d'un pre- micr Ctabliswmcnt; cn c u t r e les glaccs du Nard avaient pcuc- Cm faic pcrdrc aux dcux navigateurs Ic &ir de s'y i tab l i r . 11 es't donc clair q u t pa5 plus que 13 prcmi2rc oj&m hy- ptk, +se imlémcnt, n'a dc vaicur criüqw. Bi f fCrenr r faiu iious indlqwnr une dric de vqnges tt d t t~htativcs de d k o u -

lertcs dm5 Ia dircc2ion 0. N. 0. s i t i c i Laquclk naus . ----- Cnlicc i im wCi ,dt ikmoiseik dmt 11 fit ~i ícmaie. Dnnr un ms5. h Ii BibL 412 Lislmii,,~ 18h l l t ,

..]ii30 V ia GortrrcaI, fdho scgunrb baAardn ds Varco Annei Conemil. i$ Iwmclm mdr rto Iolrnte D. Ferndo . c i p r 4 Ilhs 3.i da p a a & Ai i v i ;

aird,m no mdr ro in Kavior c Como. c bcdo a Cdiu twhu r maria dc Abarca 1r.r . r r muiro k r m o z s , namrai do Lugar dc Abrca; diqual fila kr. Prridrnri~ >,,i Sandmvnl na Linhqc &i da €=r dt hhtorgs qiu U ptrii w fundyáe nclRry Li. 5anrlto Aharcn, i qual direiii qus rerebcrs por S r r s mulher. Ourros ,?;?~iii iIiirl rn. Jri,Yii V3i c11 c ~ w ~ l t l r r i de rnilrn e quc $rio @ia caiar. prcnl ,.,;1,4, rlnir rrrlainctilrn ulu qiit r l j t a maria & Abarco. filha cit Pcilrn

,Ir Atidn.r, fidalgo de Tiiy íiiri rua I*gitima muhr. O 1.w firw ria 1f6u de mr- -;,.irn rni i; dr ~ b c s dr i494 e r pmv ih í 14 SF &r.brO &7 r!.* aorio O 3

íritn n.1 I lha 3:. 3 i d í Fívírciro dc i4gó das qiiais u v? nín hzvcr rido cava- tri:u protc6wi da d i a Kcligiim dr S. )&, 41, malti t h%-r tido da dic. >i12

:?ciiirr . V,írri Aiirir, (:mrcttd - Mip.url ~ ~ n e r r í i . - - Gnipar Cojrtrc~l, --

!?. ] , , ~ r , , , , Cnrtrrcil, m r l t Luilh=iw muni~. -O, Fyna Coru:ril, m.cr dc !-@<!ri> clc nmi d a Siira; -P, Isrbcl G r u r c a l . m.fl da IoL. d r ['lira.?

~.m,,iL r,vwp~. t ~ r d u do, rnciim~tes v v b ~ ~ t d r i r s R C J ~ . c[<., p,, ]::~vto ~.Z~:Ã,. .7don.c: rlc I r m d , clc 'Irdii. 6. M5s

Y - - /

Page 37: Questões Histórico-Coloniais vol. I

pouvahs assigncr cornmc paints m&mcs ia preiriikc cxpldition i 1'3rchipcl des A p t c i cn 1431 ct celle dc G~spard Corrercal:

í u nord de I2Arn;rique eii I&. Orirrr Icr h;& d+ sigml&s. ii cxifie bcux traditions dc G i tab l c dkouvcra cc aui soht in-

I

d~quées par d'anciens imvains. La primlkrc dt celle d u pilote qiti moiirut chcr Calomb et dont nons avons dilà patl;; I a se- coiidc tfi ccilc d'un ccruin Gaspard Gansalvcs, dc Ribeira StCc3 {ilc dc Terceira) qui, dican, i I'ipaquc W Mactin Behain st troumit d a n s l 'rrchipcl, diicouvht au n d d a Apres une ;It dont ou rie put rcrmuver cnsuitc Ia rvuk (Da). Si I'cliplonuon dcs cates ahicaints Ckt I'enmptisc Ia +us suivic, i1 eft ;vi- dcnt miiccfois qu ' i m scuk cnmprist nt st h a i t

I1cspit aventureux ct ~nveitigaccur qui sc mmifehit iw tant dc f m c en I'arrugai. En cfEet naus m y o n s muvent 1- txpódi- nons s'ácamr de cts cdtes et ia d h u m dcs Zks qui s ' u i w u v c n t CloignCts carnmt Madèce, Ies Aporrs, le Cap Vm. eu. devait cncouragtr Ics navigatcurs j p o m leurs rechtrchts vrts I'Occidcnt. A cme derniirc c i rconhntc on a n i c tiicm

aiouter Ics vicillcr croyanccs diduites d t Ia cormqaphic an-

cienne ct cncore cn 1474 mrrohCcs dans unc l c tm au roi de Portugal par lt savant italLcn Toscanclli qui assurait que 1cs t m c s dc I'Asie n'iraicht pw fort Cloignics dcs côtu ahicrints; C ~ O V ~ ~ C C S qi~i conduisircnc G lo rnb i Ia découvtm de 1'Amé- i iqu t a qui encvrc plus tard fnisaicnr supposer aux navigatcurs csp~gnols qu'ils nbordricnt dans I'lndc. On chmhait I'Indc. i1 e f i na; . toutcfoir L'idGc arídomiiiaiice. act& Dar lcs dccu- rnettts dc lbCpquc et 4ilIitrnuc par ler succes déi3 obtcnus, par [a sihiatFon hijtoriquc c t par les condiuons éc~norniqucs de Tí snct i rC portuga;se. enit Ia dirnuverte de nauvelles m s . Dans l'cntrcprise m;mç qui wait FUr biit 13 tcchcrche dc 1'Inde hous vayons qu'il apparut alorr l'idbc dc l i chachcr par Ia routc dc I'Occidcnt. On dit quc MarGn Bchaio dkida lc roi de

(q3) C?d. Hifl. Inr. cap. vrri

-7 #Y

Pomigal à cnroya qutlqucr: navires au dtli de5 Açorcs. I1 n'mistc aucunc domíc nuthcntiquc sur ccs expéditionr aifind- Ics qui furcnr pcutGuc cnveloppCts dc sartt. si ce n'cR sur ccl- lc quc I'on actnbuc i Jcan Vaz C a r d et qui & m;mc ante- r,curc i I 'arhvk cn Pwtugal de I'illuk carkgtaphc+ I! mai r

cepçndínt quclquc pçu arbiaairc d t rcfustr awt c d i t aux indica fournis par diffircntcs donatioris myalcs de 1462, ,1473, 1475. 1484. r&: cct. par Ia tdition e par différrnts &i-ns

ielauvcrncnt aux i d k s de t~hrabvçg p u r li h v c r t c de m e s

orridcnrales avant Ies voyagcs de Colwnh, dc GÍspard h- real, dc C~brai, dc C a b t , ccc. E t si I'on d m e t que lcs Biv caycns avaicnt p u dans Icurs lointaim cc a&euru pêchcs x ~ u & i t uu t I o~cs nobom sur k c~nt inent ncn-d amiricain, i1 nc

L I

fauLt-pas oublicr lcs ahc,cnnç$ t t r rnaquab~es piches uitrcptim par Ics Pottugals. Dijb au xiid Gàk on +hait Ia bakinc sut lts &tcs du Minho; lc x i P s i à k nous hurn i t dei daumcntr rur ccttc p%hc sur Ics c&trr dc I'Aigarve, de 1'Alcmtrjo ct dt I'Exttatnadutc r). O n I'appcllait dot$ hlãriio ou hlt+ y)). L'on sair y'à &te époq-& cios pkhturs se rendaienc sur Ics côtts dc lo Brctagnt c t de I'Angletem (") ct i1 cf i n a t u d dc supposcr qu'ils pussaicnt encare pIu5 loin lcuts nipáditims. Le suivant pauage de Mdrc-&un c iant Schlcgcl ct Beckrncnn. to mstz cliritux : crt'ancicnnc cdanic srandinavc du GrminIand payai t tn dcnarr d d roardoii qui paraissent awir i& dw dé- fcnrcs dc rnorse, lc tribut qui, sous lc notn de drnier & Saint-

Plcrrc, afflliair dcs cxtrhitis dc ia rn ('3 (i Roma]+u G c t e

.. .. ml. 1%.

Cliaru~ wrnruunakr (fvr*rJ & Coimbn Y i b Nw4 & Giiyc a. (g5) Vikrim Etdsrda~o. r i r . mmTarn & bmlrriiiir qusm dc .Lu1 rauxu, m.r-u l t P r u q u m dc p i

rsrin quam uobii inagrc conadimw non & balerum qu+m nobu rio&¶

ruccc~mhbui nxrnrnur.r Docr. pmiug. dr xri r i rjri riklcr: Ib. (+) c'on.n. Bor de L e r d a ; 14cv nt.. sa. b7) Gzurp. Unm. 6 . k ~ ed. vd. v[. pr. 6r.

Page 38: Questões Histórico-Coloniais vol. I

dinorn;n~t;on ne semblc-t cllc pís pntfair~rnrnt portugaisei Lc raarda nc xra~t-i1 pas lc niot pottugsis maz, r o b e ? Roar eSt iIn nooi Jc po i~or i qul sr tmuvc danz Ics ancicnnes chartcs (fora/) d'un dc nos bolirgs rnaritiines y}. Jc C ~ L S qu'il ne dF Ggnair pas 1;i moruc mais bien put-iuc ]e pbyscicr mrcm- ccphdws LI^), cachalot rn~cr&phalc. L~isiant de côt i c c F n - d m t ces dirnils inGgnihants jc fcrai o b ç e t v c r quc d a i i s icurs vnyagrs, Ics pkbeiits pamigais s'Elaign~rent bcaucoup dcs côtrs tanc dans Ia d~raction du N d o& pêch~icnt Ips B i ~ a ~ c h s , qiie dans ccllc d u Siid oii c t s dcrnicrs ne p i n i t K r c i i t d;finiuvcmetit ~ U C p l i ~ rard. CP furcnt les Portugais qui. les pccniien, org-3- nisitcnt h +he dc ln morut sur I t banc de Tcrre N ~ r i v c . En rw o11 I , j O I , IIIIC c014hlç de gcns dc V~anna. Aveim ct Ter- ceira, villrs ct ik rraditionncIIcmcnt ~donnics ; ln +he, d a

~'i tablir ;i Tcrre Nciit-c m, e t cettt indufiic pie bicntòr dc

~el!cs proportions cn I'wtupl que. th 15&, dans un dkre t cn d ~ t c d u 14 o h t o l r c , le roi raommandair tris i n h m e n t i Diap Hrandáo dc fiire p e v o i r dans lcs pmm de Ir provincc dii Miniio la dimc sur Içs ptduits de ia pkht dc Tcrrc Nruvc (Iq") A Aifliirntcs Cpaquc~, ricn que du p t t dSAueim, soixancc ibov~res p J ~ i ~ h t cliaquc annéc p u r cctce pkhe ('O1).

.

(gq Fnrui dr Srru h.!, - Miiracx. Di4.r. fw) S. t. rlr Mcii<lii Trifliwi. Sobre nr Brrcrihrrmr~b~i r Cosm. dar pori.

(~Wcni i4 Lir!. de !'Ai J. rc'il. YIIL). - - J. J. C;. de Ma- GET~X, d r ~ r m & ~ h e . dar drzr pcdoj I$r!nq ( A o n , wirit. r cd, ?i 6 c 7); cw.

Dnnl lc ~ a n d irrrnblcmrrir ck i r r w i L ~ r l n n n r dani I'.nntc dc 1755 I'<&

p?~chi unc inirrc rlo Fr:ir;iri,n dc , S ~ * S P . nirk 41e 1570 qw e w i ~ I'hi4oirc ~k rcr reni~tiliiahlc onai rlc i ri!onir~r irin p t ~ i i ~ ~ i s danr k i i r i r d dc i ' . ' l ~ & ~ u c . ]%;lrbosi rlpi 3 VI? IC I rVtr r11 rl<,niit lc i i tw, rrrs sigiiiõcatit, dini 3s R,b!,os. 1 ,"~ l t . I1 &ir!

,-Traradii rbr Il!i~r nnr,ai r. ik<ccliiiriiriiror < l r l l ~ r c nritras <curar. .. c d a por- I u < ~ r z r b 7 d C f-rii dr Zriuffu. r &$ rths dnr b p r t r 4 p m d P = t trrd ndca do

h.~(dlliÜo r=? r m ? r i ioo~. ilr yiic >iiceAcii 'i qiir ndianrr i n t r x n Armo 3lnh.r 1577

( r ~ } C ~ u i l Foiclhn de h r c r d a i,ihu: x h b m 9 & C ~ ~ C M I I das Pcí~dii.- r i - Poniryal 8 (.Urm. Lci~ii. wl. IV): J n r i Rnnif. d'horlrdr (Ib. Yvd. ir): S F dc blendii Tri~nrrr ( L w o i . i t ) : bl~tmr Irorren, írt.

( l ~ i i ) L r c Critii~. I 'ori . i 0. crc

G u

Etl 1550, cctm p i t e ville comprit 1 9 navim dc pkhe (Iw).

De nom b r c w c ~ n v r l l c s q u ~ tcaient Igalemcht Pmta ct d'aucres porcs dc mcr p i i r w rehdre à T- NCuvc Ym), Suirant Fotftct, c n 15311, quond diji commençaic )a &adencc du Por- rui$, p nwirrs dc c e m narion pEEhaient cncorc dans ccs pat~gcs c"'). SI rcpcodant lcs Biscyens pmwèrtnr leurs e x p i - ditions dc @chc jusqu'i I'Amiriqw du Nad avmt les Por- tusais, çvLllil>cnt cxpliqucr que, cn rgxi, doa que ccs dcrniers nnn-rsrrlcmeírt y 6clia1cnt diji mais h i e n t &me écrblis. i l fiit íccordi par le gouircrncrncnt e s p a g d pcrmissim i uti

ccruin ] e m d'Agr;imlsiiw. Gtalan, paur rcndre avtc deux navircs a ss6er rf srrrrro dc h Tcrrr NWUA, (dans Ic but de cnniisitrc Ir secrct de Tcmc Nclivc) ('O?? Cate c i m n h m nsscz sigiiif~c~tive. O U ~ C cela. si 1t.s bits que jc viens de citer n'itaient p3s suffisánt~, on paurmir prriuva nme établisxmmt daiis crs p a r y s cri s'appuyant mt Ic rccit ' r n k de Vars- rani, Florcntio a u setvicc de Ia Franrc, et sur It f i t de I'&- blissement drs Brerons a dcs Normands datn c- -5, mi;s pli~s au sud, cn r j q . Toum ces circanbtanccs bnr narun!ie- nienr ndtrc ltid& suivantc, c'& qut dijt a m t r y i , twuc

(302) F-#ir#: rhxiip C q r . n e u (103) Yimanitl: "Arte & I U W ~ nc, (~q) X V O ~ P ~ to Nwd.~ ctc. (nos) Orãobn!. 151 i - u h i tu- em - Por amer p r & wr

Jiinn dc A~uinr*i ic , caulan. n~ tun l dc LSridm, que es cn al reino de C ~ U ~ U N inc f rw tcckix ~ i w k n que1 Kcy n i +r 6 P d m m d wmar i r 0 4 Cirrtn concictrii c a%ienm w n "0% pura qut VPI ha ) l k ck ir, L v3y.u r incflld wfid y mvicn, i dcmbrir cur ta Bcru nuova rn lm Limjra quc i nos pcoehcsan. w g ~ ~ n q t ~ cn c1 Acho siicnto d miwicrrp ~c mntkrr : ai u o a de ciul hchm arirnto cr c* que w siguc: E%y. E1 uienm qw p9r mi mudiiQ ar r n d c %xiirÓ con vm Juín dc A p m ~ e , catdnG n i d & pua ir idbcr el I ~ < F ~ W da h T1wr8 nxtw t a c*. que rm p&r u d vdyau ron d~ 1 8 a i . i ~ ckl grmnd~i qut voa p-. que ian 4e mós vr& súbditm

o i r ~ t a k s i ssimirmi L gehk que k~ddti rrpn -&i & d m rcinw c a i r t u ~ I I C d a que krirrdes 14n brrion~t 6 dr r t ra MA* quc dli h g a n cllndd d ~ w a l i r ~ rufla C ariiwn i ia Bchr tur i noua p r I s auti 6 1,arw que n ~ c p m plrsurt 4 v m I 4 Lm rmnnerm que cmn vcd Ltv i rcdes 11~ril CI diclhi ~ i ~ p , R- I Y L I R ~ V CR h p r t c q w prttnrr~r ai Sireniirimrr Rcy

G r

Page 39: Questões Histórico-Coloniais vol. I

air Gupard Cbmrcal rcvcnait de mn prcrnicr vayagç, I'explw íarion p~tugaisc dcs c6us nord-amiricaines dcvait tuair i t E conilntncie ct quc Grtcrcal S;Y ícait rcndu non pour dirauurir m còms rn i i s bicn mur ui dkouvrir ct eh raionn~itrt lcr

I

liniitcs, le pm1ongcmcnt. tez rapprts ct I'intiricur. G r r c idcc nous raminc i I'i l fa~tc dc G r t m l @rc. I I n'y á riellemcnt ricn d'extraord~naitc 'a ce que Jcari Vaz Cartcral ou plu&t Jçsn

V= da Gsta Cortcrwl, qui s'itait donné aux aventurçs dc mct ct qtir &ir grand Iiuissiçr dc l'infanc D. Ftrnand, (i qui, le 10 decrmbre 1457, il e& Gaie dosacion de colicc ilc quc l'on pourrait dicoiivrir), 5c fúr hasardé, ava: un de scs amis, Alvaro Mar t in~ Hornun, kgalemtnt scríitcur dc I'infant, i I i t ç qud- qucs untativcs púur dácmvtir dcs tcrrcr occidtnaIes.

L c P. A. GtdcLro dit mrpre4niuit que te fut lc roi dc Portugal qui Ics tnvoya f Ia découvcrce dc 11 Trnc des Moiircs, ç'cfi-i-dirc i la d&ouverte dans Ia dir&ion de I'ONO, I1 efi rsscz rernatqii;iblc que cc fut ce mime wiuucram qui cansulta TowanncIli srir Ia route % suivre p u r muvcr I'lnde dans ccrce dirraion c t qui f,t 1a donation citCc 1 l'infanr D. Fcrnand du vivant dc l'infanc n. Hehri i qui on avait fa:t donacion, confir- in ic par lc mEmc roi. dcs dCcouvcrtes cc conqu;tcs ahicaints faitcs oti i f ra ix . Le fait dc Ia danation dc Ia capit~incrie bt. Tcrcrirn :i Jcnii Vi7 c c i M ~ r t i n ~ Hamcni doit itre p i s cri çonr~dir~hnn si I'on veut b~çn ac rippelct que Ia rtglc icUt de n'accordtr dc donations scmblablcs qu'cn &ompcnse dc m-

ds hrw,qai i i w f l r o hilo .. Idem: qiir por cuanro vaí hnbcu dc u por 10s pibmi q u t can wr hm de ir r\ dicho u i w Rrrraw ..v

N a w c c : .CoV ia]. ~ii - b. j r , 32.- 0 n m n i r a i M Ia bami- Ntm~ paniigsjr d m uiis pirr dc Ia Trrrs Nws. Vid. R ~ ~ Y I I O ! uN#. #C wg., VUL 111. Dirsonp d'vn v uptm di nrare. +cc. C'& di lw qu'il n ' a k n r P Ar pibm upapds p u r brigcr =te hingavar. cr on mmprtnri F u r - qwi LW a psrk p u rxpr&mcnr d a piloma purtugij. Tbuafois, ir pcnr 9' pkt dbAgramana khvua. puiquc &i.& r s p p m qu'a +ti S u f a h * ~

rn r g y . I'éspagnol, qiii e deeuuvtrr der termr copiripci a d c dcí

&a&

ccrrcs iiouvcllc~. ~crrcra-atrribuc à 1- Vaz 1ãdt;ouvcite de Terceira {I") mais ni lcs chruniques ni 1cs dacumcnts p6mips nc l~ f i i f i cn t cette úpinion; Ic faic n'eft ps indiqd dans I'& de donabon, cc l 'on nc pour r i r urpliqucr Ia dmum pirniuve f.~ir 3 J. Btugcs (1 Mars, 1450) 5; 13 dkaumc cAc é& dut i J e ~ n Vaz i inoins que ce1ui-c; nc s'cn contentant pas ri'& pwc- 5u1v1 lc cours dc scs vogagcs i Ia rcchcrcht dc nauvcllcs tcms. Lrs wwiccs rcndus p3t cct homrne i I'infarit D. Fcrmd, à sa fcrnrne ec i wn fils durcnc Eac c~lnsidirablcs, puisqu'on lu; K-

corda l'unt dçs prc~niircs ttrrcs découvcírrs c t une d a prcrni6 rcs cnpicaincncs. Patmi Ics d i c o u v m ~ dc Gaapard Grezrcal on n'cn rmiii.~ .~uclihc portanc Ia dínomination p x q a i s c de *Terra dos Bxnlhrusr (urre dcs Mwues) qui figure d'ailkun jut unc caccc de Rmusio. G t t c d6norninacion aiutcfpis seraie peut-5tre poGricure E l 'apid~tion d t Gapard c t ruair pu nai- r= du bit indiqué dans la dénomination de i a e de 1563, du Portugais Laz;iie Louis rrTrne nvrrvrik oir Pos f i b c la m6- rnaa c"), Une grave &j&an & cdlc du siluice da chroni- qwurs qui cri raconrnnt I'apbdirion dc Gaqxird C a t c d m r g m nt dixnr ricn qui ait r 2 p ii i'wcnturr dc son pirc. Unc auur objcRim non mains im-eic cit & dt l'aban- don dnns Icquel par& avoir G Ia& pcndmt si langtcmps la d&ouvcru dc Jcan Vaz et dc scwi ami. Et i1 Gcnt s'y joindtc cncore une autrç c i r m n h ~ e , c'& que Antoine Cap.dcira Eut IC prcmitr icrivain qui p l a de ~ c e évincnrcnc pcut-êtrc rap por& par Fraracixo de %usa d a srwi livte de igp pcrdu m

(i&;) xtlin. wncr. A i i r I & ; = h. I, LT. r, c p . lu. D apds a qir dit N ~ v i m x ~ M pii m p p m quc Loa cn dii I.

mkmt chow, ct qu'd offirmt ausri I'influrnce der vaypgcr de$ Grrr Red dans I'rlpr~r ilr Coiomb {lia. R." 79). Cc qM q u c l q i ~ idvainr prrugms diwtt c'cn que I'ilc de S a i n t - G v . um der *S. for dewu5ac p r Vsuo htiwa Corter~al. le @ic ai le fib iinC de Icsn Vi$, st pcuplic pei in- imi W=ndcrbcrg. flsmírsd. Qainrslh: da MminQlanbzt pr t ,

1107) Acnd. íq &s Sc. de LLlb,

Page 40: Questões Histórico-Coloniais vol. I

1755 f"), Néminoins Aiiroiric Corbrirn k t i v i t nux Aprcs mn hi&trc cn partir faitc siir cclle de FniCtuoso ct en pirric mueillie J'iumes atitcurs (ter ti& de p n p k r ~ ~ I J t i l c h t i ~ l i e ~ ct d ~ . ad~tlnnsi, ninsi qu'll Ic dtt lili-n#mc rim). U r on ile cnm-

ptcnd pnç pourquoi ;I s i i r i t invciit; I 'cxpd~cion de Jean Vaz. invent;rin qu; d'ai!!turs serait fwiicrncnc dkrncntic. Codr;ro ne Ic [ir ccrwincrncnt ~ 3 5 bn~is Ic biir dc nuirc i Colnmb; i1 sl: npprtc P ye~ne h li dícouvcru dc ce drrnier quaiiJ i1 dit qti'un i t r q c r , Marti11 dc Elchniti, wait pr~nofi~qui. I'exigtcricr d'un p y ~ T ~ C W ~ ~ I I C I I X . pronoçtic qrri avait 6t.i juktilii. pu dr tcrnps iiptl.5 par 1c passagc rux A p r s dc vaisscaux caitil1;iiis

rei-cnanr cics Annllcs. Invention pour invcntion, Anmine Cor- deir, nkirait préfírt i Ia découvme dc Jcati V ~ Z . 1'hl.sbitc du +lote more chcz Calomb, histoire qu'il nc pouuait pas igciorcr

rt qiii lui offnir un inoycn plus i i~ ture l dc nuire cc dcrnicr. D c rnêrnc que I'on ne cruc ps que Ia découvcrte dcs Anollcs p i t hirc du t r t i cellc du Li&l par Cabr~l, de inirne on n e

supp053it pas quc cellt dc Tcrrc Ncuvc feraic du mrt 2 ccHc dts Antillcs. G t c e gn;iralis;inon moinr ctrtique qu'apoloifti- quc par laquclle on fair dc blomb Ic dácouvreur de I'ArnCriqiic alors qu'il n'cn détouvrit qu'unc partie rt qu'il supposaie avoit dicoiivcrt lts =Ares orienwlcs de I'Asie, cik nlodcrnc.

C a r quI dkauvr~rent dcpuis d'auttcs t m c s du Nouveau Monde nc sc considir.iienc rmiiit Eoniinc inliricurs i Colanib ct nc croyaitnt pint Ieut gloirc amoiiidric par ir fair dc Ia dé- couvcrtc ín&icurc par ccluizi dc ccrraincs iles t t de crrtaines partics d ~ t contiiwn; ircidcntal. Et 11s auaient raison. 11 n'cft p~s cmy.iblc naii plus qu'Aiit~inc Cordcirn, duis le but de niiirc i Crqurd Correreal, acrribuir s r l diroiivcrres i 5oti pkre. Et puis, i quoi b n nuirc .i 1~ Eloire dc Gsrpard rnnrc dcpuis

{ ~ o s ) Vid. n.' (I* r. . . m u icrexcncando a quc ds mtros Iir#Qir&nis i de pdpeir EU-

rrnuco~ r itdi~kãii Jrmprc nbsirudar, piidcmkii flth mircris (diada q u e com Uab=lho) slcsiyir. Liv li, cap. r . cd. 1717.

1; longcemps au milicu dc rs aaváux? Enfim pour f1;itnc la farnille CwtcrcaI, Cordeiro n'waie pas bcsain d'ant ida~r une d&nuvcttc qui h i t une chdibn gloricux ct- rio" CQ~IIWU&

dc cctte mcmt familc, cc p w r nict I ' c n t r q i a peur-ktre mpp- sCc mais cn tout tas infrubcux rt Irrntnplirt dr Cabot, i1 nc xi voyait p3s dans Ia nCressirÉ dc -rir i ce puis- qu'il aura;[ pu l'attaqucr diFaAuaent G qu'iL nout d e c'cjt. que Antbinc W m avir mt l i m p b t d La t r~d iuon dc ce f i t p t u t k dans Ia papia$ & Ia hmilk G r c m a l ou de quclquc aum. Si nwrr &rsons que I'er- pidician dc Jtan Vaz av i r pcut<crc p t bur la dicwvaae dc la rouw de I'Indc, qw 13 ccrrc que l'on dit qu'il amit d& CQUVCrtC n'cncourageaic par c tm! cncnprisc, que Ia haviga&r~ sur Ics cô ta de I'Afriquc fmi f i a i t chaqut jdnr dnruiw i'tc p i r dP&ver jusqu'aux fmtuacs mm orienalm dcs @cr cc quc ria; csyolr s'énit changé ui ~ m c r i d e a+ que h t h h lçmy Dias (1486) eiie franchi I'tx& cap afriuin, mfin ai naus tenonr cúmpu dc I'idit prid~minantc de i'ipaque qui E t a i z Ia d b v t r t c daris la di&on du d cr dc I'Onttit, cc qui nt dut pu itre um ddu; mairsdrcr caem du rcjct du p h de Calomb, naur nc naus émmumns plus de L'a+ d ' d l i dans Itqucl lt pvcrncmçrit pwtugais sonbk avair h& I'm- mepriw dc Jean Vlz.

Les dúauverees p o ~ r i c u m &s C o t d n t semblmt p s avoir r ívci l l i k'inbirir dt ce pbuvcrncmcnt, pas +ris que h dÉ rouveccc du Brésil. h m m m c ct Ies conqu2tcs dans I'Indc f;n;rent par abmrba csmplitancnr Ia pditiquc pwnigaise. D'aiitre part, Jcin Vaz ct S O ~ ami, h bim Cublis a v s lmt fa- rn~llc h Tetccira, posseururs de richcs donarionr mnblcnr n c pas avoir d é ~ ~ r í d ' a u t ~ s richcssa ni d ' a u m dignirés. nutre que Ia âpirs t m s du N d nt puvaicnt avoir paur eux un bien smt atuait. 11 CSt mutcfo~s n a m d que m misi*eme hls G3í- pard sc wntit ãrriri vtrs ks tnqrixs de difouvcru qui Gtaient zlors cclles donc an rerira~t Ic p1us de profir ct dc gl&e

65 5

Page 41: Questões Histórico-Coloniais vol. I

rc nii'i1 muvât dans lca indicacioos ct irs wivcnirs dc sun -. 3 - + uric pmbab~lití d e k u ~ l r dans d t gtandcs enucprises er

d'abccnir dc gtands aucc;í. Caspd nc nCglIgea p ~ s dc se mu- nir d'unc donation myalc et lon volt par ccctc donation qu'Il $'&cair =eu$ dc chcrchct 14 R ~ E S C U ~ I'cx~ftCncc d q u c l -

leç i1 n'avait plus dc doutcs. Ls vic de Jcan V a x dur êrtc uis longuc. En 1492 on 1c voit figurer dans l ' d c de fondanon de l'Hâpital dc 13 MIsiricordc dtAngra, cn il ewjt % Madtre, c t dc 1490 à 1497 i1 C O ~ ~ I L dans ccm mêmt villc d'Angr3 un bcau palais donc il f ~ i t sa dcmeate f'q). Ainsi ii c i t probablc que quelqucr-urra des tcnca t I vc r du fila aicnt E d f a i t c ~ sur Ict I n d i u r i a n s du +c. La dicouvertt par )em Vaz. abadonnic nu non. dc m e s kptthIn0nalCS. Iviri d'êm uhç cajson pour nc p tentcr dc nouvellrs dCEoiivcms dans cettc diredèion, pou- v i r au cotamaire dcvcnir un ciicouragcmcnr, cc ricn de plus na- tiire1 qu'il Ic fGc p u r G-pad. Lcs dkouvcrtcs de Colomb c t de Cibral cngagCrent lcz oavigatcu~ h d'3ucrcs cxptjditianr dc nKmc gcnrc, ct Ics nouvcaux dkouvrcurs sc propsaicnt dc

niciicr i b l cn Ic~irs proictr u n s avoit bcsoin, pa5 plus q u t Icurs. prédrccsscurs, de hwt 1ruv ~xpidiüons wc 1es r~x~ id i~ lons pas-

&s ct mns s u p y r quc CC$ dernikrcs pilssent pottcr dmtihh .i Iel i rs dtoits ct 3 13 giairc qu'i[a e~pirmcnt acquirir dans Ipavcnir. Herrcra tcrnarque quc cc Titi excita I c plus Colarnb. cc furrnt

ICS d&uvcrtcs dcs Cortercal (li'). SI Hcrrera sc rapportait auk: L -

v o y v s dcs Correrta1 p o ~ i i c " r i à r g w cpcfi-idirc p&ieurs de sepr anntcs i 13 dicouverec de Glomb cr dc quatwze ou scizc ; n n k i san diparc dc l'artugai, r;t fait m conibtuerric-il pas un anachmnirmc par trop grossIcr chez r l t i h i h e o aussi

(I ia) Nor. p - F. I , Ba C o r ; A n p do H c m b o . Ilha Teraiis (Açorcl). a nii ~Qibi, cdificids, ctr.- Angra. ,867.

( i I I) r A c& w a t u d i ~ h b r l g ~ n r dc Cupn i Mipr l 4 Ca:artt R<.! qiie in &min& dc cRi Tjerra. T&s. Isr qdu cnn wísr p í r í mo- 32% i D. c h r i h d Cnlmi ..r Cap li, -Lu cria, r p d iisturrrr

Vid. ri." tt I&.

66

sEricux cc qui chcrchait i se procura tanc dc dm&s ccrtai- ncs? ('li) Ne *rnblc-i1 p u plut í i~ cju'Herrcra i t -lu pmlcr dcs vny.ages drrs Corccred jntcricurs i I'ugdition de r5m? lomb q ~ i i clirrctioit par tous ies tnoycns 5 K tcnit eu courant dcs cxpédiciotis partugaiscs p u v ~ i t avoir cmnu j m V n ec Gas- parti et avoir cu niiihc dcs rrpports ave cux. ]'ai &jb hit re- mnrqua quc Marriir Bchaiti avait épun une fillc du donacai= de Fayal (Ul~a-Hurttcr), r iuni lui-&e avcc Ia rixiimc fillc dr Gt tc rça t . Or. Colomb FtaI t , ditan, I'ami dc &ha;n, i1 *&i- da aux Acores ec énit beau-frirc du donataire d'unc dc cu Elcs,

Plcrrc corre.^. Lc silcncc dcs chrciniquhiss n'& p si impartanc qu'on po~ir r~i r l c suppser mut d'abãrd. i a plupart der décou- vrrtcs n c m i t p3s cltées prr eux te parmi ccllci qu'iIs tappr- trnt, y comyris t n h c cclle dt Caspard 6 c d . ils pasene sous sIlcncc buucoup dc circoi&anccs csei~udlcs. La traditim rapportc dc nombreuws dicouvcrccs orrüscs par k s chmniqws qui d'ailleun avoucnt cuu-mkncs ces omiãsim, JuBtcmcnc pour ç r quI muclie au &gnc dlAlphon= V ct i. L'Cpoquc dr Ia dkou- verie dc M i n a (i&} h 5 sussi bitn quç Galvio avoutnt cc hit ("3. Si un jour on parvicnc à icrirc cn Pmgal Ia vCntablc h ib i re der découv~ tes~~or ru~a is t~ sur dcs documena que, par rnalhcur, nos gouvcrnuncnts n'mc pas p c d i &r ct i l ivra 1 1'Ctudc de rnanik qu'il pfic m & i ~ r un mwiumcnt i Ia $us grsndc gloirt de & pcti; pays, on wrm alm apparaim mos :iurim doute de noinbrcux faits aui mnt compKtcrncnt incon- , nur oir profondCmen~ dinamris autanc par I'ignoranct que par 1.1 ranciiilc Quoi qu'il ch so~t, cc qu'il nfcR par dif&ik di: - -

(11%) Vd. n,Q 70. ( 3 ri) Vid. n.Y go. { r '4) Mon Isusnr d. E. -rui- g t d i n d p s u r & I ' h i k dm

cl;aiuvencs prtugniuu. a l c scul iurruf qi~e mui l u prrscnt dt qurlques rnaniicir p g r a p h i q i u s inim*blcs, pair h 6.d- dnit publicr amm pru un r rmsrp r r l~ i r ciuvra~w riir m dbmucnm Jc lui b s dc focr cuiewcr obscwi. rionr.

M. Bettcnrorirt e b I'ibtrdu~&ur cn Portugal dcs ciricr hunki. niuertei CC tCtrCCs,

Page 42: Questões Histórico-Coloniais vol. I

yrouvcr dEs i present c'& que Ia ptcmikc recarinais.s.~ncc d;vc- lop& cr súrt dc I'uuérne n d dc I 'hméciquc csl duc aux vGngcs de Cortcccal,

Gssp~rd C o r m a 1 &cair lc dcrnier fils de Jeih Vai Cor- rcrcal: i1 avmt i r 6 3u ~ r v i c c du m1 D. Ernm;iiiucl dar3 qur cclui-ci n'íta,tencorc quc duc de Bcia. Suivant Ics chroniqututs prtugiz i1 x propaía d'aller dEcouwlr dcs tcrrcs vcrs l e Nord itattcndu que vm Ic Sud d'aums cn av;iicne d iço i iver t bcnu- c0up.n Siiivant Ramusio i1 aunit eu pour but dc dkouvrir Ia

routc de 1'Indc prt l'ourkk. G qui cst ccrtain c'c& quc lc r2

mai rgw il lui fuc d C par 1e roi, qui se aouvait alors à Clntr~. une dmanon dcs Zks ou dt La m e termt qu'd pourrrit daotivrir ct cp'il awit déjà awnt cc jocrr sbc~chi porrr ron

cornptc ct i r tJ frds ('"). I 1 e9t ccrcain égalcnunt qu i scs de pms et nidE du rol, i1 pamt de Lisbnnc au cammcnccmenc dc 1's dc la mime annic, faisanc tscalt I'ilc de Tcrceira cr sui- vant la didhon du N M ~ . L a prcrniirt d i c o i i v m c scmblc avoir E t i ccllc d'unc tcrre qiic suc wn as@ 11 nrirnma icTcrr~ Vembi Cc fait c5t rurnarquablc par Ia mincidencc qui fzit quc 1c m2mc nom ht AhhC au xe sièciClc par I'islrndais Enc Rnuda à 13 rertc xptcnmonale qui conserve cncotc aujorird'hui Ia dinorninatim de Gtocrr lrnd {I1#), c t dont Ia canria~,wnce avait i r é perdue pn- d ~ n t r i Iongtcmps ("3. A cc fait vicnc x ioindrc i inc Ieme dc I ' a rnbdcur de Venix i Lisbannc dans laqucllc iI racontc ccs

(115) Vid. n.O p i . (136) M. Brun, ca. C m n - ert; hd: icrrr .

(117) Vmila comm Ic I i i t rR rappird par & r , mcuyat rork k a l , filho dc Ionm V- coru &1\. $6 beiiisrn a u r n l w r ~ .

c s forpb r drrcjoso dc pnhsr hoiir~, FLO quc popm & ir b b n r rrrrar pard á n & do fioirr, poTua pcn do Sui Iinbrm jí owrrns drírukrra muytu. C aur de sua fwRIa, < m o & OTrCr, que lhe c l h y kz . mio cri& i5 b r r cm *-do Duqw de &ir, nrmw h ims n m mi 2 qual bcm q u i p d r ik g n r r c de todo o mib nrccdr&. pínio h p o rlr L i s h mi começo dn wram dn anno dc nirl qiiinhcnror Ncfia viage01 i Id~vbrio prra qucUa b& do Nqm. humi mira que xr rnuirs f rrxs r dt ~ 4 n & s iruorcdor, camo o & i& u q*.' jdt~rn pcrr #qnc!lp &nda Ilrt p n m c *#r?# u t d . A gçntc 4. qual h t

6 8

k muiro hnrbsrs c iph q u d rlo m& dos & urm ds u r d a Cniz !&iam que u m sluos c um rurtidm da I n o . qw o JUU be Ihes pude com a h& e ficam como bapor...~

I1 arair indtrríanc & mnlmnter Ia dcrription qw Cbiu y faic de% in&- #imi que Concrcil apponn a L i r h n w aver h nhai & n d s por k s w y i e t s cr 1cs ffrivins muhmcr 311, k b eak~maux du Lpbrsdm. et~. Par w m p l c , il y n quclqucs liuints dnnr IL dr,rrriyíion ri* Goc$ dmt q w l q u r s surre, d u i i ccik de M ~ l a Bcuti (Gcrigr. Lrniv prairrakiit iut Io wadurtibn L n u i k , rum# b t ict t r i 8 ,

Ssm dc cmgn mrwnr. inum Lcsiros c grindc. frsbciiot; -em= d. pios rostadm tin lugar de augaiss com qix fercm & irmo* aimo w hum forrados dc 9 Iino, vr'km-w rli pclks de abmansr de que ns rcm bo muiw.

Vircm em caueinu de r h r i s ~hmpims, u n i u m b,

Y murl*

Lci i u r i t d s onr 12 uilk wu e... Lhlm ~ r m u (LdbRdw) iant h j s w l i . l'arc r c li Bbrhr,.,

ter crrjuirnaux piceíit drr dtcments h t s L pbux d ' d rmux... En ir$. ms Eqiiimeux v i ~ c n c h n r d e i rrrup... 11s n'wit ~ i i puwmemrnt. ni bis.

L'hiRobirn prnigair cn wnrinue. "crSrn muim em rgwros: guiidiim m&man;e c s m m u b eim dc auu

molhtrn. nas qtutr rouíer rc praccin mm M t p n gmr w m b m v i m & b h do Nattc. dc U X 3 6 LXXXV Fmr aukibm an. Rar h Namp c S& ms quau papm triburn fiesdo Jrmprc em aua grnulidadc, p f d u de doftina, da r l t t d uralinia, nu lium qw mmpr d i I&, &w e religism h Erh idpk AbC. xu. em iingm I i h i n i , do l ( jdo no h p s PIUI. ~ ( d m nu fim LU. fiz h i ~ m de- plompm rrn que r m o pcr cxknw. dode cftc u d m*l@. E m n d a A rurpar wrtr Rcil, d t p s que &h um e C- huma boi psm rklh rc tornou ao upo e logo no inna & h.(DI dneppb & &r&& mais &4h pmviaa C canhmr müku O &o c m m &I14 p e d o de L u h iar XY d i u do mcn dí m i o , mar o qw n z h vispm p m i i re nim iik. pvqur nuruo msil apparrcm. nem ic rouhc dsllc mus. r tardiya do qud 4 mi niipciu qur ac crnncqau2 a u r dc irra " 1 p smiarmm o mcrnui infomnk 4 M i p d aucc Rril. r~wtcim ndr iiciRcy quc pelo p n d e amm qw tinha r ia irmim derrrminou rk o i r buwar e p r u o de Lisboa ws io &ir dt moi. & MDll com duw num hcm nunca dtllc r mair hiwr mus. A ~ n d q dCCtrs dws h i o i x n r h ilRcy niiiiro c r i x ~ ~ i n yu. nçllcs Ran. pch qw rimido de wu td c picTki~. ma- to, no ~nmn rhqintc dc MDIII m a ~ ~ duu nsos 0- r sul a f i a buscalor, mar ncin rC: hum nem do outro x nuna &i onde mrn com ie ptdc- ram pio giir u pí i q u c l l a pmuincia da tcrm wrdc d e sc & que e f k s hi irmia, se @crio. i rcira doi mrrc Rcsca. Tinhim & daur i h o s Gdspsr c klipicl mrtc Rcal a u m irmio 1ni4 %lho quc dler, a que chamsvm Vqucati. ncs ronc Rcll q~ tn v;&r r l a delky do seu c~oclbo. caplum c p w t - ni&r &i iltias rls r u r Grvrgr r rsrctin e nicúdc ds Gdi7dC de Tauills

LiL?

Page 43: Questões Histórico-Coloniais vol. I

b m nlulkirn, bm ChriR.m. h m c m & singular ncrnplo de vtdi c de a r n b l ~ p u b l ~ ~ ~ i c sccrítsr. EIIO Filho herdcirri C Emmucl mrre Rcsl.

rambrm dn cnncrlho &lRry c capicain dai inrrrnai ilhas quc ao priciiu vivc. fa Valqucanes com Real i l io w padcndo pcnudir quc wur irmina chni m n w ncrtcmno & wiii dctstrni~ihi~ rlc cnni ?iaos n ma proprii rir i c

buwar, I D ~ aiido c k y p r rx~ii,adi eita ai11 Lh. mji i quis CoiiuiiUr. I T ~ Y

pmcrdro mmir i i tf lc dgocio por u: tcr p r dssrucucrs~na tidil i dcslxu q r i ~ s* nirro mais f r~sw. i i CCrmn d e $#r. rry D. Emmmrrl. cip. l.mIT. -- 15iyi.

Damiio de &cr 4 t a i c i111 de1 I ~ Y ~ I L L I 1c1 ~IUT ~ r i t d ~ t r ~t k plur iludvi1x r i i in der h i l t m m ler pliir vcrciLi<lirrr dib ~ r i l P m a siklc. i1 avJic ruyage darir ruiire I'furope. i1 I L ~ dcí rrlstions rt ikí ror r r r lnnr f~ i i~ l arcc Erasrnc. Ramririn. 1. S~I~~IIC. Bcniho. Sidnkro. Bonimiru. C. Msdriiiim Irr frkrtr hil lg~,crc.. iI 5' inwm~a Isai i~rni~i dit vnyagcs cr d u dkouucrits qu'on rntrcprcomiçiit b i r i mn umpr rt i1 rçriviit I'liifldtc r k a r iItcmiwflci svcr ii p n & importialiti qu'i p r o p & ccLk l ' l r i rk pí t ICJ Pomisair il sc croir obliff dc rchiiirier lei nnvigaccurr de I'anriquiti aia demment -me dc aru-Ia: ccpcndrnr i1 dit. cmimc cn le v i r , d'unc msniirc trè, p k i w que Icr Grrcrtal turcnc Icr dicwi- rfcun de Ia i'crrc qlu n rcsu leur nom. Pouuait-il ignorrr li il&riiivcrcc dc ctrrc rcríc, o i i Ic fair dc cccrc navigaum par Ghta ou par un nutw, ===nt Ir% I;iic temal. s i ccrrs dccmvcru ou ccru iiavipiuui cür &lkmcnc r u licri? Dir=it,il c: .qii'il dit de. Cnttcwil. r n firrnr r k í diws pilciws, elm qu'm aurair pii lui dmntr un ddrnchti fwmsl?

Mair voyons cc quc dit un .rim hifisrkn t k qivirit i i i q * ~ , qui n v o p g cii Europc cr qiii uivair nu trmpr dr ms ~ w i i v c n c s , te cCL?brc Owmo:

SUHK c~dcm nnno (ijo3) nljas d u ~ s mvc i misit Emminucl in rqiniicr íulr Scpwntiinibur iirar uc unrarcnt p i w t ne qiiidquam de usu, quo diro fcairtr.

v i i i iuibiki cr impign, rur mortui auc a@ tucrant. cxplmai. Rrr enim ria xudcnr. G s p u C;orwfcpt'u <um cvrc cgngic t& cr ~Loria nipditatc vcherneiitct rwtBliir, .d >,li nhmjiiw ~iicmoriam po&rir nliquo fado m m m b i l i prnd~ndarn ~wrtrucw & i ~ n t r k ? cft, dlquai rcrria i n e r e * pemfigarc Et quia vidrbar, ornaia I c m limca. qiirr ai1 A~iitrurn spcLtabnn~ erw iui ~ h - rum nav~gioonibiií ex$orate mgniti, ailimiim ad ca pcflurtfínda. q u u ad 5cptrntioncr pertirubant. aspplicuit. Inquc riiis n in i~ i t ibu iiavcm i n h i r t r comrnrstu a rrmis cr naurir ct m~litibur egregic muniram. Annh i i i t tn i irn. Otiisippanc profcftur, currunr in Szptcnrrionslrm plagim dikuir. Ad r tmrt i quc tsndtm pcrvínic qurm proprcr tiiiguiarcm smmnitarcm. v i i l ko i epycllivit . . .

Concrcgalis in I'orrugaliani ~CY<,~LLL (ulmi ad ipcm multo pliica copm0endi rapxIur, Nrmr u n o MDI r ih eanilcm rcdrilicrri cantulir i i t Iitius litors illrub omnia ptrraz'VCLUr CL gcntii rnoici r t inQitiiti ~itrdfs~cret. 5rd quid iIb scci- dent. iirc yuo f a t r i ~Iiiiimptus Euerit niinquaru r z r c por i r ...

I tq i i c c t illi fritres pcncrc cr tcllus simid nornín ahiiiir cr prn aliithc viridi, tcUus Cortcrrgslium apprllai crrpir. U c Rrbui sinrnpriucb, retir. trc. Hwr O r n - T ~ O -Zd. 157f.

Vala cnmre cc gu'cn dit Anroiiic <;ilvão, n N < k bemcio iiino dt 5m diz qw ~ d i u Calpar Cnitcrcal licrnya i Elwv

L) Miiiocl para ir rtfroubrir a v r r i Nova I'anio da Ilha Trrccin com ilnia'~

i i ; ivio~ arrnadnr A .iia crifia, tov iquelle sliina que cRi ckbaixn dn Nnm em oiici*iita vem da4otn. ffa rerrd qmr ~c r p r d r b i m í h #r* niimr, tornou .i rrlvimcntu i Cida& de Lisboa. baerndo wtrr rcx flb arnlnho. w pcrdtu o navio cm quc cllc hir c o w w wmou s Portiigl. Pollr qiial rsusa mcii rrmin

7 0

dicouvemc~ dc h a l ('w) en disant quc le conrincnt décoti-

vcrt par <c dernicr semblaic sicuL prh d'un aum mntincnr oii j d i s avaicnc IME cerratns VGnkiens. I1 Gisait allusion au

--

Yipiel Cortercal t o y r m nia hrc. emi mr n a v h nroladoí i ma c u h . a r - p d o i iquclla c&, c n m n r h muyua &i & nw a i l iru. c o u ~ c& bhm prh sna com Ilcgimcm quc ic junraiocrn t&í em ao dias do mtx D i p h : ar d o u I ~ ~ Y I W assi D fitcdu. E wa& que nóo vinbn Mpr l Camrrd aa pra.20 ncnL rlcrpois ilgum m p o . r tmtarác n & hyw wm nurica niau dcllc sl.

s ~ l r r tiriia ncm f u r wrn menrrrú, 3t & &mítrr r n d I r n o h COMI feacr ar& 4pvd. T w d o ... dw &ria, r &,my& mmhbw (vdg.: T m d u dm desmbrimiiw}- ~$3.

La a m a Cditinn (1731). de ozi a m g s ebt fm rrrr mnu Ia iiii L'cst acl- lcmciir. (15Gj) qu'il n'y em a p A LhLiibonoe $w de d c 4 ou vou cremplaircr Son uirc pr imid cai: T ~ d e Q4 6-w o n s h c m h d creria Amronio C-!&, dw diusrim 6. drrw)rr8írr a i l n i i i h par d e nir rrmper pu~rdor a pimrmca 6 srper-e- wyo dr Cnda rir n w ~ Y I & & dr t d p d i u s j diicobri mrnrof rnrrlpar C+ d # r n w , q r Si. f8yW +U C *r* & mil & qmlnbualur

G r i r r c o c i t u Cqrn w noairi ~ h c * h r s r dy PILIQV pi ar firnim: g. ypr r r m p i ú u I- d l t w u , -h mk- mwy ma-1 & +i-

rai C(IPLIUI~ les deu* C d i k Gi wmgs & &ur a - qu'il cQ unc dci plw aocreunu piit lkatkm p o m p k qi p h de h km dei O'ar~errpl ct cn &e t smp 11 plw UKiuih a& pien h p i ) qui ri j ipaik k +odu - y a p de Csbor rn r@ N u m pakmir. mure tn'a CtC pubiüc qut d ü shr sprh h & pu ion e-ur *- mcntairc F. dc &UM T a r a ~ ~ ; ii dir dani I'ivrm-propaq qu'P i v u t drmnC I= MM. a DPmuo de Gocr, prr o& ec ahir du dgcnt peraigi~ k Ciidiníi ilcnri.

Cnlvis p u u ia plw p h p d de a I* piu 141 Wduquei. il ht un capic~inc ces dihngui a il ~ r u t m&nbkmm i l'wd & Lsbaine,

[ I fõ] ... Ut igitur w a 4 prrrwntis mdligrtu: wkac hic ta- sim t i - remem. quam mpcrim - Rcx Pmnisilis. h & u r slpcdneru vcrnus Ai~uilomm. m o C m a p i r c qui um & c-otcm iasniw. dirtmlem d M. dua mil# k C h u m et Frvoaium hsffcnru coto p m e abi inromptarn m m : ~ U I IRCUI aiunt sd ppC &a p & s e ; nac umcn fins mmpertw & qhpim. ldco c d u n t c a r t i m m m h ~ l p m cru

rcpm, que vidstut use ~ j d s cuidirn p L g e &i s pmghas queíj 5rib ipio ~ c ~ n m o h F , hutquc tsmeq arn pemoie ob c o q d i m m Equor. ce tnp;nrcncri d o dva. hrguo3cnw abit iwt I W n r qme ab Jiit moncibur ikcivuruir, p o d A W m c ibi m a p s VI nwum enfint: upuine propterea insutm nai mt flumim tmittem: $uat p M s * ~ turim esse ciimrc cultam. Dornus subnin~ lignC%% q w ~ u h i pdlibur u hii

piiriiim. Huc addmnint vim ícptan - uoiuiq i r In -h ~s h n , qunm p r u i h h m w in barsa dvehuritur ejUI *: hi. a i FUC-

rcrirarcin r q m i i i a b ~ m . si hrbihidincm, s i h&binim uphbei. cinpis mn luiir ~ h ~ m a k s : pc[ljbiu +um v c n i ~ t e t iutnmm: ce ainim imprimir alua^ Lnfizr wlpium P;I1111i# h a b t pllss. Eipqu. utuncur hicnc pdlo ad u m r l cerro ut nor, sd i c h w rieu mntratin! ntqw a wnsrning LU m m h r

7 r

Page 44: Questões Histórico-Coloniais vol. I

mmanyuc vqvagc dcs h Ztm cn r3&3 au GrowrI~nd c'#). ~ m m d powuivit son vqyagc en dkouvrant a en txplomnr Ia tcm imririuc sut um Etendue dc dcux cents l i a m , du j6e

au Gos digr.4, ou plus siiivanc R~rnusio (I''}. dohhant des noms 3

q w i a m h ; vcnim uti i ps k l t a , co modo urunriir. 5i m m t i b w h i a piarcipuc ugunt; inguinr vcm iiine h p r rndripLici, wnhtto rr pruium nrr- vai. Videnair proparu ilveftres hominn. noh riint trbicin invr recd i t r cor- pom hsbcnt hrbilùaimr; M bnrbii, a i aimpr, á m r n r ~ p c r c r k , ad aymctiram sunt omnia. F.áe Aigmitc mmpiagunt, inumot que no& mulrijugr jnnv Im- dourm, wr wl oc?o hgrnaíibun p w ~ t l i b u c r i ~ . hiinc msmn d a wluptss m d r - rpnir. Loqutmhr quidcm. rcd haud ~ n t d ü p r u r ; limr adbibimi f-mrint trrc vrnni- um linffrirum inarpreru 5 0 ~ pLgr cam p m s hm, gindirn u m hrbenr d u ahimihh Ispidc; pn malo cwpidmt quae n&rii iunr wunitni- u m . Iilohi bi nuutmihc curii mnf& p s m miuinum, q u e I i & s ritri h&òamr fsbricru Quidsm prr IUC dum & q n u m auribiir nppsnaur u ~ f a e b y quid bmod dubk mhu more mbm vwbrmr ecelacurum Vení- Um in pnmja p r u ss fmnas: q u h s t c b ruin rditficulra duòmor mtincn- rrm c s u pumms qwm I n s h : qura ai m niver ~ l i q ~ n d o ippLoisrcnr. & cs c m p e r r k i l iqud b n b u w w . Pidbur ura rcgio, hlmonrbur vi& l i a r t r bdcaibw, c t i11 gcnur mmpiu.rbus S h u hrbcor ainniísrin, p ~ ' & rii amrii ligam p r c abuader r+; pmptcira mver fibrkntlir. m u w cr mílar, 1-4 rciiqui. q u u pmmnt d niviffr: ob id hk k a ndler inmhiit i d r m u l m emliunenu surnrm. zum ob l ip ftrqwnbs, plunbul rrbrid nan inc- pta; tum vcl m d m s ob bomnum Wua hh r i bu i 8rrucrum; quibu 4d vina = uti qiubir: q w d ~ @ d c m hi wn niiti sunt i d h b . Sunique míl'mri mAn

i p i i quw unquarn wdcnm. Vitirm rlt p p t c r c i rim fnrs ab nmiuua mOra &num, i h c vl. mm clucm. Uh rrm nlu abr, qwc cxp&rrur itr dicr a k r i r : m dim mrn e r r i m r voa r e d h , . .

P M ~ . dc h htws de Pírcbdgo apud T n g - ~ ; 1, c. G t w l a t n de L'cmbudeur & la dpubliquc dc Venire I L O k , F i c m

Pnrcdp, i x s ir&=. el t da& du a3 d h b c c , 1 9 7 . a r C& p ib l i k dans Ia dldbon & v q a p qu'oo -k. d l e dc Mmalbada Fruicwrno,

widt h Victna cn 1 5 ~ saru k Irrw; =Prsri numianirnii r i i r a a i i r Nuoln. Man4v &r bm*rica Vddprho Fimnhaa inriuktu. Eltc r h! rudriirt danr !'!ir. n m h m Portu~iitniirm, quelqun andes s e L, mllecliwi 4c Fisn-no cfi

nre n IC n'cn cnhnair aucum crsrnplw cn Parcupl. Elk fiji t d u i u sn frahtiis ti& fau tWXsivtmcar de 1513 i 1516, ln prcrrilZa d u f i i o n tli due i Minirhim k kdoní r c t h r impri& i Pwii par Phiiipc k Noir.

{i lg) &lle m p . dcl I'I~ole Fridnnd. FY. ,Wm<akni. 1 5 9 . h i n w d i o t na vi^. et Viag. 111, í t ~ ,

{ I W) "Nclld p m &i s l n ntisibia che come v e m T r s m ~ t r n i et Mats- W *ll'iticootm &I n& bsbiahik deIL'Europi u.hinno i iail ipm molu G p i - r&. ct IL PILuv (prr que1 chr si v) fn Guprv Carw iddl Pmlaghr#r. chs &I ip gsndo mn duc Cuauck. p r n ~ s n d a di i r w r ~ ~ * p l c h c *ara $i mii, donde pcr viqgw pru breuc. c k non t l'addric . I m o d'Afris, palci*c pmrc s r 1 1 d u &I Ir ~pprcirfl~c. E i s o biuigo ranrv auinü, che ~ c m in hogrr d w c erano

ccs dif lkntr parages, dtbarquant 4 mettant cn rappm avec Its nzturtls. D'inormcs glaçctns <mpCch&nt i'çxpiditioh de pm~rsiiivrc sa r o u u nu Nord ; & rcvint cn P m g i l presqu'au bout d'uoe annic c t mmcna cinquantt scpe indiginca. Dans I a mCnic ar1118 de wn mour, Grtucal ala imdre cncorc .SI díCouvcrtc. II pamt de Lisbotinc lc 15 mi, cmpartanr d a vlvrcs qui lu; fiirent folirni$ pour ccta A l e cxpidition par iin ordrc dati du 15 avril. On n'tut plvs & xs nouvtlleç, c'& pourqu~i son i&rc Michcl Cormcal c~ui itair prcmier huissier dii roi pric 1a résalurion d'allcr ;i sa lahcíche et & pauauivrc Ia d&ouverce, cn rmru dc quoi de r 5 janvia r ~ z i1 lui ht fait donarion de 11 maitii de Ia aene fmme ã dcs ilu qw m frht ai i rair pu rrouvcr. I1 partic le io mai dc cmcc &e an& avac rrois navircs. A mn arr ivk i T t m Ncuve, il divisa sa petitc

2 .-

~rpndisrimi freddi r$ rn ardi do bi Istitudiw tmuo un h e ri& di h - ~ , d s l l ~ q~ik li dmc L i i- chimunddc Ri. Nnuda. m gL b r b f h di passar piu suinu Turra & q u mm dil k t ~ rla i n h porto 61 Mdau kph. m, il qud t UI grsdi 56 Id d d pbiu & fm1# +L mdlm hebitrm. mpn !qual dirmhtnta preu dnui pr omrd; #era. ampem rnchc m i m !de, pcnncab Ir dcm c& tutu popdia. auama~ delk qw l i dudc i1 nam, $i hibrihri =no huomini pd k n p m p m m 4 me d q u w hcrreriini cr $i dipmgmuo h fmu R tuttü d di& Cdm Pt kk1-

rm., pnruno mariigli d'A- ít RMIC .d li mpmna mn + nisiu inrkme ili Marwti c t d'altn nnimrli diucra. il Vçrm L ptkm col &d di dcotn tt li Starc dr h r i , 11 cibo bm per h m@cu psne C di pcm piu che b h n n altrr -i. msasirnsmrntc di Sdcm& cbc n'binm gram&hi m p et snchora <h viliano diuenc mni, noridimmo mia f m o cmro r nm dcl pcm. Lr IMO habitacioni a n o fanc di Lpim ... hll'irururrrii di qudb & v e m m z a di r'c vo ltal. p n d t dcm &Ui brmoaij, ct bl Gip di MahY s Gp M u m , & fia ,ri 56 qiadi v i MIIO & kgbe cr di li a Gpo &I C& &c hc Cio pJi y mrrc I A mjti im ai d M o pcr Poa~nac Lino i d vn grm f i u dttw di San i u ~ n r n , ~ h s alorni b rcngan. pcr vn b w i o cb msre cz Thnno hauigato mrilrr kghr all'insu a qiii a h m @d dlt IQ chiuarne qusdnra c t rdpc {,no allz punti dc $5 B r c c h b ct qucito pb q u h m 6 l u ~ g o d t o n o r ~ b i k r t Ia rnoggior alrrras & Im BCFF* 6 ghdi 46 ei mexo, che d ch i ima C3p di b u a ~ * n a . f t &&&ar raw dcum e rhc in q u d a corja si tmuano iii u n u qiríiirid i iAuru iníiemr, &e rlk !&r n a h c * f i n parar k raraacUr et li k r r m i cr N q r d chiimnria I r dcrm psci Moliir de i qualr ogu'anno vmno í ~n$iar v r p n d w i i n i mcrciiiru. di que& t m hebk cagniuan p j l d i i1 Signor h b a h n &botw, n d m V c n c r i i ~ . ii qule m bpea drl Rc Hcririca 7 d'lnghilnrri xorw mtta h dsttr d a fino s padi 67. m pi i1 frrrldo lu forrsto a toroare a dictro.0 Dtrcnrro roprí h rrm frrma drPlirdrr Octuicnalr

7 3

Page 45: Questões Histórico-Coloniais vol. I

cscadrr 3611 quc chaque i iav i rc p i t allcr sépa&inent c r p l o r c r

c t Etudiu unc p~rtie dt Ia cite c t 11 d í s i g n a un po;nt d e celle-

c i commc IIcu dc ra l l i t rncn t . Lc navire rlç Cortcrcal ne r c p a m t

p l u s c t les dcux autrrs, I ~ & S I1avoir a t t ç n d u ju~qu'au ZB d i t

nu p o ~ n ~ ind iqué, t c v ~ n r c n t cn I'ortugd. En 1503 le rui cnvoya i scs frais dtux dc ws vniswaux i l a rechcrclie de5 dcux [ri-

res, mais i1 nc fut pas possiblr dc szvoir cc q i i ' i l s iwicnt dc- vcnus. Leuc I c i r c a i n i V.~squcnncs Carccrc.ii. q u i a u a ~ t succldi à Jcan Vaz dans lc gouverr icrncnt dc T c r c c i r l , r i s o l u t d ' d l c r i l cu r rccherchc, mais le roi d c P o r h i p l I'eii einpCcha craignant

dc p r d r e tncorc cc bon scruitciir. Vaqi ic; innes rcçoit le r i t rc

dc cnpininc d o n a t i r e de l n Tcw N c ~ v c dcs C o r s c r e ~ e ~ . titrr qiii p a s w à D. M s r g u e t i c c Corcereal tt p a r c l l c Z son 1ii3ti

d e r i a dei h u ~ ~ d n r , dr b~ R d ~ r A d k F I d d l . n u u ~ a Frdnc~d. - h m i 11..

çd 1565, Voih a qrii efi decirif. Avanr dc prkr du voyap dr n n o i t c vc.wa.<n Go-

borro. mmmt ;I &t, Rsrniisin at 'Li im Ia +nti p r c u p r r , r n disarit que Cor- rcrcal fuc le prrmicr. r o qx'oa rmr. qui d k w r r i ~ m i e em, qul a k r n c nrvigua driir c e m dircchm. L i ~ > ~ i i q u ' i l fixiíc cc picmicr v o y ~ g c ct mrtc ditou- vem i I ' i n d e 1500 mi trl rildigie dí mnclurc yri'il nr cwit par qw lc v0y.p ou l i p-koduí dimuvtm ds Colar air tu lhu cn 1496. Apr i r ruur. H~tniirrii nc dil jamaiz, dc s n aiiirbnri pnv& quc Ir m p F du nsvigauiir iiiiirien rut ttcl!cmrnt eu iitu <li i4$ 11 "C doniu par IA nnrratmn dt cc vayafl, ct k n n c iiiutrloii li nrrimun d'iin autrc v o y . ~ de Caboc daiir Ia rlirectinn N. L pvur chcrchcr u i i c mutr wrr I ' l d c Iur I í Nord de li Hiiizie, i&r q u ' ~ voi: igparricrc iprkr L i dirorircnt dt V=,, ds &ma. daiir Lc Iiiit dr nuirr au I'or- tr ipl. l'uuic rrlo rit in iprur i t s i on m i d t r t qi ie Rlmurio wsir reçu &r lrrrrcs ?r der inkrmarwtu iLc Clbor, comnu LI I* dit, lui k m í :

... iitihrira non lumo chiani, r'cllr rra c k u r i (Nuoiia Francis) cü li rc r r i Ecrrna ilella p m u i ~ i a *lia Flvridi cr dclln Nuoua Spnpr, 6 veto r'riia ria diuirl ttiIaKa nn Isolr: cr w 1 7 yivlla p a m $i Imsw andar alia pioumcu h 1 G u i o corno rni tu ~ c r i l r o . p rndri anni Taao, JB! Siguur SskrJhlrin G a b r r u , n o h Vinirz~hii. hiwmo rli @e ríprricea tr rairi hrll'srtr dct nauigarc t r ncll, m n z a ai cmmv~rsfia: il quai haura níiiicato diropn di qucela rt ira ii*lG num^ M o i i rFu gir dcl Fk Hcnririi wt d'lnghilrcrrs. t t mi d i c t u s o m csrcnrln *gli ardam lunyamctc dia volii di pomv cc qiraro di Macítiu. dktm qw+ I * o k pile lugo 1. dmr uth s i w i ~ r d i 67 CL mczzo, mrto il n o j h (wb, a 1x1 di h p w t i tmudo r i i l marc apcrto cr wnea i m p c h e s i mlcu~. pckuur *nnumrna~ qutllr v i di pner pnrrar iili d p l u dr l CIU~V Oriehtde! r i Y h d h -

I*tk IC * &gniti dgl pudroar t r bt mdrlrwii ~ o l h $ i , nua rbwrifsrn Irria i di r rm.~ t i l r r o o o L M. Ci jo #ai. h m ~ d s . s o p n i1 icrao -r.

-8. sr v i q -ed. 1565,

7 4

Chriiloplit d e M o l i r a . cornt~ ~t p l ~ ~ tard matquk de G f t e l l a

R d r I g o ; I n fIllt de M i c h e l Cor tc rca l repit une Pnsion ( f c n r d )

conrId;rablc p o u r r-cttc Gpoquc. Unc parcic -5 d&ouvc t -

res fut n o m m i c pcndznt longccmps cerre dtr Contrcacs, ec I= deiiaminatiart g i n i n q u c porrugaire dt Ttird Novã s*ét~ndit de l ' i l e de ce nom i unc jmrtie du connnent amér ica~n.

AprEs ce r a y ~ d c cxanicn, mcsr icurr , jt crats être cn dmIr de deinander 5'11s n'oiic vis. autnnt: aut Calomb ec Gama, b ~ e r i

I

hi;r;& dc 12 civi1is;irIan. ccs co l i r rg l i x tt per&&u navigw t c u n q ~ i i payktriir le i i r audncr d c ltur vi t , c m c bmille dc nt-

dc5 a v r ~ i t u ~ l ~ t s qu;, d p r k avoir peut4tr t par Icuc cxcmplc, con-

m b u i i Ia grande eritreprisc de Calomb, dirigtnt Ia ptoric de lcurs fragilcs nl iv i res vcrs Ic pOlt iicd, ct vont c r p l m t dcs

p y r ~ ~ C O ~ ~ I U S th b r ~ v a n t d'âpm ee i n g r r t s climars, c t c& i u r i c +que où les niers méridionalrs, Ics ocrris chaudcs a fer-

t ~ l c s . les peuples douu c t h m p k a l I m s'ofhenr i I'arnbitbn dc CO~IS? Cetce idCc, origine d'uric bt i l lancc dric d 'cxp id iuons ,

certc id& d'rin pwagagc ar&iquc rncmnc I'Occidcnt en c o m m u -

~iication avcc I ' O r i c n t nait, mmmt wnis ]e wycz, em P m g f i l

nu xvC si&, ct dcs portugais cn sont lcs premias -r$. Plus jufics quc l a po&&itE, - dts krivains c o n u m p ú r a i n l I'attcs- rcric, çntm aumcs Ramusio.

M a l d o n n l d o F m r dans le &it d'uh voyagt (qu'on siip- pose fantaf i Iquc) cntreppris par lu; çn i588 danr [c but de tmu- ver 12 mutc dc I'liide par lc n d , dIt qu'il fut confiamrnenr p i d i danr <c royage par ks indicacions d'un pilon: portrigais. Jrao M n r t I n s , li& dans L 'A lgarvc ('"). G m m c Mvi j l te -Bn in se - . .

croic autor i& i drre qu'il h'cxI&c aaiicun i í i d Icc ydnt aait i ce pilote. n o i n Emns o b m e r qut sdh h o m p a t r o n y m i q u c tft cr;s

{IA]) Via& da1 mmv Ar1 d Pucifim pei Ia v ia de1 N. (1. (1588); - rncmoirr rrttoui.t dins Ia bib6mhcqvc Amb&ennc dc Milrn ci puhlk par M Amormi, en i811 -Vid. D. de Almodorar Hifl. polir. 6. Ia& E ' f ib . - t i , l u : Ucbrouwi: Hi!I. dr lu aav, I; M i l t c - h n : Gcogr. L'oiv,. N a v i r i . . A R. rloi Sinmr. ctc.

j S

Page 46: Questões Histórico-Coloniais vol. I

vulgaire c£f&ivcmcnt o11 xivC çiklr diinr l'Alganie. payl ui pi i l lu la;cnt à ccttc ipquc Irs n ~ v i ~ ~ t c u r s cc qrie m E m c i Patis Ir w a n t gioFnphe p u c a i t t c n c o n u c r quc lq i ies indias u S 5

slllL<ants sttr ce pilore r=}. Cc souc encore dn ix Posnigais qui prLscntcnt I ' i d i e dti p~scigc sud dii conrinent amfncain cn Orlcnt ("3: c'est un cap;ta[nc portugais, F. dc Magslhics yi, Ic prcrnier, mompagnt de l'ortugais cc c n t o u r a p n t scs rnarins pnr l 'excmplc drs navig;ircurs p t t u g a i s , accctmpl~c ce voyage de c i rcanvdut ;on ('a').

.

(122) Pairqum nc icrsir-il ]c for. Mwtint, m {do Mrrtinr, ad p u Mun. {Hdl. Ap. ds Y. Btbain), c i pt k Vic. & hum ( R i o i . ) n diiqucl on rrrnnsit quelquci carur i&r importuntu p u r I'hiffwm &s nsuigauoní por- higai=s; un Arler f i k 1 Mes-ine co i&: rin íuttc, hit iusi i Mcirinc cn i+ (&LI. di fÁriinil, d P-]i un iurre, de I*? Dsnr Ia dkfi inn dc I'ortulsni porrirgGn rlii XVI ~i i r l c . qlu w werive i I iB ib l . nat. de P ~ i 5 , un &r pdotrr pilui i ís dç rçr Parmlitu l'rpcllc W m (Pirmr) Munnr.

(123) Fcr4 d~ M ~ p 1 h i u 1 e; Rny Fdcro. .€I urninci que Fernm& & MaplLPnrs qucris @r c i i nivcpr dsdcho i

p*rnrn& h a h quc Fircuiu3ídii r! nrbc sllegss~c 11 Lívinrc i T ) v . ~ d o ; 11". U', cap. I; Nmmcirr. t. IV. cs.

(114) Q~irrc capluirm c t prrsquc teus 1- p;lwci rkí viisrcaux (naor) de Ma~1l.n (Migdhin) éuicnr prtugais :

L a *Trindadmm, c i p r c i i i * , nrrrtí Bdrhori. porrugrii; flua: 6t1nGo Go- mc,. ptups i r . Li ~ I í j t r ~ ~ c a ~ : ~apitunc: L ~ I C A f j o n ~ n dc GOCI. prmgris: pl. lrits. Varro Gafiyo, p- t i r~a is ; Li ~.(anccpcioii;m, opkairir I , ScrrSo, p n u g i . ~ : piloa: l m o L a p $c Cdrvribo; Li *Sr. hnlanion, pilote IMO Adngus de ~Wafrd LI aSinc irpr , yilntc I o i o Serrim, crç. I rs P o m p u h n x nu naoilsc rlr 33 dpnr c t i ~ dirbrc er pndil iw nlGdrrion prolcric cr r c ~ l u ~ pt iin P ~ f i ~ p l i .

U'apibr i im nirrruan dc Mi~ i rn i l i rn Trsnsrhaoo, cn 153% Ma~i lh ics d u r 3 K.3 F n r :

Ptirr rimio deipucfl rL un I ~ r g i i 4 in=uiliias navrgAcianw hmhsl por 10s Punugiiescs ...

.F que acoríwii a,mo lo i P o i t u ~ i i c u s (h0 tada ahw mer csds dia. ycndii y >rnicrdo i ias pms orànt&j Irilirn~rth p r rdui i dc n i r t r s t ~ y mcrn- dmsí, sin orro iirhwio dc m z y r iinpinanrii. p a r a b mrsi w . O sdclaiite &i Irnpico dc r~jirii-n~rrio h i i a ~q.quclls f i a m de1 p l a r n d n u o . ~ ~

ma ris ir^, Giribay. N3~311. BOFÍ ; Bir. dr %.i. u P r i ~ - o t i< PJ<iiis rappclonr cncmc iliic$ies autrcr f icr . L n g r u d n m b m dc Po'ortrigais,

donx I ]UC~~L ICS uns t ~ d i t h i d.r r i u gwmrs d'Atriquc, i iwsnt pruc , >oul 1c cimiminiicmcnc Jii mbic ripiuinc pm~rfiuu hndiadc de Ys~rni i~ l lm. dE 1'crp%Iitan dc Hcrnantlo th 5mo. cii r i $ . pour h ddm~Vc~t~ c[ c w q k t ~ de li R d r . -Gsrrrkr~ri; .-h Fiar,u al 1Tn>5.

11 C11lt d'iihige qiic riiv Ir> ~du.#i irx drrppuir ?*r psrrricmi pohr un coy4gc

7 6

Lc nom dc Gbot, Mcssicurs, a d; dyi sr p ~ k m t e r i v*

u c csprit. i>lus hcurcux que j t ~ n e t mime quc ser f i ls, Ics Clbor. +c çt lils obtinmnt, dc notre ternps, 13 glo~re d'unc di- couvertc qui nc parair pos l e u r ;ivoir ;ti accordk par Icurs w h - ternpnins ec qu'eux mimes nc chcrchèrent pas à fi~ire m o n -

11~iix. CF fait cst ct~ticux. Lc 5 mirs I&, Hcnri vir, mi d'An- g lc tc r rc d c dcs Icccrcs parentes E un Jcon Cabt. ViniGen i t a b l i i Bristol cr i ws fils - I ~ s n n i Cabuita, civi vtncriawm. UE Lddwica. Scbrni400, cc Santia r;ur filins, - pu la cm- q&cc de5 pays qu'il p w n a i t dárouvrir (1'3. E n I@ c- 1eta.c~ patcntts tsont coíifirmies c t a r n p l i f i i t ~ par d'auaes Jcan

dz bmr roMr1 m pnt ihd mit uh c s p q d . iait *ri p r r * p wu bin- b~ktc o u Js Eictcur- Vitri: H& der ínc. nlla mu. $?I:-, c4 1831.

Parnltawir, n r r h de Dwppr cn f r h r ua v o ) ? ~ h Suminc m rw M I,t a m p g n c r c- d'm Portu@ t i +r m uu du ~ í r p r i u w r r ct rur br u k dc h i i n k dcl i'-@, ii k di-t Lui- -6. i o u r d d. voyrga dr In. Pumrnrirr. pbL p r ERU4*lin: d l r c b ~ . ched, sic

Dum leur premicr voyrgc i h rn 1551, kr -iií, iair k c a m m dcment de V i d u m ionr deW9 p r un pm+a: Animb dn>irr Pmwdo. Flui uyr' voy. -Vk. dc Smt. c c

On &r que I'k &muda f ~ c h u e í a r Qi 1557 pl 1, krmudm. T m f & un v i ruau p w g r * ÇD ~I~CML dC i'k tk S. i'- M e cn 1543.

cem I4. Ounbo. liv q. csp XXVI.

(12.5) I i r i h y i urg. vnyngu. R v r. 1%; eu. (126) Hidi. gso. h. w y . ew. l.'hi Puuirci dcHmri v11 0Ca.n- que li pcrmiuiw iigiw &

pr t i r er dr i& &r d k ~ u v c w ; ct cc PíúILC n'y jm~nic p r &a. uii qrh, oclk de p d 6 e un çcrhm 9 m b ~ de V s k u dwu 1Cí p u d'Angktum. H d l u t g rappmc LUU at.ondc ptmiim. 3.0 Picrrr Mamr. h r a e t Rarnujio. qui p h n t du @*r i ' a y w ds ScWm &h, oc. ncmiiqt~nt pmnt i'ahoir cr ne m m m n r p 4 o i tan $e. 3.. &rtiui G k me*, d a un Dirmiis quc h m w k flphls I1 dl LM RCCUSd) r a p p & lui s GdCa+Bu- tngmw Ugat du P a p eo Erpigrr, UFW que cc hi i p d i h m m de son peri c i bnqu'm qwt sri A o g h i ~ qw Chnhphr Cdarrli arar d k w v c ~ I t r C4iu & I'Arncnquc. qu'il fur tnWyi. p*r i h t i W I , plu tmuvtr u n cbemin nu Cathay pu k N d . A h w V ~ d *u, pur si h mrrna.78 ní I r m m p pmns, rc lur eh I&, ii pmit ~ p i d c m o u r t 9.8 *i racmars rr rrutil+ ... i W s i r e bs v a y w - r =v, liv. r. Ed

Je oc iirí p a quclk ei t rédirimi dc &m& d w Inqurk dn r u k m I I'HiiEoir. pinirak &r Y o y w ar~c reomnmi a &r; ,U k p t du papc

7 7

Page 47: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Gbt profira-t-i1 dc cette concwion? On a &i rapprçi quc dans ~ i i dixoufi adtcsd au Irgat du papc cn Espagnc, Síbas- tien Cabot dit quc rrwin pirc imn t m w o c t Ia n o u v e l l c de Ia d&ouvutc dcs côtcs de 1' Ihde par Chriibplic Glornb i t ; i ~ i t

nrrivée en A[iglctcrre et c n m r n t 11 uvair , par I'cxatncn de I a

sphèrr, quc. en naviguant i l'oric<t. i1 pouviit arrivrr dans rc pays par un rhcniin pluí caurt, il l'aralt pmposh ap t o i qui lu;

fit donna dcux nnviris, c t qu'il Ç u i t parri cn r 4 9 6 , crri ma mE- mojrc tir mt troinpc p9sn pcnsa i i t nc p s rencontrcr d'autrc tcrrt qiie lc C a t l i l y c t de li pars6 dans I'lhdc I'''}. En prcrnicr

jc t i ' i pi wiiir que * l l c ~ i : 1.jc.o vnl, - I d rol. - ,583; 3.ieme vol. - 2565. n a n ~ cc vwnd vol. (cd. ' 9 3 ) il n'y a pr, lt dimn iruliqiii: txaiiitre =- r4 ctC nippnmi, M. M i r u s Correi* dins Li iri&mMrc d q i ciréc, prcmtk. 3 I'ArsDciiuo. Mir i r jm, h Lirbonraí (1841) donr il eta~t lc Secretaire. irafluit, -fidrlrmcni. ditql, - u m pi ius du diwurs t n quehon: c'& prc- rirrmcnt cc qu'on li* dntu li nanntioo faia pir C a h a un genliihamhie qui =lia i Svilk ct qu'= r a p p d Rimluia Wol. r.iam íd . 1563): s m m d +i io 74rI irrnpo ... (Vir!. n. 1a7) mcsc lr m l c ct sinplihc dilhme que dshs -h-r on nc voit par l i phrsst, r i L m*moira nt mc t m y r pu, du dirsnrirr indique p r F H d . gew cr mduit par M. M. Grrcii.

(117) ". .cnncinub rliun&. chc ntmuiúdmi ga nlcuni inn i n t l l i c i r t . di &uiglia r c ibridrrandn d2 a q x r di quciic nlujgrt 'ki d G R j a l i a h i gdi h d m o chc v'cri vn pari viknt'hwma V c a t i u r i chr hsirí 'I cIMI~ di que&. n m i - nafo ' I i L p m Srbafiiann Gbara, il qud iipcu. lu -nc mrnm d i lua mann cr inrcndcua r=m de[ nauigirt +u ch'ikun'drm, i i ibi vdri rascr í cnl dcrro c . lu rmiisi vna @htiiislillla p r m a C Í ~ C O ~ Y , chc mbce grna ce rnofironimi molm core cc trn I'drrc i7i M i p i m n d o gn& c r k ~ ~ g í i i a l i i ~ L r d i n , r i dr PutrvxCsai, mme di Cdtidirni, ct mi diix rhc w n h p r r i i n si lo piAw da Venetia + rmlti inai í r indato d ffdrr Infbii~ema d f ~ r rnrrcm!ir b nlciJ shcn m # L c;#& di Lmdrs. chc c ~ l i era na i i gioiianc. mn g i m pcr6 che non hnric!re imprato er lettcre d'huminiri r t Ia s p h r n mo- il pdrc iti qud r r m p wirrrc mwr rbr '/ g u n r dom Ckiifiopbmo Cdemb G- nmww h a a rcoperti Ii c e h dcU'lndrre r t 5e rr p r l i r r i ghn&nenu pcr í u n i l i mTtt drl Re Htntico VI1 r h t dhorn uf l ru i , diccndon cbe crr h s r n c ~ i piu toQ0 diuina &c huminn I h s r i r r ihta q*rlk 1~ mri pr sqrpurd, di&r in nbit~#b. dmh nascvno !e I ~ C U C . p r i[Chc mimmcqub ua desdrtin v n d e . anri m a d w ncl core di wkr f i r aochora i i quakhc mu acgnslata st aapamda prr rdfimn &i!# sphfrr. rhr 3.w ~ s u i g d ~ i prt G dd vsnt . di muiira ha*cr;d miser cammimo d trouit 1 ' Ink. siibitn icei intendcr q d n mio pcwurci

i I I i MsrrM de1 Rci i l qcul fu motm mnrcnta *i mi =mó dur nnmal le di tutce ciri chr era -41 Liir~giio c t fn drl millh qmrttrocrnro muumr*rri nl principio dcila *ate carninnot 1 nomipr verju md~#!m pcmramdo bi nrb i r o w r urra rc non q*el/í do*r d iI I7eho e, di k p a voltar uzrm Ic Ididic. ma i n c a p ~ d'ilquanci

7 8

lieu il convient de rappclcr trxorc unt fois que déjf cn 1474 IC mi de [Jartligal, Alphoox V, avait tu I'idk dc la mutc dc I ' l d e par I'outit CT que, biçn quc I'on canrritc la d&ouvatr de jcan Vaz avalir 1464, on ne ptrit n i a quc Ir nawn dc t ~ r r r s

:i L'otic5t et iu ncttd n'cxiat parmi Its naviptcurs poraigis .~nrér ieurç f Gbot, nnnoii q u ~ mime pplus p s i t i v e que ccllc de l ' r r r r u r cúsmo~raphiquc qui faiiisur wpparcr dans cctu

dircEtion k C3thay c'ctt-idirr [EZ c i t a & I'Asic. Avant mêmc 15w, Gaspard G i r t c r c a l a'icait acu+ dç cherchcr ccs terrcs, t iOh p o u r d k n ~ i v r i t ce g u ~ avait d;Esuvcrt par Cdomb.

li d k ~ p i s ; , c h t tomun vcrwr u m n u c b a 41 f~ d'Idfifii;# <**c

r i par andando dicrrli II m h psr ~ . d c * s ,'ir p o u u irsua p& p F r h c ~ l o l i u 9 c . nan v i 10 mai mdinc ciu dndata i n igradi íinquYsneci m d m h pilo, ut4tndv s i &E quimi Ia -L v d t u u MD kuuu. d u ~ o i i di iionulo. d hs 8- I Adro ncamusCerS C A C ~ M h LW & &1U. +r wno IFpiirvlt iJr, r c m p i í a m inieníiams di rniur p ~ g g i v & Indir rr vrar*nme a j m c k p r u cba cbiamdw d p i r i r n u Ir F h & a mPhsindomi *i h ucr- touaglu @ pimrg di titurnu-nc in lnuhlisn*. &c quinta UMIU gim- d i ~ s ~ m j mmulu di ppli adirruti +r deili v i o -: nr @ tra AI m- aidmtmwa ~ C S C * . ~ il nuip# . qwsfü prru. pi il cb. nu nr u s h &I Spltrir aI &e (:trwlico er a i l i Rrpna k.bcllr. i qu.1'~ h s h da cbcm hiic*= farro. mi aacdrcm CI mc Bedrm bww p u h c . h ' . nrUgLr dictm l i m a dsl Bmi l per volcrld amprllr, ~ p - a h qod mia *n gnuitiimo c t Istgh;ryimo fiumc ikttm d prrwtuc delf. Plim... Qnefla i g-4 m inuri dai slgmer SrWlrano C i B o b . s Rirnurio, vd. r. 4. '563: -fli*orrci di M. CB Batndtu Rhammio lopi .r& V i pcr k garli soee W c* fm t trrnpi m h lc ipcricit cr dG nwui c k i @MO vsue pcr wndurk.m

G n c n i r ~ r r b n dt Obor &r €trc de a í ai p rril h 16"

pd~cndu vuyagc dc 1496. G b a r &r qu'd &r &ns I'&é de 2496. dprir h nid dc snn pcrr st il s'rmibuc mut le projct, mr4 wn pcrc #tair r i hien wvant rr I'iibr appRcnn2r s i pru ~ r l u s i v c m t b %t&en Gb qrar 1. P m n a de Hcnn V l l était donde i j n n Gbat et i $U uoii fh S. Cabm dit qu'l p n rmr i r t'hnjittcrrc CrPit cn dvofutim ct qu'on ne s'y inwrrrurit QU i li nivi- R7t ioo . &E.; mais li Caboc $Ujt pd gl 14 96 KtterCvalqkn Ctir cmrimendc d r l i e t c'en pfcclrcmcne cn I ~ W que 11 guare ircc 1'606s3e ar L mduoon dsns I'E(1 fioi,siunt; m w m n o rioir r dmincr f i a d'ircrnrim m 11 -vi- p m n t t a i i CO~~CICC, Ctdl d m c i ptti & m# i n n k que t'idtr & Gbar y rcmit rlur de p t & r i $ c'cfi eh I# que lili fuí dan& In. pmni+um Jc prtdm ki vair=sur h Icr ports nnglis: c*eL rn iyí pdm fair i &iíbi r~uclqun tcnmrkcs p u r crplmtcr l i m v i p h n i u N. E. -S. tPbot nc p i r k ps de li Psrcnlr ik 1498, bicn plw i m p n r c que ccllc de lqp6 r t il dit qu'cn rci'triint en l'An&lrre & wh pricrnrlu voyagt 14y5 it uLic w mctac =ti wruicc dr 1'Espegpt. ct dln n í v i p r r *?r Is <&c du Bmjl, L

7 9

Page 48: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 49: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Gcn Cabr 1';iur;iit c i f c ~ ~ v e m c n t mornpi? Ensuite, 5'11 c& crt- tatn que Sibaslitn Cabot naquk cn i+, si l'on fait attcnuon i cr fair patfaitrrncnc av& qu'il Emir vmu w rncttrr au wr- virr dc l'Espagnc avaor 1525, q u e dt I& 3 r552 ;I < t i t

ictautni cn Anplctcrre oii i1 kaIt m m m 1557, &-i1 raimn- nablc d ' d n ~ c t t r c qiic diji t n r@ ou commc d'aumcs 1.z vcni-

Irnr, r n I*. dor5 qu ' i l El:;iit i peint ig; dc 17 ou de rg ans, nn lu1 c;it cnniif tine expidition dc cecw hatu~? fimmcnr a- pliqucr cncore qiir, ;ty;iiit accompli les dkuverm qu'on lui attr~btic, tt qiii voiii plris io~n que cellts qu'il s'atmbue lui-m8 me, rn 1497. d&ouvtttc~ qui dmaient Em p u r 13Ande6erre une virirabie initiatiun dc Ia vn1c Q ~ I ellt n'cnma que $us rard, cnnimcnt expliqlier que Its Portuga1s cn 1501 tt lu F ~ + s c n

ijoq se lusseiii ét.~blis dans ccr patagu sans 13 moiride o p sruon, w fusstnl: lrs prtmicrs atmbuil; Ia p i o r i u dc Ia dkm- Terte er Ic droic de wrrvrraintk, et cela pndanc la vit dt Ca- hor mèrne, qui se trouvait tn 1528 à Lirbnne m s quc , I I I L , ni le puvtrnemenr anglais lisscnt Ia rnoindrc obj&on B cerre sfiirrnariari ou a <r5 & a b l i s m n r s ? Gmrnent aurait-cin

[ i y j En igag L b n r criic i Ia f m h porrugrir (&&jaz) parir &der a ~ c c d-nutít i msrinx cc c o m m p p k , a i Ler M d u q w i p p & i u h m p l 4.u a l'F;>l>aglit, ~l 'aprt i k celebre rriir-i 6 Tordertihu: i1 d o m p k r i r *m

ripinirm +ri Iawi~t de IrEip@"e. k 15 i v r i l DSM cri i n m r u n m mgmkrhw w itudie et an c i h du ciw* er &i ouungiea dr L &m- &r Carsru l mi li dam~nstian prtirgise su cirrcmr N. & I'Amerqm kiic indiqw; pir exrmplr: I'Cdirron de P t a l d c pribiik tn rg& dim Liqirek on lír IWF u m dr w* cirrcr. k oom & t r m L'arrc-Rrdi~. d d d au Labndot. Tmtdms oo or v i r par quw 1hhrn ou quelque ium y m t fiit Za muindrc abjetian, Dinx le iiinir t'svril & r526 Crbat pareit a= quam vaircim; en 1+8 i1 1nata1~ rlr i8 i l i t i - a ; Liihonnc. r t rn isjn il ~ t a u n u i . b d l e i Ia aiitc d'un Eiitri: T r g r , et dans 4rt i w t tds mikrabk.

. i ~ ? e samrrrs rhtpiii q" hu fia c que crr bydo + a h r tcrri o q4n.L rr ~buair g&e, @ma mar de&! r c k d c h* bs g i c iaidm 0

w c i a qkb urra t.w . L ú b ~ *v h dai i inar qw riieii n m m & h u u ter. d r w u k r i n pdfi rio h r w i quç &&o wr & &ta mim e prata, cUc TCO rnuy rkihanrirllr c h... x k ~ f r c adrc~xir pdr k nr. ~ # m ã a d,ffonra r.# ?o# da Pmt- :my~/: & r i # dc Smrltc, r h mab J i r b u ~ bs 1530. Arcb. mjvi b# 0rbamme.- Vcm. i H i k da Brrrila mar.

Page 50: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 51: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 52: Questões Histórico-Coloniais vol. I

ronc, i rnFrimíc par Tossiniis) siir u i i e c x t e dc lnqiiclle le L- brador c.d a p y l i I ' e r rc de Còr te-Hc~l is . D i n s Ia Cl iaropraphic dc SihssZ~cn de MiinçIrr, ed. Balc, 154, Ic noni br Corterídli s ' t tcnd i Tcrre-h'eukc. O r t c l i us (Tbedrrum Orbts Tcrimn 157') C O ~ S ~ ~ C ' C 13 d ~ n o m r n a t i o n parcugaise dc G r r c r c s l qiioi- que 1.1 natratiun dcs Cahr a i t diji it; publ i iç. Dans I 'h t lns de L a n m Louls, igbj. l e s armes du Portngal sont g r m k çiit

ln 6 p r c rcprttcnr.inr T e m - N c u * c . La rn;rnc cliose sc volt dans Ramurln, ;drtiori de i j65, c t en mênie tcinps Ir sovant V i n i t i c n dit ~ i i c par deli !c cap de Gado, w) s'í tcnd ia tcrrc jusqu'i iin gnnd fleuvc nohirné le Saint-Laurcnt rur 1cqiicl

o n t n a v ~ p i lcs I'arruSais. C ' c f i encort Rarnusio place íil'ilc des Mor i ics i i i Iba dor Lcailao~, - près dc Ia Tcrrc beç Corre- rcal. fiicda qiii Cctivit i l'kpoqiie oii Gbot ;tais aii m i c e de I ' E ~ ~ a g n e , danr les i nd~cs t i ons ccismogtaphiqucs qu'il donnt danr wn 1.iv. KXI 1'3~piilc sur I'aurOClté dc co.mograplies por- tugals par rapprt i la partie seprcntrionaIc dc I ' A m i r i q u c ec y conrcrvc Ics dtnorninaõnns parrugaiscs. D a n r tous 1cs ouvra- 6 5 quc n o u s venonr de rspporter rr dans hcaucaup d'autrts que nous purrions cncorc citer si nous voulinns i l a rg i r dlivan-

rrpx m ivmi b mort dc Ciivio cr iteize anr ssmt li pblicaum rk wn Evrc Qrrlquri p r F r plus hvi Gilvit Iait pa1 l'hikirc &¶ C;arrrml dcpuis iym. rwn una umrnertrr quelques cmun. <r mn rculcmmr i 1 n'y irt par I a nuruidrc slltmon i Li prítcndw d t m u v c m de Csbot cri 1496 msis il d o m &4 pt. rrrcmnx I a dkourcra -h naviptmn ponupw wmmc u m 6 er pmuitre &csriinm ct il n p p c . uns rbjrAion. qirr Ia rCgion qu'ih onr d k o u v m c i'ippck r m r r leur írim. k. Ckorid. Rmuiio onr .v& Ia &c chore. zt ni Rirnurir* ni Chiirg. ni Pkrre Manyr, I'smi cr I'hhc & C i h e mt fir t Ia dirr du wyiv de alui&, a qui cQ k n plus i m p r u n r . qrr I'iutmiti piui que conrtnib& de Ciluio. Wlo Icrivair cn m n v u r er mn CII vuit~blr h i h . xicn ou ro p o f o d invcílipmit: i1 p r r 1. plus p n d e pmic de r. vic nui confins dr I'Oricnr a huilkr.

Toutrkis JC pcnw qim p r Ia kdrclwn inl-me du r w s n ~ cwirrrnmr C i h r r pmr diutmr cnruidinnms m pocivair cnuwnnsr qur re puiam fur p i s introduit dmns k livrr dz C h j o prt lui-mimr it qu'il n ' t u i r yu dnni lc msnuicrir kpr ia l quk h r drl ivrC â G a s . Qui qu'il cn íoii 11 narriuon citk n's qu'um m é d i m impoiunh r t ru ditroit sucirnc iks ol~ef i ionr qiiun fnit su vopip dt 6 h r cn i@ ou cn rqq7.

x 6

tagt le caicirc d c cc cra~a i l , la norncnclarure c& pirfaiumrnt p r t ~ g ~ i ç ~ 011 h k n monhc unc corruption ~ C S rmms portugais, cmme p;ir crcrnplc:

dii l ob i i r e i l r . ' T e m Nau*. Tcrra dos Correre~cs. 'J 'rna nu illla dos Hacdl ims.

Cdnadu Rio (fl.) Nevada (Vo i r Rnm~iria, Ortcl ic i is, c ~ . ) Bshia (bllc) da Scrrn (Dtt., prk de I 'embuchurc dii dhoit

nornmC aiijcir~r d ' l ~ u i dkmit d'Hudwn). Ria (H.) d4 Torrncnra (Ott.. ctc.) Ilbd file) da T a r m c n t ~ ou da Foriana (Ovicd.) Cnbo (cap) du Hna Vd+. Morite (rnonr) da Trigo. I lha (ile) redands (439Ott.) I lha da Arrrr (57' lb.) Ilhrt dos Cysncs. ilbri do Csrgmilo @;uc$lre Cdrsrnilbo: m e , ~iigc, dis

putr, hannpc, ou Cnramílo: glaçon, cararnd. a+) Crbo dr Raz ou &o. Porrci @on} As M d w . B d h i * d a Me&. Cabo d4 Gado. h h i a das Gunrsr. Ilha doa Aves.

Cabo dr M q u . Rabk ds C o n r r i ~ ü o . D c t r r i ~ t d'Anniri (p~t ; t rc de Eanae). Airiicofli ( c m 1 1 ~ t i o n d'Anir rim C&, ilt iocheuse i L'em-

botichurc du Sainc Lauccnt er que Carticr cn 1 5 9 nomma As-

Page 53: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Iri x muve un mot qiii exige quclqucs obwrvauon, c'eQ I c mot Canad~. On connaic I'expl~cation qrie l 'un n F&midu

dohnçr h cecte ywolc cn disaiit quc lcs indigirics d'une cerwinc part;c de cem conu6c ~vai tnt gade datis lcur mi i~io; tc I a

phr;lse txit soic pcu for& uA C J - ~ I J ~ I M quc Ies prciti~çrs di- couvrcurs proiiançaieiit ct par 1;lqlrcllc 11s voulaient dirc qri'il ne muvaicnt par Icr inincs ou l c chcmin ¶u'rls ctierchici~c ( I d 3 ) .

CsmL d t un wririr prtugais c 4 usagc au xv' siklc, cc encurr

auJourd'hiii dans I r 5 ;Ia, pour d&igiitt un chcm~n étroit ou

plutôt u n clicni~n bordé de murs ou m c i dans un litu diwrt er incnnnu. Ler Portug~is Van t rtmoncÉ lc fleuvc Saint-Lnu-

rent, wit qu'iIs sc pfrsuadarrnt quc c'ttait un par oii ils purraicnc prascr cn Orient {ct Rarnusio dir q u t quelqucs-uns Ir cmyaiciic uti bras dc mrr} soit i a u s ~ de SI con~igurauo~i. lui auraicnr. donn; <c nam quc lcs Fruyais. okssant au carac& dc Icur lanpc, pmnoncent Canadi, CII appuyant sur l a dcrnikrc syllnbc. Crm id6e a dija G é ~ n o n c 6 r par un &vaici portuguis ct cllc scntblr xccpt;ible ( l u ) + Jc rappomrai nuçs~, mais i r i m dc s ~ r n ~ l c curiosid. un auuc L i t qui txpliqua;iic cncosc d'unc m i è r c dif£ércntr ce mat dc Gnda . En 1439 OU cn 1440 D t r i i s Fcrnandes, navigaulir portugais d b u v r i t cn Afriquc rin

grand flciivc qui fut nornmi Çunagi, noni qui s'ttcnd~t B I a

tem cnvimnnuitc {Snigal) ct près duqucl oi i fit conffruirc cn r490 unc forrertsw {"'). On croyair p u r o i r arrivcr par cc Ffcuve

ec p l r I'in&ricur d a term jusqu'i Prcau jcan ct parvtnir i cmlivcr Ia routc dc I'lndr. idíc qui donoc licu i difftrencts tcn-

tativcs r'). L'cmbo~icliurc de ce flcuvc én;t nornrnk par Icr naturcI5 Sandcch ruirnnt &S. Oricdech sujvanc Barrm. ct

Q d c c suii-~nt Ernmanuci Corrtia (I''). C c n c scraic pcut-Ecrc

(r+%) Vitcrba: E/*<, e. (143) Mittos Curnia, 1 c ( r # ) Barrm. ra. 1143) Id. ( ~ 4 4 ) 0% ~wrtugucwi o4 Africs. Aia. c t c (r. F. dc 5 Luu). crc

X R

pat unt hypo&ix: wp avcn- qw cciie qui tcndnit i faire crairc quc Ics Pornigais tn wuvant It flcuvc Lint-Lalirenc au-

r a b r c r u qu'ils pairraient par li muvcr la mure dc 1'Indc . &

c'&-idkc passcr i l'ouc& -que cem idéc et quclque a n a b e

giographiquc Ieur aurair ap@é ItÇmaga dimuvcrt depuis p u EC qni Icur avait su&k une i& m b l a b l ç . On doic rcmarqucr qu c 'c f t au Saint-Laurcne e t au mriflucnt du SEguuui que &- ncr wmblt avoir mucilli n 1539 k mot a&~. E t par une

&c i cc Iicu cc que pom aujourd'hui la vi& devCc-sur E+ fim- ve. Oii muvcc-on ccpaiduit cem iapnge dénwninath de Prima-V& ( P m i b c VM) que I'an dit avoir CcC dm& au Labmdm pr lcs CAM? c43 Ec n'eft-i1 p s Cmngt que Gk. naviguant sur dcs navim q l i s a pour lc mpa & 1 ' h g l e tcrrc dmâr rux rerres gu'il dicwvrit d~ nanw italiens qui m ccp&smuicnr même pas un mvmir pm&que? Un autx norn qu'on lu i amibuc eement. c'& cclui dc I'ilt de S~int- -jcan; on s'appuic mr ce qu'il y avair abosdi L jwr con-

(147) @clquci iuieun. Purrihu, Lrdiud. ca., cnt U w p d t d u e nirrstion & gbi f tkn C s k duir ar -:

mL'rn dr gmb. IW. 1- CdB&. VCnadeo s t m [ i S l b i M p m m t dc B r i M swc mt h d i ã s e i dCmurrirerit cuik terre (h LbrddwJ qw pcrioncre n'proit cnmic mias; 9 h k q i& i r r ks Eiaq h r c * $c "Ivliil. Ilr L'rppclCrcnr Rim* dh (PrCmih nr>-.r

Voih dr t s M i i r Ala d qui cfi &i ddfrfenc dc cc que h- miiiio, p r -rnpk7 nppwoe, de dm. t* pacsndrw k m w m c k s

Cabm &nrd lii -r- plul s m p h nimrionr. On Ta &bc de I*, de ,q+ 6 iw. & I#. dC 1516. Tait Is m d a's lu$ s ut Cprd plus campcknr qiic Anmuiio, -r& k r r e Martyr, que Scbpltirn Csht m2mc. Oo s fsir & 1- C a b t &ri9 tWm kr cc m w l i Rwphqwr on cCkbrc n~qipreur: mri~iaii Ilnmuiio, PGm M a 7 i . Bran. Scbsden &me n'ont dit quc Jeah C d k att R.W& h, Sur raurruido ?r I'inilmruncc ck l i prcanduc ~C~OUVCIU: lu m&* ~ ~ 8 u i i . p u í l q u ' i i ~ en dixhi qu'll 1 a p p d do indiw*: qutlgu'autm; qu'il n'y a pw r&mz a- barprd. Waprki qwlqum icr4Vwns i1 a dmné Ic nwi dc baolhor. b ~ o l b a r r (mrinic? P *rrayll P<I-S. p1CC. que c'ctut Ic mni que I c i indigtner In

,v g

Page 54: Questões Histórico-Coloniais vol. I

i ce sainr. Ccttc ~ x ~ l r c ~ t ~ n n srrvlralt liissi i Ia dicouicrte de G r t c Real q u ~ pcndant ccrre journ.6~ de I'annte L 5- dcvi~it 5c trniivcr diri sur 13 A t c nord-am;rtc.~inr. M a i s laissanc de c6tc cccce quchnn. je nc sxlie pas qii'oii air nrille part tmuv;, dans la c~sina~r.~~npliie du ai' ou cfu ã v ~ srCcIr, cem d6nominliuon avec Ia f o r~n r anglnise nu iulicnnc.

f'aur EC qu1 c& d a h c r c u l . nous savons qu'ayant défi- nirivrmcnt dkouvcrt 1c nord de 1'Arniriquc au moiris cn 15m, i ls cnucprirtnt dc nouvcllcs cxpCdicion~ I'année su~vance er cr i

1502. ex+dinons qui sont coiirin~iéer gar ordrç d u mic et dorit 1c ksultnr te Ic petiplcmcnr t r I'exploration dcs mres discii- vcttcs. Nous =Tons auai qu t ccr démuvcrtes daonncnc licu h de nouvclles monnalswnccr, quc 1s nouvcllc s'cn rCpand dans mu. u !'Europc; nous voyona quc c a pregr& SOnt clrircmcnt ct Sahs c o n c ~ h cn r i~ i sk i s ddhs 13 casmogriphic conrcmpmaint er qu'ih sc relicnt mtmt dans Ia cosmographic p t u g a i e aux dácouvcrtcs de Cotomb et P c c h de 1'AGiqur mtridionalc.

rrMr Rankc a ÚrC dcs a h i v c s de Vcniw unc latrr qui prourc que memc avanc Ic wygc dc Colomb i Hoduras c t i Vaagua, du moir d'ottabrc r501 ou ~esava~t déjà cn Portugal

donnikni. Picrm Miqn t o dit qu'd i p p e l i bnrrh c c 5 pwnhs, du nmi mCm dr i indieras ck i t r l t tcr.. IJ r& bn iinylkr que c í i te dc~rninr- ri60 & h s h . h e i h mt CfdUnk a 11 P~ni41idc itcrique, aux p n i ~ p i r . qui p h s u n r dCji cu + m a ui i p r , rr iimr rspyidu qii'mr conimirã a IU @hcr tn 1 5 ~ 4 (nd. N a v m k . çu.) &twi qw rmi i v m s &nr k pmigak quclques rnw rncicnt, aingulicmmrnt w m b h i dui-LP dcs p i a s o m UMIV& dins li &c du L a M t [Lslmiw). C& pi trcmpk: h c a l a r a ~ . h c í & . &ns m e i i i k rshndigie nu%#..

Pour mdure: vmU a qlr dit rw 1. &=cai & Tem NNW. un ronamparain, &uwnrur li-&me. Lktc~r~rr I v n grrn upiidrin r(i a i i r a F r s . rtrc Isrnçu dl D h p p ( t 5 ~ ) : btn. vnl. 111 - I 5%: u D 1 qdeB C ~ C binrís A- <bpct41 (1 ~ n í nrisia:

nDrrca rnia é xopxri d. j g inni ( 1 5 ~ ) in qua ELO 4 quciia p s r ~ Ehc mm lcuinw & V n t c p. li Brcrtoni & h'mmdi. p r Ia qull C r h i m r i qurh cerra i1 r a p de& Brriioirf.

iiL'iItte p m mm rnnsnnrsna & nrm di t $ + A r o s c o m r r pai

Li mrnciiesr d y m i1 np da Pe% fino r1 capo di buona v~Ra.ii Rkn h C i h !

(1 0

~ I I C 1 ~ 5 tcrrrs du nord, couvcrtcs de n ~ ; ~ c s cc dc glrccs, i tdicnt

canrigircs arx .4nollcs ct i Ia r e m dcs LJerrcquers norivcll+ rncnt trotivfc. G r t e terrc e f i situér h côte d t ~ B&~i l . i , (,k,

Ce dernit faic cct d'uiie graiidc ;mprrancc si rious prenons cn cotisidAation 1'Ctat r j t ia r i t ncc gmgraphiquc i ccttc ippt rt ~ C Z LUSKS nnhnn5 qui sc dPandaiciit fráqucrnmcot au sujcr dcs dCcoiivmcs midcncalcs.

Lr mniique dc tcnlps, In pricip1~7rioi i farcic c p i eii résriltc ct I'humblc caracsre dc ccttc Icrrrc ne rnc pcrrnemnc pls dc I'írendre d~uanuge. Que l 'on compare cc qui vienc d'&re rap- p t i , Ia succcçsion ct l 'autl~eiiciciri des [ai- wlxtifs i 13 d h u - verw pomipisc drs Carrew~l. Ie témoignagr ~nsuspcA cr a u w r isé de a i noinbrcux conreinporainr. 11 aaáition posiivc rt non intcrrorny~ie, arec 13 S O I ~ ~ I S . I ~ I ~ pr;ur~ti: du vqy~gc des C;iboc h Tarc-Nciive nu au Lahrador. avcr cetcc $orce dc uadition Irr i- dim de fraiche date et asaise sur drs bliscs si insuif iranm que l ' i in dcs principaux personníges mirnc. SibaBicn Cabot, Eie rirr I a daa de cc vovnF, e t que l'on p c s u p quc Jm C ~ b n t . irarc &;i mmt A cctre épque d'aprk le eimoignagc de Sibafiien: ct I'on vcrra que 1 í prioriri partugisr sc d&ait c t

qijc Ia xicnce peut Ia sanclionncr wns aucunc &j&wi. Que l 'on compare ggalcrncnt Ia zihiation de I 'Anglctarc en 1496 (affairc Pcrk;n, kvasinn Ccnssainc, ctc.) nvec cclle du Pmnigd ilíii largcmrnt c n u i dans Ia voic dc Ia nav~ganon, rn prnic 'a IA Iikrrr drs d&ouvrrws c t dcs conquSa, CK. I1 hc h t pcut-

;trt pas m p audacicun dc pr;tcndrç qiic la prirni;cc dffou- vrrtc dc I'cxu.?mc nmd dii conrincnt arniricsin par Ia Gbot ii'rR cp'unc mvft;hcation scrnblablc i ccllc da priunducs dé- couverrrs d'Am;hc Vcspucc f'g).

Jc rlésink cnt-otr parlcr de la dknuvcrtt cc dc LI tmon- naissancc du cont;nrnt sud nrniricain par Cabra], Gonçalo Cot-

(i&) <';r. Vir. rlr Snat. Rrch. [iqg) Vic. ilr s n r : Rc,brichcr hi i l . ,.ni. i r l ~ h . lar ArncrIk tpc.cpui(r

Page 55: Questões Histórico-Coloniais vol. I

lho, (du 5' i u 32' lat. S.) Chrisbplie Jacqucs. (iusqii'i l'en& du &mie de hfagcilan) h. d'hlbuquerquc, F. d1A1rneida, F. da Cunhr, c t a u w . de rjcm i 19, ctc., mais jt r;Scrvcrai

mct sccondc partic p u r unc auae foi3 si danr voar bicnvc~l- lmtc r a g n s c ec dans i*owc ainour de 13 veri& vou5 drjcidc~ T w ' ~ l convicrif dc procldci i rrtic rivinort giairde der Jdrfs r$ dcs opinjonr mnccr~ani b lcntc ct srrrcrssive déca#vm dg mn- t i n e m smiricairi.

TI rnt re& i vou$ Gidrer, MUSICUFS, I'assurancc dc ma

hautc &mc a dc toutc ins corrsidiration ct i sollic~tcr cn-

core une fuis votrc indulgtim ct votrc e s p n c de li& w~cnti- fique pour L'Insuffiunce nrturtlle dc ccm c m u n I c a t i o n ct pour 13 de quclques-unes des opinions qui y sant Cbau- chies.

11 y a quclqucs aiinicç 13 grande ripublique amCÍ;cainc re- connaisuit au Portugal les dka dc primi& ct dc dorninarion sur un point de Ia &e afnci~nc acidentaic; ia grande rSpu- bliqiit françaIx \iene de mrinmir nos droirr sur uhc dc 1'Ahiquc aIiaitale. Lcs Fnnçais cc Ics Arniricains nc uront pas moini i u h lorsqu'il s'ag~t i pcinc de reronnaim dans le dornainc dr la scicnce Ies ddu de Ia cosmcqrp~iit c t dc h na- vigacion pornigiisc i une partic dc 13 g!oire de la découvene da Nouvcnu-Monde.

L'HYDROGRAPHIE A F R I C A I N E A U

X V I ' S I È C L E D'APRES LES PREMI~RES EXPLORA-

TlONS PORTUGAISES

Page 56: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 57: Questões Histórico-Coloniais vol. I

La ttS6crlct.e dc Gengraylii~~ de L hr.tr 3 CLC h,rn agrca blemznt cotprrse cn Ipprtnanr que 13 i i h i r t c : de Gmgraphicri

de Luoo s m~up;llr de I t tudt iid un glabe ~ m p p h ~ q u e ~ u b l i e ~ C P U L Ç de Iongries annets daos Js pnticipalt b ib l~othyuc pli bliqucii de vam WIIC

C2 &lnbe d apes wrrr lcttrt h~crtvcillantc dtr a3 k c n c r

P laquelk nem 5mitrc me ch~rqc de rrpnndrc rrdo~inc d unc

rnanicre 3 5 ~ 7 conioimt IVC l c ~ dernlcr~r dcco r i vm de., 3

geurs rnodcroes Ia psi t ion der 1 . 1 ~ 5 de 1 Afrrquc Eqiiatnrialcii

5 x f l ~ r . t acjuc le pornigai5 F r h ~ ~ d Lripts (Drarte Lopes)

7i;iit grindcmrnt rotitrrhur par SCF tr0y3gc1 d~ns 1 Afnquc Ce , L?,,, 11, :tux darri~nicqiti> alirturs du Glubc de LWP ( ~ ; I I I ~ U C I ~ t t r i b u e ~ 13 d ~ t c JC I ~ I ) 1es trnscigncment-i 3

I 2idr dcf q ~ i ~ i s ilr orit con~trl l i i cc dwurncrtt vou? de*~rc7

qu i1 i.oi~s MIE eii%oyc ~Ic5 arabra ci Edouard Lapcr nu iiiI*[f rncort dcs T L ~ ~ C ~ ; I ' ~ ~ I I I C h t 5 cutnplrn~ 5 ~ 1 r 1c-i ~ m t ss~s p r t u p ~ ~

qur otit perrni? d c d d i r a ia fin du X ' ~ I I ~ ~ i ~ l r j~15qu .L u n

Page 58: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Muin p i n L ir doEtnne iuloiird hut í.n wgiicut au sufer du ~Stemc bydrugrgrlphlhrqut ou Clilvial dr I Afnqur r r a I cSarcl dcs mqrccs du N1I ~ D C ~ ~ T E *:ivcrncnz cmbamit sur cr dcrnicr p i n t t t coiid-iiiiiire i,idis par !r. 3cdcniic rn Frahcc cr daris

JIÇ.Z bcn pir<LZer ) 21 nt7iirnarns Ir t q q t dc nc ~ D I I L O ~ I TUUC rnirili cr \çs

artr!,rcs air i-nir~is L r i twrc dc Dwvtc L o p t , ou piiiçor dr. 'ri I i p p J ' i<lfct~ I :I s:trndu 911 cllc c<t ji rdrr q i ~ c j cii iriiiiiais 2 rci iir e11 I ' . L ~ T L I I ~ ~ ~ C I I X CZCCIIP~ 11rcj I O C T ~ ~ ~ ~ C L ~ p u r ~Ttxnipf': t.! dpprirrinrnt .i ) Ccn:

J Ir Ie c[tsxiii dr piihl~ri. n i i k i r ~ d u d l c n crrcdqiir dr cç livre inrcrrçs;1i~t r n ~ i ' cn acrct~diiir ~ o l i s txni~çz R.bin?irrir c r chrr ~ u l l e p ~ i r con~ultrr la v i d t ~ ç t r a n 1 itirir br Fr,inr[.xc f) 1 e%trJrt

de LLLZSC~IO~ TI c*') alri I que irs ~utrr-c c x u n i u ei -.r v&h~ns t i r i s relrmmrnr p i r votre cunip imritc Ilrric kcr c) Eii +,wm ) t prtiirls lz Iibc~cc dr vous adrrilcr quclqucs u m de5 pasiãgcs d, ! rrir\',uori aci;in~lc q i i i cc rrrsiirr a la B i b l r o t h ~ ~ i ~ e du GRrLiti C-cncr~i b t CcLytaph~t-

1 . e ~ ~ ~ ~ i ~ r r n ~ ~ i m ~ ~ ~ r n p l c t c s qur \ ous dtnlmdez -111 SUJW JCS

Ir) Rcbuürw d 1 r r imr di C.me ?C kJk hft~m'Klnr roritra& mu d a i l krmi -9 i twiin mnri di Udimird* Lopcí P.rrr*tu pce hlmpp P r ~ d a rQn dirrrw V M ~ I ' i C c r ~ a f i s di ptnrr d h I i r r ii.mnriIs % uik4 rc

In Rarria Appier~o B a n d m ~ Graui. 151i Vil i - pt in + o [a] l r c j a h p t m T=W~ Ti'tl-i qwd Giip1i11 applllawr í t r p.r F3drp

pum ?!&&um. - Eranmf~ru - 16x4 (11 N v n IM - Licrcriliriri Giiiwrr Cohg t t c ( rsg~~) I'+] Deuuwrrc &s ghor4 \.<i - c ~ - L y d n 1%

cri ce riialnent I1 t cerwin cmrinic -i rnis li: drces qiir prc.riiierr iin-

~ t c t s i o n Ju piihlic. e erc f.iiirsc rr :nrlhe~.iítuse lorzqii ali a rhr

r V O L ~ ( r i r lc ginbc dc Lvnn) iinc &(I.niit~litidn d u iiitritc dcs

ickrqcurs crninerics qili an t p ~ r r i ~ ~ i r u drtnn.rçrnent 1 41riquc ~ c n t r - . i i ., tnii te fui5 ticitrr t nd io i i~ i - r~ rnc luftilic pol.Ir ECS voya

l c b r i q ~ ~ 11s or~r T ~ I I I \ X z m x d r i r ccx r c ~ t I . ~ t ~ o n ~ dc11ir i.) p h r p t pcuvcnt paridiremcnr crrc 4 nnfrontrr a i t c Içs drcripriorw modcrnis Ies plus -iiiàariícc< w i t d ~ n ~ I? partir ~ r y r e i ~ i e i i t p c i ~ y r i p f ~ r ~ ~ i c sair d;ins \I p.lrac cthno~ra~h iquc c t rthnnlc> v , i r l i i ~ Llnc i r m b l ~ b ) ~ injrisbrt n a d aillcurs rlrh q ~ i i duivr trnnricr P I I I S ~ U C 4 nmune voirs Ir s-ivtr çIlr rr rcpr tdui t s~ sin f~,ilicrcrncnc dans I hislilirr. nienie dcs cap!nr,~urinr nidiirrnrs

rrir ric irnT~Ici sripositlon. ct qiii d.ini bcniiroii~i dc c&

iinp crinnatesr~e d:tc~Tcmrnt ocquiw En olirrr Ir ne pui- -irrribiiri q i i a nnt htalc iv ion f i ce de I ~ O C C C 1.iiiqiie er de nu rrc I I I I T ~ I ~ I I ~ C ~ L O L t - + q t ~ ~ a f i l u l n t L i t i~t i??r ~ f i i r r n n r i n ~ dc

I emiiiciit qcogr~fic Parrmmn q u i dit que Firt d~ 5

I'rirtiig~ii d ~ n r 1 cxplnr;itiun d t 1 K&iquc efi preeqtir nulle i t

~:nnipnwc dc rcnrr ignrrntnts i ncempl ra i r ycu w r s ($1 fi Lm rcnscigncmcnt< friurnis par n6s ?I.PIIJS e ~ ~ l o r i i t e t i r s mo-

dcrncr. ~ i i i c 11s parbi t rmeri t comFilrtil tt patlaiarnrnt ciirs? Vka1.1 ~ Z Y C P ~ ~ 1 s aníui i dolirr k1'1oliçirur rc clirr C:ntifscrc

Page 59: Questões Histórico-Coloniais vol. I

que ce Eut en Portugal, s r i xiv sièc[e que cornmcnça avei tinr qui n'a pcut-ftre Iamals été depars6e, la longue ct rude

campagm qui avair pour bur d'ouvrir l'Afrique 3 Ia science, a 12 civ~lisarion r t au tomnxrce.

St l'rnhnt I1 HennYcie inaugura 1c.s d(-couvertrs, le roi Jean (D ]aio) 11 (1431-1495) fiit le v6ritable rnitiateur ~ i c s explo- rdtiOnS giogmphiqises datis i'inrénrui dc l'Afriqnc Cc f u t mime I'une rle ses plus grandes pr6osup~tions rontiaitre I'rli-

térieur d u continent noir. - s'ouvrir i ttavers l'hftipue une roure lusqu'i L'oc6an indien, - trcuver, enfin. d.ins ces vaRis contrées, ce que I'on nornmait alors l ' e ~ f i p i r e da PreZe /o20 (Prête Jerin) ('1 Dam ce but, de notnbrcuses cxpeditionr furcnc envoyées, i nicsurc que les Pnrtugais décoiivraient de iinuvelleç f,arnes du Iictoral et étaWtssaient, des 1iomrnc.s sGrs Jevarent re&er, d'apr>s les ordres de cet illustre prtnce, pariiii les indi- géries, farre aniicié avec eux, s'avancer sous leur ionduite vers

l'intérieur et recueillir des renseignernenu siii Ies peuplcs er Ics payh du Ccntre Darir cc desseiri, Lc roi nrctcalc n i h e i Frofit

1e vceu gétibrd e t le zele qu'il y avait aiors pwr In propagatioh de Ia religion chtiaenne, et patrnis les rntsstolinaircs dannair Ia pRfércncr à ceux q u ~ nvaicnc des connaissancei en mathi- maulncs 0 En outte que nous avions danné déjà à I'hiRoire modcrnr dç ia gEngaph:ç africaiiie Ic prbmicr .rspluintçrrr eurn-

(a i i l a o l occupail<i e so~lcito li t r a i a e*? Iicpociu prii:opdiner.te dcprir; s p c L.LQ e p h u de niuyiar cniisas i e que nr aririgor escnprorer i \~ci teucráo rioui ia. fa l l~ndo de%a pa:rc d~ Africi que n50 lhe repousa.ja o i iprc ro I!

Barios --c,A*~a, ctc 3, - Ed dc 1952 z e dcc I 7 if 18--39 (7) L@' C S C T ~ P C ~ ~ ~ ~ do Rv:plilo ~ U I -Cdhni drrtr Giro ( lc dapi<rr de, m:.,

Jrlnn4rrrS fohr 1e Cnngo, 1487 J IURI declaram dc que Religi50 j(1rdrr.j iaai ai niernotias da iwssa urdcni dt,ez qiie Elrci c:culhed nella su~eiros piic alem das sa~radas Grtras era0 cntendrdor riar matkcmarrcas p ~ r a que nor borar qnc ibcs vr.yrrc*r drr prigapju f;i>scrr. sn~rrnndii e{:iie sotuia dn Indw pr!l<i SerM,, dnqncllar 1'ro;incrur Pr do g r a n d ~ Rci do Abtxn quc a viilgo chsniaua Prcitc João P< baucadu.~ pruciir,inseni rhrgar a ellç

Hi$t de S Dom -- lu:z Cicegar, rei F: L dri Snus;, - r a p - Ed 16h

@en, - - ]o20 FernanrEe~ (7 )1+$5). - cntrc aiitres eapcditinns ,e signdlrral en passnnt crlles de Pera d'Eiaord er de Conc~l/o hnnnes à Turorol (pobnhlemcnt Ia Tacoror des ancicnnes car- ter, la Tohroitr r i t s ProlEguménes de Ibil-Khddoiin, - T ~ P - firus2 - ,i e t à Turnboiic~oii, - de Alem Rodrzgucs e t Pero rJ'A.iicrvrSa 1 To:nbouc>au et prts clr Tcmala, rol des Foull.iI>s, - dt Rodrzfo Rebello. Pero Rernct, ]o20 Collugo, Ia pren~rèrr fxs , et dc Pero Fernandes en 1534 par ordre de l'hiskorien N,ztro.r, daiis l'intFrie~ir de la SénEpmbie l u pays apFrlé Mant- -1?4ansa, Ir A.f~zn~-Alann pláce par Lopçs (rgqr) dnns le haut Nigcr ('), - de Kodnga He:nel, Dmgo Burgcs c t Gonçalo

(!) Bairos. crc (q ) ,!4nv>a cii langrge mandtnp se:air, parair-il, I'équ;valcnr dc 11.Iucnr

i ' ~ n s cciur du Cononga De Ia ill~?nd:-mnnia, niritre, roi, ei i ip ieur Xopke @ri

riliract .4;mad.x Trnl brrcst d o i rroi dc Gaine, f i i t dr ,Idn*d:-ozanrú. rnaitrc cu roi de iifcslir, de C.ua manca, mairre oii roi dr r n r a , dc Combo-mon:ri, erc

Alinada (1594) ruppe qqiie le iiom dc iI.fnndr vienc der m n n d r n p . celw d e Csn, des C ~ ~ d n g e j , crc

Nur eutrurr. ronrerbint Ia ttaditzon d'iinr granric invs ion ai1 d'iine suitc d'invasions, dc,ot l une p n d a n t Ia prerniere nio;r;é du %vi e sietlr, de peuples r r rs barbaris c t ant ropophapr veniis de I'rritcr~ciir de l'Af!iqiie cc qui 5rendirrrit Iiur dominarion ji1ryu'a Cambia cr aii Cenjiu C=s ~icuples itaienc, < inanr Almada 0594) leb ,3landimnnme riu plutnt iri Mancs piiis chnnus i o u i !r nnm de Szcmhar Danr In Rele:lrin cnn dei ~csuircs (Guiiiee) !ebu*c I 1602- i605 (Ed de ihuj) i t cR dit qric rer rnvah~sseurs r'appclaienr au Cnrirn I,drai. a Angola Gindas. dan. l ' lndc (;) Zimbai, dans I'Ethiopc du ~rf:;, G.I:~I . C'. dan! Ia Gu~nér , Ç L ~ R P P f,nuni qvi fur chsngé rrt cçlm de ?>'?e.i?rit qi i i phninr iusqii'z Se?)& 1.~04 (Siçr~e Lconr)

Liacr une ailirc wcaiion ir ri.u:iirai qiirlqur- &inii<rr ronirrrivnt crc i.iipo-i3nr siijer Cs qui eii cettarn, C'LQ q u ' a i ~ tcmps d Alrnada Ic Mandi- nlunrn Crait I'iiri d i s r:us grands, sicon, Ic plur p n i ) po1cn:at du cotirineiic aflcain a TO e t EU N du C o n t o

Smvarit .4lmidx ce roi rcgjiart lur u n payi de pliis de 3on Iirues d'eren- <!>>e. i1 domirrair d'uri coiç Ir snrrimcrrc de R>c B< Liimbra erc er rl'un a u t n clire fdiceit chercher l'os pour Irii ?r poiii Tomboufrcu t r l s auant drns I ' ~ n t i r ~ c u ? (danz 1:s isonvagnc\ <?e h i a l a s <.r qiir siippour Almada)

5 s Lgents mercaienr plus de siu mou a ccs expçdiuons Cr Mnriirn.irisa r(t. sani driiitç, Ic Mwamcli de Lcanlus (1448) (rdcnurn

t?hi<ramrlr) er du map de Borçia (HIL (nu sud du Nlger) rrgnot ,Mt+~fimrB dr:srim!ir propirr aurcm g ~ d ddirz~ repcntar in hrir !lawo,), oii ale rnyame Je Xtrli,j de Ihn-Khaldnnn, ruc le bosd riu Ni1 dri Sobddian >.ler habitanrr de hla!i sont des nnirr ct Icr inarciiaridi dii hI.~gnb-al-Aksa re rtnririit chçz clrx n Vd C u m rr Rrch Ju V Snnraretii

Page 60: Questões Histórico-Coloniais vol. I

d d ~ ç a j 3 H v a d ' e ~ r d,ii.is I Ailrar d i i t i Ab)iiiiiicri Liica\ p r 11 cate i71 ICIIVJ\C 'IIL p;iTi 5 ~ C E ~ I O C ~ S qrJC I L>n crnymr: ( i n l l

dc I $ h i s _ i r r i i r LILI de 1.1 Nirbtc ( R ) - dt l o j a Lo,r rarrkv 1 i trtrrc Armes r t Iridu oii d iurres a SL)I,~~J vrís d~lhtrrirs poiiits di 1 irircrirui du pi. dr, ' k I ~ i i J i i i ~ a s et dei F~u l l~ t i - ( ' j bt 3 c r pral iar j a ~ n u t c c a i que nouí

( !~ : i Cln l l t v ., [,IW P l m I h 1 c tl,c~lf=l 1Rcrt i r4 (i? t n v ] i H ~ l m i i n ~ h IL:I d i t l i ~ I C L ' I ~ [,r17 \c h? P.,TI-S m , i h = m ~ , HLL l h * ~ jnL# t c h f ~ v x id ri1 rq! i r v r i i

( r i ) U d $ ILIU~AI 311 r LÙIIIA t n t i a y r q t l l ~ ~ t r i ~ qllc C,.) $0 I, v ,* 7 r c i' 4 I , 3 L , n' 1 , i < L l i , a Ti I

'1 j I l'orquc iic+t . r n i p ~ rr~r i ihu l 'crc Lkurlri c h i i ( ~ k ~ n c ~ a r1 i i a

#r ! 6 JSSI a Jf Tcrfip!-~,rfi r F r C.IIC~J< %rcsc$ m i ~ J o t i r !r$-:? de i5art.s p t r r i r do r io Cdn; r f úam!mul s q u ~ l y r i i m p cia dor mal y&l,nu d qricl l ,~ prrrc da prwirar ia P ~ i ~ n r l i i i g ~

Ao r v g x i u fr1.1 hu R a d n ~ a R i t r l l o r t n d c i m #h '814 ra ia c Reinr l rn* o micsl*iri b \%i in Cdlagn hcr lc im da r a m a n com ourrus honircr d í YI'JFL' qiw finiünt ni inirrr j dc oito yrsm! L Icuaram Ihr & yr wnw r i u r i l azrrnalir c mula5 r u n i =#ir ~ e u s E IIKLI~S ~ i r t c r dc MIUYS cfilmddds cncr I l t p~ ,w k r< marrd~a'u erra L.LZ t de c i d . 0 ~ t~r- P t 3 Bzimt p r c hnrnrm r rbnrirdn errda oegi~el!r; pa rr c as mais talcccraiii dc d r ~ n ~ ~ -ia,& r98 x.1 h l c r gi ierr i 61 u~rr~m- rr) de, fiild, rhimir*l T~hrne6:

t i i i t ~ 1x1 ri1 i v I r Ptrri b i i o o m L 18dd ~r h ~ i 1IIen1 Knii cxud ih IL um C J ~ C C Pcn Je ,4iluirrp rii rnw dr,l*irar qii< dlt [c i 1 a rbmlr r i l i i i i ii i i i l i rlmy d f i r s =,,,i rrr doi a ,-ilrrvdc 7iri phi* í ii m irriu T ~ n i k ~ I I C sc Ch i i I Lia TFY dní fii l lnr

'Cab-tii iuil nifr i i io r i n i p KYCLLCII p r hu J ~ X I , ?ti L r l L r q ~ e dcy ~ c r iii de I r u ! c i l i a tire? Jrri LIou

F rgiiiidi? I notrcla q i i r elrry dom !oi~m rdnus dckls rqv nm IIiiit, c dc r u *ics c n.itiirnçr a u i i picimnl..ia wr a lsc~ -.arialn uu +cri~iha do P r r i t r Jw

ai kr r r t r r l r i ~ Nuki! TSbtn i p r v ia d t r w l t * d ii ii iii riiir hbati mcd Lr n bliii

w g u l c n c m LL Wusu uci' f s yiic iiii ri.4 at :a r.i#. p T v . l m ~ r . d q i i c l h K u n i r810 11 i qi ab r r b i sritc ch t mr Maridinga, a qud ciJade !n jiii kl lv rl C I J P ~ I J i ri J nicitrl. d c n u o no wrrni,i p r di~tancia ,I &r i t i q u c r ~ t a ] C L ~ ~ J

h la i idou cabcni pcr r,is clb cè&Ilir Jc A r p r n i 3 nhr& ffad nr q1.i~ tm hu trantc drllc obra dc ;crcnra I rzoas

As p c k u rlc JC qi ic r l rcy sertiin ncbk tmiski di m a d o r s In !,n

A F ~ D pa d ~ b i d r< w erun or q ~ i e nem iiios c srri W i i g o Rzlic'l 1- h u r ? m p icor crrddoi F V ~ i r i i t ~ Annçr r l r i d h h i i p b m p ~ E n a wnwit F crcc ~ f u rr IurJcr t 43 ~ , i i d wr C ~ c r h n g e ~ ~ f asjy COnm Ib~) l

i n a

-- - e a18rir ala ri^^ q r i c w n h rn ao nx tc l . 1)nrgwn t ~ > t r i c r ~ i r,lr d c r r o b n m i d

ICi Id* i

B r m í i - A r r ~ Ed dc 1,5a&,: i 1 3 b í 181-3 L 149, ro crlc t c r r r p t ann,x stpr i i r rcr cntrctrrrh t l r e t D ror* II

~ r p i u i c n o i coni ripirI7 -pric?p, c I nbbrcr d .4l ii: c mmdi i r cibelcect frimrir p i m i p i e r c rn Ui1ad.m F n m or &n..~hndotfs que k r* ,; a m r sirum rniim c cc i i t r ar6 r i i t Jo d c ~ ~ ~ ~ l > h r c l d a s f u a n m em binbrnrya #a Li~irnm de Pcta bCi i r r G ~ i b %nm=. mindaJ~a I Turun~L e Tc,mtmclu R d n P R e k i l o c i c ~ i d e i v i 11 CASA d Elm k r o R i i p r l seu mrqo dc ElF*-ira; t I n h TjiUyo k r w i r n I< Lanisra s M i idinirnza i

T~ I &S rvL r LI R, r dc SOI,~Ü c d3i M ~ W ZTC

Ela= n !mo I 1 / r i O P N F d p r p D l l g k r P F m ~ ~ n ~ t ~ n c r a 4) dnrm psnbo dydwci pLn [du pnnir D Htrrrphr i kllc i i m conrta qiir cncrc ~h ftcqucntc c.rrcipon&iicii rrirrr a l ~ u n r reis r w n d c í wnh0r.r d,i iircnoi e qiu pí arur C b k l h & A r ~ r m n i i i iandrva r9 Ix l tcc r kicoi p u g u c e i em H u u k r n (rrsl*. L'dd~rr I h d n OLI Hrirls ] t k i pn rh~d~ prti t c i m RcdnKri Rcinel par* ernrao D i ü g ~ Eor.gcc r pa A h nb ni d . ~ hii rr C w i $do d A i i u r (pr 69 - 15.

I i 2 .f l n d Ch d s nar drx c t c -Lc cqiIirPrnc J c i l r Uls]sr \i: rbu niomp~h.lie rlr I w i x u r r i c f

Ilidl Puu M m s h d d d ~JIBI Laun .cconipiir un hc ec ~t i i hk . n c r g rk cir iqoci i i l l icucr r t i,crr E ~ C C C ~ L L C a ~ ~ d r m t d k l t S ' ~ t * ~ r s 311~ r d m í i l

.E*rnpr remi r plrr %LI I iu i i i n d c r r i t d atrcrtidrc dan i i Arir- Ia t r l l e i1 Uiladrn. om I P o r t u g * ~ ~ wrmf auticlarr i& wnc tad 7-

i Is luia I I a m b a b u k qut k m de Porruga1 Iran I1 *nvo+> s k n n i Alb (Ncprc Srrr khd i ) +u e a i ~ i & rm refii~w L,= canqwranc dt l c k p r t M s l nW l w u ' a u h get mo.+n h lz fakur ; 6 I Adrir yai pr ardu~inr a prr c b m i q u n w t ; x ~ n w r cpril ri.ai#nt i>* mil dr r s l i r ncrnprti #ir inmparnmc m m r c n t ki dCfiancer c t lç hoshlitr> s riCW Ir <apbti'r* 'd.Ktmc ib C rc-nrrrrrir ciimrnc un a p r chsrgc de-hlir i nrm ra* rin p T & .r lu1 Brcnr ainri f tnicl 1 & Kiru;; h < Adr~e

Hca y Ri nnc Lcr crpl f n n r - a r ~ s L crphra t ion tt mri 0 4 71 - ~ 8 ~ 3 ( , i ) T r d r a d S Gimc doi n de C i.rr d n i a l io i frd: h r d .r ri.? b.7

h.,* i ~ a dar h* I dw Smr dmnr crc M; dc 15.34 <!li pu'dia n 17i3 une c&[ 36 de r r t 5 L r a F malr r-n s f r r r b

Z k i i r i i o i n i d cR u t M R i g K,,pkr pmt I I Acadcrnic Pdircch qiu; Ju Partu a pd i l iC en 1841 imie nOu c l k dirr n ioigncummsne ta19

=ir un hlr enjtsnte i u [Torto U rrr&\munt Iertlliir - Gmpana ~ U I c n fit rrl cxrrair dros r r &a# r l i r ~ r dr: d ov)id.~ljcr I í i r i dr 4 r d i r m dc i;j) Ji %r peur. LU i n t t n ~ n t VL ifc cc p i n t .

? o 3

Page 61: Questões Histórico-Coloniais vol. I

L'idie d'un grand lac central d'oU dexenda~t le Zaire, extffait délà en Portugal 101s du prémier établissement des Portugais à Ia cour du Muene-Congo (I3)

En faisant le récitt de ce fait, Barros dlt ({Et en revenant dans Ia ville, Ruy de Sousa partit poii.*

ce ropume en lui laissdnt (à Congo) pour Ia conversion de5 infidéles. fr Antoine qui était Ia seconde personne aprés fr. Jean, et quatre autres moiner et aussi quelques Iaiques pour les accompagner, et d'autres pau, aller ver., I'intérreur auec quelques naturels, ainn que I'ordonnait le rol dom 1020 afrn de découvrrt I'intr'rreut de ce grand rayaume u DE POURSUIVRE

JWSQU'AU DE LÁ DE CE GRAND LAC dont nous avons parlé » (I')

L'illuJtre chroniqueur avait dit auparavant «Et attendu que presque lors de I'arivée des notres pawint au roi (du Congo) Ia noiivelle que les peuples Mundeyetes qui habitent rés d ' u ~ pand lac $03 sort le Zarre, qui paicourt toute cette contrée, r'était nt revoftés 1)

(13) C'& par crrcur que l'on dir er que I'on écrir Mam-rongo La rlt- nominatian ventable c& Muénc-Congo e t par abdviaaon Ne Congo CS mots rignibcnt epnnnpal mahrc, prinnpd proprihraitc de Ia a m u (Mucnc-txi ou muinc rr quelquc propnitaitc dc Ia tem) Sur prerquc mutcr Icí camí modrrncs on volt encore l i vrllt du C o n p ou de S Salvddor (Smnl-Sauvrnr). portant Ia dés~gnnuon dr Ambua ou Ambarsa, comme nom mdigenr C'cR une crrcur qui vienr dcr mots M Baxi-a-ncmu, dans Ic Irrigas du Gngo =r M Bagg-i-m~cnnu dans cclui d'Angola (Ngoh), ou plui pmprcment de M Ban das Ie premier et M B g r danr le ucond, e~ qui SL@K h OU piam où Ic roi du Congo donne audience c i rcnd juhce «Vid Obr dc I V Car- nrrro, Ann do Com Ultr ,861

(14) E tornãdo i cidade espediore Ruy de Sausa pen cite myno, la- xádo-lhe pcra a cóuersam dospauos frcy Antonio que cia a ugundi persoa depois de frcy Joam c outros quatm Iradcs c nssy alguns homcnr Ictgos pnr os acompanharem c outio, pern entrarcrn o u n a m d a terra com olgunr cano rl-rey dom Ioam mandnus pcra descobrir o rntenor d q u r l gram rcyno c pasrQ?cm akm do grande hgo g ~ c dirrcmos

Barros - Ana - dec i a 1 3 f 36 v ed 1552

I 0 4

Page 62: Questões Histórico-Coloniais vol. I

I1 nous apprend également, et Resende, ausw, que ques Portugais accompagnérrnt cette expedirron conue les susdics Mundequetes, ou ploti3t contre les Anurkas (I5)

SI d'une part les graves événements du regne de Jeân TI ~c plus tard Ia découverte de I'lnde aHaiblirent quclque pcu i'inréret officiel ayant s a i r à la decouverte de f'rntérieur de l'Afrrque, d'autre part llét~b!issemcnt crorsant dçs Portug;ur I;ur ce continenr, donna lieu, seus I'irnpuIsron comrnerc~ale et reIigreuse, à la continuatron presque znintrrrornpue ~usqu'i nous jours, d'audacieuses mplorations Je signaleral I'expe- ditron du PEre Gongdo dd Szlvezra a l'incérteur du Monome apá (1564, cdles de Fm.~n~tsco Bmera et de Vdsco Fernan- bes a Chisova et h;ranica (~570-1y3), de Lcyes a 1'1ntCrieur du Congo, de Rebeilo de Ardgúo, iIn des prérniers coi~qué- rants d'Angala a I'tntérieur de ce rjaurne, erc

Dans Ie me et 1e xvne srkles nous trouvons encore une autre source importante de rensugnernents au sulet de I'rnté- rreur de l'Afnque, renseignementy qui nous sont fourniç pdr notre large navigauon dans 13Atlanuque et l'cxéan indien, et pal Icç nornbreux naufrages qus eurent Ireu sur les côtes afrt- c a m s

Souvent les naufragés s'iriternérent fort avant dans Ies - contrEe5, vku re~ i t pendant de longues annés parrnls les indi- $nes et les accornpagnérent dans Icurs plus lo~nta~nes cxcirr- smns

Mau, Iaissant ce sujet pour plrrs rard, nous royorn dEJi en 1521 le r01 portugars envoiant un explosateur, - Gregono de Qaad~a, (I6) - au Congo p u r aller à 1'.4byssinre d travers le

(15) D'apres ta corrtcion de Lops, comme nous le vercom plus ivant Resendc ne parfe d'un kc mais dcs iIcs (intures dans cc fleuvc do Padron o

L'idce d'uo lac d'ou dçscendair le Sare n'ecrt encore general au remps dc Pauteur du Esmcraldo de szau mbrr [JW-1505) comme nous k eetrom

( 1 6 1 Dnmráo de Coes- Chr dr D ,tl.Inntrel

Page 63: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 64: Questões Histórico-Coloniais vol. I

brada (rapide) dcc fleuve pour aller B ia découuerte du Lac. Dep& et en attendant certaines appareils et astres choses qw'il avait fait demande" à V . A . pour ce but, i1 m'a employé com- me son auditeur en vertu de ia jurisdt8ion que V. A. lrri a ac- cordée.. .»

Deux choses sont à remarquer: la premiére c'eit que de- puis 1j16 le doi du Congo e i t le vassal du Portugal; ia se-

e& posse de sr<a ju&p como por outras servigas que cada dia faço como V. A. de Affonra de Torrei e do Feitor e officiaer pode saber, assi em con- servar os homens que cá andam em juruga e negociaçá do trato como no bom despacho dos navios que náo vem tantos que não fique sempre m- r e y a sobeja no Porro que em cinquo annor que h. que cá efiou nunca demo nenhum anno de quatro, cinquo md pecar a fora muitas enfindas que morrem por mingua d'ernbarca+o, e bem arri f ~ í +r em arrecadaçáo muitas fazendas de defuntos que cá felerrráo, c as tenho passadas á Ilha de S. Thorné e entregues ás juitipr de V. A. para dahi se darem a quem pertencerem e bem nrri nar corcrm da guerra e m ~ u s tnmbem EI-Rcy mc algr<as uezcr manda a socorro tenho ajudado a rc5taurar este Rcyno pohr muitar guerras que lhe fazem Infieer, o que ha cinquo annas 4 faço e sirva sem prcmio zlgum nem quero mais q saber V. A. q o sirva e faço aquilla que a seu Real EERado devo por ser rcii. Tamùem faço s a k i a V. A. como a e& rcyno chegou huú Ruy Mendes que se dida vir por Fcrtor dos minas de cobrc com certos fundidorer e como quer El-Rey de Congua he á o sorpeitoso como ouvio dizer que vinha hum Feitor com homens e fundiçáo parece-lhe que jd o Reyno Ihc era rornado e as minas, e tudo de maneta que moitiou pezar-lhe de vir Feiror e disse que dlc baitava pera wr Feitor de V. A. Todavia aqui em rua corre dentro em seus Paços mandou fazer fornalhas e asrenrar tendas honde se fundio a vea sobre que la escreve0 a V. A. e lhe tem Ia mandado amofira irri do q. se fundio como da vea, a q. nos parece ser aço, e depois de& t á m vezes lhe alembrei e Ibc puz em rasáo ha caro q. arrcnrau em mandar os fundidorer ài minar do cobre e nrri a vrr huma mina de chumbo cem huú Fidalgo seu, não rei q. recado trará, seu desejo he folgar ter com q. sirva V. A. c porem eRá tão medioro de ouvir dizer q. V. A. asrcnharea a India c q. honde ha ouro ou prata alli máda loguo fazer Fomlesas q. algua. i w c s mo tem dado eni respoh taao que lhe rcquciro. Ao presente não ha mais de q. fazer r a k r a V. A,: por dar causar do trato dos escravos eu ermuo Scnhor cada anno meudamenrc Affonro de Torres c ao Feitor e officiaer o que a isso cumpre q. he mandarem cá rnuyror Navios c os Pilotos Marinheiros q. náo sejam mercadores. Tem El-Rey de Congrid ngrrora ji ma- deira Invrada para d o e Bragunntis c dame muita aipcrnnfa g. cite anno se hade jazer 60 dcrcobnmento do Liiguo nio rei ho hefíerro guc hnvcru, não poderei mais esperar Senhor cá que este anno poiqire se agora ho não faz nanca o badr fnzcr. Fico rogando a Deus q. a d a c Real E h d o dc V. A a xu santo scMso prorpcrc. Escrica a vinre de Março de 1536 Cr ido de V. A. - Menael Pnchcco.

I o 8

Page 65: Questões Histórico-Coloniais vol. I

q L r a ~ , r cn ips d c l ~ t ~ l i l i s s c ~ i l c n c drr l ? u r t u g t i s a 1

finge rt d Ar iy l i cc prf mirr ror l u i i i e s c t c n d ~ l t b r ~ u c u u p

plrrs i u S rt r i t q i i c i a d u r l t r r t rcu i re yiii LO~~CCITC c r

norn Uri h ~ t an~ lome d l ~ ~ . i r d dc I Jb i .sun ic l r t t c unr: h i d r i

dc conEu5rnn d ins 1 r i p t dcs c c r i i a i o s mdr rncs l o rqu 11s

YOICII~ Aans Ics i n d ~ ~ ~ t i o r i i yurtl ig.i ises dcs xvr ct hvii ue~1r-i

q u e soiis: cnn tcnucs d 7 i - i ~ Ics drlitrid;iriccs d e cc pays des con crees q t r i n n u \ r n c a u j o u d hui furt lurLnees d e x s l ~ n i r t c s

r i auc l l c5

R n c n o n r t a u t c fuir A num ~ l r t er i oyc i t i s c n m m c n t l a

gcngr ipllic p r t u q J L s c du xv! e s i ~ l e : Lo rnp rc i i a i i e t ensc lgna l t

I hydrograplirc d c I A f r i q i i c d ~ n s 5 c 5 t i e r i i e r i u y r i i i c r y i l i x

ou qucl Icr c t l ~ c n t I ~ F n o t ~ o 1 - i ~ qu c11c n po i s rda i c

SUI unc c v t c dc i I r i i w L r i ~ m ~lli I irari im Henmcr iMar .teliz C r ~ y m ~ n i {") qu~ cnrc;~rtrc 1cr dt couvc r t c r p m g ~ ~ s c r c n

Afriqtit (Lute a r r t d r t i o i c ) J L I ~ U eri I& ~ U S 1 c l q t i e r i t c ru btiljlit O ~ E C C$! YCTA furrna rnoderm aflmcc srcwnd~rn ~ C I C F ~

pirunc P u r t x g ~ k v s r ~ m !#te rnam M c d ~ i e i n c ~ m ci O c c a n ~ m mcnd~ona~cm I h ~ d r a ~ r ~ ~ l l i c du Nrl c o n s c f i c Ic cachct jur l t r i ;i iriiptrmt: lJ to lan lcc rnllr lc RIO Padcraso qui sc jcttc d ~ n s

1 At l . r r i t iquc p a r u r i c [ x g c c r n b a u ~ h u r r prrr d c porr dt p d r a n

(ponta do prdrda) i e n f l r c ~ ~ Y C ~ un dcs 1 x 5 ~c i - i t r a l cs Cil i NLI - pslfldes n ~ i s - e t s c n spp roc l i e Ccq 1x5 :niiL - t I i n i e i i ~ c ?

p.ir drs cuu rs d calr q i r L dcsi c n d c l ~ t dcx nlriiim;2qiii s de I a L r i n c

- manres Lwna - r l ~ t i c c s > i r cc i i t rc ({ir COIICLIIC~II: 11 reç011

Cn 2lif-r~ du F iiii f1ci~i.e torri ic p a r l e i c l . i i s ~ ~ i i r s AfiwLard

(qill 1111t d1n5 i r l i prtr[ 1 . ~ ) er d ~ l d ~ u j

Lc ~ ' L T F J ~ ~ d i t l ho Dor0 (no da Uwra) ~t d i i Nipr s cip p t o c l i t dc cc l i i i d i i h11 i i i i 1 5 11 r r i c ? i c ~ i l r c p i r 1 ~ 5 rnaiJIe3

ribzopzs (mofiraursts ( i~ h FaLrapi~) r) > ~ l l c i i r r l cfi rnccr

t o i n p u plr dei ii;i>iit i:ricr c t plr i i i i 1 . i ~ - ?dar Lihr

Page 66: Questões Histórico-Coloniais vol. I

DIJ-IT l c rrlcht-c rcirtiil,in dr ]u,~i dc I 2 ' 4 p . a ( I ~ K I ) rt sur 11 cnrre dc 1 A[ r i r t i i r cui i i rnir i t r i i í . drcs .o: d .tIircr 1 ~ 5 i ~ i r l i c a t l ~ n ~

drr mc ej i r r r < i r ~ o i i i c m c s ti ctlltrani porT!I~;3l:is ( h 5 3 TCloUrnd

. i c r i ~ quclr,i~r ts nips A i i horiric) n f > irr Ic ctiritiri1,ciir. r r zd i

[ i r i n r r l c.11 pto lu i i i~ t . r i q i i c i r i n a i r u c ye r i d .~n t <i l ~ i i ~ r ~ r n y s I* tia<= dc Is r ~ r r í i ~ r ~ ~ i h i ~ mndrrnz r~ouç \~nvnm\ :lu cc i l t rc c t

q i i S 1 r q i i 4 i t e i i r w.d lnc dori t iant naiçsance -iii NtI í i~~i le dirige d~~eclcm~nc YCTZ lt. N satis c o n i m ~ i r i i q u c r i v ç t

~ C I ~ L 1x5 nioin; cui i r iderzblcc i i ruccs i ! r cc iii Nk dir prc- m i r r j i i s r ~ ~ i i c i i1 ii i 1 ncn d i bicn i.iot.ih\c Di> \;c crr i tcnl

r~~r t id ,?r i r i n r t drid ] e I i j o r i o Pdbrfin (w>~til ~r?CCIIgJLF dii ?~I['c

111 XB r SICCIC:~ qu r I)IW a nraitlç & 1.1 diJ.an<c Ar ln cure p.ir iin B.iitTe qrlod [?c q ~ ~ i ripcjlc lc Sdnkorr,: dr qiirlqurs csrccs

rirld~rr~r:; .intcii i ii1r5 a IJ 5ccondc m p c d i t i u n <Si r t l r i l c r !h f WTTC I I ~ a~ i t cc t i t i ~ l ~ nir i h t m c UI,C -xo!t 1ipi:r a\r-x Ir NiI cr yui ecirri d rrn dutre I2c iitnr se. lcrtcr <l;irii Ir Isc LCII~~IJ

RarFlez I s I r inhbd d iprt.5 I idw ddi Lcv inqsto i ic 411 NO ?LI ~ t : IA< nicckd~untl 11 i.' en a un sixicnic

DII rrdtc 1s iunchon dii vil ,ir,ec iin zuuc fIi tric q i i i vrriit

nc~p~i>\rit i iccnncz h1 i i s cr fbrrix e c l i Ir N i p r ciri qurlqiie w t r ç Clilti e aii iV r le 1 < . q i i i t ~ t i r L ldcr memP d un ~ ~ 2 n d

lac ceritr.11~ d nu dcncrid. i i t L Zai re n cta i t crrcorc qrnbal rux prcnli rL5 annccr du 2 e,)c l i 1 * rl) A cc qu rjn v n i t danh itn

i2 \ L:mcr=l.i d i r i u .- brs I irn c c ~ m p i i l i r por 1 3 u ~ i ~ i'achrm c %'i

I n d i Cara mitl R u cl ni Toam i o ut Pcmriii~ 'L qiic n*iu [ cn i dcnpim bii iiluirc irlii 1 l o::,> I ' n n r ? ~ c S c r c ~ i r r i m ~ ~ Senhor o SLnhor R r y

D h4 iiwl t r c 11 7 C a i a bhl, 1 kvrnim e a rrllc I L ~ i b n n r ',.i C i 3 h ~ Ri rs i0 Pí- t a ir3 ç t t8qz;l cimt q .,n pmt &r. mwr

l i datr dr U 5 a 1 5 3 I i,' 5 un p ~ w r r ]L C L1 L I Cr P~FLRF c f l r c rmnmriit Urir~i ni JS ]e F ~ ~ I ' E IJUC a i ~ l q w ~ ['3rtlCI du I? tla~cnx C C ~ C I

3111 Cf lh I <h? 1)iartr Pa h r .rr trrp rrt I p u r I lndr 1 6 s\11i dii iSrT w a

, .. dc i i!bn.j.~ ryJt Oii Jojr ob$er*r q P I'xhçca tr iui~ rrr iclmcrit Ies i l i u í t r de i a na\*

- yrobablrmtnt Ir n i n d c ip iea inr D i u r i c Pdl*crl~~~-o Frrfird qu on !-ir.ppe ccrrit rn rgoj Pwheca i dir qiir 1~ . Z ~ i r c 3 sl yrutre dans qtiriqucs nior1t.igncr a 50 iiriir.4 $e tn cmc mais q u -SI

r n c b d n r d w u e s RCI~YCÇ 11 sc I a i t r;r5 grmd c'] . . I\ i i t quc Ir N:! niit t r r ~ IU S 1 L q i ~ a t c t l r .lu+ moo-

t a q > t s dc 13 Lwit qii 11 h r m c drlix lacs toui pTc$ de $2 wiiircr:

q u i I SP d tv i í c tri L1ç.11~ hr.2~ Icsqiicls r c jo i i ignenr eri t'ormant I ik de hfcm (''1

- - souric c t m t i r i c o m w on peirse cr,encralcm~nt qu i1 nnic d a n ~

rrn ir:: da N L ~ qur c& r r tuc pwr dr Ijnihrirritrr r3 C cit 1 ~ t i e t radi t ior iel lc dil Nil dc noir5 ori du E311 dti Soudan

AU ~ i ~ i t l l dii XVI ' SIK)C 161 L D ~ ~ W E \?i ici!cC#[

r icton t t 1 esplnr~tiori bc 1 A i r ~ r j t ~ par Jcs prtuc:::iis w snnt r I . i r p ~ , cconvdccãbl~mrnt on \mit r u r 13 carw de D i a 8 0 fio

mcm (1~58) 1c NiI srirmnt par t ro i r bras p r i n c l p L i x de o.i~~s IICS dont dmx situes dans 1 E t h i n ~ i c irmrrrure. cric7.r k Ca

~ ~

p i l ço rnc c t 1 Eqti iteiir prcscpic ur !E mctnc pa ra l l r l r cc )c

tmis icmc snus I a Lin_:ii 3~ NE dcc y rcm i t r s prr5 de I a çixc

s tinn it %rt% tunmqw a I'cgird dc 1 I i r nnli k cainocnti rornr r r d mm nie en Iir

ho q t L% a m~mographia r mwriiihan p r rxrritwh e r p M dircr if,irrmid~ r u m m a m are hr ghidaza dufr (a r rsv a'&= r d fiw P& (.ia- mrnrr qir* tn m ni riar dd irrra J# darir todo h. rii e tw 1 ú minnhsna c cmm@grafia -IT k r uimcnf farcr mrnysrn

{='I Fw h & Pdram srima rh* ho 81 vnn ck innprn C em ru i Linps chimrrn h rilc Rio cnihur (cmerre nrsh 3 o qirrt rrdrri im h*miar Arma 59 icgririer rio "<r!ah h.aprrpdar dar rrhrirss do n r FLIJ ilira J ?ancir ~ H I F W m-ror nfmm em imbdzr g o ' f ~ r m r r u n jirr de rorno ctlr hc r nc'0c h' rni,.! * c grui&i alrnadiir c hquy h2 n, ltar Ivf n m c aa alyfnritr# eh mom Z i o o a i i r t i ,h# q w r msprafarno

{rnpte dc l o Bibl rk Lishonin) (43) Do Rui Nilo nm monrer rl Liri, n a rlcnr do cirmla ds cqul

r i a , I mmrn pdlo rntrrns e drlv towt *% qiwt m n ~ s i, g~iiids a k w r y m + m[lod*u c ba nta crn qvi p x m hv morncnta do NIIO rm 3 5 0 dr Ia&* da m a m a L~UUIOIIE~ cmtrs ci fnrmc pdlv u r m a i fri p m n %h ~ E a r i o de boa erprnrtça &utm rrr c -fie revrido *-ar falrr h MO fa dou# gp=nàrr laghu r ddy roma scu rum p miu &r e r h m ~ w

I ! I

Page 67: Questões Histórico-Coloniais vol. I

de Mclinde r.t Ich I~ii?icsr r iç I rt~ipirc du I ' r~cc i c ~ n I1 o iiji qusrrirnie I,u eu Si) rlcj dcui prrirriierr d ou sort dais ia dircthrin Ju hL1 unc + T L ~ ~ W rivicrc ct & r i s I~quciic rctr~

U I ~ n , n l i r ~ ~ u CUIITS ti C311 ,~>rri d U[I SLIEC l a i p l ~ i a ~nríidiwal De r e dcrnicr 1 3 ~ 9nrr un L ~ J S d1.1 gr~itd & r i . v c & I* cow ot~ieiirale

I i i~irrlc d T ~ I W Y ~ ~ K C icrs c r i tivieres rt ccr 13ca descrndc~i~ dts niorirngncr, d surres ilonikirri~ix ca i i r j (i c ~ u

j e <roi5 t ~ u c 32n5 f ; i t i t i i~ic c t ri1 f a i s ~ r t t 12 par[ dc ~ r a ; SLCTC dccern?in~tion g c ~ ~ q ~ ~ h i q u c JCS Jiiers C \ C ~ C D ~ di ct. syfttirie f i ) d r n p ~ ~ h i ~ u e r \ r~prcwtne .iill \p6qrCi rcmarquibIc r n c' xi is 8qr1 11 sc r~puclit dc noz thmrtrr ec de nos conriiii

wnci s .iciur.lle.r Nulis aS7in mlr 1 ~ c a coriccrnmt Ic NiI riti pluwr quatrr

car iu S de 1 iin dcs dtux les plus rnçridinii~ux et Ici plh:.' rapb3rwL~r> 1 1 1- eri a un mete qiiii 1111 cn>oir wux -111 n i n l c i i

d unt PC~ICC ~ I ~ C I C NOIIS 7vrrní d a ~ I L I C T C nysnssr ('mcrs ctc) cn rr coinptetiint cdui qilc D i o ~ t :i~ariicni a p l~ce

ciirtt Is rrní. d.c hklirrdt cc 1c.i royaurne? de Gov3rnt ct dt. D~rnuce dii Prew JGLII

c m r r r n , dc ri>m c no> qurnír graiti di 5ui Ildcra hipani d o u +aí oi quiei dc:yir ~iii r ~ L c rrirna LlUniX c 5% rmri quc fici nii r e a &iks brqns +r £<:,ri I lha c chmi *c wr,& fb 1 i r

(24) Li31 hilruiu>u d r i Ri,, hiiic, tr roa cs6id.i q<rc dcllir huni grandr hcibri o;ra por mrrm S Eibi.~ra rn,fr,ii. inira ozrrknrc h qui i xgiirario hr hrmlcm do c~niinhu qiir ¶ i re d i ~ Immqriuai rena3 dt q.x '%ri diri'm rii rlh1~1

p n ; : ,. sr C:n.,wd br A rdor ur 8ir.r d ils r < , p m d r Lihr.pd nr q h r ijt~iiilr anrir r& dr* Qroli;smpr ídircmoi rwin ç ci te hs u w u n v (11 1 i ti T d i 41. pnrc ( ' 1 ~ ~ inJt<rirrrJ t oi i t r i i i mulrn ru urxrnhns l i r r Jrlti r rimri r l r r i rbiidc crtc nio iL i-.rnr@u n a u i p* t i n& vrm hr u*% p taJ r iiy FuiiJn *.c ccl'nun v Fju ?szr41 c trcr n i niiri

~c r?.uimr ct3i h& Lorncrr ii! c!ir iiúiJm que Ilcnl mJ1i dr yw I s y i par ?:ir R n : o'rrcrrar rni;iri< i [c l í l r ""dc C o r = q*! u rrl! wir

nirnil hs IRWI: 47, C ICRUOJO O ciiri. i I ~ C i a parir on& [ r i r rcu p inc pi , i lr in~ir qoc ' c k de r iul ts ~iai i ,dr abpd i Htu $.)h -r.it ~ c i i i dc liirigu +o 1 yuou t *r d,c L rnio r ni r~bq I 9 b .il*pu.ia c-tr h m Xckiiri qu ar t cita fdliri a:u ho g w i i m Çriiiia p a i t 1 i i d ~ d c ,ir mrrnl-, .r m wri

.r mermg *I+ L W r J.. <I i CIJLJC d~ ) a>+ IOU* I A nlhT1B ~ U A

criiíd, ti. c. %.i& rie muros iic r r p d í r b 1 2 e)

I I 2

Page 68: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Ma5 k Nd dc H ~ r n e m T'j a une iutrç wuzc e t l ~ ~ f e - un a u m 11nc cc un auuc btas Cc4 lc srtuc au 5 0 dts

deux pxrniers nymm piiiquc Ia grossc nvicrc que: nous av0n.s d ~ t qu eii mt conhcue un auuc Ni1 c n pusaiir mut p m ~ dm m ~ i t ~ g n t s d riu s ~ t Ir Z3im C Ia ~ u ~ i t i n ~ ~ u u n

de cc quc n0u.s naus pamcttuns d appr 11- Ic i r ~ L & a dc ccttr

cme d u fkuvz qui vrthr du lx Le plus rncridional rr: quc p u r d Hnmun cmimc pour d aums & \t vt31 MI\

JF Ir tekwrc cerre carrr tfi ctrs possrert En mut ceh

c cit l a un pint capital cn vue d a ind~caticiris de mtfc lcttrr

Lcttt !ri.drnpphir tit pl;i~t p~ lt5 suurces du Ni1 cn Abiz si f i i r OU 6311s 1 crnp i te du Ptetr Jean t h ~ u t r c q u i1 y 3 dcja unr ?rnpJlnna(i rrhiafquabk dc I a d&nc de Ptolmcc ct

yu cn m m r cin s xhcmrnt vers unc ccrminc: xparathon dc q t h c s ou de baswnz hydrogmph~qua dans It ccnm dc I Ahquc

Sur um dei carccs de 1 Lntcrmnt Adm drcrse en i5bj par k P o m i p s L z m a Lwz f') vms UR gnnd lar: L I-i haur.cur du tpyáumr dc Quida dou mrt ver5 l e SE lc Cmm. ou Zaibcze pu dcux bru vlrr lc SE lc Llcuve de Mdi~hrrr r) ver lt S un nutrc flcuie Faru dcsignation qur deboucht dans l ã bale dc Cabo fdso e') vcrs 10 iIn aum flcure un ~ ~ ~ l q u i u m c ver5 lc N O ct un dmnrer enfiii vcrs

wurcc dtsignet slmpletncnt mus le nnm de ix on iroit k nior r d b d o r Cetct d e s i p a i iah a t-c!!+ d a tapporu 3vec 13

fablc cncorc xreditee d si y 1 pas ms ]riug empr au sujei de \a gmtw qut p s d ~ t t i t l a Niam-NuwsJ Nriur croyonr qut ou1

Page 69: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Uanr la pmie S dc la rcmon 1 otiiprisr cntrr It M inhisc 4

cr IC ~ICIIYC qui d t b r ~ I ~ ~ ali l ' dp falso 011 IIOII\,C cmtc indi

cation mrncs bt bwhd h i i s tinc iutrc clrw du inciiit 4 t h a p LI prcs a Ir hnuti.ur d u G p GiiadaTuv ct mscr grm dt 1.1 vott x dcrsinc iin aiim grrtid lx prtant ccttc d c ~ i ~ m ~ t i r n HO t t p do H ikriiui) t d ou wirent vcrr Ic N Ie NiI cc

rrrç 10 Iin p n d fltubr (Ir Z~ire? ) dii S cn vicnt uri

truisitri'ii: qiii tnrrcrpnnd a crlui qul wirt cl i i lar $ur baut indi qur vcrs Ie NL

Ao mdieu de crttc coniiiriori qiii nc dev~ii p,is prcoccilpcr

aunc rntiure des honims qiii cl~crihairnt plucoc 2 f ~ i r ~ iinc carù tnaritimc qii uiie r lrtc gcopphiquc pricralr t i qi i i dezita~cnt p l~ i tc i t cle~cr~nincr l i ~onf i~ i ranot i der; roces que

ccl[l dc 1 intrtirur drs caricinenu 111 niiliru dc cctt~ cnrih Tlon disons-riuup on st nr l ~dçe d iin ccrt iin sy ficrnc de

. - a Goa cn 1571 (IB) Ia nii me iílw ü rrfprcrcnn a ícc qiitlqucs

modificanons isscr mrrnnlcs I>n r. vuit r i t i pat- id Iac ccnci~l rnrrc lc' ~ n ' ct 11 *

par~l~rlcs 5 A uu wirtcrir -rcrs C F k K Quema ( 'Lama k Zambw) t t vcrs 1 il Iin ii itrr fleusr qiii dch~iuhc l u N du C q LcJo e< ~III doit erre lz C,aani~ Aii S dc cc lac

ccritral er t a jipe NS aver 1iii on tmuvi tin a i i u t lac rniiitis consrrierahlc qrii se relie ,lu prenirer p.ir iinc rlvlcre - qui rlonne naissance ~ z t , ) i i d g n i ~ t vms \e hI: - qiii V

~ ~ J I c [*.ar titie troiqirnie rivlcrc i r c c t i r i iiouvriiu Iac cgalcnicnt

MSÍ siix Archi~ri nat. dr Ia Tnnc do Tmbr [p] I L n'efl 18 Cabo L<& au Alrgrt que Csshlha I Ei~ir "refrc, br

TdIr d Alrrra) fair rorrcilnndn au Cap Sirwn Lmnr & r rifles r n o k r a s

hirn-rntcndu mais Ir Csp L d o dc Ia baic & Suro m Mshd au g o 45 5

pcu çtrridii ~ituç au SO cc d nii wrt un 3umc fleuv~ ou le flcuifr qui drbuuclir ~u C tp de h n n c Espcran r t n

fIn íiu gr5116 lx ccntr3J sutt le r5 le N iiii flcuic A n t rr

&&hc Jai15 In dirrtkion dr \ O Ir R di Longo (C~ingn Zaire) r t ~ L I L PII contln w n t VCCP i c N r i t 1r Nil

L< NII utfre riiLum Jciix aun cs saurcrr pnw> d i 115 drux l x s dvnt l un r i t rtuer o 13 tiauccur de 7anzib~r ct 1 JLitre r c cllc du Gu~rda fu~

Vupon, tnaincrri,uit i~ crrre di Du*rcc L o p c ~ ~ U I Y ~ F I L Ia ~ C ~ I E J C L E ~ a Aritoiiit. ~ ~ I ~ I I O I I (2, pvril 1591)

de la cartc dc 1 Afrqu i qrii ac~ i i inpagi ic 1 cpiivre de I ' ig i lct-

ca Duatcc. L o p c ~ drcr í l unc grandc ~ x t e dr ~ t l B j n ~ d C iI

capo b~ B u ~ r ~ n r ~ Sp.wanzu e a i Lghi dt-I ihTt10 C $1 mori$# dondt ~ ~ p n d t r C I Rtamr d~ A d e Jannl r dr Cafigo c It totstradt /*I

cintb, rarm doiit P ~ p i e t t a ilanric une rediichv~i faice par nrdrc dr Mrgliuri I") Sur cerre r d u ~ i o ~ i nii ~ o i t ari icnuc du cununetit cr: suus 1 Lqiiiceur iin ~ r a n d lac avrc six iles q r i ~ rc

çvtr 3i1 S une ~ra i i d t rwiere a tisvcrs Ics contrees ~ndiqilccs

wius IÇ tinnie de dlrriliisn er Cor,* (s. I E 1 Ia') cc de L odu ct G ~ y a m t (a 1 C) j czrre rlvirrc sort d iin diirrr lar dc l i grin dcirr du PrenLicr A pçu p c 5 VCUCS seus 11 nlcmc l o n g r i d c ct wrls le i 2 ~IJII~~C~C auitraj iourcrt cgalcnicnt d i lcs i r pc i l ylee d li) ppopot~nics cuvai/i marini 13x1s I A pir t lc riicrici~o-

n.ilr de r c 1.ii sc j r t u i c r q i l il parait 11n cnws cau qrit semblc rcre Ic prcnircr troiiçail d~ I i rrvicie iiidiquc-' qiit nair eiiur IA z pir i l l i i e 5 enrrr de, linui-es nioiicdgties ç t

qui a iinc mune coniniiiiie i ~ c 1e I l e ~ ) v c i l fdnh~ce L'P tlcu9:e .a dirbge I v * a r i iiid~r.1 <r R+QLC 1.3 çir izrç B a r i i l qui

rieiit de5 nionugncs JII 5 0 rtrrr de D u a ~ e Dr r r nicrnr

lx rrirrid~ùiiil dexenkl It L a m b e riu Cramr Axaiit d ATI

ver ;iu l , i ~ ~erirral t ectc prrliiiert riuicrc quc par caris eritruri

1 3 ~ ) RsLt dif comr dr C .iga Ld rwi ~n fmc (33) Coria w r i t tI k Cmnrrha & Bcrmudts. I c C i i m c dc Ludd'

Page 70: Questões Histórico-Coloniais vol. I

m~i.c p t r r i o n appler \i I.uah85 dc L p c 5 I t qui &h% w opinion CS? Ic NiI mrmr dcruhr un brar. qui i r a coni ounr

a Ia hmanon du R ~ Q dw C'vngo (Zairc) Icqu+l par Iin auirc btsr rnninr ccinxidcrablc, x relic i cc iãc crritid Lr Z a i ~ rcçm di i N i.? dir S dilfmnts afflucnrs donc Ic pluj i m p ranc rcmhic cuc rrlut q ~ u wcnt d iin Jac nomnic AgiurIwfa sitixr iour dc i i' pmnllrlr. au~W-zl C> ccirnrnutiiquc a i cc \c Ir cntral-Sii,i qiii d iiii siirrt rem dunnc cgalernirnt nai i sancc i i r Qiianz;i cc qi i Pandt et qu~ cntin r c p i t di i 5 urr

auwc cours d &?,lu yu i virnr d u.n pi rr t L= dl: pxvi dc Q*rn bt6 i Cet -rflluent 1c plus rm~xrrsant du Z a i ~ pcut cwrcs pcindfr KriraLr dcs rartrr mndcrncr En rrgxidunc c e m p-rttc A t h rat,a ou itniiâit wni r Mil3 lcs ycilx iir, disan grL~ssicrcrntn~ icxc rnmr 3 5 ~ 7 rcsscmblable dii b n i b a du Lualeba dr St.inlcp rt du Tans~niyk2 d3ns Icur psition rels ovc cr cn mcrnnr Jr carr Irs contms ;itturllcmcnt conniir

dcs t3c9 rt I C F rapporrg r lutoud Lu1 r t , p t 1 1 ~ par g m p a phcs dii I i i k r i p I)u ia[ cquatonal VÙ c r n ~ r l 5 clancc ddas 13 drrcclwn NE le Ni1 ou rniccix un ba dn NiI sttcndii 711 15" IUCR ciiun J eau qiii Ic ttpirit au ir i e parallclc FJ nnrnnie Rio Gabes {qui a pout afflucnt lc "i acay) ycnd sn mtiric ms ;i I L saus Pcjrrstrsr c t danç Ic lac G i u c qiie UR

rcand couis ci'c;iu lu: k rcw>nt a Ia haurtr dr hímw a cga Itmcnr JJ m n t a 1 E 5-5 Ir 5 yarallcle N au i;lc Rartcnl qiii trirnrniinique 3w IJ mrr p r L Rra de InL -er qtrc m f i n iIn traisicmc h m ~ mcnt de 10 d nn 11x qakrncnt qinlc 3u h du grand I3c ~ c n t r d S ~ S IC 1 1 ' panllJc N A i n i Ir

b411 ariuc Ta wq)llwc pnx dsns ic grand {ac rsn~ral prscdc mis a~icrrs morces dans m i s 1ac p ~ x ~ p a u x SIUXS ( n t l c

i Eqia ta i r rt k i i ' paraflrlr N dc ccz t r r i i ~ lacs \c mnym. es? situ= wus Ia \r5nric q u ~ t w a l e ain i que Ic V i h r i a Nyrnsl t 2'airc t rcs rapprochc dç I F q ? u ~ u r q i t ws e;iux dc Li p n d c nvieic qui vicnt dii 1% !!t rnmJion3l du crnKe dr 1 Afnquc c t a iJai du gsd \oc çqi ixm~d commc cda

r l b

m i r w a i t si Ic Lukriga rncdtrnc w i t uri vcriublc Ucuvc [cn

<n.nn.udcrant li lac ctirnrnc ccim.zpr,iidant m Tang~nika j cc ccttç

~ ~ ~ t r t etait Ic LuaIaba Voici cncore 2iieIqiic~ ~ndrianons 9n1 ~fErcnt mc pat,air

i1 uri ChEdll> 1nteCPt

Pícx Ai1 i-~~iIluen 6t li ri+'ierc que nous nommcrons ic Lualaba dc L o p ; i u ~ 7 i r c mus dc r e p uallde i u a d on m u v c Ic rnot UtZTIgJw LIY Vdngwc ('VANCYE) durie h pr* r lamiat im pnrtugai3c ou italitnrz ac capprwht rinpliererneiit & RTpngwc silrtout si nnus Ic Eaimn5 pcedrr de 1 i parri cult n ce qiii rr et pas iinc n p h o n no? &~[laIrc

A I cxrreitiitc n ie r~d i r r~a l dc i Afnquc aw. [c 13' patd lelr se de.s..rrw uo prt.tic lac dcsignc %jus i e mwi G ~ c cc ~ U I

p u r r a ~ t rai,aiiiinahlcmenr corrrspndre nu Wgxrne ~ i i hsrn~ da c m e a rncderor~

,4u nord de I kgunrtu: on rmiive cncnrt iin s~'-R'n~e i-hv dtoGrapliique iurieux Uii br~s dii i i ie i ix Caiabar prcnrl se ulurcc d~ns ua La í xoi,w ((Li090 Negro) er I 011 voic dsns i c tia3rtn ufi p e ~ ror i l r r~ du Nlgrr qüxre aiwrs 1x5 dnnr I iin sr.irvr. muz Ir 14 * p~r>f l i It. pws LIu basçin dir Nil &11ii 11 eft epar r . plr Liile haure cl ia i~ie dc niontnqncs. ae nlininir I ~ g o L iVub>a ~ n d r ~ . qu irn m o n d miiq Ic ic)' prra!ldc y r t k noiii dt hhto (.i>rwt& ct r,lppillr par sa slruakail tclatiic k Tc b d

CCCK carlc de Lupcs s r m b l c dcccrmincr avcc plus dr pc:ctGion qric Ics prcccdcnt~s \i theririe hq.dcgr?phiyuc vct-5

Iiquclle Ics dcrnirrs s ?i hcminnicnt A pcn-irec ~ i i c scmblr ruhiihr i idç~ d i i i ie aripne coiniritine oii d urbe pc-rlaitr 1i;ii

ron drs rrot.: pr7nd.r flcuvrs . ikxi i siris ie .J?rnLczc Ir Ni1 cc t 1 2. t i r t idct ql.ii n c.51 par ranr t Jcdaigncç c i r iilc 2 unc

lnnpir hidmrr qiri uicnl dr cnrrdtion cn cnnrttino riu d bv p k c s c m livpdicw iiiuju au ~ ~ r r l c aAiid 11 cft h iic de v011 trrrrccfi;.ir qiir dc noi>*iai:L c lmcnts ont pr~fondcmcnr

madific cerre rlieorie que I idcc Frcmierc d nnc wlqint ccm

Page 71: Questões Histórico-Coloniais vol. I

munr s pedu Ia tormr. iudiineira~rc tt absti\uc iiow ~ t m d r c

CCII~ d une miii..rr~gncc ou d uhc cnhimunicahnn dc Iwsins hrdrogr~yhiqiin darit l itdcpchdancc cfi pcrlairemcnt carl

~'terisee Lc Zarnbrzc c r l a csk çcrtiiln Frcrid sa s~iurce dans un

1 1 ~ mcndional yui ppirait cnrrcspndrc a notti lac cncatr pccr

mnnu lc Rcniht {H~n~u~colr) mair iI r q m t dc Sud 1 dii Nrird dc nonibrciir r t f r i rs oftlucntc ct l un dc5 prcniicri 3 rpprnchc dii tlruvc qui vicnt du Siid wrs ce I3c et par conse yucnt dcr afftiicnts que tc flcuie r < p t dr I oudt

Or i1 tR nMcs3aitc dc rrrnarqur r que lerudc de 1.3 r, qiriii i311 Rirry~~roiv du Lnanlar du Kifiie du Kcih~riqo nu Cu h a n p ctc cA cncorc cn qriiidc pairi? it tnire cr yuc I rin nt peir 1fEitrna quc cclic dii Inur Znn~brtc wit rnticrcrncnt h l t t

C I I ~ I n11ilr trne rurnmiiniR d originc cntrc ccs d ~ u x Ilruvtr r t I c 7anihe;re mais d un auuc coa r c t1c~1i.e s ~dennfic arcc Ir Nil 5riilcriir.ric paricyu il vn rc )c tc t rl;iris \e iliwd l ~ i nu

Izc I qttaroriil i! ou k Ni1 rntt vrrq tc Nord [I nrB p~ 1iar-r

~k propi>r AC rapjjl-kr ( 1 ~ 1 LtvinS<tonr ~iin~ecra~r 1 idetitiir du 1 ii.,iI-ib.i ivcc I< Ni1 Fnsuire le N11 nc nait r 3 5 srulcmcnr d ~ o s cc 1 i i ccnrr i l i\ ri rit aussi A r rroii iIitrr5 nyfiri:Jr (1 mli\rrit-

cc nint ptr r desipnrr r n q , ~ ~ I a r s i i t i ]>r t t~nt~) Donc ccttc l i l i

v in . i v ~ I t i 1 ic centr~l ct 1 r-i~isr Jc ccttc li iisrin inii idcn tlte ~ i c c IC TdrbLu qtn br i r~t 41' I n CSI p3' "1, kt : t"t C$

~ ~ [ I L I C ] b~ns 1 hvdroqrapliiz du Nd dc I ~ p c s Ec telletntiit cluc i r nicnie Ni1 qui vicnt dri p t i d 1;ic i a 5c rcunir 7 1 atirrr r1111

üirt r i i i I r c Colur de !,op, s (i1 r.oni,icnt dr di<iinqiier crinirnc i l i - b i i icrron, ~ l u s h371 ,~tuip A 1 E ct r53(cm8 nt WUT 1 oqua triir frirninrir i v ~ lui iinc sculr: Jrh ttoi< grandcr htanchri oriymarci dtl ~~ertr.ihl~ N11

I t: Zairc enfiii tiiit dans Ic p n d 126: criiiral de 1 ~ U P

r 9

WLC ,7131~ d u ~ i .lumr caie 11 c ~ t idm nuquc au luniabd qui tient

dU 5 O u F I ~ ~ ~ CC~LII.LI ~0111i.lde 3i'C-C \111 3Y311t 4 C l l l T U d2W cc lx q t i i r ip i f ic qlie I a Irais-on du Sare avac cc lac ptr vai[ correspnndtr lu Lukuga suivanc I hppythrsc dr h c - ran mur sn laissant rubsi~lcr l i d rn~ tc du LflnLbr IVW k Zmrc sivant lcs inffirrn~rioni dc hunicy Sur Ics cxtcs p l ~ ~ twut ind~qucl r uii s xhrminc r~idrmmcrit vecs cc 4 tum dc 1 tiydrographic ~ f r ic~ i i i c d i Lopcwt ptrwnnc tir p i i r ta mtr qw 1~ C C Y C ~ ~ C I O ~ T dc5 e ~ ~ l m t i ~ n ~ tr~cderna ont avti crta hydmpphic un rapprr ~ l u s logiqiic quc iie 1 crnt cer tairies dm4tncs c t hypnthcscs tnrcgif*s sw drs cartcs th 1 Afriquc rcl irivcmcric rcccntcs

)e ric sai5 si c m r ~ r n t k h i c ohscwct Bw~kcr t3$) 1 idce d iillrur5 f=uswm+nt atrnbue~ a tios gcogapfic~ du 16 sic

clc o ~ i mrl cumprirc hutç dc cotiriairrancea ~uffisanrts d uti

C r l r ~ ~ I ~ C L I X JVCC V!, ec~~lcmct~ts rnuluplrs cri 2n5 oppu- c 5 f31~ wumre JCF moAernc\ )i

OII vait rourcfri~s a quoi sc rd~.cluir Ic pmdiil;c SUFIWR cc

5ans romptcr les slimns que doniic Hnickcrc pnur riiia a 1.4 rni riioirc dc res iIluitrt.5 iriiciatcurs de 11 gn~rsphic moclcrnc dc i 4fr~quc I jriinie dc ce çounic r i n i i s - p r r l o n i ti~iit c h r

oflrir .i ccttc criciqiic dd~ i~ i icusc urie hYd.mgnp1iie afrrcainc +u, rciii3rqudbleiiicnt ptcxliqicirsi q~ioiqiic birii p\us rappra chrç <le ilnli que ~ ;c l l i drr iisiir gmpaph~s du mr srtdc trile r3r rxcn-rplc qui 11 y 3 moiils dc i a i n5 (ar>~\iit du Otikcrcnur du Tlng3ri rka ct du Nynssa iini seulc gr.clitrdr nicc

iiiiericiirr rlcsignct sou5 le nnni dr C r ~ t i b lac d Lf?rlr r3'j hd115 !r iriarncne cik ceiiu dc ~ I S S C ~ ~ C S ci-5 cote

e t d cxlrnilirr les tcxrcs Noiir vZhM19 q t ~ 115 nc sont par mmnr iiiRr~r&iFs

Page 72: Questões Histórico-Coloniais vol. I

L une drr plrrs ancicnnrr et dc5 $us incetcsarias in

fnrniarionr q i ~ nous p sfdions a I cgard d t Ia part ic oncn ti le de 1 Ahquc c41 uns doute ri Ilc qui nms a crc donncc

p x Fr=nFois ~ l v a r c é (Frdn~rsco luar&) chapclain du ROI c t naof dc G i m h r a f')

François Alvatcs qiii p a m t p u t 1 AbYuinic ea Igan .WK

I ~ m b m q d c dc dom Rodrrgo dc Lrnis rcpondaiir a wn rtaiur a un rnterrogatoire de dom Dtop dc SOM atrhcvaq~ie dr B n ~ a dit dans son magnihqut nuurap quui cit cnnitnc un

minrrrirux tapporr 5ur cr tw rnissinn 3 Ia Cais diplon;mquc

rcligieux ct gcographiquc

i1 n a pna vu Ic N i l mair qii 1 1 r cn cCt sppmhc a dcui journcts dc marche - cc5 journcts cornprant cnkiron

p u r quatrc oii cinq 11ciies chacunc Ccpendanr q ~ ~ ~ l q ~ ~ ~ hom - . rncs dr 53 ~ i i i t t p.ituinrcnr j u q u a a sourrc r t dt.itnt auc CC

flciivc trAit dms Ir roy.wmc dr Goyrmc n dani dt gr.ndr 1dc.r

cn fwmsfit qiitlquex ilci de5 lc cornmencemcni de snh cniirs p u ~ ~ p n d Ia d i r d t ~ o n de 1 Eglrptc ii (jb]

14 comrncnrr tout rxpres par ce l a í o h i q i ~ pas3agc smr pout montrcr h lnngagt loYd er sans prerrnoon du voj.agcur Porru&ai~ soir patccquc d ~ n s Ia bclIc ct prcsquc touloiirs lort

CÇU~IC d t Y O ~ C C contrctç Ir Rcu Bruckrr r3 qut noac . k ~ r t c uicnr de r t i t v a r i tt auctur atnihut au pr.r.~gt d AI

[j5\ i t n l ~kra mfm3rn14 rn 111 f 1131 do I'# R. I-m wgiirarlc 5 c. c wrniro tw p u k I r;ilxiwii Aluarez r a p u i cu Ed r540

(351 n, gijc nJ rio h? rio i i ~ l l ~ r clirgoir l i i i r lornsd~i 4311s hir iirnmd 8; qrr n,iauini r l h prquciijr F i i 1 Irgnlr ] ru i r* m im iiirnm I' t m algunr d i ii E ~ ~ I J I J I rth~il ~ h q i l i nl ho M C I ~ tit dcll r d r m qr r ui, mn d :r,yn r Liu ui riarimcnrri k tni p r r d I

f a ~ e I 40 rrn I A L ~ I Y I O u n i IIir: r dnhr L mqs ru curw t vi., f r r P

bgipro I rJdd ,a inj { f inr ) € 1 1 r M o 130:i L C

Page 73: Questões Histórico-Coloniais vol. I

varei Iinr d c p ~ w a b l c influente sur Ia cartopaphie acrtndu ~ U I l e desir de coricilrr r 1t-5 r c n s t i p e m c n a d A l v a t t s a v e

ccur dc P d o m e e aurnit fa i t ttendrt urtrmdlmim~nt lcs dimçrisinns dr 1 Ab-yssinrc vcrs lc S e t m n > i o t r r i a lt 1 3 ~ oc

c e t w Contm crt u n c me r rnrerleuri ai1 nairst nt suivan t vnrfe i l i u h confrerc pu r l a p c e r n i m Lais sl i r t I c artc dc R a r n u ~ ~ o dt t 554 1t Ni! le 7 a i r r ct lc Zambcse

Frw.ci,w~!~nr nr du p z s u g c t i r a ni de ta l i t 1 micragc d Alvatci; o u 11 y I de n o m b t c u ~ auum passagcs rcmarqua ble5 511t Ir mrmc w j e t je nc w 1 5 que I on yuisse ded l i r r t 13

PcrnicLei iu i n f l u r i i c c dont on 1 accusc QUEC q u e ~ e t t t inElaen ce ne w €ait pas c n m c r n i s L awnr uu plm haut x n c i r d a n ~ l a c ~ r c o p p h i ç prnigaix du xvi sierle Dr Ia i i i emc rnanierc carnrne: tioli5 l c vcrmh.5 les tcnreigrm-rltnts d A l v a tcs n ecablisseiir p i n c I i d c n t i t r du Nil CT dii b i re idtc q u ~ d a i l l cu r i avdir dela ccc cnmrt bt?i ~ a n t \ui ec d a ~ ~ ~ p t ãu N i 1 nãn p;is lin mal5 plusieur gtands lncs ro i i te iriir rc SLOC~ lacuf te p u r b c r c c a i ~

I1 nt f n ~ i t pis t n u t e h r ~ cxagrrer WEre ~1t51irc l errmir . ~ m i b r t e t 9ux ~ c o g m p h c ~ dlr xw ' s i d e p i i r ce qirL a mmt ;i 1 t tendue pu 11s dnont nt a I c m p i r t dii P~tflrs-Jouo e t n c p35 mjp I~OLIS p r m c i i p c r dcs !imites lu^ nu nioios brcn deter rni.ritrs dr I Ab i~ in ic .ilfhicllc Jc ~ u r s ptrsiiide qii lrnc m a u ~ ? L I C c ~ n ~ p r ~ l i c n ~ r ~ n nu i ~ n c C O h h i i 5 5 N I C t i i ~ s i ~ f f l r a n w - di 1 uu \ r i 4 e r ~ n i q r ~ l ~ ~ h l c d Alva~ i a ccintr ihi i r i I i n r c r p r i h c i ~ l i i crroiiee dc FCS ~ n f o r n l n t l n l ~ ~ au liulet de Ia Fogrgp l~~c dii NiI

I1 em cg~lcn-içnc cci taLn qrii si aujourb h ~ i i r n c o r r 1 on twur a pei i ic bc tc rn l inc r cxa&menr l t s l i rn i tcs der provii iccs -rbvssinieritieq I ~ ! I I F h r t c f a i 5 0 h doir-iin crouvcr moinb d C S ; ~

c~rcudc c h r ~ lcs voyngeiir5 du XVI * siecle dom quclqucs uris

tuutohs ~rdiquerct c l?~rc.mcnt la i r d ~ A l c r n b i ~ o r ~ q i i e d e i li i i i rcs t i i ~ cclc-hrc cmplrr Ju Prt.flt r

Page 74: Questões Histórico-Coloniais vol. I

dans les limites acluelles plus ou moins bien définies et en tout cas, amoindries par rapp&t aux anciennes descriptions, ce que les auteurs de ces descriptions ont vu a de gandes d i h c e s de ceç limites. Voyons en passant qu'elle était i'etendue assignée, au X V I . ~ siècle et mêmc plus tard, au fameux em- Dire :

ctPuisque nous devons)) - dit Lopes (1591) - ({mention- ner I'empire du Prete-Gianni r) qui eA ie prince le plus puis- sant et le olus riche de toute I'Afnaue, disons, en Deu de m o s

I 1 I

que ses États sont maintenant compris entre I'entrée de la Mer Rouge et l'ile de Syene qui se trouve sous le aopique du Cancer, en exceptant le rivage de ladite mer qu'il a perdu, depuis 50 ans, par négligence et dont leç TUKS se sont em- aré és. Ainsi les limites du dit Etat vers le N. E. et S. E. sont une partie de Ia met Rouge; vers le N. YEgypte et les désem de Ia Nubie, et au S. le Monomugi ...... et domine beaucoup de provinces aysnt des rois ... r))).

Sans vouloir discutet I'idenufication établie par Burton et généralernent acceptée, du Monomugi, Munimugi ou Mone- mugi d'alors avec le Ounyamoesi ou Unyamuézi attuel, ce qul en tous cas ne réprésente pas une identificauon absolue et qui se solt conservée sans modification par rapports aux hmites, nous ferons observer que Lopes (cornrne les autres géographes portugais du xvr.e siècle) le place déjà au S. de

(37) Chiamasi queito Re P ~ e t c loni con vocabo coirotto, Sintero é Bcl Gian, Bel significa i1 sommo & perfetto & pit eccellente di ciascuna cosa 8r Gim Prencipe & signore, &- mnuiene ad ogn'uno che ha Raro & giu- Ndit~one.

Rel. de1 reame di Congo, etc. Ed. 1591-ps 79. M. H. Wauwermaus, le savant président de Ia Société de Gaágraphie

d'Anvers dic au n.0 4 c. I du Bolletin de cem Swiété: nEn 1769 1'Ecossair Jamer Bmce avait reussi i penécrer en Abyssinie, qui n'avait été uin'tée w a n t bi y*a par Ics lesuites portirgais Pierre Paez et {iróme Lobo. (!)

ú8) ...e d a l l ' O h r1 Monomwzi ... & domina niolrc pronincie chr banzo R<. Lopes, 1. C. ps. 79.

i' Equaeur et de son Colue, entre son Lualaba ou son Lua- laba-Nil et Ia cote de Quiloa, Melinde et Mombaça C').

Longtemps après, Jérôme Lopo faisait cette remarque: «&t empite (du PreStes) commandaic anciennement à un gand nombre de provinces et de royaumes; ses ptopres choniques et quelques hiaoriens comptaient plus de 20

royaumes ayant un nombre presque égal de provinces (m).

Ce aui eW avéré auiuord'hur c'es? aue son étendue était con- - -

sidérable quoi qu'elle se trouve aujourd'hui bornée à 5 royau- mes avant chacun à Deu près l'etendue du P o m d et á 6

L A " provinces de Ia grandeur enviton de ta Beira ou de I'Alern- tejo (41).»

- I1 serait inuúle de nous ctendre davantage à ce sujet.

(39) O l a à que& tre reami sopra scritti Chiloa, M e h d e 8( Morn- bazza infra rema, si aitarga 1'Impeno gráde di Moriernugi verso POccidente, i1 quaie a li suoi cófini neila pame dell'auho c01 regno di Mazábiche & c01 Impeio di Monomotapa a1 fuime Coano 6 pcr i'Ocndente cal n o Nilo (Luaiaba-Nilo) infra ii due laghi & á Semmone ha per termine Ptmperio drl Prete Gianni. (Lopes. 1. c . Vid. sa carte de l ' f iquc ) .

<tPollo sertão de& Reyno de Margallo ... uay corrcndo pera o N. o grande Reino de Mun»nup, Cafre Getio, poderoso & grá de d o r & c ó h da parte do S cã as terras do Maunqa & Embêoe, & da parce do N. & N. E. có os Reynos do P r e h foáo, & de Lesb c6 o de Gorâge. E* Reyno de Gorâge eitá situado peno do no Nilo da parte de Leuáte cinco &os da h h a para o Tropico de Cácro ...

Fr. Joáo dos Santos, E t h . OriEntal. E d I Q ~ , 1. IV. (40) Au verso des carnes de la Cosrnographie de Prolomée, par le car-

dinal F. G. FillaRre (1427) cn ht: uEt in iRis India et Ethiopia e& r e m presbyteri JohannL Cnri55ani

qrri dzcitwr rrgnarc super 72 rcgcs quorum z2 runt Sde l i r . Vid. Cat. drs mir de Ndncy momassy).

(41) This empire anciencly comrnanded many kingdoms and p m v h ces, own annals and some hihrians count above cwency with aimo0 as many provinces. Whaz at present passerh for ciimnt ir, that its greatness was noro"our though now Limited to five kingdoms eaçh about rhe higness of Portugal and to six provinces every one lirnle düfcrent fmm Beyra or Alemíejo.

A shart relation of the rivcr Nilc, of itr rowrcc and cwnent. (Trans.) London, 1798

Le Ms. de Lobo a été enlevei de la biblioth. de I'Acad. der Sciencer de Lisbonne.

1 2 3

Page 75: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 76: Questões Histórico-Coloniais vol. I

mir:c pisrçyu~ jmqa J k Ligrir eqattr,?.risl's s Ir hnucci d t 48 dz 1 E a 't L1 $<.A pairLr dc ia iigoc vcri le N \tii - dic iI - i ct~nA lc rnyawivr d r Eynmcdrr ! r 1'')

h l c i i i s \trrshs cncvrc conibieti r A t'ruc.\c L ~ d c c qui 5 cll ~ I ~ J R ~ U C L mctnt Iiirnii d ~ s sarana diitii-igucr que. w>:ktr Irr ~r~d~r;~ni;)tix rclarives .ius wluxci &a bli1 <c a l inwricur Jt 1 r4hquc aiix w'+ig ct xuri * sitc~cs eerjitnt dt 3implcs urir dt 7.1 qsc 1 an f a l . ~rc cbdnr tsnt jnen yric nlai ivrc fes Iring~udti bl f c j l~ t tx#dc; d~ P Í R ~ ~ C C (9

Rcvcnnnl cctxnr);iiit n hluarcr No119 iappcllcrnii> <ar r c í l iin pnint cspitil clue j ~ r i h \c p r ~ ~ g c flrc Alvarei f i i r sartjr Ic N11 nnn d urt mais ,de p n d s h i ~

>t cdpportr t 11 ailx 1;ics pitptrhlrnt ahysriniiietis ou pir ti( ulicrcrrieni su Baht T r a n i i t i,lc Tuna nu I J m I i r s d 011

scrtt lc N11 Rirri Ia h h t . c l Arclk rlcs A r a h 1 .IZCi.r,.i

Abi,stnnitns I .4b4tag~r d~ no7 c i r i ~ i ~ i j pcurr-rtrr Ir: Ait~bv, rlt I anclcnnf po4r.rphirJ

Cctrc hypndicsr q u ~ s t tc :t$adcc carnrric rridix~ira~,lr i ie mc s c m h f;iss\rl~iz 1minr:nr pmuv-cr ni y e r k i13qç.zqf d AI

1.153 F<b Rrgws de Larrpt c% i i r w h Wnt, lc n N i l o dn pane L c u ~ t ctncrp di linha p r s u Ttnpiçn d? Carir. H PJ dn da Oetiul k r S L . d m pka@b dc r d t w b r*# {I

Ck CMFS p r s I ' Ü W I I ~ e+A o T n r . dc Cny hr hhi fith rr L 14 1. J

Uc G7ynmc meii Fra D h w i r ds w.ítta g ~ v t do 00 NI~Q ~t rav tbth 1 k i o X C I ~ $e nrm41a r i p a> r bnh* figcrndfrrr m i i i r ~ r d d i q$ g i r i r

d L!!.. r OtJb ib C 1I I% hnhd IqsinDnr81 JX Q N o c c - r? r v efiriidfndo o gnh Rcyr.,a d

li ~ r m e d ~ ~ p u d b k Lit id i

Ib C 11 Ijh? Dclgtur L ~ i z i , . b l Atrrqiu $iiUcnn rte ia hxtitt di Lhih

1.4ni.ro 7 r - j? f -L kia~r 11 y a cricor= Jrr ~ftirmiriwo bcn plua crrrao, rlinriws I b i r ímnipk On 1ii dani i? Btillciin k I i Swi~rt k i ~ dc i pphrc jiIi77 h * i \ Acis Ihn ertrlc a ~ g i ~ d 1' t mo" "van': LW~PX Ivf Ic hf r i i

Adrm MU b i k ~ t lea Panugris vnnr cnnrhir i a Hgriphw dai cúrcj da cetrc

p i ~ l i c do rmasrk h mrimbmux~ Ymubrtt *, 6iru g*iL r r icisnL r m i t s r i l ~ irrir,

pirc I :!.i J r i f i r irr o> 7oXim~< r* >r F,snlíu ,II* rirwnpnemiwa r r r

r 6

\cate 111 p.~t /cs indiratmns m p q r ~ p h q t r c s õ Purirugraptiiqrrc

qii r\ disnnr Jj cit ccnaiti qcr .%1~,1rt~ seniblc n avolr pa' tu cahnai3

ancc drdtcrncnr iiu Trma n! rncmr dc I . . fcb~ydir Fiiisqur de$ 1.x~ abys lrihirrll YU ik dit ~ t n i r -:i;? 11 conrrdcrc ]c Str pEatia, ccin;nic Ir Flui g r b d ("7 I1 cst .;ing-ii\itr yii cn parjant de 1x r n nc L'.lsa Par all~isirrn i 1 U1ia6cr afflricnt r 1 1 1 c-ii

du NiI Llcii h.I?ir Ic p i rugr inrrirriine traiwr un comnient;iitr pl,.is

signiiic;ltif b,iris d autteç plrrlts Ati reiri~rqii.iblr citiir ikyr d Alvares Arrisi t i ecrir

ttFt 1 Dn dit piie dails ce royaunse {dc Gnqamc que i0111

rtie noiis 1 n e r w iin i1 plxe uu trcnd vtrs 10 o~ pluwt vcrs Ic 'i O ) riaic ufi for1 411 f i~u3.t du NI~ qnr I ,?R dppci'ii d ~ n ; r? p y s i h n ter nnn A l w p r c r& a n m ã r q w termc cor

I irrre..rcn k Lrljriqcr fo#mu par Ir1 .f ahe. i L w r ~ i r n ~ ~ pu k ,W *.r ,I,: C w d t Lr n Afrirai~ rx \ l r urrJr I E':,

1s: -#nau* Poni~~a is l 13s x s o i i i cw~cnui db Ia preff l ih mir kr a\* rr I k 4,s rerrai$nement$ hnf l c i p' I~vcagc Jc Uon a in &)e dr I

?A $&ii.n dlr rowir d aillruii FIILI. I M~mnmataps ct \e Cwxp dr ~ r W u b pri,grnpb i n l iu?pmr

~ l k l ht blllgtelllllz I? P I ~ I ~ o ~ R 1G;qUUIViC dC I C h f o r h ~ l n ~ ~ ~ ~ R)S )i PP ( r i

Iri- m m ii~*u; \RUI rk C& l i i T i I t C bclgc k L;CL% $7 n a 31 n J r n rnt rrrs bcn i s i t dr h4 L i ~ i r c i i c r Ulrpti i .'Tli,- Vnrtt, J r i b

iwan A icia n a r56 -- i<+8:! o p r IJT Ir. h?rn prvingRrihc) b r l e n g L hnnor i~f h \VI);: i l~e C a,rrmh Rfi.u:&n ktwcto rlic cn?pic* wkn !~c~.P.K.c*.~ 8d chr i*< ir a r - syua r-i.riint; o! thp . r rr t rir txw Pcm+tc~ r b i irederr

A I t ii*rrcorr rk 1% S ~ : I C C C de U i â r ~ p h i t miiflm k : ~ i mim IR4 - I p i k I,? R) iin ~ilbksxw d r ~ b n g ~ t h1 *IallhVe~nhi a C(lt I k t n l o r n~

p I \ I t I r a c c 8 'th &h v??!rc ayím a]]. erpl,? Iavic,ni fiimno xcc~rlo Ia p l ~ c i r a di que rrinp ipai; ~iii chiuri di prima

d i Ir i >ar?& ri1 r &r t i Mo* i 6a.n ~ ( D V ~ S N *!I !.wrfl J. ~ O C ~ C J

I w , m : r?urin,i d< Adrr rdpprcim iidirsn (:&-rA5@) rk i r pii rcr domirricrini ponugarr' i+:} kq~ii w aciba ho irinr Dmpt t M m q e ha m n o Cirmrra E. aqin

ci-nii fi Ic?sinte C nu rnrro br .ini*r h-s h w p n d c I r p u r oridr ,l;r p u s ~ r n ~ ~ . r xr .€ta tngrriii ou Ispi.is h ím rrn k ~ . & ropridd r p 5 3 n 4e hiii $2 82 I p n Tem rã? Ls$u~ rio mcib k w F q r r o a iihi em q i i t te4 k w me: -~rit+ de Eskusm D c . h Ia.~uir v;me jiíiiitor n c b terra, c este Iit t. rti i

qw Ia vi

LF<rddfrd - .kIiar~3 k 1 (,+i .- G p 55

Page 77: Questões Histórico-Coloniais vol. I

re,po,lonJanc d;?nr Cahnhow Barros ccc ) ct qu r y ooiitc rir< hr.r prmds wmmc drs mcn ("\i,

Cmte deriaminatim dc i h a rwrrespond J ! hypahce SJ

~rLwrdrre du %ri Cdirin j f ~ t ~ u . r G o n w i l b Jiquelk d t p .\u: ta caric du &%mas I [ndicrrplcuSte~ (v i ' s~c*lc] parair lc Ni1 wnaijt dii Pncadií ~ ~ r r c % r t a qui w rmciuvt tncme çur la carrc dt LJ~~UJ [ri&)? C dt pp~s~blc Mas A!YXCS 1 tn rcgsttc a p n t coni~tc unc deniiminacian l~h-ale au ~ n d i ~ r t i ~ CI F~CUS tmuvuns 1c icrmc groq (1xirclrg~i.c guo) avrr cc der nicr rarac?rtr daris d arims rrna ur 1 cmpirc dii F"cj:Ic La pt+ dit que Ic vni nom r!r n wiirrraln e i t EdGiarr gran

~lgn.niilmt ~ I W C ccc c t Santos ~kfirii>.e que Ia corr d u Ciiar &iuv a la mct ROUF ã ap$k &rggtuo (Bsh c! r') y)

Utie aorrt pasragc ineereswt d A h i ~ s aE.7 ds~is te hiyiumt de D~KIUIÍ i,qu 31 p l ~ c tpalcmcn~

t tcs au S O b i ~ dela dr X0.t CI ~ U C Cantos crcnd cwnmc miis ! ruorir t u ilisqu a L Equiceiirl nn dir r;uc naic uri

p n d flcuvt i.anrr.tcte au Nti r ar chaciin d mx ruir uric dtrr

t b n a p p m truu on ptsirma q* ri ua w e s Afrnizong~ ?r fD) Cccrc iridicaann ci t r t r n ~ r q u a b ! ~ A piu! d un ntm c t 11

,a rwllrrna~c s inpl ia qu en 1s f ~ i a n t AIvaru ~i d3n.r c<

rql .c h i n qut nrhF ~ y n 4 iisrr ih9 S ~ C h,, r i HIu q I n ~ r h i w a c'camuii Gm r Bun +-#i b. ni& grmdr, b ~ w i r n o mmr

L r Dcik cibu v a h h pn dcnuo da cnrnda irirbi qiir dwguni a,

pmu du nur Ror0 E i u& & adtr r h . m B a r i p w Lnrii. E i h 0, L c XVI

DN-?. i k b m Irgj6) knt L i r y i m rn ~ p p n s m airui la ~ ~ r c dc 1 .hh- hhi b r u i h i c a i b b ri;bnrvlr a m Ic Ci ihn hb;p-u In rbu rem- d r- u lbi hn-n b d md =;o*r.r ~f bhr n m

Nik by rhc iiativci rdcd 4 h \L c I thc farhcr d **Qcr frum clr p r r d e m a i r &i m br 'ri+% uiJ p v m u throegh rhich ir puurh

ir rh. a w ih icnpnue ii~ 04 I 1 C&& G h a * Mut N v & c i du mia-'. qw is rwu dc Giom r!l uir dtnamiruuw

kdbb rhrrrré ru Nd gut 1 m i@ d.iv cc yyi ( wn (y) E m *yns dr Din,oa h* n i c r hu mrl* ~o c r+mri r rn 4s

PhB p r n j r c d, 1im wy pcii mdc LU:, manrr prlrumi 7 ud? pw nr- mr*gs 1 r

Page 78: Questões Histórico-Coloniais vol. I

pasragc ni daris d aurrcs cclncernmr les saurccs du Nil fi avmcc JLKU~P. dts idees txisbnt d ajlleurs a mn cpwquc au suja du N i I dw Negra ou du Smdm ('I) ou d unc ~ d ~ n t i t c d ongi iie e n m l e h i r e t c Ic NLI cgyptlen tt qu 11 xmble meme lcs coilinner

11 dir ericorr: a egard du couts du N11 juqu au royaume drc d ddm-For~ -

iiIl cammrncc dans le royaumc de Goyamt t r : pourçuir ~urn

SrnJitc du Nil dans le royaurnt de Gayrimr Qudguts cfimpa~nons d Alvares - foege d Ahrecr Diogo

F~rnrindes Afiomo Mci idcs ct Alvsrctrga suivircnt 1c Preflc dans une cxped~nm au myaurnc d Adea er pscibirmnt ((prcs L k g d a x o (5') tt

i l s diwient 3VOiL ttavtrx une conace Eort aboridantc cn fruin et couveme d( imtls BU traverl desquell~h 115 rrmcnt

(51) En priniir d'uw raiihugw dins rc chcmrn qull ililvur vcrl Ic Sud r i dir k porque &lusalu d muy prdndc i s h canm hr p r f r dc panZrr Ihc prcfiunIc)r que u r r a hydm aquella parte ou u wr i rude do Pn* Jaani L I ~ r ~ m m c quc hum uiej de C rnlnhri scnr pen aqucU1 parrc ho wnhmo do I'reste c qut [aguo entrariam r r i ritanhrs e dcxr ia j c a p s di t r nmy mym qtntr mutfu PKW c m u 1 ~ d Dutaua a IU ~ W C T crpqo k 15 diu dadadum eihs xabadiin que entras inoura~ bmcm da rcyne bc Tuncl [e nirn iiie rlpaliro p r g x db T u n t ~ k r n cdfrhd a Ba Cayru r r rila frrrd de l'ferlt J L c r 56

(52j kllt mmmça ira de h y m c c ray polia cibeçi 10 rmPh & Amara t rli miro rlc A n p r c a r r m mai dc darenw Lcgwr E tnw hm rtlirw dt A p C JRMV t*i sba d r k r h2 o u m unlmw q sc &a L I ~ S A p 5 I r

5 3 W J ~ Q r +x# ds W g&xa c rkwn ie ham mrin mrry ifhi~hfrra c Jc p mlsrlor cirh bota mlm18 qut MO @um C mii>ltar ~ n i C P ~ cawa itv W! i xwrn omrhhar

F A i u m h w r +i r& wvh~r~ho h m d m~ew.4 Lama rndn d m r d l r h m r n t ~ m

Page 79: Questões Histórico-Coloniais vol. I

r m o n qui dt po-%crieutrrncnt rcpccet par d aiicrcs ccri

vd~nq ($3 1 e Ivíogwi;ixo (s} (Mog;idoxo) cfi A peu pms placc

sut ICF cams modernis mmmc sur ccilc de h p c s (15gr) a 2

lat N er dr cc mrr du JLV.UO ori volt sur its prcnircres scu

lcmcnc !t suppnse &r>nga ou ~ I u r n t le Ul trrut

Tout ccla veuc-i1 dirc qu Alvarcs cr 11 5 a u m ç drsigncnc claireinerit 1cs wucccs dtr Nil ou la rcgion d, I Nyansas aftuel 11 rnenr cohnus ?

Mais cc qiir tfi incon~e$tablc s cfi que pndanc la prr mierc rnoitlr du XVI s i d e Ics cxp]orritcur* prmgais avaienr dq3 de ccrtliries ~dccr definics an sujet dc I hydrographie de I inrerrtur dc I AEriqul idccs as4c7 rcvolunonnaircs par r ~ p por[ s Ia gcngrzptilc c1 issiqut d alnr5 e t q uc elit d aujourd hui nc peiir cnticrcmeiic rcpiisser JVK cc drbain insolrnc ct mal wix avcc I q u c l Gui l Iaurnc Del is lc a rlyc dc Ia c ~ r t r da p3hd coritlrkcnt qut toutc grossiçrr qii ellc rtait reprcwntaic Ics Iirmiqucr elfurtr de iiornbrcirçcs gcncratioiis Ics indicatlon~ precieusc~ qii rl n a pas vaulu ou qli 11 n 1 pas s i i vci i l icc ct

ctudiet

Rien dc p l r ~ s natiare1 qi i r 1 idtnbficarian d uii i ff lurnt irnporunt ~ v c r le cuurs vtritnblc d i i t i €1crivt ct t tc cnnhsion reprnu'urts di no3 jaltr, tfi psrt~c~l icrcmrnt luftilicc qiilind --

(,4) b4 111 yo h& Pyno cR hi ia gid$ Lx ar gse parccr ma & n a ~ ~ r a rtrr 1 hua p ~ i w a OUIIL wm ~ U L L O cV cavalios m i i onhor

S tní i r l i C + i 5 q ) Lr Portiipau ii41t í u I c i c I[ htc idec dr: s h i r i r u n r jnii rxprinr

I ron rlr da f r a y u w,n conini i i in a bcauccu(i d,- Iangurr er q u nn rcnd c i i L ~ i r o l w pst i anihr i i 1% n dc I c i

[ 4 i i i I A$bibic \ t sur lc 1 i ig l ie i d t K rn 1 % ~ )

Ui i i i r i rrr c 13 I o r i riir pnrr i ib v rlan j11 1q11c~ carrcs h dcrncs

r 5 0

i1 agit dc dcarmincr les murcea d iin f lmvc q ~ i 3u bnut d u camptc c+t forme au múyen dr confluentes egalcmcnt i m porrancs dans son barrin suparcut k m m t pilt%\;ion dar( gltm ~IUVWIC~ n elt d aillciirs pcut-cnr pas enmm molut dxris In qeoF iphtc niodcrnc avcc toute I a ngueur ~ ienr i t ique

M l i r ç c t 9\11 CA ccrtiin c eff qut si 1 m pnir dire qu A1 r a r ~ s nouç parle d i in scul N i 1 ou qu i1 1 i d t n n f i c avcç l e NiI Dlcu on ne pcut posicrvcmcnt affirmtr qu i1 lui donnt une x u l c origine t r que cette oriyinc wit I c lar i ' m a cc qw c& qiiçlquc p c ~ dif ferrnc

I1 dnnnc pour wurccs nu Ni1 dcs wgrgnds iacs commr d a meas y)

Quzrid tn 1552 B;lrto~ pnbl~í ir son dnc r7) iiottc ccmpirc

s ctart ctcndu dr ja dzns t ~ u c l e l i r t ~ a l 3£rtc~tn dcpu~s 12 Guinc j i i s q ~ ~ a 1 cntrrc dc lo ma R ~ u g e et Ics nqaux dc colonisa

(-4 o i e L q u $ r in i lccr dqr t i i I Áf t i~e dcdinption dc Uon ! %fncain #i DE rrpn r ta hp+. h n u t a 6- orpocrinu, orna iqM i m c m

M r, r rc k l - r h i r ~ s qi rl i ie I o(ipir1 i i tgocidi irui er*tniliT N i l u m Me n urnii rn h1 x i in i i in I Iin l i 1ifidlirl dt qu C L L R Y ~ ~ f t n r d l M W l

n q r " t ~ ~ I I P h nc ri pliirrhint t mu5 sc h qrri ler t i i v c r a ~ I Y C D ~ dlwur vr,tc 'I Ckmcj t ~ w m c l r , I,I m c x i ~ i i d ~ ~ t t & a ~ 0 ~ 3 + rm ~ C X U po* rnt rqni j,,jml~ttnr ,Q,lir?m j i ~ p r rnnft i fiFth~ 11 i [J n t i ~ c p mtm UI

A r a t * ~ L ~ d r r h i e o n ~ l í l pkwiqur nniiririnq iam canis1 r qrrn icrnl'o" P v* wrem Icr i i i i t r i n~nm hl m < I w m v rui, C n c ~ i t rlhtllç 1 sshilarn l h ~ ~ l ~ l ~ ~ +iz r r ~ r ç , p c t ~ t i i I mf m mhL NII w VI 1h.w 6 $ R n ftcc[cw~r 6 I 0 1

ramo qhie dirprrinm ~ q i i s l d u ~ m , n- iuca &wt 3 pc %criler ri çn r r iri

qiiiliii+ hlrihtcrl i rr(xnn n riipl r i t [ iwi l mihi vrnrimiliur h k t r i

qudm dc s} l + r c tn l ir hominibu k m h O r Crlrit i il>wlrli a l i r t t iirilrri equí in k r r t r hl Irbr rnwç f? arrim e v r n t i h Q1ih-I i 1 a i i r hkttrin qqir noen I l i P n n o F.&rilvpr dc h i l o d i ~ b n i n t I rt7 n tc.mlxirrn ircrit t m [Fd EIzm 1632 )

I a pn in i r rc orliriun rtt d r i $50 M o ~ i r ainiis d i n n c I ,pinLon I r norrc Drartr Psrhcrn (&m raUa d siix

o r b i ~ [,o, ou plris a i nt) c í f i ~ flr VI!) s n n d o ~1.1s fon i r r Ingrrguu 14 d g w ~ d r , Infuo~ c Jdr coma rn u r i a pw WRE h cthwpw

[5?\ 1 5 1 8 & Imrn & Barro3 dos frctor quc os P o n i ~ ~ i r m f i x r m no d c ~ o b r i n i c i i r n c conquisla do5 m x c 5 I tcrrn3 da O~ i rn t r -1 rb -F rman

Ldh lFdc r551 L ( i i inkdic rriciuc7mii c11 ccllc d Ctloa inconnric <I H Ilsm

J' d d l Gp.n í ir, drir i UrirrL.~ cron~rfhcro d t l C bnrflnnsrimn d Porr <a11 d fdrf d I'v tvci, rirtíu capnmrr i i c cortg iEIr dc mír c tcrri d r I i i r i,hi 56 (ili q O 1 v01 )

7 7 1

Page 80: Questões Histórico-Coloniais vol. I

aon ct d exploratioii portug31.w sur ]c caiitinrnc erliioyc cment drla ilombrrux rt cn grwidc mic d ac%rvitç Les rdpprts BVCC

I interteur ~I~JICIIC m[ t n C fott loin des iutcs c t les rcriçeigric

ine i i ts dirrckniciit ou indtredteinent rcciieillis con*tuutnt

i l a t l i ~ ~ i r c ~ i ~ e l l t uh innds impr taht Aii riil\leu dc miitcs hurs

variantes ces ren~cigni mcnts semblaicnt s ?r cordrr Tur un p i n t

Dn cate d t MmamLipw oii dc Sahl la cumm.: du COR

de 1 Abyssiiiic comnie ?ussi du r otc du b n b m 1 cxijtcncr d i in

gratd Ix Ituçriíur oii pliicot d unc rcgron de qrands Ixs com nie ~ l n t nrigiii3rrc wit hI11 smt dli 1;11rc WIS du Zaih bcrc ou d autres Lleuirr = sffirninit ct G i rnpwt t z i a une siti

p ~ l ~ c r c ~nsirlrncc Avi c riotrc sclcncr aAurllc g v s i l e conmurs

~tio~taphiqiies d u conriricnr afiiclin yd i i tcmci i r Jrlinis c t rettifirs 11 cB tout narrirel que crttc crritir-ibthcr d ilA~rnanw.~ nc niitts ait pas cohduit a cwblir unc corticidcnce d oripricl

Iluvrzks Cepcnd~rir srt rir pcui dirc a ta rig~ieur quc Ia g ~ b graphlc rndernc c51 dqa amvcc I dcs fotmuleç SI p-crales rt

,i psitrvcr d~ i is mutcr s t s bnm !ics qiic dcí hypottir KF ar19

Ingucs sunt psrfairil~icnt indiiii~siblm er insdutcnables mnlc rnomsnraticmcnt d ~ n s Ir dornainc alcntifiquc L hypoth~e par cxcnlpli dr 1 idcnticr. du L i i i l a b ~ c t dii Mil qui nrms sem ble e*~dcmnicrit ctrblil au XVJ ~iccle 3 ctc rciiouvrla p a r le \iogRww saas u i ~ $a& opyoi~wn Cclk d i ~ i i c p n d c ma inrericurr qur rmbnvnir L U k c ~ l i r lc T3nganvika c t

Ic NJ asw nniis 1.1 ro jonp accepac çur dcs ca ias atitotiwcs dc nutre cpoque ccc

M a i ~ si iiour rioiis tappclons qrir lcs g ~ ~ g m ~ h c s rlu xvr * S L C C ~ C vcaiai( t l t d ej5.1~1 r pnur dinsi dire 13 dctcrm~iiatioh dc5

contnrlrs LI l i t t ~ r z l ?fi icain sur !a csrte qrrc 13 5iniptr figuic

brornctriquc &i chiltinrnx umni s p n r . d cuc r w c c ggacc JUX dccouvt ITG prtugaises - sccuridum dcrriprro~ic portu

~ a h s i u r n - rRj nou nz pourrnrts etrc surprir de cr que ccs - -

(5q Inqril n u m i111~flr mrn Rtnir Msrrch Gcrrnani {i4891 liIuicc & i r - Fiiblie par tr k r c lu Lsvridm

pographes devant i indicztw farnicllc d un gand Ia com me souw di ~1i;icun dcr m i s p n d s flcuvcs ahcains ct

~\ti tv~m,nt \I g r ~ r i d c ~ t de chx i in d cux aienr crz enmincs a

cioire 3 I id~nt i rc ~1 orIc,mC ~ C C PC115 fleuves au moycn d un idc crntral d ou cli>cuii de ccs flcuvcs sembl iit se derigcr vcrs

uri dcç cota du p p d aianqle africarn

Et cepend~nt nous aiaiiq vii ccttr mrmc suppsitlon

n dvsie IIinini pii r impoçcr avec v,n c d ~ rc uhdu U nr dtriieritairr I rios grci~aEes ~ a c c lufictcmtírt siix noiivcllcs

{m itivc'c 71145 fuxw Ls ~ r e n i u r s a dcrnander ec ;1 obtcnir

211 FIIIC~ du C( n m cjr 1 Afriqlic

]oao de Ddfras le c i l c h i ~ hijtorirn prttrgnis dii n r i ' sircle

(ct dani 1 liiftotre si iunt quc d~ns lfi qcoqríphrc dc cc siecle Tucun yeupk nc pciit d ~ t a r i r une critrqsc uvrrc ct imprir.

riale nous dirp~rtcí 13 pai) Josu de R a n ~ x dont in;i\heureuw

mcnt m>ia nc p ~ ~ v u r i ç citer Ia .Gcogtaphirii car elie s c f i pb dui cbouch-iiç r ~ ~ > d ~ r n < r i i c t icmdrtnmrrir: de L manictc sul v 3 n t ~ d+ms S O ~ Arte I hydrogaphie africnini

J+ut IC P ~ S quc riuds aío~ls dc\i;nc sous lc nom k royqiirnc dc $ofo!u cs t iinc qrzndr contrec youveriice par un pnncipc idul irre ~ ~ ~ r l < Rcnomotapa &IR ínntrcc c&

ccintc suriini? Jipe itr par ICS ~ C U X brzs d i in flciivc pwr ort dri

Iuc /c coirsrd~rd6le q u il y ait J.riis rniitc 1 Afr iqur Isc qrt ir.$ ãrrcrrn3 arrisrrrs drs~rdrlltnt hraucniip connarl~d cnrnmi tUnc [-i tctc rnyfirt~ruse d w cltGre Yr! c: d ow urd tgd l tm~~f ic

-- tfn nrn tapa Minaoiorapi d spxs S a m ~c rpudnr mntppr I aprc

i r $B).rt d b I pui~~ie AU Bohrrni do Cocr riv d M pmbiqis b Iiovcm bv r862

\f I; i rr ,,r0111 l i 1 nicnc mdrirr 0.1 \c rmi p d.aric k. mwnh O pudrn 3 ,&r i j m , ~ m u ~ . I B C I ~ P C ~ ~ I h muito ETSC p~trilt &I

d mitr'on na0 e i i r c i I c ri proniio Carmzs (C tr r= M d o r m o n p ) de hq vrih r Ar b i i >!i d c i Ji L h ~ l l i m a c v r d e h rn 3 qric de fdtir2r i r nau

fio 8 cria c rnn p ' L 1 i,* wllw d cllas A Chrd,m efl d1111hda C ~ I R y q u e no; rrptlos qii o wihr i i r e inurula filhr mas lar tuiihun caro f a z m rllr ;hcrn*n?r rrd -I lii< donilni camu k m rtiicnilt

0 h . r d w ~ cs fcirrr rm 7 r, i c par h-I Migr~i AiipRv i4 CAW rr teu trn inc d i i 2 ch~sscun k~ll da Guv ú# &for 2s ao t e 6 ~ doa do nrii VIi r 1L 5Cc 1863

13.3

Page 81: Questões Histórico-Coloniais vol. I

2 1 i r c qui t,>ük a o.avgs h rciyalirna du G a g o Et par yuai nous pur.or~5 drx ~ 2 . t cce K t a ~ d c lac rfi plus iruisin de nouc rnrr ciccidciiralc quc de la-cnct iinrnule -miiirnr 13 srtusrton (Iwg ctc ) dr Pmlomr~ car de cc memt royarime du &nga dJiauchcnc d.ins c t F~tuve six tivcrcs Ratuarr G m b ~ 1-uy fu 8161 Marminana ct Zanciil~ qui z x i t dcr fleuve~ fort

sbndahrr c r i wux sans col tyrrr d ames flruvlx sans nom qur en font p*r.cqur cnr mcr ~atrgdble p u t dc rrunibreusrs ccr~barcatinns R~ris cc lu; 11 3 dr5 ile5 d oit sxrinr de5 hamrncd cn nonibrc dc plus 3c ecnrc rnilli ~t qui v r e m r i t carnbactre ce7.i~ rJc !a rcnr krme f c d t rcs mis p h d s f l c v ~ qui an pscntassat ptoi,icnnenc de cc lac er qiii iricnntnt dabuchcr dins Ia mcr a une sr grande disbncr le4 uns dcs autrrs cclui dmt !c carin rfi lc pliis ctendii r.@ Ic Mr3 qrrc h, A b y l l r d ~ ~ n i d;bl f ~ õ s r 2 c Joaw rtemmcnt T~clrt,~ ct P C F O ~ ~ d c u ~ srar8r firwtin ~tncar~ushic-r. apgcks por P~olamcc b ~ r d et ,Pfldpa.r ct pr i t s m ~ i i f c l r Tscdau c i .ibanhi ( E = q111 5UJVahc crix ou p a r m i eux -vrat dix pcrc des cs i~x a C ~ U S C dc 13 grande qrianritc d eairx qiir cr fleliit 1:anticnt) Qiruiy ut cc flcuvr ilcnnt d un grand lac nornrnr. ~ I G I R ~ C C= C'OJO~ pt.

Ptoloniec cr qu 11 rnníicaric drs ilrr r1 ni: wrr L ronmin rltirc norré grgrzu' Idr. til? d +JFCS li .< rrnsmgnemrncr qu? naus avaru íiw wavtrt du Ií jrrgo rt dc Saj4;aL cc dcrnicr s plur dr cenc limes dc lanpcur Lr l leurr qui dcsrrtid dans In diicthm Jc &fala aprrs erre som de se 1 5 ~ parcoilst iirit paiidc crcndui' c t it partxgc 5n ~ C U X brt5 dunt I riii vieiit ddiouchct t h d c p do C J ~ de1 Cancnrtr ce hras CR Ic mcmc que Irs notres ~ n t ~.intrrncmcnt w l c f!c.t~c dc L g o r (") e t apjdlent marir - --

(k) Item quinic i t p i m r zlcin diguarla de San B br hc h&& bumi *RF rçqllrnm q sc c h i m ~ q r d ,h Ldp~oe 0 q;d wm p c w m pq t a hum I p drnrm em k rn piu!

r) te Psr;l.<cd ? rn d* jrtn +liu ,%fr m5o4 L.

t'ld rancr ck i h a c o fi6rir ou D ~ g i ~ b r i h ( ipg} r< S &*gd HQ m r n [155Y) ste

~~~~~mo, n b ~ c a iIi hihip do lii~ Iunto E ~ p i n b quc N hrts quc \rii.*am,v. c 9 i 4 nemnrla pt RU I ~ O ~ C #neta ck fio bRteg M

P<rrAr<lU. Ualilr gio Ja Nau ?i Bcoru -E& 15%

2 9.4

icwnr E ~ p r h i ~ Sdnii) frl) nom qui lu1 a ctc dot iw psr T C ~ D I \ ~ & ~ U ~ J ~ U I Sijl',~ I cxPLm cn 1 anncc quarcnrc cinq L aucre bra dcborichc au dtlrous dc iofaia a p i n ~ cinq lieucs er & applc Cwma ia) qquoiquc utts 1 inrrrirut d aums peuples lu1 donncnt 1c noin dc Z+rr.litrs..: (6')

]c sslç qiic cc p u g e gtarrt a b ttaduftinn de B m u

(611 trrgh~b m.8~ ( 1 ) der cirrc¶ andum (61) 11 h u r dirhgcr Icr &ilr Lua di I. dtimw re r t dc Icrpkrihma

p i i r h; p* ~u ib ,~ i . r r Lcurcnp Mirquc~ In dcurdvtrtr ~ u c d BLITIFS Frm%trag*i; cn iiicht %v n! IUI b Mcau~i rrc civ h r r ivoir tu Lru cnm Ir pmwm r ' y i & C

ds Vrrro rb i; ma ( 1 . ) ~ ) <E I znnk I+ peytge & QBdi bwB c t Qrrai ,I Bac de L Mirgu -9rrBwn eiitn Js Ptb.d*$ ii & Gr Errugnt -

Prrmirrr m ~ n r m i ~ r&>

(63) [c prnrc q& num de Cartm. ou L r u ~ iigrilhc h+wcbs sim plemcn t

1%) Toda s %ih q~ mt.mor pr r t j w & &liala t' hua gndi rcgirri. ~ I U x n h o r ~ i hu pmip Grit~o i.h iri dii h m r l p i uLraçsni rm ai& dn ilha dwr b- dt 114 no que p w t d ? d~ rnw' npuuel I a p qiic tt& i ~r t ra & Alcw tem mwv d r pdo de mbrr h r miriyo~ rrcnptorr~ r r r cilbrp ~ F I L ~ & + IJIUC~;C Nili), dane umbem prnceiic ri r i a r e Zaoc q u nxre tyr o rFlh0 4t Gngn Por aqucila pm p&m b . r s-zr cttc qra lago mau ~crinho w nMso m u im>m iruikuul quc ro oncnrd ~ g u n d a i wm.p de Ftholemu íi rc*sma %).rio & k n g o w mi tc nrk cPe3 xis nm B*nurt G m b LuyIu Bibh hl w i n q Zui& que lem niq p d m u a r cii agom afora ~ u t m em onmc 4 o Paxm qiuiy h11 mir niurgnvd & mujtm uclas crri q h imir q Ir-pn bc i y m u uinra mrl homem que rem ylclir nrri I-i da q c r i hinic E dcm rim notsuer nm q icl prcrrnir i.ht mrs poccdc dei?< pr qum vcni ¶ar mo oiu r m i cmaw hu do outra o q c o m pi m. u k m & o diw r pki o i díb.txim h frrrr b r PirtL lomm ihrmroi .Taiiq os q m l i rt mtrcA or imi dru, ncii.urr 8 gur Pidnmcn c h a Albbiird e A i # L ol M C M M ~ I Ta=,, a d h h t E pdtc, que e.-. Ahrnin (w rr.riw Jcllcr q iur Juat p jr das agen $ali= mu)-tir quc Leu4 p w d a dr oiitta Ligi charriido h + e w c p r Pwlomcir C& e tam bem xnh. dhu hrrim wm .'cf l a rrnrk~ d#nbdni i o i j r i grímda L g o cn ~ r g r n r d c a iri)rm, Fam q m i irmar pr via de Iuogo c rir h l d r jcrr k ozarpnda miir

rrm i ~ g u i u r D r+o q veni contra laI.lr. quc iuy de& Lgo c t o m psr muyra diihnaa u mpam tin u L- hum vi) s k ~ 1qwm & CEM dnr c w p n r c i s &e d y # c @J nodl , intlpnarara rhsmrrn M da ingru c si h írprri:. rmir nvmsrnrnrç pafb pw L * i r ~ f o Mií.rquar que u iay &r cdmr~r o ano dc q m n u r unquri i i, bum~ b r i p 1.y iburu & =da vmtd c ClnyUG kguiioar c Q ~ ~ C#rmr qw *rnm pele r n i u m mxrai prrmdr itt.? ;b,ana h - i b r i c

Biirnr .ilw Ed 155a C i tkuuc du Sani Erprrr sí i \-Swkn de rruu nvihrcr qur vicnricní i )r

hsukur dc I ac do R r h p tu, o r i k i U d ~ d U {.Wdz i/ rh C r i iI dCU. miUts *..I M A t *an cmbou. huit. Is Tembc vu Carrmbc ('Ttrby mfl} ii1 5 *r k h* i a y d . V d r q ~ r r (que k r Anglsir mmmcnh Drndu mmrr] iirw B dtui lucru

r 35

Page 82: Questões Histórico-Coloniais vol. I

sio ef t 1 un dcs p l ~ ~ connus a I CU3ng.X m s 11 nt rn a par p3ru e n t i c r c m c n i i n u t i l r de 13 r a p p r t c r ic i

Lerr tur dc Barros em 15,2 comcspond J cclfc d Er hardc en 1856 r c p d u i t e eiicotc sur q i ic lq i ies csrtes ftançai çer r n i I& L iin r c i i n i t les o r i y n c s f l u v i a l ~ ç dans u n g t a d lac 1 aiirre confond cn<r i i ib le les 1rs Ukcrcric Tatig;in y ika c t

N k z s q d.11ir u r i r i inrncnrc m c t intcr ieurc M o ~ n s erudi t c t par C C I ~ rncnie n i o i n r inf lucncc pnr des przjugr ct pnr lc dcsit dt. m ~ o u d r c d ~ f i r i ~ ~ ~ ~ e t n c n t A l v ~ r c s n e w n f u n d ni les Ilzuves r i i kes ldcs Au boiic du comptc I crrc i i r de Barras 5ur ce p i o r L O I I S ~ S ~ a ctairc ideniipc cc qur crit voinn et AI haui prenons co cor i s id r r~ t ion cc que les ex-rplorations r n d c r i i e s nclus r t ve lcn t d c l z F rox i tn i r r d n b m i n s hvdr~gta~hiqucs des troij ymds f l tuvc r de I A f n q u c ct dcs formitions l a c u h u du C enm w t e ccrrcu doic certaiwtncnc ctre arna&

I'ir tapport ai i NiI I indicauon dc Barros ef t dccirivc 11 ne cunhnd cn 3urui ie m a n i t r c I c Ni1 Bleu JVCC Ic NiI

qu o n appclle un pcu arhitrairenicnt 1c NiI v c r i c ~ b l e ou ic NiI Blanc 5on Atirlnhr c0r rc5~ond a 1 dbsic ou Abavr obyssrnien c c 't r d i r c aii Bxlir-el A ~ r a k I! çit un a l f l u c n t (comme mn Tatcazi i uu I Atb3rnh) du NII proprcmcnt d i t d c 5011 Tuçrai) . .

q u i wrt d un pahd lac I1 c& bon de r t t n a t q u a qii au N du lac mcridiorial d o u

son k l a a l a h o u le Nil de h p c s on Iit le m o t T d c y Quanc 3u NiI Dleu Barros le fa i t m r t i r d un lac nonune Barcend qui doic eíre comrnc on \e c ro i t gcnetalcnicnt \e Babr Tsdm m r i s 11 confond celuiii ivcc le Corod quc hpçr cn ccrivanr Colrrc nous donnc currimc urr Ix diStini4

i l Ç Ls T r d a i S t niiif i lilc pour 1cs I i a a i i tx u iih pwiis ck 60 dlu ir^^^ II nlncs h LB ~ R ~ C p~ dd~ Lrhnibo ai, MW

n dr L Mdrtpr~ Qacjlron satrc Ic P rr ri Ir Crrndc B*csgns cu

'875 A 50 milles ie di4l rc l e f l euw h4mh r i ( K m d ~ G ora< wcr) w da irk

n deur branchci L ~ m m r m ruir Ia Jirrclion du N E e t sbouur a aos hpnr .R prtd d Ia momrpgrtr du $4- r G m d <

Ib - Vd Kel pi ibk su Eol da p r m dr Mgambrgmr 1872 -no i a

1 3 6

Page 83: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Du dote du S E l a nauon d lin grmd Ix de 1 intcricur d ou sorm;iient d i f imr i ts flcuves qur vimimr deboucher sur cette cote date des preiniers rJpiyporL5 des Porcuprs ave^ l c s indrgenes de IA baie q l i ~ ~prc 1 exploraaan de h a r c n ~ o Mrrr y+t$ en iqur !e win d ce m ~ ~ ~ g a t c u r cn rchinge de cc nem dc itb;ilc dc igoai~ gut Ics Anglais ant c o o m e dans Icur euuavagiotc dcnorninanon Ahgw riy

C e t ~ ba~c f u t dccnuvcrtc par noiis avaor r505 dqa au Eirnps dr Barras r ,,z) ct de M C ~ ~ H I ~ ~ Prcjireiio [1754) com mc nou5 1 avoni vu p l u ~ hau~. Ic mcim dc <<no dd Idgoari.i) donnz ru flrurc dr 1 Esp~rtia Ssrtia (Sainr Esprit) qiic Ics Anglais

iioniriicrit Eaghsh r i o t r ( r ) 41 puu 182~ i w t regjrdr: cmmc ~ n f i c i i iiiai5 soir stir i ;drre de Kibera ou R*bcim (1529) sait

s l i r ccltc bc Diogd Homem {r,$) mr sur l e globe du %\i r

~rcr lc cx i ihn t dan 12 B~bl in th~rre N dc Par15 ghbc qur J r i n pof isgf i~~ E& i a r ~ w r &I ~ n d ~ a n ~ r i + p t t u ~ ses e t bieti atiç51 u r d aums cxt-ti e~icore I dnmn nom qiii rcyrrreoLi.iic h 5 ptuinirers rcriseiqiiernenr5 obreritrs au sujet de Ia nslFrancc Ac a c flcrrvc d3i-t~ i111 [;ir: iotcrlciir - A l d g ~ granri~ -(dan5'1cqucl riiriant Dtago dl Couro cri i€& nali vit iut j i Ir k!dvh/~e CI le Mil1 cf i rcihsme. a Ia bai*

Cepei ic l~ i i~ sirr IA c2rrt de Lopts ( ~ ~ 7 1 ) I~OUS 3 0\011s de] I

rcttc i irppsltinn carrigcc ~upp351tion qlir d .irlle~irs se continua ;i 1 c p d du Zambezc E n i ~ n naur aians vi l crininicnt drr cote dr I O JJ ~iatgurr d l in panb lsc 5ur le bassin supcr~e~~r rlti L.iirt otr b ~ e r i daris leqirtl celurri penait r iai~sxn~c ctait p i i r 3iwi d\rc dtja cntcrnpraine de mcrc ywuiier etablir \ c n ~ ~ n t d ~ n r [c rniJnumc di j rnnqo

Page 84: Questões Histórico-Coloniais vol. I

hf;iis ]c peu de Kicnic rir S~aFibrn son Inanquc d c$- pnr d Inw i t i ga r lon 3rnsl qut: L ~ p q w e t Ia ~1nwrti13t1~cs datls lrsqiic~tcj 11 se ~ r w r - ~ e sul Ics t c r rcs du Prc~Tcs donnenr pcu dc xdc1ir 3 ~ r m 3u:wi~t i3 d k u r r 1 un dc scj coritcmpnrairis qui c :rriu+rlt cri riienic r1 i i ip5 que Jui dans ccs c o n t e s et y u ~ btcn pIu5 que Iui k s ccuJ1.1 er les pir~oamr - h'ermrrdr$ .-

a, curriy sur c( piiint: sans en saitoir Ics i r i ioimatians rli rer C T I ~ .iin

I n r a i o n n n r h campgnc cnmprisc c o n u t 'it rm dt SwCr /2~11:711) CbJZ*t?husa Jit

o ~ t ' (cn b a n t roiir< Jr 1a cuct dc Zrilah vms L rnrerieut nws appnrncs qu nn capitsinl dii toi dt Se& sc w u

rrart sur ic chrmln qu; nous dcvions pbrcaiicir dahs unc m r e

narniiiee C~gdí* Lc rol dc Snla uait aIrcr ça femme c t r r fils prc' 6 hr 0s I? f j~ar is dr f l r i g r c d ndilMiiC8 a eni iron cinq jorir5 dc l i {d O~npa) Dc: <e lac dont I ai parle rotf Nri ruqad on dmnc lc norri d Abuw er cc f l ru i r travcrsc cmr :r p i r s dc Frgfh cc cntrc r muitc co Egype i,

r(('.$ Ix eeSt si gtahd que d un iivrge I on ric p u e ip ctkcia I autrc bs .dby~sinrrs drrcnr q u 11 a de rorir d ~ r jours de inarrhc qur fnnt ccn t I i c i l es e t í! cantrrrit q w i 1 9 ~ c . s ~ l r s

1 l f r tir?iis rtslaracs sur lc bord de cc I J ~ ir% It P ~ r f i r c t mnr canip pendane Ia paq4e IM\ (1%)) ii

L ctcndiic dr I cxi+lfitarroh Jr Cdfnnha>o rlt -.w rcs-

{h,) Hirloria Llri ~ ~ 1 1 9111 a muy íshPqa;10 CapLuo h C h h h w dn [;ama fez nw K ~ V B O I A ?r& \i- m qurtmccnti7r Pnrtripsrel que s m q u k ' + l ~ r T - 1564

(&) t' 1%. Icurrnrn nmirr rm-imri c f i w b,um ~rp i40 &I k y 9 Zrrii 00 cariiii,iaii )*i' ntuk e iam#>, dí p r u r cn hum rcnhwio qu it &ma OF'"

k l rcy B .?*i[ cftaui com iui %!&r 5r Irlhnr (unto d o hgo rndr o rra A i k i i e c i qlir g r r i r n drli E cinco dirr rlr caminho Gy i I

b t > l a lhg 4 d i t ~ ~ n h b a i 0 no Nijo m q\ b g v c h m Abiu &

? 3 8

miflr ec l a Fmucupvma p~ncipalc ti cit pas dc dcrrrr k pays mas b i c n si sicuacivn polrcrquc cc wnout 13 guerri cofi t t c !e ror dc Zcilali Ckrc gucrrc i i h i c rt durs qilc \c5 Pcr; TUSLLS & I cxpllt ion pcnscnt a x recirer II dir :#h Prdfç lcur drrait dir nc pi i i t quirrcr son p z y i ou

11 v avmt bc;iuraup dor q u 11 Irur dolinrrair LW dans I intt

r i t u t ,I avzie be3iiinup dc c.11rc.i s;iiivagcr qui appttaitxlr

uot: p n d c quanricc d or dans d e pr~r3 sac* cr vcnairnt era hlir iiiic Foire dins san myanrne clr:i cnnimc a v e le piys de

ccc i afrcs Ieqi icl s appt l le Ddrnarc (O7) i i

Ntan11101n Dom 'Jmo Hcrrnudis v i r niicux t t d2vah

tagc

li suffic d 3ppm A 1 ~rid~c.at,ml de L~fldnhora CCIIC qu1 svrr 911 cclcbrt r\patrisrchc (si=:) prruqnmi

34% ia Ie tor mziirc (cic ZciLh) sç rcndit dans un royru mL m3mm Dtmbia quc rravcrsc Ic Ni1 =C ori i 1 Jarmt r- h qici u 30 LCHGII d~ k n g Jrir 5 ( ; C ~ J J r i dcviic tft h p c Dlos cc

Ia; 11 y I dc nombrciises 11- iW) li

$ 3 , cniiio d i p q rrr rib ?v.+ k R c L*, atnwua cid í mrrs do PrCRc & idqr i r cnrm i r * E p rt4

Filc ligo Iic tam p d e qr c w fi0m .i+ I tcrid rde h u prrc n num Jircrr se htrs>r ,qx W.ri1 b ririir dez diar AiiJ rlun qi .+ rrm r r m Irg ar ,V t r i i dcncrc aipar ilha n d h oi ir~leym dr tmùt) W ~ y : h (-05 1 n i r lihm C cnan' hhr i i imin , 9 r+ Arcni Irrn niirllo$ niaiinbns ? na ! a ~ d a

tck$1fittior c m a F'iriit cuiii r b o i r r i i i l a li wliah LP 16 (i?;) niria Lhcr qilí riam Se I@wlll plq\IC 1nl w 1'5fidr YUIa mU)Iv OutD

Ia Jhcs dons p l v c pLl Itrrs i&nrm auii imyta i *.(rei hcrliaa yvc sinh m m rtivi com rriiiito uio tni rqurnhos 3 ii-rtr hwl k p a nri tu

q n ""lina om rzrr dei i. v. rhamr P tndri 1,s) L%% k hua hrvg ret pn Ja ~ n l b ~ u ~ d ~ q V F ti~atcha Lh jwo '6 e

iii& ririli= & Emperdi.+ d k~hkjp~a chsrnsdu vu1Xacnirnrt Prrh 1-0 r.; r ifluiiiiiiniu b mlaB da frí dc Chnsto Rei, ds P. mugat dom JMo u t %r - c i c - 1565

(h&? DAI w ioy o mriuin {irtibiii) p i r a hu R r h C chanU& Uimbia po iiw w~a o 9 g Xdo /:r ( 8 b r r .hg- y** rrrn dc r. nrpni io j a Lrgwr j dc htb 5 L? mo. NCT? I ha tt~uitas &\h $ t i i 4

{rui E ma hr cpts r fori.+c d~ildc nrcc o Nilo nira niurto i u w i & erma wrn

Page 85: Questões Histórico-Coloniais vol. I

C bicn 1ç mcme Iac de Cdfi~nhoso ]c fac 'Isana ou Tana Ic lac Damks ou Dcmbed de quclqucs ecnvaim Ic me- - - [tu q u ori bit m n r ç Aam q~clqucs ouvt-tgc~ qui a a $Pcou v, r t par Jlrnes Bnrcc 1

Voynns donc cc que dit Brrrnudrs oEt cc Ix r i p s 1 endro~t ou le NI! prcnd nrissahce

C ~r 11 vicnt de bicn plus lain yj ii I'out nc pas rbous laisçer dt douw i1 dit cncore

i ikr cc f lct i i t apporte i int grnndc qiiairacc b cau car 11 vrcnc rle trc loin de p h s dbr dcrrx ccnu licwcs b~ ~ L S S ~ S d~ Dumuse cc a JIIS~U J 5on ch t rc~ en Egyptc plits dc Iiuit cenrs Lttuci ZVCC Ler dc to~~ts qu r1 fait si

Suivriit lu1 Ic roviuine dc Dirniiri: x anuv~ l t sur Ia rivc dii Ni1 dan crcrc partre ou Ir NiI se rencanriait svrr ! cyna

frur rL) a i O I I cnnfinait 3ux gafatcs er ver5 lc S e une conacc nomrncc Carrtba y} ct p3r Cette cantrtt a Sofslid ("1 L 5 ~MVIOCCI Bdc er Doaro (cccte drrnicrc vi+^ vias Zdah cr l es C ~ I I F J çtaicnt Arr 11 ausíi gr~ndc> quc Ie llorrttk~I ct 1 1 sy~qtic ct celle dc Hm'rd eeai t dc Ia grlrirlcrrr dc 1.1 1 rmce r c arrivlit lu q i i 1 McIindc

I1 fiirc retnacqucr qi.r Bsrmudcr habtta b Datnuvl Grnrneni se f s i t 11 qiie Brrnrbcs COhr13i;*ra[ l t l e Dambu

c t s-ichnt ps~rivtrncnr qrie ce n ft p3s dms ÇC Ix III danr

(7rJ Da p w do O cmlfr a logo mrih r. giistci o rcyno r4 Diwurr q ~ ~ a l c h s o h r i n t i i n di Nilla nsqilcll IIP~IC o& sc cllc cnrnnwa mm h n h rgiiineisf ( G p 51)

Pn eR hitii p l i r í íxiqcnr p i i r Ics ~ I ICUI IS C n v s i ~ í qut ~ L V Itl d c m Pani rili livw de vulpi irtion - TA Nct son h s i n crr M kr

Iioind dc l i n y dit

Rcrnlriiirfc n u i i I r Dqrnnrrt d* I; j~ni &i *ourei dr NqI rnd, n urmr3 udjiucr 51 ,h,fru~

(:i\ Prll no mnia a i r r ~ a sul cofir? co Darnutc hui grande prptrto r h i r n ~ d i rniich

Concbd 1 I varhc fc 5um le nr iG Luddf probabkment k Tiiu nu C l aiia d Lofm [ I sgr)

(,i> A v - ) if io ailu poq c r ~ qi* o rcyho de Damim 6 J U ~ pro r o m L n bn rnfiriam r TnJ !h ICap 53)

lcs bcs abyssrnrces que: l e NiI prt nd ça sourLe ni;iis biai 3

plusicurs ccnutnes de Iti ueç dins k 5 U rernble rden~ha 1 t NiI mtc I df\wnc pui sarr dc ce Lac ali crimme iI sc dit trcs bren qui le travcrx?

&te identrljcation nc scmblc-txllc pas rnotitrer que lc celebre inisronriairc s ctmt ~ C ~ U F O U P avanm ~ C Ç S 1c S O QU ver$ le 5 et ayarit cu dirdtcmcnt ou indirdtcrnent corinais- 5 3 ~ ~ d un NjI d un grznd courant qul vcns~t k I E7uricnr

5uppasc vaincmcnt unc idcncicc ou licu d unr conflucncc puut s tirpliqucr 1 unitc h y d t ~ ~ ~ a p h i q u c rradrnonni lle?

Combicíi c l t conEusions ct. d erreurs cammc c e l k l ~ orit carnrnise les plus i'rdtrnts ex~harews de le AIripw?

Cx q111 cR cutzin c efi que bermuda iic placc p s ks rourççr dii NiI danr l c s lacs dc 1 Abyrrinlc c dt quc nc vou lant pas s cn 1 3 p p i t ~ ~ a C C C ~ C C vcrsions ~ r u d i ~ IMIS bicn a 1 inforrnanon OU a 11 ~trificecton localc 11 af l l r rn~ 1 exi4cti~c du raurs dii NiI ues lu sud du territoire fibyssiiiien de cctrc wuc Fn w m w i t saii quc Ic NiI rcmoritc jusqu a 1 Equa tcur c t rncrnc au dcla

rautcfais A part I i n t c ~ t qu offrcnt ccs indic~noris de C d a n l i ~ a e t de hrrntrdcs clk5 wc~ntllenr. dum tnaniere bril1.1nte 1.1 siiperiorrce de Bams Kiir dans Ia iiibrmations rcciicillics snrt dens Ic juqcmcnt ciitique p a c rur cçs i n h t mauons

Commc nous i dvonq vu B d m ~ dlhnguc fmmrlicrntnr I e cours superic ur bii NiI Bltu ( r i b d u r ) iI designe l autre Ni1 (Tai uj;) i1 desrqne beux Nils leurs sourcts lacuçtes kurs bassins c t Icur canflucnci

Vnyons mainanant ci quc dit b p e ~

f n 1 ~ 7 8 par1 p u r I Afrique 1111 Partupis qui par çon indligcncc cu ievu par \ audsct IVK lquel!c I\ rchiic ks

1 4 r

Page 86: Questões Histórico-Coloniais vol. I

prtlugcs gmgraphiquc5 dc sori amps t c par 1 a rd tu t qu il appme dans I ctudc c t Ia c o n n a i ~ u n c c de 1 rnet r icur dii grand conanenc cSt pci i r-cac moins un avenhincr cornmt qud q u t s tins qiri d ç ~ Iç cornmcntemene d a dccouvcrtcs s c n f n cen nt dans l c J c r ~ o q u iin vc r imb l c agent dc dccouvcrtcs ritl

rxplontc~r cnrnrnc naus I c d i r lons a u ~ o u r d hui passcdc du dcrir de connaimc a dc dcvo i le r le caur myhncux d c I A fnquc

C c Pmtugai5 c tfi Dubrjc L Q p s N c a Bcnavsntt pt r ice v i l l c dr l a n r e S du Tage a 50

k i l omt r res de Lrsbonne Lopcs par t e n r578 r i mcsc d ApnL ntrw i/ porto dc Loanda s c ~ a d o mel rcumc dr Con~o mprs UM IIBYC cbwm$zs .5' Antonio pcrfrncntc rid un sua cro

canu di mercantis disteise pcr qrtd Regno I! patcoum I Abi q u c p d a n t dou= aris v ien t cn Err ropc cnvoyc pJr l e mi du C o n p p u r lle repreçentcr dwant l c pape cc a Romc par 1 in rc rmcAi .~ i rc de I cvaquc Antonio Migiion d d t c a Filrppo Pigsfctes ra rch~ionc rn sua rdiomri @ortugais) cclanon c') que P r g l f c m drilk viuc vocc dr h$ n d mcdcsrno icmpo uaduit cn i t a l i cn

N s c u r e l k r n e n t les r w c l a ~ o n s d c Lopcs ne c a u s m n t pas en Portugal a u b n t d c x h s a n o n que danç i e r& dc 1. Euto- pc ccc rcvclanons n avaicnt pas le m e i n e d q r e d c n w u i c a u u p o u r " r i peuplc qui par WT froqurntcs cornrnur i icmons avec les cores ec 1 l i i rc r ie i i r de I A f r l quc c n avaienr une grandc connaissancc Quclqi icvuncs d c c c revelacions furcnt rncrnc COI~I~CCS par dcs autcurs prmgzts - /&o dos Sanam pa r ~ x c r n p l c qui ~u d e titinys Iirlinc 13 puhlic-auon du l i v re de Prgs fttra e6 ~ i t longuei i ienc psrco i i r i i 1 A h q u e oricnu;ik ('$1

?4) R r b t i nc ' d c l r d fn áro / i de& ) crrorr iirrinc ~ n i 1 8 d , t r a t ~ hllt G r i t 9 _.r~wrn ntr di Odrrrda L p z P r q h r I Ps rilipjo i 'rpfeit , nis biseF i u n d C q t i r f i a B 1 p na bhai,tz~ d' r rmrt 6 r l t w rir -1n Roma / Aprc>rp R rtriluliltn C r a s ~ i I . r g ~

175) Tdrnkm Frl r p o Piq I i t * T t l i r i c s r r í r i c n d n da c n h do Cabo dr iíon Gprrdnp aic o mar [~n

i i i f n tmyso d'um Portuguez qur .irdou

l e t a ~ t n e i n m o i n s h a m o i h d í ~ t polnt l e hauc mtnm dc

Lopu dont 1 tbpr ic obwrvateur a inRruit nous dannc com me nous I evons vu plu haut 1 unç dcs plus remarqurb lcs cartcs d e I A 6 i q u c

L m m c c o m m e n u i r e a cc t tc r a r t c ioyorts commenc i1 I cxp l i que dins son d m i r a b l e ~ i t

((nn uniir c aprcs (le Lc lunda ) r) lc f l cuvc ZBIIC ~I I I cs't fcm p n d ct fnrt largc e t l e pluç c o n ~ i d c r i b l c de tnut l c royaurnc du G n g c ct qur p r e n d s i murce d ins r o i 5 lacs l c p r e m i t r le gcand lac d o u sort lc Nil ('3 l e srroridç un lar

p l t i s pet ic ('3 t r l e tt015icmc qui ca l e m o n d e for inee par Ic

NiI ('3 Cc flcuve rR riavibmblc p c n d a n t p r i s de 25 m i l l c r ( i ta l~cncs} 1 dc g r ~ n d c s eii ib;irranonr juiqu a une gorge ou i1

K PICYIL~I~C ava iin ho r r i b l e fracas qui eSt c n t c n d u a 8 m i l l c r dc <I~Sl;incc

r r Les portu€ í ~ i appcllt nt cct cndmic rd~bocrrd c dt adl r c c h i i t c o u c n t s r a ~ l r i i o i n qu r l 5donncnc3ux chutes I(II NII r )

em fi ch tn dr Dri rrr Lapa fez bua dcrcrip(aa dar Irír M c i r a j nriiu kibrapiu i l a I t i r a hús n a par aurror & Rcynas p r ctviio* ~ c m crnrandn ou r r í l m iiw niiur q u e nao ha ni i d i c a 3 c c m s

5 i i ros f rh F b i6op 6i h 7 ~ l u n d T L ~ drb r ~ t m a Ir pcntc bsu dc Mdwl (70 2 30 51 Dircm que crrc rro nssm p í r t o d c S Si!ubdor e que r< I j a n rccr

R1 p i o * q i i ~ lxif I1 4 ricrrni 1 sllrlh - i7 rril r m i r i m dar Cohi Ci dn Eif t r c ~ - 1W7 t I

1)s 214

c,?) Qtu n( i ap~lnns IC t r r r t rh - h 1 d I ~ p r ( , R ) 1 A g 1 4 ( l d g a A q ~ l m d dc Ia C z r u ) r i a i PYL 10 rffluent du

I rrc 1"' !I [ruí t r Ir Kessnbi ou lc Qlirrigo dtr c i r r t mr l me ( 7 1 ) !z ~ r a d dac rcncrd w cnrrc 1t I-udLb. hif Ir hpcs e t dou

Jrrrt i Is N E un brar du rcrr i ihle Nil (Bn] Tmuasi por i1 fiiinic I a m che .! rirlirirma & Iiiao & I! m g

re i i t ~ i t t o d rim di Cn~ ig r i l o r i p i i li I ~ii Is si 1 .c& da tre Iigbr F n o da! gradc dom& narcc L Nd< I rrlnrlo d l p r m l o siiddetio k il tcno dal monda lago ~c ii l t f tt r i l N i l o Ç nauigabik ali'rnsuso d'incnrno h a5 r n r p , h cor> lurc l p ndi inflho ad v n s h r r a di h!zr dalla quilc crde c013 liars'ilc Irdr r ro & 4rípdo rhc s'odc f o m 8 rniglra da Iringc Q u c h I r i am r t i r t d Porroghi si Cxhiurra cio c csduu o cacta ara ii vi 1k.t i i , ~ d 1rir'La dell N i l n

Rrl ecc +i1 I ,i, r r

14.3

Page 87: Questões Histórico-Coloniais vol. I

En parlsnc der Iimitis dij rqr;wrns dc 6 n p li dit tinu cure de 1 E :c royaumc a errrtd luqu a la truhi~.in du fieuvr Vutnba nvcc 1ç Zattt A uiie diitaricc dc p l u d t LUI milles ( < c ~ l l ~ n l ~ c s J (H1j

Ctt Vumba ert Ic roun d eaù ~ U I rclic Ic Z á i ~ 011 N11 ou pius prnpx.rncnc au Ltialabn i411 ("!r

En rini ic unc Iigic dt [s fmntiari oricnrulc d;i CdlP v t r ~ i Lntrrrcuc on rtncaiive drc l op5 a Ia dittetice de r50 íi~iiies ie NII ( L u J I P ~ Ni!) qir i tr iucrx uunr corimee donilncc p;ir dcs .sciJntuis d i t ~ s quclqiics uns sulrrs dti Prcflr qucl ynrs-autics du Mceiieri>~ig: [-c pcuplr: Ju h~iwnermip? fstt. In t m i ~ av& te Conqo ç! unc pm CI >\e(: binnibaF:l c t Mt+m brquc de I ~ u t r c r*)

En pati;int du Fxemicr rebli~wrnenr di hnitií Por tupi5 eu bngri h r r o ~ sr td l? r3Fporre a Llnc r e ~ b l t t dt5

181) r i r r krlom t4or drl capo di C*icnjrq lucri=i* ulutim Ttrmonwu L Jtro diit

8 k o &I rzgm di Gmp, & p r Lrun?. vrnrr aI ç u n p y m c n r o d k l

tidnir i uumba cnt Zaim tbct II dl PU CIJ 6110 rnry;lia L c p3 14. (Bsj i . r irnP~e r:rd Eltmlit miirr J ~ii~urrcd e r r w l i r L ~ for but d d

!i% &ccd LII d~wwnng IYIC I I ~ U Y C ~ h o hr& evr i R-chi cll $ath i nmr (Lcrrcr dc ki t k r i r v Sr*nicy] (L-ü~iul l í . ícpr 3 :ia7:) pul~ ld nu L W y Trk papt, k r+ no 1877)

Varndrrr c'cs'i une rrr~i i r rJC1 ~iitts ai i~ Iwt I'*mir. mrux nr wrait d pas I., p?yr aypcHrr par S u d q - - õ u r m f ' r

f.Bd iimtu j p t k dc \ikr\cmba ou hvii [ d a b l c i o t r i t Ir Frk*mh (Bskurnb) p w 171 hiinvcru)

W.i [lw&~n wa "LI w] "LI 8 s @4& @&raltflcnr I* riam du b b i rimr d rm p y r dsiir I AFnquc C q u a t o d c .

LRj) I'. pmhrm Iam dun quc c b w k if..wew Pfimnrr i1 Rcgm 4 Cmi go. &l quslc c& 1~wa r#uilmcnw &ns pru ad Onentc 150 mrghi W K rl Ndo srrranrlo rní eonrrda pmcdlih da sigtmn diww &uni o k h ~ i I Pmtr Cimru B: dtir r1 9t b m r i p i graiirl~imri m r ! nm h h b . da whir dw s liw JIF d6vouun (L?umr L o p k dd N& rn v a b o k Ii L'apuli tnlicari ix! r c p r ~ Ji Congo. t nclk nnuirm me mim H guri L L ui Dw.;~ daadrir pt li rcíml di Mmrrmvp &o d ycligv d~ Mum 1-v M & l~iymbichc

L c ps IU

I ~ t ~ p j e , Ju I i c d Q* :ort i', Zaire ct av;i~t .assurc que quciqucs I ' O ~ C I I ~ ~ I S xronipagnrretit Ir tu[ ahcairi dans SJ m~rchc run irr c, 5 k ~ u p l e s

Ces f ~ 1 r 3 sonc b i~r i 3rfereç mais L ~ p r s u b m e yur crctt

rcvcilrc i i r i rrair pn5 Jts puplcs qite lubicent Ia i l c ~ drr parid k .iimt qiic çi 1d ri? cztir. dans 1 H i . ~ i r e de I Iiide ro rrn mcnl pOIicc atrrndu que cc Iac cit sim< a prcs de zm niilles 311 drl;t drs I i n i i ~ ~ dii. G n q n c~ quc l on nt Ic C O ~ ~ I ~ I S S ~ I ~

nicrnr pas (ec on nc ie connut quc Fort pcu attwl\cmcr\: (cri 1591) mcreIi ier i i quc par cradiuon y)ii I1 fair c;b\cfirr ausn que 1 noni dc ~4irr.ibtrTsr rcs dcinnc ~u p u p l c cei.iilrc cs l u m emeur iipiilequ il ri2 dcre1Ptmrnt appdle yar Ics P o m p r i s

Afnzlfpttr (Yj n CCKC i a m p i p e iifair ccr. Le!n ncontcc par C;afcib dc

ITC-icridr i') qui <luac sirnplcrncnt que lci prupla tcbwlccs rt.lirrit dcs itr-'israim du c 0 1 d u Congo yui li11 hsnkissarcnt sc q111 h,lbrulcnt ~ L I ~ ~ H P . ~ 1Ir5 S I Z A C C ~ SHT ir .&o &O PQ dYd. i"')

t r s rrmribin riierirs w.1 r c r l i i ccis Bnsrq*dt w~ Anachi nil

P;J Qmi nanqllr 11 hirhrmrhtri N I rcldlhm dc p p d suhltl &' irriri dillc wnh r h i h r b ~ t ~ n n nrll 1WI bl 115 p ~ ~ d c comt 51 r ~ n C m( pno,~.'~' libln &Jl 1.bnc dell lridir iiibum iuc I beiir n I ~u f io prrcnioshr qv I iaK C inaiino d i r i r $ r r io a zoo mrg& Glli onfin d Zonfo ai da h h r mi p r gu111r f7sgrPnr fk p a e t l s d i s rl F ~ i r n i r ) noriu i irfiei u csdIiic ~ r i i u i c sí nan pc, +&tr

L c I'\ q6 (3,) uLcrc i cio c notrru anrri i i i i quci ppritr r i t r l h c i applleoi

Wiinihq~v-c pcr iatlii di Icrrcrr picmcht dinrtp~wotr swri chwiau dr Pcr t*+,*~ An ireri

I t: F QIi. [,?h) Lii , io lu riiim dc G r i i . dc Rcxridc qur ~ r t a I .c>di C ~ d i r

rimar iortiiile: t ' lx.~! d i ~ c w do chn.itizmz+mo r t ~ i\ I hy da Tw3 E' srprido rrc - r mi Fd isj6

(8-1 L :.\ Rq fo lP~~i nriro c m siia Jimb$qw c p r o u riir par I b c 67rr p c r r n .a hirni ~tnhwcí su uurslirn rjlrc Ihc & ~ ' d c czm e n biimar illiu I I ~ M & w AA La& i)t rn.nrim Q W miwni i)ULi

Page 88: Questões Histórico-Coloniais vol. I

pcuplcs de 1 A ~ x r c d n d wrv3rir b p c ~ w rnf.,ri a ccs s z i c ~ s

(ZIILI~US) SLMI~ trts CLIrIetIx pBj I1 c<l A r, riiipqucr Jcs -i prcstrit quc 1 citlcfflon d e h p s ~

mi s t r i i b l r cc'ldeii i i i iertr i l ce d i.iri q i i ipqi io rt q u 11 <c rny pi i r ra i r I r1 1;i~ Ic plus i i icr id inn; i l ~ ~ n d i s q ~ i c LI#,?irntr -iit n a c ~ i i e l l a i i ~ r i i r -illusra~i i 1 1 1.1s r t l i c r . i l prrisqur: Loprs abol ie yric

ICS , ~SZKBS ~CYOIK~ I ~ ~ ~ I T L ~ C ~ C 111 ~ ~ C S ~ L I S df ln c s u t i r ' t r 1t.s

~ C L I X ~ - I Y C T d ~ l Z a l r c i p p r t r n c n t i -11 rc di Coner, jrjgrr aw lar ct 11, i1 ~ " u W pL)

i(i3r EC 4~3nd ((tiii.$ SCtznu p c ccCtr c i r 3 r ~ c t c <C ~ ~ ~ ~ s P I K

ct r l a t g t sati i d t r lit duqucl surgissrnt dcs iles dc dr f f r rcnm

qr \rvleuti v 3 1 ~ t t ~ ~r~u,ucllclj q u ~ l ~ ~ ~ r s unc5 fioumffrnl: t i r c ~ ifr j o i I i i l l c t i . ib i i~ r ics D i i i s ir.' ilcs rt rI,irh$ Irs r i r r s du €Iettvc

(%$:i Siii inc I upininn Fiicrole cr peyi &r hrt~~h riii .ilntrrsnn N t i k i oii C.IJ~~C Angtki ruiylnr d rjrici etl 1 l u i r I WiLnba h,T k li [a I innlluciict du Nvil uri i 1 f~A C S&,I ~t vdlr IJICIII LC ,%i u i ~n riiivant b r t p y ~ r h jw k , w \ !i &\c d ~ t qia Rnti;n Mnwrl C P R 1 ('1119 (1 3111ICr kll i l l t l l l i~t~311~ lrr 1 I* dICf ( fl>l;:b~t ) S 4 I 11 I

niiei &I iildiffnc~ qi l 1 3 t ~ [ t # t n p I r fi,$nnr i' l*ut riir-%[ ilubr If,, ( 0 8 , i,tj/e Jtrt, v, i r 8 c ~ ~ ~ 8 ~ m ~ 1 L ~ ~ L ~ T fw n npn ~' .?~r~~CPldl l l i~r~ # t m? d Lt8llC 1 9 1 9 raI7 lq7l m nt d d t 5 [*>ltkf~ TtR

n w r la5wdont dcpuu Lc coinjn ncTrnent du x i i h JIKIC a u ru]ct de5 d ~ r k i . b ~ * i t i i c pdrJccu cri r i a r 4 d nr xin Ma -- h a i r i a l d o d r rirs o&s

(1%) L n dcnaii~iiníuml q r i r li, recs angbivs cnpicnt der notre5 urnt f~

i!rCdc,. CL 11 c*? pdi Ide que kr notnr nc wrnt p u cxtrrmrmrnr pwcr .~r.w I 'f.yfi~c wr r.,.,.! 1 t . 1 1 p Nrlinmoinr Ç i o x n m d í Brnz.rr c h d de 1 I~QIiLion l r t i3gib.*, jit r n ~iarlrnc der c;irml pomitaucs du r%i l s i n k

Plii ieun iicirirr L y u y k r rnc irmblcnt r e s r r n b k i ' k i u c o ~ ~ a u nomr iks Ir~iylcr dss siiornncr cint' ílrnrr a h$ lc Lon, Rmran3 communi liir 1 11 %.irwfe dr GLPK dr Irzncc dsrir i a :Cancc du 17 riR 1627)

fi]rnd.inr ]i tie croii ~ e r qric li dcmminirion rtc ~ f x n d r ~ v r i c ~ ipplqirc par Bano* w i t cnmplckmrntr srbitrsirc c [ )r drui fw* obscn-r qut ccll 8Anriqiietor rR rtllc qu+ !+s I'*TL~LC ~GR(II~LOI. h CLI ~ p k j -ChlalWt! (11 yortoghrsi Pliiriglterr - ce qul nc izur ps* dmm quc it fur n C m ? d s o m t L k nom quilr u duoniitnr 3 e u mPm i

( 1 sbtllsnchiirr dcuoi p l l u h li Atipeh b: i411 AnnLiPna I quli hibirrna ed arnkdut lc n F dcl fisrw ZIi* Blk íabriw premdeitr a l l~nr~uo wrw, I h á r i a p p i r r i !Çn4 ri Ik di

L c p* 46

r 4 6

les P ~ t ~ p 1 t 5 >i Y X I X I L ~ T Y C ~ ~ I I ~ c t d L w b ~ i r ~ n c I Juturrte du rui ma

sni rdiir ,~iui.rr1iruts q u LI I ru r wait siIhPciyes

II Jir qrrr 1 uti rSicLificc dc c c r Arr~iiri.~ c i l h i i Iw rc rrntn hlcnic.nr etr.iiiqc rr pír qw iiicm) aLlc dc \ i i q c bekiil cr €c- rn r dan5 lcqt~cl 11s süii l dr riimiLLr dr 11 c11.1ir l i i i r r i a i ~ i r TI) u 44< r- 1 ~ t . i dit i 1 rt1~3tt rutdttil. du EL~TL dm 12 nlrr üi~idm tal= 3VEc [CT. ~ L I ~ ~ C S 11 r?,?iil'rr< J u tritc d i ~ h r avm Ir Ar: KIC cc VCTC d I~LII,~IT t v e ~ IC S L C V R I . ~ ~ I;ic d OU wrt I< flciive Ju Conp ddsnr I E pa\ 4 ni3lnrnL il'iiz~runrr i 1 c ~ t w p v e du ruvaurnr du Cnngo par IF ~ ' ~ L T C q111 til p , c , n e dc n o m h r c u

K 1 1 ~ 5 JOIIL qurlqucr unrí zpp- i r t ic i i i ie i i r rux: h n r i c o s q i ~ i p n <e flc~ibc ioiit Ir ioi l inlcrcc Tvrc lc tn~tple clu CanLci iEz)

I O ~ C . C F.111. LIII~- dc.sr.pnn Se :e5 s u v ~ p c s dr ~CUTF c ~ ~ i t l ~ l i l r r LI dc ~ C I I I ~ ~rtnc5 8~np!icrcr 115 vnt de 1 nroirt CL d ~ . h w abr indmci cc I r u t 1 . 1 1 1 ~ 9 ~ c c 1 cntrcrcment 41 i 8 e i s Jc c c l u i d u Ci,nEn

I1 tlt i ~ u t pa, croirc c c p c r i d i n t qur h p t s soit 1c ~ i r c

[901 hor q icr7i I i i c h-inibi>ima riiEíwi.2 ~ L l c d u r e ~i & L

d l p d c I lirgii I crr 4% pniiondo nrll arnpic7zi d t l qual1 rucginn 1w.l 3-1 riiagvwi A miriiir Ic.ririr ik l l r quali ndncchna i ü n i 30 mil1 r mr In quchi L . ~ , l r b i 1, iarwmtairi n l l ~ f~!~icrt r, w ~ I I ~ v > ~ ~ I I < 11 p - p ~ l ~ c% ..I ro l r io da11 tx i l rn 61 R anis zando L C iiieriiito- rn ndsn i r i da IUI

I c p 4 {OI} de11 q11 I [ A n z i q ~ i r i ~ p d i ~ r ~ c s ~ \ 'lofiu i& 7~ nn%*c f i=a~ , * k

rluc1 i icrtrl i lr i l~ lic lnsiriii bcfliilc ct' crudclt cfi U.i¶g r i o di rnsnprc cartu hirrii ii C x ~ ~ C F I I con h prcriri piii flrcri

i c r. $c, ( i j i ) I r l l q!~,l~ (Anziqiicr) p d iihi I hifi vrmrmmtc firana

q i i r ~wdrbilc F r Inwnrr bcstrilc 8 cniJ le Ar ren~airo di rn lnprc <=ri+? h t l ~ T l 3 & X 5W55L C M 11 p Y C l L i 1 pm n ~ t t

1 c ps 14

(ai) Qurihm F;XP dunquc inucmo I i i t R ,k11 h n i t n t c ranfini co'ppuli ci .4mbus & ~r Tranioiitinù con qucll kI I Afris. & cnl d r u m d c h Nubla ã pir I'Dricnre rol % d a \ q ~ ~ r a r d c d \ iiuair tt)iYie d E 1 7 i m c di Conp in luclla p i m i hc 51 chmami A n ~ i c ~ i u k ~ 1 i diuiik dai Rcgm di O n p TI fiu~w Zalrc iwI qttde qrinri ~ L r t 13~4s (5 mn e &ttrm] dd I ~ g r i i i~ p u J . w 2kUc qud pcrri'npria 1 d~lrnin n iam. trnil~mda c111 iruma pef qucl fiurnc ccmn li n ~ d r s i i ~ i p i I x i l l <!i C o n p

1 c r*< '4

Page 89: Questões Histórico-Coloniais vol. I

iiiiei q u i a i t yrIr dc cc p u p l c i r r q e drla iii cornnierice i i i r r i t du x ~ i sirLlt. DIIIYLC i?Bcbrco d j ~ i r q t i t 711 N 1 du C ~ I \ ~ U [ U C ~ i 5 N 3 L ddd~ 1 !LI<TrVLSt CKI CMIIIAi ' . ?L< Urif LUPUCC

nv i i l r l i rc Anzrrd h ~ b i t r c p i r de, rinirr íolx ir i lc i CIIX d u Carigo msr i r i ~ r u I i o p l l ~ ~ s et qu i se i i i- ircli iziri ic It. Irnnc dc dtssii is

c n ~ ~ i r r i l c s e!) S c i z i r i c unc uop grande ~ u c l ~ c c qiic A r voir d.iiir CLS

t i T ~ p [ ~ ~ ]C$ d t i ~ ~ t r r s de [ C T ~LIOCCS guí r l Ic rs qui I 1.1 I lau LCUT du I C ~ C l d t N OU i ien t : dcl>niichcr dii c u t ~ dii N i i r i

I i r q f l cuvc que Stanlcy ru i r cuc 1' L V ~ l l c dc SrhwcinFvrr l i

2tt;iqucrrnL Ia v~ l cu i c i i se e ~ p x i i t i o n ,~ii;lo ~ i i r icar i i r?

Qu IK w í l t tlk. I1 mire Rrr ica l i N T c n z a rk k1n lc} ? V u c 1 on coniparc Ic rccir tlr Lopcr r t i 1591 ivec c d i i l

de I b c i o i q r ~ r r x p l ~ ~ r ~ t c r r r du /.ilre cr i 1877

M a i r \oyrii is l c s \ l R r i i i ~ d i i NII ([c I c x ~ i l a r ~ t c u r p r t u 9315

r I1 i iuus r c ' k - dit-rl - a p r l c r dit h11 Icqiicl [ir narc

po in i dai13 1.1 p i15 rlu Bct C ~ i ~ n j (Prcstc Joao) ni d,~lb 1cs

ti ionrsqilcs d.r Ia Li i r tc 1x1 co i i ~ i> i c 1 ectic PW~OII~LT d3n~ dcux I ~ c s p t a c c ~ SIIT I? m c m c Iiqrie I un -i I E cc I mirre 3 I I') J

i~w d1s13mcRe 4ju mtltcs I {\a dc 1 ii~trc LAL A Ia h~uceuc w I 'mlonicr p l icc rrs 1 . 1 ~ 3 sc tmi tver i t Ic r r o r - i u i n r r dri Cciri:a

~t d Anpl.1 a 1 0 cr a 1 E I rr i ip i re du Mo i i o i i i u t ap i r t ie rovilimc dc 50f-ill.i ~ V C L u t ~ r dist.incc 1 u i i dc 1 i i icrr d c I 203

ni i l les Or cur cr lce pnrciori I[L t c r r l r n D H I ~ ~ I / & ~ C S I surc

Ii,j) i t trn adiancc 1 R tcris 1 r ri60 a p r t d rdrrlr Bc i d h d ra prolirnau n qir homom nnrica hp rri h07 fia ri ni hçliünr IM

+P.< nr*F rm C gun siro kstc r i ncpm como rir k Conpin ru,

i 17.d~ m ítst? a I m m r rm i r ~ i \ a mamua $t r r 4 e M n i í . Ir r wr rcrm guciri c rn manimnpio r q m d l v i cr b m c p morri na Frema

r. r a r dw nlbo , 1 guo bo m m c m i v comrm g#r!qvrr nurr- g hr dwmrrirr rm tal rir,mo qrir l f i rurrrjc q pod m m c r cita [ c r u I ie rnc r~d. n i l i r t o lro L r r i a ~ c I i a l i i i i K 12 ila Ribciri d m r c ai i i c l l ~ h r l p m i coula dc pmvcyte accc p i o l i h0 rwm 5 s b c m l

L mcrdld dr > . tu o r b i(<

L 2 Ln? & Ia BiIi1 ilc Llsboiiiw

grtc 1 on ne t r ouv r q u u n sciil lar r i t i l c sirr les I i rn i tc d An gnl i c t dii h.ior~atriotap i Ix CIUI 2 195 ni i l l cs de dinrnctrc er de la parrrc urcrtltntai, riírqatel iotinetr~ m~tce les hurnrnes

d f f i igofd f e l ctc i dprtre p r t t e de I Orterrt L C ~ ~ X dc Safullrr ri JA ;lIonnmoi ~ F J tel/cmcnr qrs on une ~ / F L A P G C ~ ~ I I Y ~ C a ~ o n

t,?ard I~CC F n> i r i i c ~ I i r i jn inrs rie iu r i t -tucunc mc i i t i o i l L[ a i icr tr

clc deRres ((11 c41 c t r tT in q i r t l y n h d ~ ~ c r ldcs m s t r p!dccs ddns . -

dnc situáiioa c o m p / t ~ ~ m e l i i dffftrtnrc dc e t ! ~ qic 9ndiqut

I'tolotn~ a q L i i CUIIIJ~C n0UT 1 z i o n ~ dit p1.1~ e les s~cns sur 19

mtmc Ligi>;iir de 1 0 r I E rirnrlrs igue ccisx quc lan tort

rnnrn:enan! sont ( i l , w s riw r r r ~ sdr unc / $pr predq*t Jruit rt 3 la d i r t ~ i l i c dc qoa iiii1Ie r4) 1 u i ~ d c I autrc

ICQLL~I~U~S iinr Innc c( 7\15 que l e Nil w r t cIii p rcn l ic r dc

ccs Iacs et w cdchr sons 19 tcrrc po l i r rrpirr i r t rc y lus l o i n

d ILI~FCE I ~ I C ~ I IC iiitt $ 1 ~ 1 5 D u r ~ r ~ , ~ ~ C I I ~ C q l i c cc q11 j1 \ .i dr i i l i~s i r i i i c m b l ~ h l r d ~ i j s <c L i i t L r s t q i i c Ic Nil i i c i< caclir I)J F ~ U F t c r r ~ niqir q~ir rrwirs. l r i r rles va [ l c rs hnrrthlc? rt

clc c r t r , ~ d i i j c 1 1 1 ~ 1 f c r ~ i ~ c i n ~ r c c ~ ~ i h l r ~ IIIX 11o~nthr5 un pcuc crotrc q u 11 s ~biirie d i115 Ic cin b~ la tccrc nr w yrenitm 1 3 ~ qnit Y C T I C ~ ~ ~ C ~ ~ C I I C I< Vi1 cc h c cff a I a deCrci ueis L

d n t d r c d l q ~ t rt rn ~ O ~ I T C de Ii,~ur es i i iur i ta4nrr donr I c i p l i i s

e r ~ r i d r a i c nurnmcnt dcr rdfbrer dii CUCL rle I Ur ie r i t t t de t n i

iirl I ~ P PC! et t l JrEcrit rt d 7utrcr n io i ic lg i l rq [ rcluel NiI cal i rr

p c n d i i l r qnn in i l lcs - .i11 '4 rt rntrr clmc UII q i i r i r ~ r i n d 1 1 ~

~ U I ies rnAtR Iies cppe/lL,ni mcr e1 qiii eB F lu r grznd q i i c Ir ytcrnicr c l r 11 3 d c l.irgciir 220 i i i i l l cs c t rsl wus 1.1 li ;rir bc 1 kq11zttur i

(q4) YO kilomccrci io i 1 t I h r i i c i i i A V ~ ~ K I I ~ Crrrcrilm ptioica illrrm ir; Nilirrn rnw

I I x I I I t Iirtrr 11 11 rn i 1 1 I m mqur hnkr cfticcir 1!i r1 c I r I ] ,r n l i r r 4 riíqlx rn in quiqulrn idii urrlc NiI r l i i r r ~ i i i ( T ) At ir díirnp r d i632 rll

Page 90: Questões Histórico-Coloniais vol. I

IIDJPS cc 131 d z p s ~ ~ dcs reorcr~ncmcnts crftains dannçq par i r s A n z t h o : ioisins du G n g o icsqliclr uafiqucnt na rt5 rcbionz 11 p. r iics ~ u ~ l t r q u l nwlgucnt i v cc dc ?andx b~nmri io qui %d\rht irnrc cr qui u S - I Y C ~ C de riambrcz

;E dorir Ira ~ o u c u ~ n r ~ sc uppmhenc dc crltcq'dcs Port i ig~~s Dou 1 oti cofl~tiir que I rniplrt h f k ? e ht dcnt pas ctre tnrt ckiigw iie La L311 dir secairid l ~ c le Nii ccbtirt v i n I iIc dc hfc- rw I unc d i~hn ic dc 7cw mil lc ri 3 cerre d i s ? ~ n r c i1 r-it d ZUUCI ~ ~ C L I Y ~ L r c l n i ~ p ~ l de ctux<r a? Ie Ctilacr dinsi

nominr Faccc qu il mit d u - l ~ c rlt cc nonr 5imr Jur Ics lirniw.3

de h.lelinrlc En arnvgnt a Mcroc Iç Ni\ IÇ prmgr rn ik i~ bc:im hcs c t ~rrihr~3sçc üri trr-tarri c1ci.r quc 1 on appellc ?drrnc G I@ dt.ojtc d ~ ~ ~ h t ! dt+ COIÇ dt I E C O ~ C wn flrnt~c nomnic

Aiia<pnt q*i sort du L c fltrccrti* (YFJ ! # ~ M L / ~ICNZJC I I S V C ~ J C

il cnrprrç dri ric.ti'.fic lvsq a 1 ilc rncntiannce i t dtns 1 iutm p;1rtrc J 1 C1 c ~ u i e t i t d ~ ~ C U V C ~ plrm I c ~ ~ i i c l ~ It 54

r a h ("1 r i

(a?? 1 Sdk nu le B d h Ttan Ia= Tsma ('17) Ii J lie dir~~irriamu <Ir1 i ~ r l c , r: puni: no w s i r f l @*>c dil

Acl r. n M d m r h11 ~ r v r r t i d c t b Irits nr rr*m ~ í i w TUICNO iialli dw Iaghi i .mil 1 ;ro I pari riaill~nrnfe i 1 I'ririrnk cmin la dirbrrza B lur r c +ÇV ,ri '*ivi Rxi,rhc i i ? l l i i l t r ~ i a dc l pcilo n i rhsn io i h c i1 pridcrm

i r ~ i a i I ii E L L E ~ !-I< hKhr iw ancn 11 RI fim d i Conp b d h n ~ o i o m v:rm P i i rn t k I 11 iltrn IiarW a Lruinrc 1 l i n ~ n o di h-[mmi7mritap, 6. d rb-nn 1 C*ir [ s i I r dr4an~i r .i irrrrc :. rrrríc di rnmi r r ~ e l r a 1Loi rri

vdc( tm h i r i i h r n 211 11 signo[ Cidoardr. non t ruu i r r i r? iiwi V n ligo ~ d r h ii gmi>Gr !i Jk cunliiii d Anguls ti db b i o i i o m o r a p chc l i ~ u c pcr dismcrro r?: iii,Ii.i .Ia1'a pine Ci i~ idcr i ta l t dcl qti.il lago dinnu rr i iurnid~oria hrinrniiji r 1 , 4 n p h R drl.1 Irrd partr i nv t r ro I3nciire quci dL Sofib & Ur i i i t -8 tu8tnChc di lu1 s t hí y r i ~ i , d CU~CZIL nulh mrotmnc f i lcndo d i l r r i L g h i undc >r cnnchlurlc wii rrcuirscnc i l r r i ii quclla altczza di @i

&i{ i. rrmi <h: $ 1 *.ri9 bur Iriati ,a,; p e ~ l i n rrir r1 ~ t l o riifrahl jl' qnrD;i rh r :r!f.:ra I'W~RIC? D C ' T , O L ~ C dgl tu1110 C &ICO cdl~iri Ii SUUI alpir i &c1 Jk,-ilrnr: 4 L c i i i n c C; Iui.O chc 110~1 í i i ~ ~ u Irl SLWD Sli.Lir1 da[[ 00 L

i i u ri$ I Lri iu~rJnd p r i i i ics ~ V S A h.1~. i L i d~ í la i i za d tarw ,4<w innpi, liir- . l i tu~1 i 111 QU~: 1ac11 1.1~11 [YI LIIIILLICIIC C ~ C da1 l~:~rnc& Iagn r i t r i . ! I U rc ~ u o i i h urr* I* r t f r S: p risorga 1 Plrri lkt nr&rnr rn;i I ' ' i ~ i ~ ~ i t [.',.]#i 1 kfct l l i iu Iic li piu i 'C iUt ~II:?OLII & 1 a0 fã i lo C

'i I %.iI, I i 5 1 8 ir i I s O L C ~ J ~ 111 C h e s w l ~ n d l i cgl i jIC ,;a[18?nl hnrnbr

r S i i

1211 dccriv r t i t ct cn ~ ~ p I 1 q u i l n c I t i ç ~ ~ a u ~ n de< cnux d i ~ Ntl p y r lcs L ~ m d e s pluiis dt5 conwrr cmtrales de 1 Airique 1 1 aloiicc

iiD ou i 1 m-siiltc que lc P ~ Y S ctant n r c i d t ~ i t e tonimr nous

1 ai.anl- dqa dir c t mulrrrt ,\r I ia~rrcs miintienes ct cor\ cqilcnt - rcmph de iorvrnr~ dc r disstdnx e$ de hcs t l w a c l s courr d enux vnnt sc reunir danq x 1115 de3 grandz deuvra

r n Iotit: les f\cuic.s \e> plus g~ands r t i i rnnndc c; dcs Lcs si

c d i c s qrrr c c:d tiicri>rrlic coniine an It. 8 oit danq Ir d c j ~ u i du G p de &>nnn Esprancr: c t dr tuus les mms t q d r n i e c bu (?rn~p dans ka,uels on vnit drs IJLS 11 p n d s qss dans h l a n p t de ccs ronttccs ,li sortj I I > ~ C I ~ I mrr.~ I3 i1:i on i ~ i t It

Nii dc son cure dans \a conccee citcc çounr avcc f u r c u t de scs payr vrrs le N c t çnm en Ekyptc rc Ir Lirc cr lt Nt

d ,li,<rri wiiza frmiri tandr dom nnr Iir irricana glhuirmin r i dira chc r ,'h .ncli'iit,m-,?. hll~ r c r n !.L pv&to p, mv hfin wu m ,r wit J h% d gi i 17d n i r tcnn *-h .4 A iitlrro Ji quasi ~wl ica t C U C ~ W J

dw,~ i i ru r j~o ds mnni t l t u ~ t i r r i m i li r n i ~ p o n dt qi ial i c R r u h í i Cllatr pcr 1.í~ 'L ' JC IL p ~ h dt i ~;ilr;ntn k &.ll 'qcrito Jdllvna prk A' dali aitr I l n t n iom I l qrnl Nrlo íii n i qw r n ~ ~ l ' iI dintto to I r a n in usa R ;?Ln 1.n vri drm Xrandiss~m~ rbr Ir racrani huww marr rnrw ra dc l prinio pr rd t i cxM ricnr ycr t r=r ieW sln mgin ri b*%W !A

C r r s &L' hqdin~,iiiib Ci 17itCto l a p sclrniJo ii hs x n h i n i ~ r i n a u o n c d s d i AnziIXi v i u

s TMRL. l i qual, r r i f i r mio i qucl lr parn t4 l r a i > i i 1ii qiirslo L P ~ CUCm

F.3, h hibiip&e~ m i1 ri i l i l yrliidi 8 sannti Griiure ..rsno niiimEW pio ~i m i ~ ~ Ir iiim hiwu ii qutUc pim di C d n ~ ii ctte 1 kmhw.11 k cax lrrrr I I,icrC3 8. r ILC ]i~rnpn. indo 1i riislulii d i quctlc gcnti um dl~ tb i k Pcrt &li h

L) ncirli i wnirrita t i I inipcrw &I pmtc t.i.rrin~ non drue i x ~ r e

11 ~#rlI7i.l[ I' I t qwli r i! li ma ~e ixcc cmi i i r l i i t i i ro p x ~ h c zct dd I çu d i ?rir1 norw p o h lorlir uiiiiin di h , l c l i d r & prucnuto i1 Wlu a ht*lrim ;i drri 1 i dut r im, d a b b r ~ c i i b v n terrrnii lici chc SI d irc Mcm iII d c l t r ~ mirlla lii I.: h,Icroc w r L<*pnir .crr.c r*l fa#me nem ALgm i n , d , Rrdcrm t i qii 1 fiauie i lcrsucrw I rnluriü &I Prcrr Giiinni nliii .!li k r t o 1 r r . l ~ e2 ihi pxr utc%i poruelih KOrrano atrn humr qii I L I b~ri?ir>i

I r kd i +?c Q :ek

Page 91: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Ali \'err:nianri à rrc b i w ~ tti)u<It pur lcs cxp1uta

tcur< p,irri::ias rc srin 11111isticc 3 c t ~ ' b icr i ptu drgnc d l i t i >a

Iirin~,:tc çc i q c ~ t i h [ c ciirnrnt 11 cii c f t l L!'') Prc iq i i c t n i i t cc c i i r i c i i x p z ~ g c I crr- t r i i l u i c p x tom

~urrrpmlow LI Eruck~r 1:") jc 1c u a d i ~ i i nc.arimorris ILL p.ir c r qur ai rcr i iarqi ic ~ ~ u r l ~ u c s I L ~ C T C F d i t l ~ r ~ c n c c ~ ~ ~ I I P 1 3 tar r l u c l ~ v í i dç 1 ~lluilrc cErlvajti l y o n r t ~ i s çt parcc q i i e e n c n l c mCnt c t ~ i . ~ q u i a r bciii[ rJpyarti' t Lptr nc I on t p i n i fz ir ~ \ C S l t c i i ~ i ~ r i 0~11~1~1.111) sous lei Y C U Z I'JJLIC t~ir-r t t ,E Ir c~(:~IT

FUI to ri^ ccrix ~ I ~ F T I ~ I J I onr I.U 12 cartd dt: I-uprs ~ r i l r i i i

dc in r~c i n d ~ ~ u t i b l - r n ~ n t Ics 11: nca g c n c r d c > ivcc i i r i t admt r.iLlc appru.<itildt.iori d r 13 c ~ r t o ~ ~ ~ p b ~ c ~:'ci ir l lc &r. 'I P,hjqiif: polir c e ~ I I L c o i i c l ~ t 7 sùrt l iyJruLn~l~hir c r n t r z l c ['O 1

\<rii=-'kci SiIl>@nsC ,~!II : \C \,L I e i i i~iid\n~<d rcnrc- " 1 1 I

w n t Ir T 3 n S x n v k i p l ~ i t o t q i i c Ir: l i rn i l>n cr q11t Ir ,sr~nI1 lw c ç l i ~ i A I dwt itr b~ n i l u ~ ~ a l t í ~ C:: L i UL.~lritc j1@3j

I??) C 'I niiirnr (h? rrrrndu pwíe rri'intuow r rmr t diit.3 ?i d'sl iirrim rh' :i cimnrcqiunt? fnmita dr usn{ rorrcnri P! di f~umicrili h. 4 I u ~ t ~ ~ L L F ~ I anno a tongi\,,n.Trru nt I ICC~I & fiumr rnagpim i< $11 Fwin n *r IVA: r n ~ ?.' r rtant~ p ~ u x q ~ > a t%,,m Fi, +)I m i r r ~ o monh r'r i n Irhhi I mlir rhr r rnrriuig[ii cem; si irti? ncl dircgna di r a p di Ru.,riarprrnra & rli riitti r l ~ c j b rcpni di Conpc, U dc circnnitirin io ru i dapnn,, i qhr Ai 51 i ~ r m a i . ~ phnrl,rz:r r.bc tictir I f r r p c h qriillr regiu~~i ri

rhiepi viii m ri r t c L c pr 81 ioy'i i í i lthri(nn~rn i&- - K t t 9 +6 [ i o c l ticcnii cnc dcr Ire. dc I 2inyw i c n t r I? crc -au r:i r s ~ k

-L*.on 18 E; (<,LI:, \.L rt~nir~i Illmo Rmo X1.m~ atirfii~io 1,AiqIiorr f k -1nI11io 4

ori n tin? co'i LI) cilil) ta[* 11 ~ISXSIID 1 A ~ H P h: I C.LFQ dl blluna hyc r l r i z i ?i ~ a g l i k~ P!ii.i crc com' I o~~'lt.7 5ikro I j d o ~ d o ron /a ~ v d r i r

aia ra r# r h ir S h) ma i mrd+ !n qii Fld rninsrr frrrms - ccc U & i 1 5 I Alw~l u n rr rc h l r n p ~ w ~ b mx=f, ICX

R 1 + < I i y j i. 11, CtmlmrL a:.rt~~r,l Jc &ngr a L 5 h 1 1 1 , t

I i i i i ) [ i 5 F prdnd I. riri wiir I ci[rLircur quc kr iiidlfcti pp Ilrnr 1 8 n 4 r< ri r3 c iirr i 4uv1 Iri'~*n tr LAV I!r>id,%

n r inr d í ~ rnqrchints rrntkl bl g (17 F~rnriq cthi Or wc b r ~ i l ~ r r ~ 14"s FCIW

r5 2

Cccrc Ii i ;pn~lic~c ri11 c c t c ~ r l i ypor tc inn mc scmblri p x d ~ i ~ i111 i i r ir ir;r i i irci iabli d c ~ i i ~ t I2 c 3 r n dc L,O~CC

trji cc ric r cpu i i t n t puirit i:i.i:-. plutcit cnnFunirnc 1 i d r c quc

IC I:K i > i r r ~ d t ~ i ~ ~ i1 5 r tu r AUX 1 1 I lt 5 C I ~ Ir Br rn l i~ ('B.tng r o i d o ) Fcut iDc I ,~~+jitc!ririrr c<t l c ?ifucro Ic h / t c m bd ou

I, ni,io!v

c-uiritiic twrrr. tnllt LIC i i e I ~ L I T ~ ~ I I L C tr3s t r x t ~ i c l l c r n c n t uii I

C C ~ ~CW~L I I L ~ V L III<XJC~IT!I&. I ~[IC~ILI~~O[~ dc 111pis 111 i i t l ~ ~ r i 1 1

P 3 i F 1111 \ , l ~ n t ~ ) - i i i ~ ~ ~ I I C < c l ~ ~ i L-L p l ~ i ~ : ~ u r sa c>itr: enfrc 1 ~ 1 ri< rx p r ~ n d s I'rcs ir l I r.iii.;crr.; iri

* ptr, bw Prcrç LILI L U ~ L dc. li III~I c r t ç n l p r c u t r51 ri1 p a i x

t i e ~ lcs rui.; d e P~rliln ',J~iir.rir t t ?dorr.hr,rn cc cc.Ii i +:niirc IIE Foii c ~ i i i l ~ n c i C i r l u i t t i i i < t i r c r roi1 trsfic i i l r r ii O')

L 1 le l fu , wt d z>c 0 4 1 ~ 1 ~ ~ ~ ) ? h i l ¶ < 1, VOL<J~> fukr7tkt \'y#m%d f l a ~ ' ~ i 6 i r i ) t r ~ o ! dc i criwiiil,lcr

L I iiiicr 12 I I r r . 5 if11 ! rlc .Itlirr~lrc qiic L iccnnj h L L I [ # I* L > 0 AL < I 1 1 2 l C C > t(18l~ C! C ~ A C . ~ C ~ C I ~ [ L I J 8 I ILL . ':~d<ld

1 I L \ I i [I I r. q i ~ 1, T n,,iirbiLa tnm I I r r I I P1i1 r 1 I ~ . ' w p . . r n

I( I I I I

t i i UIIL-ILt Lof*2

1,1 r I r I Ir .v, , * v:.,,+ c,n,.,c,. m1 r I I I I 2 I L - I I I t 1 f r~ 11ut Ic

I? 8 li I t n ,Y -. PL i. < I I:IU ' 'r U ,L\, ;.L i 7 iIi 1 7 ri" L[ I J I I 11.7 cn r m i r r i r t r r iir i 11 ii c

liam :lc *fnr,irm !i ci-i 3 r r i nnii xli:rii~is 4 5 x 7 bnpc11 F< I C O? m C ri t

iovagcirrr ~ r n i ~ i e r n ~ ~ ~ r a i i i ~ gr3n3 pa)r qui tvuc'ric cri di?: xnr. i c. .rim relcs cc ípr:nrii w l r j d ~ i i' i f i 'nuk~ r1 ~ I I C IEI mrrchands r l ont mie rcuc tenil c;.rIni

i', .... L r: - I C

11 ji C)liic I I r r : i 1 8 1 ,#:rir i b i l i i ~ \ l t l i i i l t a U n m Ia) IIIII t IIA < ~ l l a x III>I~W.I I p i ~ l e I \!nilcnmigi i c m lC18:8:~dfntr I 'L \ \ I, *.,,Y, ,\ L\ i !.*,L I L lb cul q i , o IL 'dnj I>, I,? 2.: <o1

J b j .

Page 92: Questões Histórico-Coloniais vol. I

51 1 an idmct ~ U C < C Macrre'liugt du xvr sicclr ce

~CC~ICIIIC~L: L U ~ y n m u c z ~ d~ nn t re t r m p 5 3 $KC sl i r I a catte

dc Loprs nc cnntraric pa r n t i r t c m t t i t 12 ~ i t u - i t i o n q u i lu1 cEc

a w g n c c dc nnr jnurs c t nuus nc pourroi is ec lb l i t quc ct t tç

5ituat inn nu p lu to t ia cot i t tçc de 1 Ungamwczr d aujuurd huiui mt cmPcrncn i Ic mrinc LI e l lc e t l i r LIII renips de I opcs o i i

qu i 1 1c crrivaic - 1,i coiifrontntion de ccs c ~ l r 111s ~ Y C C I( s re vclai~uri, des vui i q c u r r niorlcrrics a ce siyct s i r nb l cn t r o p p ser a cettc: eictr~ardtnnir i & h i l ~ t c dc limitcr. ct d cmnduc

gan)i~k= qric lcs rmrchants oribes ont des lonqcimps ( c t non dc sant .€cm~áI (Iw) e x ~ i o i c e comrne Li Rnskcrc mcmc

I , * 7 I

observe Qusrir; aux r ichcsxs mctal lurgiqucr L p c s l c í i nd iquc

partor i r e t Ics vnv lgcu rs modcrncs drnoncenc cgi t lcnicnr du ;otc du R c m h

CC qut ] C crmí d accord wer: Major ('9 c eSt que lc lac

dc 1 ope?: c m ~ 4 p d n n t 3u U K ~ Y , uc (lac ViAacia) wn

Cakc~ (Kolart) placc r i i i 1 rquatcur Lc Ilracins (Barcrhr de R a m ct d autrcs) compond cviderncnr au Bahr TJUM 011

D a m t i i ~ L mae l ic 3il N O du Coi i ie cr prcs duq i i r 1 on lir Ir i i a i n Ahamr F i r t co r r cçpnd rc a l i h í r i va tan d o u sort I c AAtad c t IC 5'arfiboc c< t trm ptnbahlcmcnt Ic S a b ~ t m a l grc u n e cc r t i i nc confuaivri d' c11 rncnts li vJrogdphiques

c o r n n c le T s r m r r de Bartas CR ra i is duuce le Tdcdzzr OII 1 A brim ddrs arabes

l i I r i n I u(aiiomMapn AI fiurnc &a50 M pcr L'O rilkntr rol no h'do I Iis 1 t l i LY L Scttcntrioiu ha per cermLru I lrnpcnu dcl Prrtc

(11 r i i i r Vctin 1 marc Ra n pacc qucao Inipciarorc mli Ir -e m~lcttr di C hrbs I \i. iih1 8 LI Muiuliaza pcr cigionc de1 trafico d prr r,rlmrnFe d romcr

li I iii rc

1 17 -6 (102 1 il Rc wkfn ( u5i P F B L C ~ 1 $h R C #da k x ((Juin 1867)

I I i r p t l ~cc l quí l c l i c 711 v O poiirrarr ctte i i ~ i c ink

dcrtc i i id ica t inn du M~vrrrrr (Ia= X lhc r t ) çci i i t e l l t mp ru

d a c i c ~ ~ c ?

I 1 çrimblc rnrtnr que dc ccr t i incs i n d i c ~ t i n n r l ~ a l r s dls

srminçs tiar Lop rs pxinr ics V y 3 n s x a icn t ]c bi i t m-il icicux

d enuamncc L e y r ~ t a cerre s u p y s t i i o i i a I ~ i í ~ o ~ i t r r d iumi

trnpre5510iis nles d indic i r io i is d iw r r cs qui r i í i a r i t r l t r v i d r r n

rncnt d i i l i c caiin.irssancc iriconiptcw ou erroiier clir m i r ra e t

dcs rappo ra dcs h r ~ s ct dcs soiirct r dti NII C St aitisi p a r c x e ~ n p l ç qu uri puitit noír i tne J ~ n r l ouvr jgc d c Lnpcr jMd cbda situri ILI h 13 de wii L'ofucs i iuur f ~ i t yi nxr au M r i ~ a h a dan cerre dr r tç t ion o u ;i Jfdhdika au 5 tlc 1 Ukrrat iur lu carcu ni idcr i i r s - que I< C")S d ~ u i d s de Lopcr rapjxIe

I UHS, (Umb,) aclut l - u SOJA (Sourl) I OYSOYVI (Um v i j sa Bdzn ericrc les de i ix IJL~ Ir ilf &?r l i Strc n i o i i r p e

PU c dc 5nn 1 3 ~ dii N C ) [C mont Jgif ali S du i h f ~ o u t ~ i i

son nlbtdmx r-cnt a cote d u ptrmirr Ics Onraambr {U t u i i i b ~ }

rfc ce lac i i i i . ~ i i c o i i l e ALrsJ (Vd B h n ~ ) qii c i i sorr cir

[I clsir qiie touc cccl cA cxclcmcrncnc hirardc - ar b i t r i i r c m c m c q u c ccla nc cnndhtuc par un arqumcnt ni f o ru f i c Y ~ c n t i f i ~ ~ ~ t i ~ c n t C C I U I q u i ~es>o r t dr Ia sltuaeiuti mia r i i -~ de5 1 ~ L S d i L n p c ~ V a i \ cc qui i ~ i c s r r i i t l c i i i co r i r r r t i b l c

c c4 qiir 1 nn nc d a i t pninr d c d i isncr c r t t c Si tuJt ion Jcr lacs ct qi ic 11 c ~ r t c d i l c c I ~ L ; i r ~ C X ~ J ~ O T L ~ C U ~ p r t l i ~ i ! > e f i it,eIlr-

rncnt Iort t r m d q u a H r ron'inii i\ c& nkvmrc ~ ~ i d e t i c qUC

q i i o i q ~ i c ivcc mains d c prLc i r ion e1 de c l ~ r t c 1 1ltclrogr;iphic (lu N i 1 dc LoPc5 IC r r ncon t r c i u r clc;, carrc, c i r h n s d, s in

f o r i i i ~ t i u i i r po t t i i q~ i5ek t r o i l l tCn[ljreç YI 1 n11 rcmarqiier?

1 ins lRr i icc dc ccs i i ~ fn rma t r c i n r c t d c cc Larrer 3 dcsrgncr u n e yr.indc r q n n Iacuítc au r c i ~ z t i d r i r z i i ~ l c o i ~ t i n c n t c t a plxcc L_< aLrrot-s ilu Nil diii; Il~elqiies zydncrs r rlt .i dire d ins quclqtic< i h cs gr-iiids co inmc d e i riicrsi, ( d / Frcj riz+iiqn) o u d a n ~ i ~ u ~ l ~ i i c c I i c r c j u ~ l í s ~ j i c l l ~ r ~ ~ c ~ n o i i i i i c n r dcr mrrr (Barro5 I opr ctc 1552 i j~ i }

1 7 )

Page 93: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 94: Questões Histórico-Coloniais vol. I

LTnc ohwn..iriori rmrie d sllzr plus lu in Gl~ii qui i i s ~ r t

id t ) i pr~p3r3rii [C pbS533 LI< Aun1171 c t Ir iL r r3 i t pl;izer n unc i i ~ i & t i i a t dc liciics p l ~ l u i i i y l i e j r i r i i i z .dt fiieire ~ 1 . t ca

tdl- ~ i t r íitrr par i>rccli~ib t t J .iuíiç: [wiirrsit jmrur-ctn suy p i s i t q ~ i i1 ir rappr t i : i i rlc dc Jy<iic ( ! i s x i ~ i i ~ j cn Fgypíc J-I'IIJ ~ u r n r n r 11 IIC POlirdLl ISLlürrr ~ C X I Z ~ C I ~ I L i i c Trinl riu L3;iiriLri d mr, la riroiitxz r i r cc ~ i r r r i i al i dr D.<>i~~idd ccomrni: 11 1 L L ~ I L OLL r r i t r r n i i r i o i ~ sorc lc l r l H l r i i i1 ii ;. i pa; dc do i l t r q ~ i c I rfi a cc iy qri LI i31t -J[i~-:íiii iLr.ct certarir

~ ~ ~ T ~ ~ X I ~ I I I I ~ ~ I ~ I Jr d ~ n i c ~ 1 5 i ~ n í ~t r l ~ i r qnii ri4 :/d J~tnc. r31 13

T X ~ T ; 011 \ m a qiii iivnnr 5011 r lu i i i 3 cc i z r

r\., int ,:an.iiiw L F r i rc d Ji i trcl la i ~ t ~ t i c c qiir li p r e i i ~ i r sa Sourcc c+.iiiq dc i ix I-ILS I L r I i trc5 drr 'i dc I1 E q i i ~ rcl i i rr 1 ~ u t r c suus / Lqwdlesr rirtnir er d iutrc patt a)..anc

l i i~ f r r r r i i ; i~ iu t i i i r r i s p n d lnt 111 h il tilr~i I trr i i t r de 1~ clrno-

rriinatioii i d t i ~ . t t ~ r r 311 3raod flcuvc i a port i .i si ippser ou i rr~un<tinl.ct xcte iuiiirri cxLra> i g ~ r t t c dc can cnrlrr cn I r t p p 5, i i i i p u r a inu d i rc ;i In tlltriri: d t Ll3pcr poul- lcqucl i1 nianiicfi-re cornmt nwí 3vnns v!\ <L t mauiaisc volnntc

tlFt d;rris c~ ruy,durilc (dc D lrn hin) J L ~ 11 .- 1 d t NII j ~ i t HII ~oi,i& i Ç ~ e c . t ~ n t t8crs le T P pcnd~nc nn p j p t de 5a I L ~ o u ~ ~ a ~ c u prcr prjrs 1 1 t;iir Jeux nouv t rux rnurr 1 un vcrs

Ic PJ L c t 1 ~u tcc \< r i [C N ~ I I S ~ ~ U .I c c clu r l rc jrttc dar is

\a mci h'lrxlirirr.rixe par q t hc15 rr.c Ci'"" i,

rio 4 3 . ~ 0 termr h hardi: de r3sErcs Iiirior iharn~rl.>r Cafsrcr hatharo\ nau,, rutnid A ik i rx , a <-a bar r i i t?~. *.rLur;ticr 1:iqui va) ca itlidn tile tw n N*~deile aic u rrgirrid idn g e f i de&d?rd L Gqha Joiirlc v u c nnnurnmiu pr r i Lesk & Nrit,lrsk ,333a dfi pn af@q bynca do P m i k t c chígrr n dha Xl, riic i? &lu wrrir +ri 'Imdail+ irt s &..w 2 ,%,i,, rciio;idu d r Chnsbrii Aticla F iirrir Rcyoo 1- h~ t~iw~ulln SL Lr*n ;..\i i c. S-?.<~!crk p r c+? c;i di iiinunra I c p u pua ma15 ou i-icti 8 & &lli fs outra+ d u x VO~CLI 11ii ler Nard~Itc M om~tr~ prra 4

\ *LI ! :C m t t ~ no nidr N~itr. Rqna h z o V'ro hua qatr& L g u a qiw crm rciats irgna~ dc

r,irnl~n~lo & vinte ck I s r p ~r n c t l i [ia mui.cai ilhas grmdci. R. fcrtrlissiniu h i b a i q ~ a u te* r f a m u Lhi .Wnt uidt ILX G~JUCIIII$ ck R C ~ ~ L C I ~ I

(rry) Vid Ia nctc pitccdiiitc

Lnti>.r q i~ r i i quc pnss~.d.iii~ uii cqvrit si i l t~v: h c.mir p r i r i i r ~ gioqrrlilir r t nc ~ c i n l ~ ! r s LxicLuiiir du 'Uif qiic p r [[i cid i rir

h i r ~ l \ t ~ n i i \ o t ~ c r i i ~ o r IIIIV 11it t~ confrrii~-iri J-iii: ron rccrr C ~ccllc r l r i l rcprcrcntc ) c i1r:rii ~IL f l d r z ~ n ~ ilu ]ti,- non yii

l t i JLL ?-i[ ~ ~ I C I I 1tlt13 joct n ~ i i t i i c s l t t ~ i ~ n t i i ~ ~ ~ s p n c du 1.16

11~y:.aiii r-ri r111 dii I li. dr 1-1 Diri ihcn au lac dir srrtao aiiitml 12; VI.L~L J 52 % 5111'. 1 . 1 ~ ICÇ r c [ ~ i ~ i ~ i i i t i ~ r n t : 1c3 p [ u ~ ccr

P L J ~ F r l l i i . I rti LIIC .i d i t 11. [ L I I F F L O ~ ~ ~ I ~ I M vU\sCIIr N L ~ L ~ KUIÇ n icn t tcrrr i ~ t r t u u r r i i rrci lwl iJ .i rcii\c- <\e cr qi ic noiis *ippr ]u[i'i ]C .h't.nl/)d tlt h p r iii-iii rnciirc 1 ~ r id r ia t i on q t i ~ L L li^ dar^^ I r p ~ j ~ i i ~ D{,JIPS caincrJe pjL.it vcrncnc air& d e \!L I a c-are, < e p . d u t t c par: ['igafctta

í .cr Cal i tcr K r i1 p i l r I IT I 111rc11i~nt I ~ I X (i i l f ~ t t ~ OU

K(r]jsrf.r ic l i ic lr fcinr riatutc'llcrncnr natrc d, r. i&~.> :c,t dcs rr in i d c ~ itti ins c l i~crscí 11[111 r ~ r t tnl ivcnt 1115 LCI l r i i r plx~ La s i~rr iti~-in qi i i Irr i r r ~ t a .siql.ier pai I c i f;c~~gral;hcí d i ~ x1.1

<icrlc r i \~i iFic i clle s i rnp lc i i i cn~ uni crrcur iqissiçrc ri que 1 011 ~ U T ~ I I ~ a J ~ R C ~ o t n p r c n i l l ~ eii p r r u n c c d aiitre5 indics

tinns riit qiii i i r r r n r r i i r 5i r ~ ~ n c ~ l i r s .iver cllc=? Ori biiin > agit-

11 ri c l l c r i~c i i t r1 uric iic i r s i i r>tnbrc~tsc~ p r i ~ y l ~ c i c s dcpl icw, cr

rjl)p ~ * K T r i r li 5 C X U I ~ ~ T ~ I ~ I ; ~ I K ~ t r rnFt tyS SMl 1m1~1 11rijl d ~ r ~ qtri ont Iw i l l c i - t r s~ I incir ict lr dr I &\Eriquci

(-'r qir 11 y .I dc ccri,iiri c cft q k r dela 311 ccriips tlc Bir mcickej 1 ~ 5 Kaf*lics * rrv,iwicr-t dr.rcm~i11.r rl.inr bcniu-uiip J c EOfktr~C5 LMI p LC~UUÍ dit 11 11s ~ t a i c n t C C ~ J ~ C Z C O B I I I ~ ~ des c r r i i lpyrT

1 t r r tn inc icr mon court r q p p r t p u r cc q u i roiiclic aux ~í i i i i ts r r i lns t t 3 ~ ) : ~ ~ ~ ' I T ~ I I C T ~ ' I ~ ~ I ~ Z I S C S coarern9nt I hydm gtriphic ~ k i c . i i r i r riu WI srcck

V I ~ L I ~ Jri'rz m o i r rcm~rque quc me sws brnc dre5 .Kr unc sorte de I i s k dc5 inl[~catiN>ni Ic' plus ~a1113ntcs ( t IW

Page 95: Questões Histórico-Coloniais vol. I

plu, duturiwrh S i t i s I:% ,:hpt~?qrrt ilis cirrcs c.r ,iiix rlor2ri r1i.5 de3 <ruqth$ic> ec~~ i~7er s JC CI. ZICCIC CT v.in< nicnie crr11 dit: íhcrlr juL,cilleiit ;i\~+Ii.l.i d-:s cnnriljcririons r'uplir,itir'rs ies plus r l r i n c r i ~ ~ i t c i

bi.iii r11 prriiiisr l i ru i~ r ~ r t c ~ ~ . ~ ~ l i i c .~frií.lrric rlcr 1 ora - <raphci c c r i i i y rs d ~ i xtr s i ~ r l c t rprdurt yltn nu mornr hicn ie iriees dr 12 p:ngrip/i~r cl l~siqi ic vnttricur.. r i u sc frrrmr n i r \c$ ri.id~ririnris pnrriiq.iiw% mal inirrpT~ttcs r Iu~lc lu~ i ~ i s rhiiiicnT '~!'~cTL- cc qcocr ik111~nt \UPL.~-W)LI:~CP i ~ i x p r ~ t ~ l l t t t ~ A qircn íewirait quc ~ r ' mc raprotrr 4 RJ[IILISIL~ .i Ií.intri~~ç I &iiirria Fribiu a h,iiIrrc~rcr i i l i r i l i ru qirsrs LI"> i x t c i i icf i i r ilc kirriti Honíi~ui h~rz eii ~ b j r d -ipri Iri C T . I V P ~ dc ;e: ~ C ~ I ~ I P I E cr inbs ;ci;;pr'ayiic~ rhr (r i rir:clr c.st !i e v i d t i ~ ~

mcjit intcriçilrt eil infrfln-,at:nnr c n ptrci310n ct EU rcrltc ~pyrrixini~irivc i nos rnf[~rni~tions rtr 4 iius c,rrtes 112 ce niemc <,KIc ? (lyJ . .

E t pua5 i c q u e rruus drsirez avlnt riiiic cc cc ijur ~c sPous

cifre r.out*Iiit Je I:i plume c t~ jiw n ~ i ~ b . c q n e r d c dr' r!irinr!cr. a€ric~liirlropri~i111qum Jci I ~ E L C T I S pqaPkes et ex ylt>i3tc;irc porhigJI!

Dc cc c,ui cit dit plur h:ilit i1 iiic sernbit y i c Lc5 idccí 4 ~ ~ ~ c . r . ~ l r s t J t Is ~ c t j q ~ ~ l i i t prriigaise l u xvi+ 5irt . l~ iur i raa

n18tli ri: prii.sent R contcnir din. cc romrn3iti

r " LSriginc lecü$tc ,tt ccmtnlc dc p ~ r i r h I l i t t~cs de 1 Afri quc Ir Sfrrt 1c Zambrzc ct ir A'!! - iiiciiritr d c ccttc oti g n c p3r IJ s tn ip I~ ~ ~ p p ~ ' ; \ t v ~ ~ : $r 13 i i ; l~?i~n ri= E C ~ fieuves 011

Jes Iair J nu 11s MlTCnr par .iiiic rriirrc c c r t t t a l ~ ~ i i r i l anr d,inr

l~ dircct~on N S c:rininic \ c L.,ia!~bz drs c:irccr ni~irlcr ncq

a O (arr.~rCl~nn dr Ia p?C,vaph~~ priiicnieriw - ;iffiimn

(riri:\ LJ rjc , t ire Liiriimir;*n de 11 i a w t r ?t C . + L ~ ? * ~ ~ I C dc L!,->" Jit il ral,l>otr du 20 avnl i676 guc It +C da h.t rchanil (Pr'rc Cd; ikm) iyllwmir rir ryttctn* c i t ~ r , g ~ pliqiic f l~mand Efi ~í ~ ~ L I I es? b4h pwwt [ui iii ra i i in un ;;Q?ttie L nqrsphrqur kfioiinb?

Page 96: Questões Histórico-Coloniais vol. I

t ron dc dcux grarids lacs au centre d~ns une situanon rc la t ivc N 5 n u t r c d autrc5 Iacs au N E pres dt I r q u a t c u r ou sous 1 r q u z t e u r wurci s dcs b r a n ~ h e s supetieures d ~ i N i 1 - c t dcs 2 u t m c m o t e a l i N au S a: a 1 O q u ~ explrqutnr Ia forma r ~ o t i du higm bu Kassai ou dli Qu rngo

3 Pta longcmenr ver5 l equateur e i vers 5 du Zarc - sa p r e n i i r r r source dans un lac iuha l ou son idena te avec Ia nvit re c t ~ i t r a l r 5 N (L~riLbd)

4 + Dear r r i l na t ron appmx imat i ve du bzsm dli N L ~ - 5uppre~slon bu N11 de5 N r p s ou di sa l i a i m n avcc Ic NI! %Y PLc

je rruls qu i1 y a plus d ~nsuf f isancc quc d a c e 5 dans ces cnnclusioris surcour 51 1 o n angt qu 11 n c& pas trcs facilc en

voyant par exeniple 1a can t de L ~ e s de r t s ~ r k a u dcsrr de s K n c t <ice lac n i c r ~ d i n n a l sou5 I 2 S efi k Bembrr (Ban geweolo) c e l u i c i plxr +u au N esI l e Tangsnyika le Cu- 1.w~ cfi i LTkcrtie (Aemt I U t6t ymLaLlernent Ia p a r ~ c u k ~ L ~ I ~ R ,ti\ C d c c n n w c ) 1 A thdrnl cSt 1 A bidd uu NLI BIanc cuiirninc Barcena t A l c nuhr T j ~ n u c t I A bsgnr 1 A baw ou l e h'il Hltu c t Tmwy uu c r N i 1 qui coule d c [ un a 1 autre ~ C F de i l x I w s dil ceririe efi l e L w p ~ h uu Ic LzmLbd qurl 1 ec- \ LngAnnc prcnarr I L ~ ~ F I po i l r [e cours superLeLrr du g-t~tid f leuvc

ytlrn IL l a r riirnondu prc5 dc I~snzurna e f i l e T c b d €.[C .?[L

C e c i pcrit 11 nrjrrc cn qur lque chost 3 1.1 glorre des p n d s exylut~kc:uts

kn d l l c~ l t l e tlidnirrr PJ $UF qui 1c F O U Y ~ ~ I ~ de nem MUEA!IJ~~~ 1 1 ~ yet ir ri i irre J l z q l u ~ r c d c Cmk p u pius q u e Ics ICILCT du pnrtitq31~ Pedro N m t s rie peuvet i t efE;icer les wn LelitianF d c 2 c w i n n par p l u s q u e ii ln rnacl i ine i*oIai iwi i dc norre L H J ~ A O 11 im~ i i~dr i t 11 v a l c ~ i r de I aern8at dcs Mcint

p l h e r elL

Page 97: Questões Histórico-Coloniais vol. I

dmit dc mcprrscr cr d ~ m o i i i d n r cclui la ('I') surcaiir quan r 11 nc it rnnnsit par

LI 5 x i c r e dc C e o p p h i e dc Lyon en j l i ~ n t connaicre lt VICUX g loh~ des d o m i r i i c ~ i n s fal i tour a Ia foi5 iin -i[lc dc buhnc SLrncç et un n f i c dç bonnc ~i i f i ict

DniRnez rtcpvuir n ~ o n s i ~ l ~ í pour 1 0 ~ s ct p o r vos col l e p c s I c l i c i o t ~ o r i ~ c t Ir trmoignng sincerc de norrc loyalr roril r3tcr111te

VIAGENS, EXPLORA- ÇÕES E CONQUISTAS DOS PORTUGUESES COLECÇAO DE DOCUMENTOS

( r i r ) Ilri iJV3111 tiC1 dlfiinquc M A J Wautcn vicnr dc &i# u R U ~ I r de Soo i brlgi d Giugrdphr

l ' l u ~ iirs CC~IV iní p r t 8 1s 0111 ~ h ~ r c h J h ~ w n d i ~ r III p f d r drr w.i i>ipi irs nariaiuux Irs desiuvrnr~ dii niirrionnaire angl is (Lr i n ~ d m r j rhns I< h í r i i i du 4,asa c i du I birr Zcr ttrrndicsrioic irri pammiqiirs i .vurcmiit nc p rd ihun t p r ruoir m d i b c cmlsidrrab\cm.il~ Iop~nuiri dcr gCoFrqh r c t dcs hilhoncnl I i i r Ia qwR ion h

I c r ici idic uw~s oii[ K i) $ 4 xukmcn r trrl parf iot iqirs nisir tres , U S I C ~ t t r n viet inl igurs t o p u i a i

N rcrrvaui i x m t c h w h a ~irmmin~ Ic5 decwwmr ct Ics 7 , k t dcs rxplm rrirrs aftic i n i iIr mt chccihc í rct bl ir I a v i r i t r e t Ia lufialc U L pml t de [ =une cr r c dc r luumcnt$ i rmura l i l i Ir oisir S il p r d c i vognphc r t &i hibiuricn. qu i dtdargrunr Ia vcntc q ~ ~ ~ n r l cllt pf<[C par I i o u dri rnotisiiir tnnr r i p u r CCI 1tn ams qnii lunt une pngrapl l ic p r u r l l c et une hif ioirr vmcuic

t 62

Page 98: Questões Histórico-Coloniais vol. I

1574-1620 DA MINA AO CABO NE- GRO, SEGUNDO GARCIA Mt kDES CASTELO GK-ANCG

Page 99: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Garcia Mendes CaStelo Branco foi um dos fidalgos aven- tureiros que acompanhara Paulo Dias de Novais, o célebre conqui&ador de Angola, na sua segunda e numerosa expcdi- ção de 1574-1575.

Oito sáo geralmente citados Luiz Serráo, Atónio Fer- reira Pereira, Pedro da Fonseca, parente de Novais, António Lopes Peixoto, seu sobrinho, Garcia Mendes Castelo Branco, Manuel Joáo, Joáo CaStanho Velez e Jácame da Cunha

As campanhas 3spért1mas da Africa AuRraI não tiveram, como as da fndia, os explendores da glorificaçáo hiStónca.

O nome de Garcia Mendes, como o de B~ltasai Rebelo, como o de tantos outros, perdeu-se na ingrata obscundade dos atquivos

Aí encontraremos, dvez, um dla o regifio dos seus ser- viços.

Por agora, casualmente encontrados, temos só os docu- mentos seguintes, que, desenhando com sofrível niudez um espírito sagaz e organizador e um caráEter ambrcioso e insi- nuante, sáo por todos os úrulos extremamente curiosos,

Ek fa explorador, capitáo, juiz, e muito provàveImente n-iercador.

Fêz a guerra em cerra, e andou no mar explorando a c o h e os resgates.

Frn 1620 achava-se em Madrid advogando o seu original

Page 100: Questões Histórico-Coloniais vol. I

do aforanienta dos sobas, por ais do qual parece adi- vinh~r-se a cobiçosa dos jesuíta$ do rempo, se é que Gama Mcndes náo procurava apenns capta a boa vontade d d

podexosn Companhia que êle sabia quanto valia e represen- tava, então, na admrn~straçáo ultramarina.

São do hrqurvo da 4]ucia todos e&es dmunientos.

R E L ~ Ç ~ O Cm( O CJNGO-p.4i5ES Dü INiEüIOR ONDE VAQ OS PORlTClESf5 - V.ISSALAG.E%l W COh'GO- FORTAIEZA L? JTNDh - MINhS DE PEblBA -PADRES

Relação que faz capitán Garcia Mcndes Ca~telo Branco, do Rino do Congo

Haverá cem anos, pouco i n a ~ s oii menos, qiie um rei de Congo, que enGo reinava, se fêz nosso amigo e pediu cris taitdadc --

(i) As daus qizc fiaamor a Cfie t aos dnnimcntos 3 O, 4.0 C 5 0 $%o um plrsmcntc htpori.ucar EBa de r603 foi-nos rugenda pclo pnmcim e h d o que fizemns do dnciimenro, smcí dc quc pud6rsemor <onfronrá-lu com os quc sr Ihc w y c m Cssc confrooto, porim, uoirxe-nos a riirpata rasoavelmcnte fun dada, ramhéin, de qiic miiito dcpoir, dczdito <ni vinte anos talvez, fòra cscriro Aprr.reiiranilo, pureiii, sr rzrlcs dc uma c de oiitra hipíccx. pareceu-nos triclhni não alterar a ordim em que unham sido dup06tos os trxtw,. quet pdrd náo qrielinr a tal ou qual ligago dos assuotoa, quer paia evitar delongas d< yubb caçáo, tendo e a a igogora de fazct-w dentro dc cpnos lirnrres dc tempo

iiHá Ftm anns. pouco niair oir mcnosa -cxreve Gaicia Mrndcs, rcfcnn do-se a pnmcira tentativa dc crictsntlide no Congo Parece, pois, que a dara do dociimenro nSo &-ic ir muito altni de 1586 ou dc 1590 Que C, p r é m , porhnnt provam-no as iefcGncras i carmficiiia que fez nos nucios o Maram- ha (1590), "campanha de João Furrado de Mendon~a, govcmador dcsdc 159) a r h z , c unda o €dto dc já formarem uni bi>p& os chamados reinos de hrigola e Congo, o que rtí acnnremu em 1597 G evident~ o erro de Lopes de Limd quando, triti%crevrndo tim iextii dêste dociimcnto, &L que Zlc i de 1592, confundmdo-o pon,enrura iinm uiitra memSria, - a de Bnto, - a t i holr; igual- mente inédita r que eqeicrarnor p i c r publicar

Que náo vai. contudo, iltm de 1610, f natural rnfcnr-sc da reieShna

168

Mandaram-lhe as reis de Portugal reiigtosos. Tcni-se feita a maior parte daquele reino, ou quási todo,

cr1fiáo.

a neccsstdade da con>h$áo âa fortaleza & Pmda. em que w faz aluno a ida. aliás malograda. de Antdnm José Pita, para &se fim ao Gngo, pareando taiat-se de unia ideia não crisuada ainda. Ora pm- Garaa Men& que f85sc nomeado bispo, um jtsuih aliguia-x-nos que oão houvesse então prc- ia40 Ucixara realincncc dc o haver em 16oa por mo* de ft Mgucl h g c l que residira no Congo, mas em 1604 l i citava um homcado. que em i605 era succdido por outro, ao qual sucedia em 1606 um quc xu&u em Lwoda. e sn faicccu cm 1624 Combinadas eRu urrun&cwr, xupurrrnos dcvcr c ~ h - car a data do documento entre róoz. crn que d u r a de havcr bnpe, c a de 1604 cm que dcizava de ser ruoivci, p m q ~ o ham, s p m p h de Gama. de que Ibsse nonieado iim, de cnrre os jtsuiws que se cnviuscrn ao Congo E encio o i p u w mais ou mcnolu de cem anos. hcana rrduzido ar acciráveis proporçãs dc mlis doze ou &UYU anos apenas

Encontramos, porém. os outros documentos, ~ndtnwmcnrc poStmons P 1620, c &I> Y/rncnt~ ncks irrpomxu a f i a dos accm anos poiico mais ou mcnosn, a-par-dc terem então dccorndo mau de cenw c rnnta depois do fado a que essa f r u r x re€erc. da prtnicira cvzngeùzagüa do Congo, mas rcpctxm-se ali, wmo aChius, ccrtar u m n u c notícm do d6cumcnto pirmciro, e por m w de uma YCZ paxc rcpmdurir-se o tcxto Lá x m c o n h rambém a indicação telauva i nomeaçáo dc um bupo !esuica. duindo-x quc esTá vago o catgo, e como o documento rcrpcltivo i cvidcntcmcnrc pftcnor a 1620, srfflt-x que &R ter sido tscnto crime o falecimeum do bupo D Fr Maiiml Baptisk, cm r624, c a nnmca$áo de D Fnnnsco de So~erdl cni ihzç, p a i s que tio aiio xgiiinte a sé do C ~ n g a era tranricnda para Lu~nda, pio b i r p iucessor daquele, D Fr Simiáo Mascarcnhas, faAo importante a quc Gama Mcndes náo deixana de refcnr-x, ctc

O confroiito dos t a c o r parece fmir cltabctcer quc n nosso primeiro do- crimcnui foi cscnto puco antes o11 pela mesma Cpma que o tcnriro, e Efic foi-o irrecurlvclmcnte dcpnit de rSio, mnito pmvivelmcntc cm 1624, mas o que não C mtnos certo é que os faem refendoa ou aludidos no pnrnciro, nso parecem itlrrapassar muito a data dc 1602, OU chegar i de 1610, e que c n m &as duas datas temos coniri tnarcr Vacatura do cargo de bispu do Congo, a que indicamoi Em i603 não havia birpo, havia-o em 1604, em 1605, cm ~606, suce<lendii-sc irkr bispos, C ccrto, c ròmtntc em 1614 rc dava da nova

vacatuta A icferêncin do rei do Cnngo, que cndo reinava, coincide com a notícia que temor do rei D Alvirn 11, c a-prsar-dc lima cerra conformtdade na red~cção de* ùohimcnro com os qiie sio poftenores a 16~3, a idria de q u i &Ir dara dc 1hj conunua a apr~srtitat-sc-cios coma a mrllior, al6rri de parecer niais contomie com a escnta d2h. que a diFcren$a de c a h ~ a f i a c a falta dc assrnatura nos náo cliicidcm shbrc % èlcs sáo rcalmcnte da própno punho de Gama Mcndes De r e h , nii sela nlmente h i6n3 ou h 16zr ou dr 1624, a difcreriça de demjcre, de i ~ n t c c um, oii n~rlliur de rlezaseir aiior, \upr<nJo que Garoa regressasse ao reino eni 1619, pois qiic em 16m. é cvi- dente que cfiara cin Madrid, não alrcta ;ssencialmcnte as rua5 inlorinaçki

r 6 9

Page 101: Questões Histórico-Coloniais vol. I

O d ~ t o reino é terra pobre de mantimentos Sufieetica-se a gente drle coni alguiis legumes. É preguitosa O quc tiicreiri liole o hto dc comer e náu çe lembiar guar-

dar para amaiihj. Sáo pouco lavradotes e tem falta de !gados Não sáo animosos, nnirs covardes EAe rei de Congo que agora reina é tirano e 11ioAra a

niesma má vontxle que os passados cm tudo o que pode, por- que todas ac vezes que se lhe antolha cerrar os caminhos dos

pombeiros, que vão a fazer resgate por x u remo de peças e panaria, o faz

E se lhe náo 1120 didivai os não deixa passar, e assim êles são reteudoq iiiuitos dias. g.iitand~ parte do que levam até o contentarem

Por reu reino vão os portugueses ao reino de Macoto a res- gdtar, e assim ao reino de Ybare e ao de Bo~anga, que é um rei poderoso c se náo pode ir por outra parte, que dêstes reinos vem os escravos e a panaria, qiie no de Cungo náo se resgata gctlte, m:iis que pano, salvo algum mau feitor ( a ) .

(zj Ylinre, e scgiiiamente o Iban de Stanlcy Deiccndo o que ele entcnde ser o Zairç ou Congo, Smky na aliiira de r0 40' ++" de Lar N e r80 44' de long E Gr pregunta ao chefe de lima aldeia que chama Rubunga. numa tn- yagem. como êle diz, morta de kissuah~li. de kuiyamutst, de kidlidjidli, de krikgga i de kikusaii, como sc chama aquele no Ibnn. responde o chefe c , ..depois de um inRanw dc h t r iqãu , con~yrccndcndo melhor o alcance da pre- giiiira I L r t w yo-Conga. acrr5irrnta com voz sonorav Aqui encontra o explo- rsdur. cotri agradavel surpresa, alprnnr antigas espiiigardar portuguesas. e ouve que os povos quc se encontram ahiixo de Rubunga sio os B a k o ~ p (Ba-congo. decerto). as Vuiyake (os laccas, posittvamenre) us Manngala (Ban- -gallas, srm diivide) ~aturalriiei~re ri chefe quis nrnyilcrmence expi-imir que aquclc rio rotidiizia AO Cuiigo

Mais abaixo, em 30 14' 4" Stanlry rorna a encontrar, diz Ele, o que riiráo chama Iban-Nbwim. que na siia opinlãn E indubitjvclrncnre o Coat ig dos yottuguncs, grandc tribi~tario do Zaire A tcyáo correspndcnte chama Clr Ibaka, qrie qiipnmas ser a lacra dos 1iaw.s .;iploradorcs Quando publvcar- mos outros dooiiririitos veremos como muitis vcícr Swnley confirma n u suas belas descnsócs ds dor portugueses dos srculos rvi e xvii relrrivamenrc a cnas

1 7 0

O dito rei de Congo se faz airiigo d ê h reis que digo, e o efiirnam por respeito das fazendas que lá lhes levam os por- tugueses, e por eSta causa tem as amizades dcles.

E asmn iudo o que tem nos deve. O dito rei de Congo, segundo me dlrse o governador Paulo

DIAS de Novais, quaiido os reis de Porrugal mandaram Fran- ciwo dc Gouveia, que era goveriiador de S. Tomé, com gente libcrtá-10, que estava estulliado do seu remo pelos jagas ou zim- bas, e o reitituíu o dito Francisco Goiiveia c lhe tomou meriage de vassalagem, ctii que êle prometeu ser vassalo e tributário de Vossa M a ~ e h d e , e se buscarem livros na Tortc do Tombo em Lisboa pode ser que sc aclie eRa clareza, por onde é vassalo de Vossa h.ialeitade e não senhor absoluto de scu reino, conio êle 5e faz (3)

E me lembra que quando o Bispo de Corigo, D Marunho de Ulhoa, que era tambbrn Bispo de S. TornC, llie deu o útulo de Alteza, o dito Governador Paulo Dias Ih'o eStranhou e contrariou muito.

E náo há de moitrai o dito rei de Congo caras, segundo minha lenibrança, que o dito Governador ltie chamasse matr

rcgioes dClcr entio dçscobertar c erpluradas NZo há prrtetifio mais abrurdi do que a de qurrer crismar o Zairc. cm Levingftone'

.%frr<irn, c noiirms rnicoco, qiie poderia confundir-se com o pais dos Ma- -qwioror. i o fanioro reino qne aparece citadn cm munas outras anugar liarta- rivw prruguesar, que Jguiis iscritons francrrer. <oiu a maior semicntni>nia, dizem descoberto agora por Brazza, e que Stanley supunha unir ilusáo portu- guesa mikoho diz tlc, em idoma libunda. signrfica siinplcsrncnte n o C a tcrra dos Anztknr ou Grindr Angeka, da velha ge:ei>gralia, povos expressiva mente descr:tos por Duarte Pacheco c Di~arte Loper (wc xvr)

Mais dificil é deterniinir o que forse a iiorangn, qur por ora iòtnentr cncontrntnos c~iitadi por Garcia Menrks Não xrá. porém, a terra dor Ila songor Cremos qur him, sem mesmo prrcisarnios de mais eRi prova de quão longr. exploramo< remprr o aertáo afncano

ú) F.Ra iiivasáo dos raccas oii lagar no Congo sucedeu em 1558. C do rocoiro decrsivo que Portugal enviou em '570 ao ~I~arnado rei Dom Alvaro I, reprlindo a invasão, e reiticuiiido-o ao seu çRado. falam muitos oiitrh ducumcn tos do sCculu x i r , que publicaremos E certo, porém, que 1; muito antis dcstz épwa o Congn w puilia cuibidciar enim pais uasralo, tetido-lhc o nosso D Ma nuel conferido 3re escudo de armas, em. como veremos

Page 102: Questões Histórico-Coloniais vol. I

que senhoria, e repreendia a todo o homem que lhe chamava Alteza, e d i h me atrevo ainda hoje a tirar inlormaçáo nos d~tos remos se quiserem tirá-las, quando cá se não achem papéis, pelo que tenho ;&e rei por vassalo de Vossa MajeBade e seu tributário.

Lembra-me que quando chegámos ao reino de Angola, reconhecendo o rei de Congo, que entáo era, o benefício que Vossa M a j e h d e lhe unha feito em o rehurar no seu reino, de que e h v a esbulhado e meado nos matos, por não ter na sua terra oiro nem prata com que pagar uibuto, ofereceu ao Governador Paulo Dias de Novais uma quantidade de di- nheiro de zimbo, que é o que corre em seus reinos, e por uma provisáo sua, que eStá nos livros da feitoria de Angola, que eu vi, de que pode Vossa Ma~eRade mandar buscar traslado, para saber eita clareza, ofereceu pagar tributo, o qual pagou alguns anos, e depois que foram de cá governadores que náo se deram bem com êle, o deixou de pagar, e eStava táo sujeito a nós e tão humilde até ao tempo em que Macamba nos matou aquela gente, que tremia de nosso nome, e se náo era com suas invenções secretas não ousava nem falar, mas êle viu se nos tinham levantado todos os da terra e que náo tinha- mos pessoa por nós, com que se animou (4)

(4) Nalgumas publicafóes erra-se a data dê* suces%o, funndo-a em 1589, quando êic se deu em 1593, e vem perfeitamente narrado em vános manur- cntos conumpotâneos Tendo morndo Paulo D~as de Novais, procurou realuar a ideia dèRe, de uma grande expcdi$ão ao Dongo e da tomada da residênc~a do rei Ngola, iRo e, de Cabar~n ou Cobaga (Nbnneala Cabapa, scgunda cÔme ou segunda nbanza, em Pungu-à-ndongo, por oposiçáo a Nbanza-tu-Cacub, ou pnmeira, antiga residência. ou nbnnía, Luanda) o sucessor de Novais. Luz Scr- ráo, passando o Lucalla com um pequeno rxercito dividido em crês corpos, um sob o seu direffo comando, outro sôbrc o do capitio mór André Percira Ferreira e o tecetro sob n do sargento mór Franasco de Sequcira Ao encontro lhe sau uma enorme muladáo de gente de diversos poteniados serienelos, que envolveu e rsmagou a força poriuguesa Foi o encontro em síuo chamado, por uma me- mona cmva, Lucanzo, de onde Serráo rearou com os que se puderdm salvar para outro sitio chamado Aquibolo, cinquçnta e cinco léguas de onde se deu a batalha, e dali para Bamba Antungo (talvez Bano Antungo ou Mbamba Tungu, próximo de Massangano) A expedi40 tntcrnara-se consideràvelmente, mais de cem léguas talvez, segundo se dcprcendc de outros manuscritos

1 7 2

Tem Vossa Malebde muita necessidade de mandar fazer uma fortaleza em Pinda, muito forte, com muita arnlharia, sendo nela cem homens muito bem provido\ de polvora, pe- louros, muniióes e o necessário, levando quem for edificá-la duzentoi homens para a entrada, que eStejam um ou dois meses nela até se aquietar, que depois di&o baaa que tenha quarenta homens contínuos por respeito de que naquele pôrto continuamente eStão duas e três naus holandezas ao resgate, e sem embargo de que podem ir ancorar a outra parte daquele contorno não Ihes será tão cómodo como o que ali tem, e sempre a fortaleza ali será de proveito para qualquer aconteci- mento que se possa ohrecer naquele reino e para se faza junto dela uma povoação.

Porém sempre será necessário, para de todo deitar e h s naus dali, Irem três ou quatto nossas, de armada, e quando pareça bem fazer-se a lortaleza háde ser -que tanto que Vossa MajeStade mandar de cá a fazê-la, levem ordem para que de Luanda Ihes vão um par de navios de farinha do Brasil, por respelto de que logo o gentio da tema Ihes há-de arar a feira e lhes não háde dar mantimentos.

ISto será logo na entrada, que depois eles virão a dar quanto quiserem, que Pinda é muito farta de mantimento,, porque ali há muita massa, inhame, batatas, muito peixe e bom

Há muito bordáo para fazerem casa, como canas de Ben- gala, de que se co5tumam fazer as ditas casas, e infinita ma- deira para elas e para navlos. H á lá azeite de palmas que se come, e nós o comemos quando falta o do reino, e se o Erege~n fica branco, sendo de côr amarela, e não se diferencia nada um do outto

Tem necessidade de levar, quem fôr fazer eSta foitaleza, dois ou três navios de alto bordo com boa artilharia, porque há-de pelejar com as naus que de contínuo sáo, como digo, neke pôrto de Pinda

r 7 3

Page 103: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Quando forem fazer eAa fortaleza não convém que se peça licença ao rei de Congo, porque a náo háde dar, mas antes se peverá de guerra e há-de ir entretendo-se de modo que pii-

melro se consuma a gente que fôr para êsse efeito, e o que há-de levar para a fôrga se háde advernr ao governador ou capitáo que Iôr fazê-la, o seguinte

Que vá de Lisboa em direitura a Pinda com o maior se- gredo que fôr possível no aprefto, dizendo vai a fazer as for- talezas de Angola, porque o rei de Congo terá em Portugal quem o avise se se divulgar que vão a Pinda

Convém ter-se avisado ao governador de Angola que no mesmo tempo mande a I'inda um ou dois navios pequenos de mantimentos de farinha do Brasil para comerem enquanio fizerem a dita fortaleza

E hão-de deitar a âncora wm disparar peça de artilharia, e vifio bem o sítio em que se háde fazer a dita fortaleza, de noite deite a gente fora e com ela tôdas as pipas que houver na dita nau, e se entrincheirará, enchendo as pipas de terra OU areia

E leverá lelto um cento ou duzentas sacas grandes de ca- nhamaço

E mandá-Ias-há encher de terra do grandor da fortaiezd, ficando de modo que os pedreiros e oficiais possam trabalhar na fábrica dela pela banda de dentro, porque se lhes quiserem dar guerra ou assalto os negros da tena, que é Man~congo, fidalgo e senhor daquele pôrto, se possam defender (5).

E mandará assefiar sua artelharia para ofender assim os da cerra como os do mar, se os houver, e d e h maneira podem fazer a dita fortaleza sem e1 rei de Congo nem os seus Ihes poderem fazer dano, porque tendo a gente que levarem, que comer, será Fácil, e os negros como virem que Ihes náo pedem ajuda nem favor virão eles mesmos fazer-lhes feira de man- zirnentos e do que quiserem.

(5) HA aqui um equivoco evidente Manrcongo por Manr ou Mscnr Sanbo

1 7 4

É necessário levar alguns batéis ou lanchas para ir a buscar a pedra e fazer o que fôr necessário para a fábrica da dita for- taleza

Levem também algum tabuado de pinho para o que neces- sário Ihes fôr, para fazerem algumas embarcaGes que pare- çam ser necessário

NeAe mesmo tempo, era de parecer que a p e n a fôsse à derrota de Cabonda, náo fazendo dano ao fidalgo donde pas- sar, nosso amigo, e de Cabonda pode ir muito bem a Pemba, donde eRáo as minas de cobre, que as há mui ricas que Vossa Ma~eAade tem em seus eRados

Pemba é teira de el-rei de Congo e náo háde dar licença senáo fôr por fôrça, que e& gente náo se quer por bem senáo por mal, porque sáo pusilânimes, e se se vir que em Pinda e& aquele poder e por cima êAe que digo, háde atemorizar de modo que êle venha em tudo o que nós fizermos

Quem fôr fazer eSta jornada há-de levar consigo uns tai-

póes bem concertados para que o dia em que chegar donde e G o as minas, logo façam taipas e fôrça para se dt fenderem do Pemba, que é senhor da terra, náo é muito amigo de Ma- nibamba, que é seu senhor, e com algumas dádivas fará, quem for, que em segrêdo lhe mande fazer feira, quanto mais quando forem de Cabonda, e fora dos limites de nossas terras, faráo por levar mantimento para doze ou quinze dias, que depoi\ o tempo encaminhará ao capitáo que fôr

E faça por levar tôda a gente branca que ~ u d e r para deixar no presídio, que é necessário logo nos primeiros encontros se- rem os que fitarem, como digo, duzentos homens, porque quando lhe não quiserem fazer feira, por haver de usar rl-rei de Congo de tôdas as invenções que puder para os pôr em cêrco, que possam eles catar o que Ihes fôr necessário aonde quiserem

Se levarem \emadores, lá por cima, como digo, há madeira de que se fazer tabuado da grandeza que quiserem.

r 7 5

Page 104: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Para fazer os talpões, quando de Luanda os não possa Levar feitos, por respeito da falta dos carregadores, que os náo há, que tudo háde IK por terra, saIvo se quixrcrn ir pelo Bengo alguns barcos, quc podem ir até Bamba-ampango, aonde Joáo Furtado dc Mendonça cSteve com o campo quando foi a En- gombes, e daí fica mais perto o caminho r)

Há-de levar iriirieiros r fiitididores para logo tanto que c h - gar, futidlrem do drto cobre, e bem pode ser que nas terras de Cabanda, em Motola, por onde há-de ir, e de outros sobas que eRáo no caminho que nos eftáo sujeitos, achem algumas mtnas de consideraçáo, que sáo terras montuosas e náo devem faltar minas

Sdo fartas de mancimento egkas terras. A fortaleza que se fará em Pinda à de Loango será cousa

de minta léguas pouco mais ou menos, porque de& maneira ficará tôda aquela cosla livre dos inimigos do rilar e Vossa Malcitade senhor daqueles portos, o que a t i agora nLo t. porque as náo tem

E para efeito de se procurar a criaandade deve Vossa Ma-

jeStade mandar ao reino de Congo, antes que se acabe de perder, doze ou treze padres da Companhia, e para que Vossa Maleitade náo gas'te de novo nada e eles vierem, niRo me pa- rece se fizesse na maneira seguinte

Que Vossa Majebde dá 3 KIO cruzados ao Bispo de C o n p e Angola, quc e&cs lhe d : para levarem eStes padres. fazcndo um deles Bispo daquele, reinos e que com dízimos que el-rei de Congo lhes dá aos bispos, pnrqnc eStes dízimos pertrncerri a Vossa MajcStadc, pois paga os ordenados de bispo, e de&a maneira Eles faráo lá colégio e faráo padres da

(61 João Furtado de Mendonça foi nomeado governador por carta régia de 1 1 de Outubro de i593, chegando a Luanda em 1594 segundo uns, em r ~ g ç segundo outros, c governou até i602 Segundo um minuscnro, a infcIiz expedisão du Bcrigo (NlrieiigÚ), rr~lirou-\e em ,596, chegando corno se v? muito lungc

Page 105: Questões Histórico-Coloniais vol. I

- i-:

- - i i . - , i > 3 , ! % -

i. b C c- i..

Page 106: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 107: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Companhia e irmáos, que muitos há lá negros, c será dife- rente crihndade dos que hoje há.

Além disso, tirá-los-á da ettonia que os de Congo hoje já

vão tendo, de Martim Luthero e Calvino e outtas seitas que os holandeses lá Ihes levam e ensinam

Pelo que muito convém ao setvlço de Deus e de Vossa Maje Aade

Porque sendo bispo daqueles reinos padre da companhia, procuraráo entender-se e fazer cnhndade em um reino, e em outro e eles fatáo com que cuSte ifio pouco a Vossa Majestade, quanto mais que para eaes efeitos náo é nada o cu&o que fazem, que por outra parte irdo dando rendimento, e i&o convém ser logo ordenado se a Vossa MajeStade lhe parecer, que eu em Deus, e em minha consctêncra, digo que é bem d estes dois reinos e três com o de Loango, e será o mesmo aos mais crrcunvizinhos e grande SeNlço de Deus.

Ao reino de Congo tem ido, por o dito rei dali o ped~r a Vossa Majehde religiosos da ordem de S. Francisco, e lá es- uveram alguns anos, poucos, com rnoSteiro, e náo se pudetarn sultentar e 5e vieram.

Assim mesmo foram lá padres de S Domingos, náo há muitos anos, e lá tiveram moSte~ro, e menos se puderam sus- tentar e se vieram pata o reino

Par onde náo convém outra religião nos ditos reinos de Congo e Angola, se náo i a dos padres da Companhia, por tespeito que tem diferente govêmo e se sukntaráo sem o rei de Congo, nem o gentio de Angola teiem opressões com eles, que se contenmráo com o que Vossa MaleStade Ihes dá cá paia os mandar e náo fazer Vossa Majeltade mais ga&o do que fazia

ISto houvera de ser fogo feito por a muita falta que tem de se fazer eita criaandade.

Digo dos padres da companhia que convém tanto man- dá-los por respeito que eles haveráo, com sua prudéncia, de

Page 108: Questões Histórico-Coloniais vol. I

el-rei de Congo, a quietação de darem a Vossa MajeStade as minas de cobre e tôdas as mais minas que no seu reino tiver, além diito faz Vossa Majestade com que efles dois reinos de Congo e Angola cada hora lhe náo mandem pedir religiosos, poique tles farão lá colégio e ensinará0 aos filhos da terra, com qur não haja miffer irem dêfies ieinos mais padres e galtar Vossa Maleitade, como tem gaRo com eles, e fazer aquela crihndade táo diferente do que se tem feito até aqui

Porque sendo um deles bisp, os padres que lá foram e lá estiverem, e clérigos seráo diferentes e farão \eus ofícios como têm obrigaçáo, e náo como até agora têm feito, e se desencar- rega Vogsa Maieftade sua consciência neles, além que o rer de Congo Ihes terá diferente respeito do que teve aos outros prelados, e farão do dito rei o que a Vossa MajeRade convém para se lhe tirar do dito reino os metais que nêle tem, sem preIuízo nem gaito da fazenda de Vossa Majestade, sendo por guerras, nem de ouua maneira

O capitáo Gama Mendes Caeelo Branco, um dos pnmel- ros conquistadores do temo de Angola:

Diz que Vossa Ma~eStade tem naquele reino, debaixo de sua vassalagem, duzento, sobas, pouco mais ou menos, que são hdalgos do dito reino, dos quais Vossa MajeRade até hoje náo há tido fruto nenhum, mas antes se tem de sua {atenda despendido alguma

Que Vossa Majeilade para sua real fazenda ~ o d e arar deles

1 7 8

cada um ano r g . c c o b réis, pouco mais ou menos, na forma seguinte

Que mandará Vossa MajeJtade se afore de juro e herdade a os conquijtadores anagos e modernos e moradores dos presí- dios, como da cidade de S Paulo, e que dêem a cada um se- gundo a posse que tiver, e assim se artendaráo a tel~gtosos que no dito reino liouver em os preços que o adminiStrador que aforar os ditos sobas se concertar e b n d o presente o suprnor da Companhia daquele reino e o provedor da fazenda, dan- do-os pelo que juffo EÔr, conforme as grandezas deles e a pos- sibilidade dos ditos sobas a ~oo$ooo, a i50$cm e a noo$ooo réis, segundo, como acima diz, a grandeza do dito soba, e daqui para baixo o que parecer, que eu conhgo todos muito bem, o que cada um pode valer e pode dar

Que para efies aforadores pagarem êite dinheiro e fôro sem pesadumbre, por na terra náo haver dinheiro, o pagará0 em panos que é o drnhetro que corre na terra, com que com isso se faça o pagamento aos soldados, e o entregarão ao feitor de Vossa Majehde, que ora é e ao diante £i%, que se deite em receita sôbre o dito feitor e o arrecade de quem o dever.

Que a pensáo que os ditos sobas háo-de pagar em cada ano, todo junto ou em partes, será aquilo que sòmente pa- gavam a el-rei de Angola e nas espécies que pagavam, e os náo con&trangeráo a pagarem mais cousa alguma, sob pena que quem o contrário fizer pagará à fazenda de Vossa Ma- jeStade um tanto ou a pena que lhe quiserem pôr

Item que por êsse respeito toma Vossa Maleitade o pano por náo haver dinheiro nem molestarem, os ditos sobas, dFem outra cousa mais que aquilo que davam a el-rei de Angola, ¶uando eram seus vdssalos, para que os dttos senhores dos ditos robas paguem a dita pensão que forem obrigados a pagar cada um ano

Que dêAe dinheiro dêfte dito aforarnento dos dims sobas, se pagarão aos soldados e as ordinárias que Vossa MajeRade

1 1 3

Page 109: Questões Histórico-Coloniais vol. I

tem ordenado se pague no dito reino, at l de onde alcançar, e faltdndo, se irá pagando do contrato, como se paga, mas havendo rendimento tanto que baRe se náo bulirá em di- nheiro do contrato por nenhum caso, por quanto o há de pagar o contratador nefie reino, tendo obngaçáo disso,

Que os ditos sobas, com pagarem o que acima é declarado, ficaráo livres e isentos de outra pensão nem dádiva a nenhuma pessoa de qualquer qualidade e condiçáo que sela, mais que ao dito seu senhor a obrigaçáo que davam a el-rei de Angola, e náo seráo obrigados a darem a rnacunces que são os embai- xadores que os capitães Ihes mandam cada hora para tirarem deles, que os defioem, e náo serão obrigados a mais que sendo caso que haja alguma guerra que sela necessário gente das suas terras, como se cofiuma e é necessário ao serviso de Vossa Ma~eStade, e lhe fôr pedido pelo governador e seu recado, em tal caso será o d ~ t o soba obrigado a 1-10 yudar enquanto a guerra durar, dando-lhe carregadores e o necessário, como de antes era stm terem obrigaçáo outra a pessoa alguma

Item que as ditas pessoas que aforarem os ditos sobas pode- rão mandar cobrar o dito aforamento, que é o que davam a el-rei de Angola, por quem Ihes parecer, no ano duas, três vezes, como se concertarem ao tempo do aforamento, não os tiranizando nem Ihes fazendo moléha como arriba vai de- clarado

Que mandaráo aos ditos sobas se tombem e situem a longo das eftradas e lavrem em suas terras, e culuvem como de antes, e mande Vossa Majeftade a todo o nego fôrro ou cativo que Ihes roubar suas fazendas, como gado, mantimento, galinhas, pela primeira vez trezentos açoites, a segunda as orelhas corcadas, a terceira que morra na fôrca, por respeito que o pobre gentio foge dos caminhos e váo-se situar nos matos pelos grandes roubos que Ihes fazem, como eu vi e caStiguei a muitos por êsse respeito

Que mandaráo aos fidalgos sobas que todos tenham suas

r 8 0

banzas, que sáo suas casas, aonde as tinham no tempo que cram de el-rei de Angola, por respeito de não criarem malícia, mas o por que entendo que as náo tem é por respeito dos cscravos portugueses e forros c, ie os roubam e lhes tomam as mulheres e Ihes fazem mil molék. s e agravos, ao que também se deve dar remédio eficaz

Oue ekes ditos sobas se aforaráo e daráo oor ordem minha, . L

dando-me nome de comissário geral e com parecer do superior da Companhia de Jesus, da cidade de S Paulo, e do provedor da fazenda que como letrado mande fazer as escrituras e o mande deitar em receita sôbre o feitor de Vossa Maleitade

. . Que tanto que seráo aforados logo se mandará dar posse

deles a quem os atorar para correr o tempo logo. Que se mandará fazer prática ao soba, que é fidalgo, do

que Vossa Majehde manda pagar e das liberdades que lhe dá poi lhe dar $&e mbuto.

Que a tal prática mandará fazer o dito comissário e dar a dita posse por quem lhe parecer, fazendo escriváo para isso, e meirinho, sendo necessário.

Que mandarf Vossa Majektade que em todos os presídios assista um padre da Companhia e um irrnáo

Forra Vossa Ma~ektade nikto o salário que dáo a iim clé- rigo, que em minha consciência náo fazem nenhum fruto, antes fazem muito dano no esprritual e no temporal

Digo em Deus e em minha consciência que Vossa Males- tade houvera de mandar que nenhum clérigo entrasse no reino de Angola a fazer crraandade, senão aos ditos religiosos da Companhia de Jesus, e Vossa Majeaade o deve assim mandar, pelo que eu vi e se pode tirar informaçáo e se achará que se Ihes náo davam dinheiro os deixavam morrer sem confissão e os pobres muitas vezes não têm que dar.

Que os capitáes das fortalezas do di&ito, donde caírem os ditos sobas, que sáo os fidalgos da terra, os não poderão cha- mar nem mandar-lhes embaixadores, que náo é a fim mais

Page 110: Questões Histórico-Coloniais vol. I

que de os tiranizar, pondc-lhes sobre iCto graves penas por respeito que tiranizando-os náo pcderáo pagar o tributo que são obrigados 3s pessoas que os têm aforados, nem os que os tem aforado, a Vossa Maieftade.

Que correrio todos os sobas em seus pleitos e causas que se moverem, entre uns e outros, com o dito admini&ador que Vossa Majeftade manda, e correrão com êle em todos os re- cados que mandarem ao governador para que o diga ao dito governador e o tendala que ora é, e adiante fôr, não s e ~ i r á mais que de língua, e quando náo queiram, o dito adminiska- dor buscará um negro que sirva disso, como é cortume

Que a cobrança que se há de fazer neAe dito dinheiro, depois de aforados os ditos sobas com as pessoas com que se concertarem em a vila de S Paulo, que é a cidade de onde assiitc o governador e feitor de Vossa MajeStade, cobrará das pessoas que viverem na dita cidade e das que viverem pela terra dentro, que será nas fortalezas, cobrará o pagador o que Vossa Maleftade lá tem, e adiante tiver, por não gafiar Vossa MajeAade em oficiais nada, e o dito pagador o entregará ao feitor de Vossa MajeRade, porque o pagador de força vai aos presídios fazer o pagamento aos soldados.

. - Que as pessoas que alorarem os ditos sobas daráo os panos

que pagarem aos soldados, não se lhe pondo mais nem me- nos valia

Que tomardo as pessoas, que aforarem os ditos sobas, tôda a fazenda que corre-na terra ;om que se paga aos soldados e oficiais e ordinários

Que poderá aforar todos os sobas, que ertiverem do rio Dange para o sul, no longo do mal e do sertáo de uma parte e da outra.

Item mandará aforar tôdas as marinhas que de longo do mar houver que a natureza ~ i o d u z sem artifício, que perten- cem à coroa, que ~ t t agora eStá perdido sem se cobrar nada para Vossa MajeWe.

Irem assim rodos os paws do rio Dange e Bengo se a£* raráo, que até agora náo tem Vossa M a j e d e nada d i h .

Item que o sal de Quiiama se aforará, obrigando-se algu- ma pessoa a dar umas tantas mil pedras de sal p o h s cm Cabane ou Maçangano ou Mochima, para pagarem com isso aos soldados, que é o dinheiro que lá corre, o que até agora se não fkz, se é vindo à obediência (')

As objecFóes que Vossa Ma~eStade ne4e apontamento, ou dificuldades, achar, mande-me thamar e eu as declarei, que por papel náo se pode dizer tudo o que é iofinito

Vossa MajeAade me há-de fazer largas mercés, que, fazen- do-mas, eu, se Deus me der vida, bem pode ser que dê ou- tros muitos maiores rendimentos.

Além disso, há Vossa Maje~tade de me dar provisóes mui largas, porque hade ter mil conuadiÉtores, asum do govema- dor como de todos os capitáes, assim das fortalezas como os mais, e lembro a Vossa M a ~ e h d e que por êSte negócio pren- deram a D Francisco de Almeida, que eu dehndi, sendo ~ u í z no dito tempo da cidade de S Paulo, como dos meus serviços se verá largamente, mas como tenho lá aoda a cerra por ami- gos, faráo o que Ihes disser, que eu o comuniquei com muicos dos ditos conquiitadores no campo e na d ~ t a cidade, e vieram comigo.

Que alevantandc-se os ditos sobas, enquanto ehverem le- vantados, não pagará0 os que sáo obrigados a pagar o dito aforamento, e o dito aforador o ajudará a reduzir quando lhe forem dar guerra

Itrm que mandará Vossa Majefiade que o que ora é e adiante fôr náo fa$a guerra ao gentio por nenhuma via, porquanto passando a guerra pelos ditos sobas, que eRáo re- duzidos, os roubam e Ihes faz a gente que passa por eles

(7) Vid doc & Baitazar RcMlo & Amgío uicrras e muus nfncanasw

I 83

Page 111: Questões Histórico-Coloniais vol. I

grandes danos, com que náo podem pagar a pensáo que sáo o brigados

Salvo, porém, se se alevantar algum çoba que seja forçoso reduzi-lo

Item que os lagas que nos ajudam e são ferozes, que e&o ronnosco, que sáo de efeito muico para amedrontar o gentlo e não alevantar, Ihes mande Vossa M a j e h d e fazer uma mercê de vinho, que eles n40 querem outra coura, mandar-lhes dar três pipas cada um ano nas três fehtas principais, que é neces- rárro tê-los por amigos, que os ditos jagas mandando-lhes Vossa Majehde dar iAo sempre em peças daráo a valia e muito mais

O que atrás drgo do aforamento dos sobas serve a Vossa M a j e h d e para dêae modo pagar aos conqui&adores que o têm servido e adianti servirão outros, e aos religiosos e cleri- gos dará Vossa Majeçtade iSto mesmo para seu suitento, com que forrará as ordinárias que lhes dá de sua fazenda, assim como fazem na lndia oriental e em muitas partes

Que Vossa MajeRade mande ao provedor de sua fazenda cobre os direitos dos navios que váo ao pôrto de Angola, de Sevilha, e de S Lucar, e de todos os portos de Caeela, como se paga na cidade de Lrsboa aos navios que levam £azenda de CaAela, que importará a Vossa Ma~eStade 4 ooo&oo ou 5 00046000 rérs cada ano, e até agora \e não tem cobrado cousa alguma

Que os portugueses que váo a CaStela em seus navio? de Portugal lhes fazem pagar tudo o que levam e o cobram com grandes destruições e danos dos meares dos navios portugueses

Item que os que aforarem os ditos sobas náo perturbará0 nem mandará0 perturbar as feiras reais à sombra de irem ou mandarem cobrar o dito aforamento ou semear suas novlda- des que fizerem os ditos sobas, sob pena que a fazenda que lhes lôr achada para êsse efeito ser perdida para a fazenda de Sua Maleitade, e se pagar com ela aos soldados

Que as pessoas que aforarem os d i t o s sobas procurarão por

1 8 4

eles em todas as causas que se Ihes moverem de qualquer qua- lidade e condiçáo que sejam, como seus próprios.

Que assim mandará Vossa Maje~tade aforar t a a s as terras baldias que eRáo ao longo de Luanda, pôSto que sejam dadas por qualquer goveinador que seja, deixando porém uma légua ao redor da dita cidade, para baldios dos pdos que será do concelho, e nunca em tempo algum os governadores dar nem repartir a pessoa alguma dita légua de terra em cir- cuito, que são para paao dos gados dos moradores da dita cidade

Em Madrid, a 16 de Janeiro de 1620.

PRIMEIRO RECONHECIMWTO E CONQUISTA DE ANGOLA- PROJECTOS DE COLO- ~ i z y Á o - DE~CRIÇÃO w pds - CRIAÇXO p E CADO U V A L A R - FORTII I- c~çXo DE LUANDA - GUERRAS - M I S S ~ E S REUCIOSAS

O caprtáo Garcia Mendes Caiklo Branco, um dos primei- ros conquiaadores do reino de Angola, tem dado a Sua Ma- ]efiade um memorul do que lhe pareceu se devia de fazer acêrca dos fidalgo, negtos daquele reino, a que chamam sobas, que eitáo debaixo da vassalagem de Sua MajeAade, que aqui recitará a V S " mais ditintamente do que o £+z em o dito memorial

E porque há entendido que o conselho há reparado no que se há propoSto por dito memonal, especialmente no particular de se haver de aforar aos conquiStadores e moradorei da ci-

(8) Esta data C simplesmenrc fundada no facto dc dizer Garaa Mcndcs, no documento que há quarenta c r i s anos que serve em Angob

z 85

Page 112: Questões Histórico-Coloniais vol. I

dade de S. Paulo e à mars gente pormguesa dos presídios, di- tos sobas, por serem gente livre e que sendo não será lícito fazerem-se os tais aforamentos de suas terras, responderei dando as causas e tazóes que me ocorrem, elas quais me parece que não tão sòmente re hão reputar e ter por sujeitos e uibutários, mas que juQa e licitamente p d e m ser capcivos de Sua Ma- jeRade e de vossos vassalos que os conquiitaram e para que Sua Ma~eStade veja e considere e mande ver, sendo servido no seu conselho, farei aqui uma narra~áo verdadeira do que sei em quarenta e seis anos ~ U P há que continuo em a dita con- q u i h , e do que ouvi a Paulo Dias de Novais, pnmeiro con- quifiador e governador daquele reino, e outras pessoas a que se podia dar crédito, e da origem que teve eEta conquiaa

E EOL que em tempo da Senhora Rainha D Catarina, que eRá em glória, partiu por mandado seu o dito P ~ u l o Dias de Novais, de Portugal, a reconhecer o dito reinp de Angola, que seu avô Bartolomeu Dias havia descoberto, levando consigo, em três caravelas que a dita Senhora Rainha Ilie mandou dar, alguma genre, com pressupofto de concertar com o rei que entáo remava houvesse trato e comercio e o reduzir à cr ihn- dade, para cujo efeito levava consigo alguns padres da Com- panhia de Jesus e um presente de importância para o dito rei, o qual recebeu e aos que o levavam com moStrar de amor e amizade, e lho levou o dito Novais a Dongo, donde residia. levando consigo quinze ou vinte homens e os padres, deixando a mals gente nas caravelas, na ba~ra do Cuanza, donde havia aportado, com ordem que se tardasse até ceito tempo se par- tisse para Portugal, como fizeram, porque o dito rei cativou ao dito Paulo Dias com a gente que levava e aos padres da Companhia, e os teve cativos por espaço de anos, até que obrigado da necessidade e aperto em que o havia poSto um vas- sal0 seu, pderoso, por nome Quiloange Qucacoango, que se lhe havia rebelado, movendo-lhe grande guerra, concertou com o diro Novais que fôsse a Portugal a buscar-lhe socorro, de]-

r 86

xando-lhe em refens os ditos padres da Companhia, prome- tendo-lhe que levando-lhe dito sacorro se conseguiria seu in- tento do trato e comércio e o mais que pretendia

E assim foi o dito Novais a Lisboa a dar conta disso a El-Rei D SebaRiáo, que e& em glóiia, que entáo reinava, do que se oferecia neaa ernprêsa, e Sua Alteza mandou que tornasse dito Navais ao dito reino de Angola a socorrer o rei, e para êsse efeito mandou se aprebssem as embarcações, armas e mu- nições necessárias, com setecentos homens que foram ne& jornada e por cabo deles o dito Novais, e no tempo que chegá- mos com a nossa armada ao pôrto que agora se chama Luanda, cidade de S. Paulo, o dito rei de Angola nos mandou receber por embaixadores seus com mofias de amor e amizade e dádi- vas de pqas, mantimentos, gados e outras cousas, e a êle lhe mandou também o governador Paulo Dias, o presente que lhe levava da parte de Sua Alteza, e o socorreu logo com gente para a guerra que trazia e lhe foi de tanta impottância o socorro que com êle sujeitou o dito vassalo rebelde e ficou quieto e pacífica em çcu reino, e como e w e , mandou por embaixado- res seus render as graças do benefício recebido ao !governador e dizer-lhe que se aprefèasre e fôsse marchando pela terra den- a o para conseguir seu desígnio de trato e comércio e o mais que haviam assentado e que os embaixadores levavam a ordem para nos acompanhar e assegurar dos da terra, e assim nos pusemos ao caminho, via de Cambambe, tanto cornodi- dade da n~vega~áo do rio Cuanza, como pela espettariva que tínhamos de que ali, naquele contôrno, havia minas de metais, e por ficarmos perto de Dongo, donde o rel hnha sua côrte, e meihot se poder comunicar o comercio, o qual se continuou por espaço de alguns anos com paz e amizade, em que íamos com grande e o gentio e b v a mui contente do bom trato e coriespondência que com eles tínhamos e das rner- cadorias que lhe levávamos para o resgate das peças, marfim e frutos da terra, e asvm com muiu confiança ia nossa gente

1 8 7

Page 113: Questões Histórico-Coloniais vol. I

pela terra dentro a fazer resgates e feltas, e debaixo de& paz e nossa boa 1é dito governador mandou cousa de vinte homens, de que la por capitão um seu patente, que se dizia Pedro da Fonseca, com recados ao dito rei e outras gentes, a quem leva- vam fazendas para resgatar, e o rei os mandou pôr em terreiro, que é a audiência, e Ihes disse que o rei de Congo lhe havia mandado avisar por um embaixador que ali efiava que o go- vernador Paulo Dias Ihc ia tomar seu reino para tirar dêle a prata e mais riquezas que nêle havia, e sem embargo de que o dito capitão Fonseca deu razões mui vivas de que não era tal nosso intento, senáo de comércio e trato amigável, e convenceu ao dito embaixador do rei de Congo, o de Angola mandou di- vidit a nossa gente dizendo tinha para fazer certas feStas com OS negros, e ordenou-se-lhes cortassem as cabeças a todos os portugueses e assim aos seus escravos que levavam, que eram muitos, f~cando-se com grande quanti&de de fazendP que aii tinham, que valia mais de um milhão de oiro, e logo mandou dito rei embaixadores a dito governador Novais, avisando-lhe que náo passássemos daquela parte donde êIes nos achassem, c nos acharam no penedo que agora se chama de S Pedro, junto de Cuan~a , e vendo o governador ifio entendeu devia ser al- guma trama, que até entáo náo havia sabido do sucesso refe- rido, e entrou em conselho, e se tomou resolução de que nos retirássemos a Anze'e, dez ou dôze léguas da cidade de S Paulo e três ou quatro de Cuanza e outras tantas do rio Bengo para ficarmos naquele meio

Ali fizemos um forte de madeira donde assentámos a ar- tilharia que levávamos, e a cabo de vinte dtas soubemos da crueldade e traição que havia ousado dito rei, com a quaI nova mandou dito governador apregoar guerra contta êle, e desde então se foi continuando, e todo o genno seus vassalos se rea- raram fazendo-nos guerra cruel e tolhendc-nos os mantimentos, procurando fazer-nos pereter à necessidade e fomes, e assim as passámos grandíssimas, porque não havia que comer mau

1 8 8

que O que se acanqava com a espingarda e o trazíamos As coaas com grande risco das vidas, porque até a nossa gente preta nos desamparou

E x m de que tudo foi procedido da embaixada

malrciosa do rei de Cango, náo escusa ao de Angola da grave culpa que cometeu na traiçáo que fêz, que nos deu causa a mover guerra contra êle e contra seus vassalos e sobas, com quem a nvernos mui contínua, com pzrda de muita gente nossa e de escravos e fazendas, e de 5etecenms homens de guer- ra que fomos ficaram sòmente vivos cento e cinquenta, com que continuamos a c o n q u i b pela banda de Quipma, com favor de um f~dalgo, vassalo do dito rei de Angola, por nome Mochima Quitangombe e Quizua, por nos pedir socorro con- ua uns inimigos seus, e assim fomos seguindo a& chegar a Macumbe, de longo do rio Cuanza, adonde ehvemos três ou quatro anos, até nos ir socorro que foi de Portugal com um DioP Rodrigues dos Colos, com que fomos conquidando mais terras das que hoje temos, ganhando-as por fôrça de armas, e assim parece que llcitamcnte se poderá tomar por cauva toda çsta gente, e Paulo Dias, sendo governador, os dava por cau- vos aos conquifiadores, por doaçáo de juro e herdade de ses- maria, para os poderem conquiitar e senhoriar, dizendo ser conEorme ao regimento da mesa da consc~ência, e assaz picdade se há usado com &a gente e se usatá em ficar sòmente sujeita debaixo de vassalagem para haverem de pagar um aibuto mo- derado a Sua Maleitade ou às pessoas a que se aforem, pa- gando o que cohmavam pagar ao dito rei de Angola, como o digo em meu memoriaf sobre o aforamenco de d~tos sob=, quanto mais que se Ihes faz gande bem em arorarem-se pelas razás que cenho referidas, de que mediante Deus resultará serviso seu e de Sua MaJ&de c bem comum.

Porque a pessoa a quem se aforar o soba será seu ptoteeor e procurará ampará-los e defendê-los de agravos que c o h r n a m fazer-lhes goveinadores e cap~táes de companhias e forcaIezas

1 8 9

Page 114: Questões Histórico-Coloniais vol. I

e soldados, iiranizando-os contínuamente, quanto mais que pode haver, parecendo a Sua Maleitade um padre da Com- panhia que seja protettor de ditos sobas e fazer-lhes guardar os privilégios que Sua MaleStade Ihes manda dar

E se çultivaráo as terras, que sáo fertilíssimas, que nelas nas- cem e se criam todas quanras sementes se lhe deitam, assim das que vão de Portugal, como do Brasil e outras partes, e há muita criação de gado vacum manso com que se paderáo la- vrar, e deixou-se de fazer até agora por náo haver portugueses que façam conta de viver de assento naquelas partes, por ver que 3s terras que se haviam dado por doaçáo aos conquiitado- res que as ajudaram a ganhar, com risco de suas vidas, se Ihes araráo, e aforando-se-lhcs por mandado de Sua Majefiade as reráo por seguras e procurará0 lavrá-las e fazer engenhos de açúcar e outras grangearias, e se efiendetá pot aquele reino a nossa gente, e se poderá0 vir a fazer povoações, com que se acrescentarão os dízimos da igreja e a real fazenda de Sua M a ~ e h d e

E eu por animar aos mais moradores daquelas partes e pes- soas que houverem de aforar ditos sobas, e por o desejo que tenho de continuar no serviço de Sua Majeftade e de que ayuelas terras váo em aumento, como quem as ajudou a ganhar desde o piincípio da conquiAa, à c u h de seu s a n p e e das vidas de seu pal e irmáos, que morreram na guerra da dita conquifia, me encarregarei de fazer uma fortaleza, como a que Sua MajeAade tem em Cambambe ou Maçangano, entre o rio Cuanza e Brngo, no AnzeIe, que é cousa de dez ou onze

léguas da cidadr de S Paulo, para que em nenhum tempo el-rei de Angola possa ir a fazer dano à dita cidade, ainda que todo seu reino se levante contra nós, que como efi~ver dita for- taleza neSte síuo não pode passar para baixo a dita cidade cousa que nos possa fazer dano além disso se em algum tempo Sua MyeStade mandar gente em quanudade para aqueles reinos, servirá dita fortaleza de refúgio para os homens que forem de

cá, porque o sítio é sàdio e tem boas águas, e fazendo eu a dita fortaleza ir-se-; rnuita gente a fazer povoaçáo junto a ela, na porei vinte e~pin~ardeiros meus que ali ass ihm con- &uamente à minha cuSta

E ifio farei dando-me Sua Majefiade o Soba Caculo Queha- cango, com toda sua canda, porquanto eQa mesma terra é de dito Soba, para que venha em consentir se faça a dita fortaleza no dito sítio, da qual heide ser sempre capitáo e meus filhos e sucessores, sem, nuiica em nenhum tempo, os g-overnadores se entrometerem a prover outros capitães, nem os podem drs- por, nem Sua Ma~ejtade os tirará, nem mandará tirar da dica posst, que háde ser irrevogável, porquanto heide g a h r muita fazenda em fazer a dita fortaIeza e ter nela os ditos vinte es- pingardeiros continuamente e heide ser alcaide mor dela e di- tos meus herdeiros com todas as honras e preeminências que os alcaides mores têm das vrlas e lugares e fottalezas de Por- tugal concedidas aos capitáes delas

E indo êle dito Garcia Mendes em pessoa a fazer a dita fortaleza se irá muit3 gente com êle e fará a dita e

fortaleza muito depressa, e não cumprindo com éRe ofereci- mento náo tenha a mercê nenhum eEeiro, o qual o haverá de se fazer dita fortaleza e pôr nela os ditos vinte espingardeiros seus captivos, dentro de dois anos primeiros seguintes, a mais tardar, e com isso se iráo aumentando as terras, que tem Sua Maleitade naquele reino, e a êfie fidalgo, que é belicoso, ainda que o temos sujeito, convém pôr ;fie freio da fortaleza, e espero que Sua Ma,eStade p o r êSte serviço q u e lhe ofere~o fazer, vendo o grande proveito que dêle lhe rewltará naquela conquih , me fará muitas honras e mercgs e a meus hlhos.

Do rio Cuanza à fortaleza que digo no Anzele pode haver três ou quatro léguas, e do Bengo à dita fortaleza podem haver três ou mais, e o dito Soba se dará de juro e herdde para todo O sempre a êle Garcia Mendes e a seus filhos e sucessores até o último possuidor seu e de seus herdeiros, e de resmaria, como

Page 115: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 116: Questões Histórico-Coloniais vol. I

penedo, que a Lráo tomo a t k e de Belem em Lisboa, que tiavendo e i t ~ fortalera náo passará n;ivvio, hrrn entrará sem licença, que a barra p o r onde entra para o pôrtu vai por junto dêle, s ficar20 seguros os navios, de fadrdo os p d t r tomar neni queimar.

O morro dc S Paulo é forte de sua naturezd. deve-se-lhe iiiandar encomendar ao prfernador qiic n5o consirita se lhe nre pedra de redor dèle p r nzn caír a terra, e fnzcr t r ; ~ baluartes, um cnttc o siuo de Alvaro de Soirsa e ae casas que sáo agora de Baltazar RrGlo, qiie dali a a~rilharix drfende toda a p r m , a donde eStd a fertoria dr. Sua R.lqei;t.ade e todos os nitrcadotes que váo com fazendas àguelc rtltio para resgnt3r as F ) T ~ ~ s , e tamb6m delctideiá os navios, qtir 6 o riiorro alto e bcm deferi- si'vel

Outros dor.$ baluaries que li há podei~i desmanchar e faz?- -105 rn.115 para fura de novo por respeito qrie ande eitáo são de pouco efeito, se o governador for homrm de rxpcriEricia os porá onde forem necessários, e deita maneiia ficará fvruficada a cidade e navios que a ela váo

Para li10 tem lá Vossa Mqe$t.ade j ooo cruzados de renda cada anci, pelo menos, que Sua Maleitade não gor.3, nem váo à máo do feitor neni niinca foi, qiie é 401s tosGes por peça que pagam da sa;& das pps, que puseram para a fortaleza e t':cou para a cade~a se fiara de num, que )á ~gorn devi: caar acabada e sobejar muito dinkrro, que f~catf para Sua Ma~eStade fazer Sftes gaaos destas fortalezas e fortificaçóes da cdade

Quando Sua M a ~ e t a d c mandar i câmara de S Paiilo siia carta para a f~rtif ica~áo da cidade será bem fazer promesas e mercês a aiimi se niRo mekhorar, e que os donos dos cháos façam rnuio, cada uni seu, na sua rcJtada, como dign, e a parte que náo trvrr dano que o governador que ora é e ao diante for a dê a quem façn diro muro, qut não faltari quem o faça, que as come para o fazer. que convrm ctar ccrcda para o que se cfetecer, tnandanda mdavra quc as ameias de

cima as mandc Sua h/iajeStade fazer i cuSta dos 5 wo cruzados atrás Jig-o, porque os moradores alguns &les náo ter50

ps= par3 Ule fazerem as amcras, e as CdipaS sendo de quatro plnios .h.ance de giossura, com se fazerem as ameias por cima dc pedra e cal ficario perpEtuas, qiie a taipa de lá C dc barro vcrmclho £orcíssin~o, e iRo quanto pard ccrcarem a cidxle, quç a fartalcza licri de pedra, que não falta perto donde o pede eftá, que fazê-la no morto das LagosIas, como a l p ~ n s dizem. E erigaiio, que é uma Kgua de b&a de baía, e que cs- tará uiitra fnrcaleza na ponta d3 lha, podcráo passar as navios que quiserem sem lhcs fazercrn rnal as fortalrza~, salvo se as flzetein por modo de e%~do

I'orqiie o $<to que digam qiiç tçm o pendo p d r 2 . h pela banda da terra pode-se-lhe mnnd~r fazer oiiãa forçazrnha de resguardo, quanto mais que não será necessário, que ladrGs que ~arrril náo h iwle Icvar tanto qiir ncrs possam fa- zer mal às nossas fortalezas M ~ n d e Sua hfajefhde faz:-la forte dr bom graiidor e ter nela boa artilharia, que sendo Deus ser- vido nos 1150 f.altará 1á cobrc para a fazerrni

Mande Sua Majegtade que a feltoria que tem na dita cr- dade de S Paulo rfieja separada, e que as casas que &o junto a r l a se dermbrm, que ião dc taipa, porqiianto aqiicie sítio tcdo o deixou Paulo Dias de Novais sòmente para se f u r r a dita feitoria por e i b r ao pé do morro donde a nossa artelharia a defende, pur r c s p t o dr que se se pegar o fogo náo queinie as fazendas e as cousas qiic eitiverem na d i~a fcitoria r perca Siia MajeStndc o que tem nela, e para que es"teja a dita feitoria livre de todo o perigo, que D. Manuel que Deus tem a deu a uiri cria& sru coiitta parecri de todos us nioradorcs

Convém mandar Sua Maje~lade pelo remo a todos os tri- butiãis clegrdeni ,mim hornen,, como mulheres, para Angola, e n.io para outra parte, c para que da cidade de S L)aulo os mande logo que ali chegarem às Eottalczas de Cambambt, Maçangaiiu, Moch~ma c para clualrlucr outra fortnle;.n qiit sc

1 9 5

Page 117: Questões Histórico-Coloniais vol. I

de novo itzer, que os degregados que lá váo vai-llies bem c dá-lhes Sua Majeaadr rernidio, c por nenhum caso degradeiri para o pórto da c idde de 5 i'aulo, por respeito que d& togem Logo para Congo e iiáo há pdè-los tornar a haver, que de& rrianeira sc iráo p(ivoando as ceras quc tenios nu dito reino

Slrva-se Sua MajeStade de rennvai a ptovisáo que o Senhor Rci D Sehast~áo, que h a ~ a glória, p a w u a I'aiilo Dias de Novais e a que passou Sua Ma~eRadc s Joáo Rodrigues Cou- tinho, que satisfará os serviços daquele reino como se foram leitos na fnd~a ou ATrica. que com ifio re an~marzo mums a ir li, e fnzcr-çe-á a terra, e ir-se á povoando p r dentro, o que até agora náo tem tirado, e cada vez irá tirando mais e ir-se-áo descobrindo as p n d e s riquezas que n~queles Ieirios há e fs- zcndo-se criibndacle, aumentando a nossa santa kI: por aqueles reinos com muita facilidade, c n:o desmerecem os xrvicos fei- tos na cwqui<Ia de Angola, dos da fndia e Afnca, porque não são cte menos qualidade nem de menor serviço de Deus e de Sua Malehde, antes nials, assirn pela criStandade que sc [az,

corno por acrescentamcnto da fazenda real, nem os conqurh- dorrs têm menor perigo e ttabalho na guerra

- .

Porque erii tcinpo dc Paulo Dias andávamos pela Quiprna, e quando dito gavcrriador deitava guerra fora niío íi,mos mais que setenta, e tomos a um Soba pequeno, por tiome CacaIa, e matouaos sere e viemos fraliados qlrtnzr, com morte de muita ,gente prekd, tiossos cacivos, e outros vassalos

Depois foi de Porritgal m o n o que levoii Dioga Rodrigues dos Glos , de trezentos l~oiomens, dos qiidrs foram cento e vinte

a Angola Calunga, indo por caprcio Joáo Castnnho Vclez, os q u a s mataram, sem cscapac nenhum, com mais de seis mil /recheiros negros que iam da iiossa parte que todos morretam às freclisdas e cativ;irain

Sendo governador Luiz hrráo mandou a guerra à província do Ate, e ali veio El-Rei de Matanipa, que e&á por cima de Angola, que tcm arnizacle com os reis de Congo r Angola, e

196

d t cento e trinta soldndns portugueses qiie foram a efia em- Prê~" dde que ía por capitão Francixo de ,Sequrira, náo ficou n!giini quc escapase de catrve~ro ou morre, e mataram e cncivsrmi mais tle dez mil frechciros qiic: iam cannosco, vas- salos de Sua Ma)csZadc, c oiitros cativos riossos

Governando D. JerAiiimo de Almcida. mandou a guerra a Cufuche, fidalgo de Qu i~ama , donde foram cento e qua- renta liniriens, de que ía por capicáo Baltazar de Almeida de Sousa' e sòinrnte ê k escapou pot i r a cavalo, e mataram mais de scis mil frechciros ncgros, afora ouaos muitos que noutras gtierras mataram e digo que pior C a ferlda da frrrha que do pelouro parque a ftecha tetn farpas e para se tirar do corpo é necessário rasgarem-lhe .as carnes, o que &o tem o pdouro.

TainbLm atiráo coni zagaias, em que andam tão certas e dc-&OS, como com as ftechas, e trazem seus cutelos com que cortam as cabeças, findmente ssão cáo esforçados e atrevidos mrna mouros e turcos, e são ligeiros a como correndo cava- los, o que n8s náo fazer indo carregados de ermas c morrendo com calmas, s?de e muitas vezes de fome, de que se passam grandes calamidadeç e riKos da vida, e assim mere rem os que servitem n e b conquiSta lhts fsFa Sua Ma~eitadr honras e mercês

Tem Sua Ma!rStade neccsmidade de mandar com graves prnas que se não venda em Angola pólvora, muniçóes, esp:i das, nem oiitro gCnero de armas psra o reino de Cmnp, por- quanto nos podemos temer do tei do dito Congo mais que do de Angola, purqur descohertamenrc há mosttado nirritas c di- versas vezes ser rliimigo, como se pele ver c scniprc Foram inimigos nossos os reis seus anteccssores

Porque, como se refere arris, FOI causa do mal que fêz o de Angola pela cmbairnda qiie lhe mandou com invels dr ver que í~rnos pr6spri-os no curnérciu cor11 Jlto rei de Angola, coin p ~ z e airiizade, entendendo que era riu seu dano, por êle se fazer senhor de todos os reinos comarc5os por respzito

1 9 7

Page 118: Questões Histórico-Coloniais vol. I

de riossas fazendas e nosso comErcio que Cle unha em seu +to, prqi ie em t d a a Etiópia não havia outro.

(I~icixando-se o goverm ior Paulo Dias do d:to rei de G n g o do ma1 que liavla felto em mandar a embaixacia ni;iliciosa ~ L I P

mandou ao de Aiigola, por dissimular sua trarfáo, ohreccu a drco governador lhe mandaria socorro par Manibamba, seu duque, para que se tomasse vIngãnça d,o rei de Angola, que nido ~ Q I fingido, porquc nunca mandou tal socorro, enarten- do-110s mais de dors anos com esperanças falsas sabendo Ue padecíamos muiro grandes trabalhos e fomes, porque c%a a genn preta nos dcscmparou, e a branca cra pouca, de modo que vendo o gov~rnador que o rei de G n g o nos queria em- pecer e pôr em esWo qiie deixássemos a conqurfta, se pôs em lr continuando com sua guerra com a gente que unha, e como tivemos rriair força e fomos senhoreando m u i u pdrte do reino dc Angula, o mandou ameaçar, lrrnbrando-lhe os males que hnha feito, dc que ficoii muito atemorizado.

Por amor de Deus que mande Sua M a j e h d e se prwure a cri.ttand;ule, manci.mdo-lhcs padres da Cornpanhi.1 e aos scnho- res dos mhas que trriharn igrejas nas suas terras r em cada CIIICO

léguas e h ~ a m dois padres qiie ensinem o gentio, que os ditos pãdtcs ) E os ensiiiaiii pela sua língua e tomam miirto dopressa as oraçóes, e já se houvera aumentado inuico a nossl cnihtandade se nnrs Liuuvcra canto dcsculdo

Há mar3 de 60 Ifguas de Iargo e perm de ioo dt corn- rido, OU mais, nrdo povoado, que temos sujeito, quc tudo pdera r dtvrra estar cris2i.iriizado e é IáStini~ a nê'o estela por t'alra cie d~l~grric~a

S fOSGE DA *<[NA -OS NOlANWS13 - S MMÉ, SUAS PRODZIÇÕES, C ~ R C I O h POYULAFÃO - AXDA (ARDRA) - ÙENIM - XARU (IAELIM) - CAl bRdR -RIU R8111 - RIO F O R Ç A M S - YLINcLPL - ANO BOM - LOPU CON(ALVEs - LOdhCO -. TOSCO - 0 5 ]T-SOlTAÇ - PINDA - - haVGOLL - LUAND*

- BETLIJEI A - CASO NEGRO

Rclaçío da c o h de Africa, da Mina, que é o caStelo de S. Jorge, atS ao cabo Negro, q u e o capicão Gxcn Mendes C:iSlelo Hranco faz a V 11 ma, que L uni dos prrrneiros con- qriisbdores do remo de Angola c sabe multo bem eSt3. c o b pur se achar em toda ela multas veles e nos mais olas resgates que tem, em quarcnca e seis anos que em ela rcside.

O caftelo de S. Jorge da M i n ~ é uma boa forwle~a de S M, onde cem um g&.r~adot.

Havia nela cousa de joo vizinhos, e com soldzdos, sáo por d o s qutnhentos

O trato da dita fortateza e resgatc doum que se compra aos gentios que vEm de dentro tla terra e que o dáo em troca de roupas da India de Portugal e enhadas de vidro, como sáo tr,rános, e de ounas cousas, e antigamente vinha aos reis de Portugal um navio d o s os anos carregado dc ouro fitiíssit~io que o daqudas partes 6 o melhor y i e se encontra

Há na diu Mina muita algália qne dc 1; vem, e gatos que a dão muito boa poi serem bs dali ehrmados Os holandeses tErn por baixa do dito cs(te!o, ou poucas

liguas déle. uma fritiiria aonde os gentios da terra levam a veiider o ouro e marfim, por Ihes darem mair por &!e do que

(10) Vid nota 8 Coziriido, p l a referência 1 morre do hisp do C i n g e Angola, creio que 2lte dwumcnro C de 1624 E ecnm cm ca#klhano pouco cnrcettn

I 9 9

Page 119: Questões Histórico-Coloniais vol. I

ns nossos Ihcs dão, c n rnesmo é com o m x h m e algalia e cnurame P O mais que há na cerra, prque os dicas holanrleses t?in ixdinànxmrrite um nã\io miiltn hcni atriJhado que sc

chama a fcirarrn, surto no pârro, dondc outros navios qiie lá váo comm jazendas e andam por toda a c o h rcsgaundo, e iito nos porcos onde cofiimamos negociar.

Feitn seu resgate o levam à dita siia feitoria, e o mcsrno fazem de algumas fazendas que ro~iban~ aos nossos navios que andam For aqiiela co5ta.

Trazeni outros navtoq que Ievan~ êSte ouro e marfim e courarne a Flandrrs e as Eazendas qiie têm roubado, que ali servem.

Pelo que é necessário remediar-se ifto, mandando Sua Ma- jcfiadc uma armada de três ou quarto gale6es bem peuechadoc e com boa gente ir jqucla c n b a toriias e dcqharacar a €ôrça que êlcs têm, e merer no fundo a drta nau feitoria, e dêAe moda piniern liniliar a coas da GulnE dc I a J r k que são in- fin~ms, e se fará um grande salto neles, de modo que náo \rol- vam li, quc efies que andam resgatando por aquelas parres e roubando os notços, não são de muita 18rp porque d o s eles são de mercadores, sòmentc a dita nau leitoria que e i t i

no $to que sc chama Cara, tcrn fôrça, e é esta necessária para a tomar e meter no fundo, e luntamente desbaratar a for- taleza qiic e$>; em tefrd, e se fará n1Qo um graclde scwi~o a S M por que de não serem roubados ns nossos navios que váo resgamr exravos negros, marfim e ouro, courame e alga- lia, vir50 3 Sua Malc&ade dircitos com que pague largamente todos eaes g~c to i que h ~ r r ncsca armada, além de con\ir ao seu &%do tirar a fbrça ao inimigo, e a proveito umanlio que tcrn cm refiautar um comércio de tanta importância para a fazenda de SIIA Maje&ade e para os seus vassalcis

Temiic niaii adiante, cousa de 2m li.,yas, a ilha de S Tomé qiie está na linha equinocial, quc é de r8 Iépias cm redondo, mui abundante de ~çhcares que antigamente ae carregavam

2 o O

nela vinte navm grnndeq de ao ooo arrôba~ ta& um, o que hoje nio ;occoriccce por cauba de um gusano que deu na cana.

E 110~5 11Io vêm ~ J I S que q o11 5 ndvios carregados. Há nesta ]lha miiito arrol c miiitos niant\mericris, e t rnui

frexa, e tem muius árvorer dc eipinho cnm boas cidtas, limóes, laranlas, Iitnas, cnroujas ern muita quantidade e muitas águas c miii boa9

Nrjt , 11113 temoq uma fortaleza boa, e ainda que já f01

tnmada pelas holandeses por culpa duni clipitáo frciiixo que nela efiavn, e queimaram ri cidade, bole e&,$ melhor pique tem mais artiliinria

Haver; nesb ilha fkm vizinhos htanco~ e mais de 2 c m crioulos ili tcrrl, gerite que l w n ~ qe drfrndera de cedo o poder se tiressrm hrn caprtio, que tendo ~i-iiiniçi;rs e pl>lvora se defenderio. porque sáo mui gra!ldcs escopteiro. e miii dekos.

F ncfta i l h temos rima feitoria que é do canaato que ~e atrenda em Lisboa, e lhe dão por nome o contrato de S Torné, na qual ~Jha tem o dito cnntr~tadot alguns nakios que cnvid aos rcrptes Ja cI:ta co&a da Guiné que são os se- guin~r i

Com o te1 de Arda que rs'tá junto à Mina, que é n n w amigo, mandam lá resgatar escravos negros e marflm c panos de algodáo e azeite de palma e miiitor Icgurnei mmn inhane e outros mantittietitns.

Saein dEfic p5irto cada ano um e dois navios carregados diSto arribi

Tcinos olirro resgate com o rei de Benin, aniigo nosso R ~ \ ~ a t a - ~ e com êftc rei a mesmo que corn o de Arda Daí trnern umas <ccucharas* lie marfim niui curiosas que

$!cs Lazem, que se pwle ter, c panos dc palha rnui galniitcs par3 col>tir as carn.ac

Temos outro rei amrgo nosso que é o de Xabu, reino po- quenn mas mui hlicuso

Fnremos resgate de cwavoc c de muttos paiioc de algcxi50

2 0 1

Page 120: Questões Histórico-Coloniais vol. I

de figuras mui curiosas, que veae a gente da dita ilha de S. Tomé, e daí váo a outras partes Saem dali dois navios camgados cada ano

Temos oumo resgate com o rel de Calabar, gente belicosís- sima, nossos amigos

Fawnos resgate do mesmo que arriba, e se saca tada ano um navio mui grande

Fazemos outro resgate com o rei do Rio Real, e outro rei que se chama o Ere, que quási é um pegado com o outro

Temos outro rei que é o do RIO Forçados. Daqui se saca outro navio carregado das mert adorias arriba

ditas e escravos. Tcdos e&es resgates pertencem à dita ilha de S. Tomé,

que e h ditos reis eStao em a c o b de Africa entre a Mina e a dita ilha onde váo descarregar, e dai1 se fazem algumas armaqões que vão para a fndia, de escravos, com regiho de Sua Majehde. e vão a Lisboa, os que sáo melhores e a pior gente que vem fica na ]lha para a fábrica dos engenhos de açúcar que já hoje se váo reedificando por haver menos doença com a cana de açúcar.

Eaá e& ilha desviada ao mar da dita c o b de Africa cousa de quarenta léguas pouco mais ou menos.

As mercadorias que se levam para fazer o resgate, que atrás se diz, são panos da fndia de Portugal e búsio que vam da dita lndia que é o dinheiro que corre entre os negros, corat, (tlaquequa)~ que é como umas q.tn8 de alambre, outras contarias diversas de vidro, panos ordinários, ameis de Portugal de vá- rias cores e grans e bonés de cores e ouaas muitas bugerias de dlversos géneros c').

(11) Lsquequa, laqurca ou aLyucqua, pedra branco-opahna, ou alamalda í 1uRrosa. como dizem os &c ionanh , < t e m o asúttco, ( i ) dizem €ler Gar- <ta da Ona mete-a na lista dar p d r m prec~osas, e d1.z «A aIaquecar chamada de nós (que em arabio C chamada qucqui) vale um arrarel d e b pedra lavrada em pcças miúdas. um mal ca&elhano, c eRa pedra tem a virtudc mus dara

Temos outra ilha que se chama Ilha do Príncipe, cousa de trinta léguas da de S Tomé

NeSta ilha náo temos força de considera$áo, mas tem boa gente

Haverá nela 71x3 vizinhos, entre brancos e crioulos da terra Dá algum açúcar, arroz de que vai um navio carregado,

e dois, cada ano a Lisboa Nem serve doutra cousa Tem dez ou doze Iéguas de largo, e eStá em I O e meio

da banda do norte Temos outta ilha, sem fôrça alguma, nem serve de mais

que dar algodáo, que se chama a Ilha de Ano Bom Será de 3 ou 4 léguas Tem gente preta que lavra êae algodáo. Entendo que é de um Senhor de Portugal, porque toda

a gente que ela tem é cativa, que náo é muita. Sar dali cada ano um navio, carregado de algodáo que vale

muito EStá z0 e meio da banda do sul da linha, 40 léguas da ilha

de S. Tomé, pouco mais ou menos Há neSta ilha muito boa água e multar !galinhas e gado

de cerda, que se dá e& carne a enfermos por ser boníssima Segue-~e logo o cabo de Lopo Gonçalves, que é na dita

coRa de Afnca, terra (irme, que será cousa de 50 léguas das ditas ilhas adonde de ordinário eaáo naves holandesas resga- tando marfim, e como nossos navios que andam por rodos

qut todas as outras, porque emanca o sangue mui súpitoi> Alguns autores dt- zcm, que dela x faziam bnn<os c du' e d< ou tm ercunitinalt supõe Morais (Dic) que fdrse a corahna Da virtude que lhe arnbue Garcta d i Om. lhe veio o nomc de eitanca-saogue B bem conhecida hoje

Tradunmos colondos. por panos dc vinas cârcs, dc acôrdo com outros rexros, c granm por gram A gran é uma espécie dc cochonilha. d kcrmcs (cocms rl~or. I,) ou gran-rrcarlatc, ou k<rmcr grana, da farmácia Dá uma excclcnrc maténa corante e cra antigamente usado também em terr$ueca

Alambrc, i claro, é o ambar DM panos de palha que por vezes se cium ncitcs documentos, f~ luemos quando publicarmos outros

Page 121: Questões Histórico-Coloniais vol. I

eites resgates acima ditos, feitas suas carregaçóes volvem a 5 Tomé, e por náo errar a ilha, quando a vão buscar, comam vifia dêSte cabo, para daí atravessar aquele golfo daquelas 50 léguas, ali os ei6o aguardando os ditos holandeses e os to- mam, no que fazem grandíssimo dano

Indo seguindo a coSta, do cabo de Lopo Gonçalves para o sul, cousa de cem léguas, pouco mais ou menos, um rei nosso amigo que se chama o Loango, aonde de ordinário têm os holandeses uma ou duas naves no pôrto e em terra uma feitona em que resgatam marfim, e nós temos outra no mesmo porto, e com o mesmo rei resgatamos panos de palha, que nos servem de dinheiro para o reino de Angola, por maneira que lá temos uma feitoria e os holandese, ouua, e i h de ordinário, que a eles como fhes c u h m as fazendas pouco dinheiro, que ar levam das suas te.rras e outras que roubam, dáo muito mais pe!o marfim, e por êSte respeito o gentio acode a eles pela dita comodidade, o que nós náo podemos fazer porque nos c u h m mais e não as roubamos

Aqul se devia mandar fazer uma fortaleza, que o rei é nosso amigo, e enviar-lhe lá quatro padres da Companhia de Jesus porque o dito rei pediu já que lhos enviassem, que para ês\e eefeito não há outra religiáo mais a propósito que e&a para permanecer nela pelo que tenho viito no reino do Congo e Angola e que mais inftância faça nela que os ditos

Bfie rei i senhor do cabo de Lopo Gonçalves até o rio de Congo da parte do norte, e com rr e e&ar lá os ditos padres faráo com que o dito rei não consinta em sua terra, que é o cabo que acima se diz, que x faça resgate aos ditos holandeses nem os consinta em sua terra, mas antes os matem se lá fo rm, e assim se irão extinguindo eaes comércios dos holandeses por ali onde tanto nos fazem, e os ditos padres saibam o que há pelo reino adentro, que nós não podemos saber por que não há ido pela terra adentro nenhum tortuguês até agora, nem se sabem as riquezas que há nela, o que se saberá fazen-

2 0 4

do-se o que fica dito e \erá mais frequentada de pormgueses do que é hoje, que não váo lá com medo, por náo haver quem fale por eles ao rei

E& reino de Loango é vizinho do rei de Congo, e divi- de-os um rio que se chama Zaire e cá lhe chamamos o rio de Manicongo

Tem ê&e rio tousa de sete léguas de bôca ÈSte rei de Congo haverá cem anos, pouco mais ou menos,

que tem a nossa amizade e pediu baptismo e crifiandade tempo dos reis de Portugal, enviaram-%-lhe muitos religiosos para isso e há hoje ali muitos naturais grandes latinos e cléri- q s , filhos da torra, e há bispo de Congo e Angola que ha pouco faleceu vindo a e&a côrte, e de poucos tempos a cá se tem danado de maneira que ho~e tem em seu pôrto naves holandesas e o Maurício lhe envia suas embaixadas e êle as recebe, públicas e secretas.

Resgata-se ne& pôrto a que chamam Pinda, marfim, e de ordinálrio vêm um navios e vão outros.

Tem-lhe pedido Sua MaleStade a êfte ra que o deixe fazer uma fortaleza n e k pôrto, e para ifto enviou por governador a um António Gonçalves Pita, com gente e fábnca, haverá quatro ou cinco anos e como Sua Ma~eStadc o enviou a pxh a dita licença, o dito rei o entreteve de modo que os «albam- les» e obreiros que pata isso levava morreram na cidade de S Paulo aonde o dito António Gonçalves Pita FOI aportar para daí ir a Congo falar com o dito rei, o qud náo quís dar nem a dará =não se fizer como tenho dito aos miniftros de Sua Maleitade do reino de Portugal com oueras advertências im- portantes para o que convém ao serviço de Deus e de Sua Ma- jeaade fazer-se a dita fortafeza

?em os ditos holandeses meudo neAe reino a seita de Mar- um Luthmo e Calvino e outras, pelo que convém enviar-se lá treze padres da Companhia e que um dêsçes sqa o bispo do reino de Congo e Angola que e* hoje vago, porque &s reli-

205

Page 122: Questões Histórico-Coloniais vol. I

gosos fazem muito efeito lá , porquanto o dito rei lhes tem muito respeito mau que a nenhuma outra religião, e além disso tem Sua Majeftade enviado ali padres de S. Francisco que lá náo podem viver nem a terra é para isso Foram, ba- verá cinco anos, padrer de S Domingos e náo puderam lá caber, nem o rei fazia caso dêles que deveram fazer causas, pelas quais o rei náo goitou dêies, e devia* enviar ali eStes religiosos da Companhia para que ensinassem e fizessem colt- gio e tomassem gente da terra para companheiros por haver lá muitos clirigos, filhos da cerra, e os doutrinassem como convém e eles coStumam fazer.

Além de que, como no dito reino há infinito cobre, que há minas abertas, êle deixará que as mande Sua MaleRade bene- ficiar, pôsto seja mifier gente que leve o !governador que agora vai para ê&e efeito

Em toda e& coita, desde o ca6telo de S Jorge até este porto de Pinda que E Congo, e que deve de ser cousa de 350 léguas de c o b , donde vem chamar-se Sua Majehde, Senhor da Guiné, náo tem mais fÔrça do que efta de S Jorge da Mina, pelo que se devia mandar fazer e h s fortalezas que digo e mandar que a povoação que há em Pinda, que é cousa de IOO

moradorc; brancos, crioulos de S Tomé, se mude para junco da refenda fortaleza, que há razáo para isso, que se houver algum levantamento nefle reino, cenham os portugueses onde se recolher, porque há maas de I 500 homens espalhados por todo o reino.

EStá em seguida o reino de Angola, junto daquele, confi- nando um com o outro, que há auarenta e seis anos aue come-

1

çámos a conquiht, e foi o prinieiro governador a conquis- tá-lo, com quem eu fui, Paulo Dias de Novais Temos con- quiftado pela cerra dentro cousa de roo líguas de largura e de 80 de compnmenco, pouco mais ou menos, e é todo povoado, havendo cêrca de zoo fidalgos, eStes senhores das ditab taras, que chamam Sovas, e que cêm p rehdo vassalagem a Sua Ma-

,,-&de, entre os quais náo se tem feito crifindade por negli- $ncra de cá, por náo se acudir com religiosos da Companhia, que os padres que 116 hoje no dito reino náo sáo mais de dez 011 doze que sòniente e 6 0 e servem na cidade de S Paido, onde eftdo com casa e convento que vão fazendo, e assim os cri&áos que há no dito reino e na ilha de Luanda que eftá junto i ccidade de S Paulo, eles os têm feito criSlãos que já

holc ensinam os citados gentios por sua língua que 2 aprendem muito bem conio a doutrina que Ihes ensinam, pelo qur con- vém acudlr os ditos padres e fazer um dGla$ bispo como há na lndia de Portugal e têm lá feito g r~nde crihndade, o que ali não acontece por causa dos bispos que muitas vezes os impe- dem de ir pela terra dentro, e para juntamente Sua Malifrade aproveicar as riquezas que nos ditos reinos há, que agora se mofia o cobre que é infinito e por eRa otasião reduzir o ânimo do rei e seus vassalos, e náo cuilará iRo sangue nem menos gaitará Sua Majestade tanto quanto houvesse de gas- tar levando-o por fMça de armas, e i* digo pela muita ex- ~ettência que tenho de todos eStes reinos e defia cofta por haver quarenta e seis anos que ando nela servindo a Sua Maleftade como cabo de companhias e capitio-mar no campo, e tenho corrido o reino em tempo de paz, quando a tlnhamos com o rec de Angola, e tenho sabido e especulado bem o que h4 nos ditos reinos e trazendo sempre à minha c u h cem frecheitos e espingardeiros escravos meu\, e quatro irmãos meus mor- reram neStas guerras e meu pai, como tudo 'se verá mals lar- gamente nos papéis dos meus iewiços que tenho apresentado.

E ne4e reino de Angola náo temos fo~tilica~áo feita na crdade, nem defesa alguma sòmente temos uma cidade à beira-mar, à qual váo cada ano vinte navios e mals. a cariept peças de escravos, uns vão pata as Indias com regfio de Sua MajeStade e ou~ros para o Brasil para trabalhar e aumeiir.ir qs engenhos de açúcar que ali há, de que vem a Sua M ~ ~ c i t a d c grandes direitos na cidade de Lisboa.

2 0 7

Page 123: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Haverá n e h cidade cousa de qoo vizrnhos e peia terra den- a o cêrca de sessenta léguas, temos quatro fortalerdzinhas e nelas uns 250 soldados pouco mais ou menos, devia envi~r-se mais gente para que ndo acabasse de levantar e perdermos o que temos ganho com tanto trabalho e tanta gente como nos há cuitado.

Eaes fortes eStáo uns dos outros 4 ou 5 léguas, são de taipa que é o que ba5ta para os gentios da terra.

Segue-se adiante, até ao Cabo Negto, e temas agora para aquele lado um fortezinho, r m Benguela, cêrca de 60 léguas da cidade de S. Paulo, que haverá três anos fez Manuel de Cemeira Pereira, que Sua MajeStade enviou àquele reino a con- quiStá-lo e por governador, por re dizer haver nêle muito cobre como eu vi, que os negros o resgatam em manilhas que são umas argolas que trazem nos braços e nas pernas

E envrando-me o governador Paulo Dias de N o v a ~ s numa galeota a descobrir a c o h e a resgatar com o g e m o dela, resgatei algum cobre que trouxe, pelo que o deve haver na dita conquifid, e lá anda hoje o dito governador Manuel da &r veita, até ao tempo que dali paru, que haverá ano e meio

Que chegue até ao cabo Negro, que é má tema e sem fruto, que eu não vi mais, antes tem muitos baixos, junto à co&a e mais adiante não sei nada da terra

E ne&a Benguela há famosos carneiros que têm cinco quartos porque a cauda pesa tanto como um dos outros quar- tos Há muitas vacas em demazia, e todas par alt sáo vaqueitos e cambém efiá próximo de Benguela uma baía que chamam das Vacai que fica antes que cheguemos a Benguela E entre Luanda e a baía das Vacas fica um rio que se chama de Amo- rexra, onde se vai fazer resgate de mantimento, vacas e outro gado, da dita Luanda, e dizem que aqui há muito cobre e o dito rio vem dar ao mar Aqui pode fazer-se povoaqáo porque a terra é boa e fértil.

Segue-se logo mals adiante, para a parte do sul, o cabo da

n n 4

Page 124: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 125: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Boa Esperança que é o termo da dita coSta, e em toda ela há povoa+ de negros.

Náo temos comércio com êles, sòmente sabemos haver mu1- tos rios onde os navios c o h m a m fazer aguada, mas com as armas na mão.

Relação do reino de Loango que começa do Cabo de Lopo Gonçalves até o engoi que é o Zaire no de Congo pela banda do N o m

O reino de Loango é vlzinho do remo do Congo, só o divide o rio Zaire que se chama de Congo Tem por coSta cousa de rzo léguas, pouco mais ou menos

Tam na dita c o h o seu pôrto donde os nossos vão fazer suas Feiras, resgatando com a gente da terra por o rei ser nosso amigo

Vão da cidade de S Paulo a fazer o dito resgate que é uma panaria de palha que é o dinheiro que no dito reino de Angola corre, e assim resgatam algum marfim que há no dito temo a trôco de mntanas que nós Ihes levamos e algumas pal- milhas azues, vermelhas e verdes do Alentrjo, e assim com alguma rompa da fndia e cascáveis e outras couzinhas defia sorte

ÉSte rei de Loango é ncuso amigo, e como vê que o rel de Congo por ser criitáo permanece e tem amizade com outros

(I+) Juntamos aqui êRe pequeno documento porque embora sem inhca- $0 expressa de nome do autor, nem de data, 4 cndcncementr uma amplia- ção do antenor, r do mesmo Cama Mcndei Náo anotamos 2Rr c o antenor, porque nos reservamos para outra dcxnçáo idhta daqutla colta. que espera- mos poder publcu

Page 126: Questões Histórico-Coloniais vol. I

muitos reis, sendo seu reino pouco, e com o nosso cométcio se tem aumentado, moitra desejar muito ser cristão, e assim tem pedido já por vezes lhe mandem lá religiosos para se fazer criRáo, por onde se lhe deviam mandar lá quatro padrar da Companhia para fazerem a dita criaandade.

Não temos sabido o que há pela terra dentro, por rcspeito que náo andam os portugueses por ela, nem temos mais comér- cio com êle que termos lá uma feitoria aonde se resgata com êle, e com os naturais da terra aquela p a r i a que é infinita e os naturais náo têm outro trato mais que fazê-la e trazê-la a vender ao feitor que o contratador de Angola lá tem no dito reino, aonde se rmgata o que acima digo, e trazem algum marfim quando lho deixam tesgatar.

Há neae reino infinito mantimento de milho que é mais grosso alguma cousa que o nosso; há milho zaburro e feijões e o ando que é quási como lentilhas, mas mais grosso, e inhame, muitas galinhas, infinitos papagáios ames que vêm de lá capoeiras cheias, mas náo é boa carne; há gado de cabelo, e os carneiros são de cabelo e náo de lá, e algumas vacas.

NeSte dito pôrto eftáo de contínuo umas duas naus holan- desas que fazem resgate com o dito rei e e G o resgatando mar- fim, e rasgatam também alguns rabos de elefantes que as ser- das dêle levam à coSta da Mina com que resgatam o ouro, que todo o gentio as eStima como cadeias de ouro.

E e&o os ditos holandeses com uma feitoria, lá perto da nossa, de modo que os nossos resgatam panos e os ditos holan- deses marfim e do dito váo a roubar e roubam, e assim vá0 uns e vêm outros e e&o com os nossos por el-rei Ihes mandar nos não façam nenhum dano, e por êsse tespeito o não fazem.

Os ditos holandeses têm também no cabo de Lopo Gon- çalves que é dêfie mesmo rei, sempre naus e lá resgatam tam- bém o dito marfim e como os nossos navios vá0 por ali de- mandar a ilha de S. Tomé que vêm dos resgates de Arda,

Benim,. . . . . . . . . e outros resgates que da dita ilha de S. Tomé mandam resgatar, e tomam viAa do cabo para irem tomar a ilha, e daí atravessam aquele golfo que é de 40 léguas, para a náo emar, e as ditos holandeses aí as tomam que vêm carne-

de peças, marfim, panaria de algodão, que o dito cabo 6 mmmo rei, que se 1; tiverem padres, far-lhes-á que náo

nos seus portos aquela gente nem tratem com eles, mas antes façam por os tomar que se Ihes derem aiw para issu fá-10-áo, e como uma vez os náo consentirem e Ihes fizerem mal guardar-se-á~ dali e de seus portos.

Podia-se-lhe mandar uma armada de 2 ou 3 galeóes para *limparem aquela coas do Cabo Verde, até lá e fariam gran- des prezas e seria de muito efeito e de p n d e serviço de Deus e de Sua MajeStade que aumentará os seus vassalos e diminue as forças do inimigo, que todos os navios que por aqui andam são ladróes mercadores e náo levam muita fôrça e se podia Fnzer neles grandes prezas com que lhe deminuissem as forças, e as acrescentássemos a nós, e se suitentassem os nossos pleóes de armada.

Page 127: Questões Histórico-Coloniais vol. I

T E R R A S E M I N A S A F R I C A N A S

SEGUNDO BALTASAR REBELO DE ARAGAO

Page 128: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Baltasar Rebelo de Aragáo é vagamente citado nalgumas obras que tratam da conquih e explorafio da Africa pmi-

pesa , pelos seus serviços militares e como autor de uma ten- tativa malograda de travessia do continente afncano

Lopes de Lima nas inveStigaç&s para os seus belos Ensaios, e Valdez, escrevrndo a sua obra, Stx years of a truvelfer's l ~ j e , tiveram ocanão de ver alguns dos documentos que publicamos agora, Nem se conhece, porém, sufic~entemente a htdtór~a da- quela tentativa, nem tem parecido merecer uma determinação mais deuda ê i k modefio vulto, do qual pouco mais se conhece, também, do que o nome

Alguns eexntores eikangeiros, com aquele dclntoso e le- vrano espírito que cardkeaza muitos dos que tratam das nos- s a indlsputáveis prrondades na hifi6rta da geogi-aha moderna, tEm procurado insinuar a ideia de que Baltasar Rebelo fôsse <taragori&)), iludinda-se ou fingindo Judtr-sr com o nome patronímico de «Aragáo>), táo antrgo e vulgar em Partugal.

As inveArgaçÓes genea1Ógicw a que elucida- rdm-nos pouco, como era natural,

Baltasar Rebelo fixou-se em Akica, mofo ainda, e per- deu-se vrovdvclmence da v i h dos eeneób~os do reino. na

Page 129: Questões Histórico-Coloniais vol. I

turba J e avriitureiros de tôdas as classes que durante mars de um século devorou a ideia dorninanir da exploraçáo das niinas de alini-mar

Em 1610 eivia rin Santarém um Joia Rebelo de Aragão, que teclainnvn a pequena legítima paterna de um irmão, Nr- colau Soares de Aragáo, <{que havia trinta anos .sc fòra do remoii, e se consider~va ninrto

E&es dois indivídiios eram blho5 cie um Jnáo Rebelo, que era já f ~ l n i d o em 1 5 8 ~ e quc casaia, pela segunda veL, com I) Maria de Aragáo Soaes -

Aqui temos indicada uma união de Rebelos e AragGec que se conwmr? nos nomes parrunímicos da detcendEncia, <irde

trirnbim aparece às \ezes o ncjrric dr Briltasar S e m Baltnsar Rebelo de Aragáo, filho Iídimo dêfie João

Rebelo c deita D Maria dc A r a ~ á o i D

Era fidalga rSta grnce, .e de gmaçáo de fidalgos se diz tam- bem Baltasar Rebelo

Quc era Fortuguês é itrecuzivel à face dos seus documen- tos, num dos quais até se laiiienta de que maia graças do qiie a êle se dispensem a dois <tesIrangrtras,> que, nomcs. dc- . . veriam ser espanhói.;

~ ,, Das farníllas Ara~ócs se o d e dizer o aue dar Rebelos conta

r 7 I

iimn genealogia manuscrita da Bibltoteccn Nacional de Liqboa ((com o princípio do remo de Portugal corre parelhas o p in - cípio da larnilia dos Rebelosu, etc

Diz Baltasar Rebelo de Atagáo qiir fora p3t3 Afrii:i em 1j33# relerindo a efta data a para Angola do go\crna- dor D Francixo de Almeida, na companhia do qual, afir- maiii unifurmrtnentr as melhores rsmtos, ter $le seguido para aquele rcino

O Catáiogo dos govetnudores do rerno de Angola fixa aqriela ~a r i i da em 9 de Fevere~ro de 15h3 H; &o evidente no ano.

h Menin'raru de Fea Cardoso determinam-na em igual dia c m% de 1593.

Um curiosa manuscrito da Sociedade de Geografia de Lis- boa indica a data de g de Fevereiro de 1592.

E bpcs de L I ~ A , verificado no regrfto exttente na Tôme do Tombo, que D. Francixo dc Almerda Eôra nomeado por carta régia de 9 de Janeiro de 1592 (cap~cáemor e p c r - nador da conqutfia do remo de Angola e mais províncias dêlc c, b $ o r > o réir de ordmadoi) diz que chegara em Julho ao KU gov&no.

Em 24 de Junho de 1592 hxa o manuscrito rndicado a che- gada a Angola, e em 8 de Abril de 1593 a saída procrpitada de Almeida para Pernmbiico, fugindo às inuisas sdicioras dos jesuítas de Luanda, sucesso que o Catklogo e as Memórtas camLtin rttadatrirnte p6en1 ern 8 de Dezembro d e igyq, quando já rni 1 r de Outiibro rie 1593 era nomeado ein Lisboa o seu sucessor João Fiirtado de hlcndonqa

Se, cotrio parece, B.iltasar Rebelo fazia parte da luzida rx- pediçio org.inizacla por D Ftiincisco de Alrnricla, e h v a já

em Angola alguns mcses mies da data quc designa, ou em 1592, O que náo obsta a que tainemos aquela pata determina- çau cro~ioló~ica dos 3rus documentos, pois que a 1593 sc refe- rem r1:iniralmentc. as suas ~ndica~ões neSte sentrdn

Eni 1598 salva o presídio de Msssangano, e no ano se- guinte funda à sua cufta o de Muxrma.

Foi no gnvirno de João Furtado de h.frndonc;a X/lassangsno fôra fundado por Paulo Dias de Novais nn

confiuf.nsra do Ciiaiiza e do tucala, por Ihe parecer ponto mais adçquadn da que hfac ~indc, onde Fri tneiro eitabelecera &e p r ~ ~ í d i o , e junto de umas minas de sal, nas tenas da Qui- çxna, fundara D Jeróiiimo de Alnieda um outro,

Ma\: O attevinzerito de alguns potentados iridí,genas crescera com a derroia que sofrEramos niirna emboscada de um dfles, o Cafuxe-Canibare, como Ihe cl~amam as meniónas do iempo,

3 1 7

Page 130: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 131: Questões Histórico-Coloniais vol. I

nos salva de nos julgarmos profundamente decadentes, assom- brados pela nja têmpera e pela exuaordinária ousadta dos nossas antlgos

Embora se malograsse a tentativa, Baltasar Rebelo Forne- ce-nos informaçóes preciosas, e através da sua rude linguagem revela-se um espírito inveikigador e sensato e um caráAer firme e independente de verdaderro explorador.

Até onde foi êle? Náo antecipemos hipóteses Os quatro documentos interessantíssimos que seguem exis-

tem no arquivo da Aluda

AYGOI A - O CUANZA - MVXlMA - MASSANGANO - CAMBAMBE - ILAMBA - ADMINISTRA~~O E FAZENDA PÚBLICA - QUIÇAMA - MINAS DE SAL - FER- TILfDADE W 5010 - AS FEIRAS DE ESLRAVOS -ABUSOS - DOS GOVER- NADOREF - PINDA ( C O R ~ O ) - COMÉRCIO NO ZAIRE - BENCUEU -MINAS

DE COBRE - T~NTAIIVA DE ~ A V E S S I A - O SER rÁo - MINAS DE PRATA - POVOS DIVERSOS - IYFORMAÇÁO DE UM GRANDE LAGO - MISSÕES RELI- GIOSAS - OS IACAS

Ex Sr -O remo de Angola de que V Ex " quere saber algumas cousas assim da terra e sítio dela como da guerra e govêrno e outras cousas notáveis e curiosas que nele há, darei a V. Ex a larga infotmaçáo pela muita experiência que do dito reino tenho por me haver criado na conquifia dêle de onde há vinte e cinco anoi assifio

E5tá o dito remo em altura de 8' da parte do sul

( I ) A dtterm~naçáo das data, dos documentos é Feita p la s propnas mdica- çóes dêles, tomada a base de 1593 que num é iiidicada como a data da &e- gadd a Angola de Baltasar Rebêlo de Aragáo Já o obrervárnor na nora prefacia1 Devemos acrr scentai que intencionalmente pomos todos os docurnt nms - &lei e os que se segurem na publicaqío -em Iinguagcm corrente de hoje, evirando aFenas qualqurr aItcra(áo sintáxica ou orrografica que posa uiduur dúvida

Tem de c o h de mar entre o reino do Congo, que fica da parte de norte, e BcnpcIa, que eAá da parte do sul, 50 léguas c terá de pela terra dentro, 150 léguas, de sorte que em si é reino pequeno ma7 mui rico e ferul de manti- mentos e minas de metais.

Divide a êite reino do reino de Congo um rlo a que cha- mam Dange (?, e outro rio a que chamam Longa (') divide o m n o de Benguela.

Pelo meio &e reino desce o tio Cuanza, rio mui cau- daloso c que todo o ano se navega até à fortaleza de Cam- b a b e que eft;í no fim dêle, náo que até agora lhe saibamos ter fim, mas porque daqui para cima náo .oe pode passar, por respam da grande caída que aqui faz a água, a qual é táo grande que do fumo e vapor que aqui faz a água e de si lança para o ar se faz nêíe uma espessa nuvem de nebma, a qual tornando a descer, sendo a água do rio muito excelente, e& se converte em Eino sahtre pelos penhascos do dito rio (1).

-

(2) Segundo Capilo e Ivens. Dange C uma das grandes divtróes uthiais da Gmga ou Jinga, ou talvez meihar Ngmgi Dongo, Dangc e Matamba, c de um rio que. ou dá, ou recebe, o nomc daquela região E naturalmente duiomi- naçáo genénca Encontramo-la no &&to de Pungu-iadongo (Pungoandongo), em Candange c Dang Aquilomba, nascenics ou dcphitos de á p a daquele pm- sidio Ngola-a-Nginga é o nome que Joáo Vieira Carneim dizia em 1848, que se dava i Jinga, c tambem Dongo Segundo Carneiro, o rei Ngola (dc Angda) senhoreava as terras da margem sul do Nrenza (kngo) até ao Longa. c obscr- ram Capêlo e Ivens que o attual potentado d i Jihga w N p g a \c mutula ainda Ngola Qudluange Quiassamba Parece chamar-sc Calunga N'Domba Acumbo Em 1837, por ocanáo da nossa campanha contra a Nginga, um roba Qudluanp Quidssama, Cassamba. ou Quilluange Quiassamba unha a sua nbanza nnde hoje efi o nosso prmdio do Duquc de Bragoqa Em 1847 o coma- dance Vtccnce Jose Duam, dava-o eftabclcado nas urras do chamado diitnto do Piirto Novo, junto do no Colle E n um suriplcs sova, podcro10 e l r rqu~cto, rnm náo rei da Nginga, &a-se porvennira Muco ou Mona-Ngola-Quilluange- -Qxfe<samba, titulo da sua dignidade ou caiga Daqui, a confusão. naturalmente

Nas cerras de Quipungo. reg60 de Caconda, encontrou umbém a d u m a expepcdiçio portuguesa uma Ngolac

(3) Descmbofa em i 0 0 19' 30" S C ia0 39' E xgundo Ca&lho (4) Em r866 dizia Caaho SE ainda desc&cida por murw cnuanhulí

pela Afnca adentro a nascente dê& caudaloso no, sabe, portm, que na sua bana não podem entrar embaxap3s que demandem para a m a de 3 mctmr & água, por causa dos muitos bancos plib movediços, formados sucuriva-

Page 132: Questões Histórico-Coloniais vol. I

E5tá a bôca dêfie rio r4 léguas da cidade de S Paulo de Li~anda, em a coRa brava, de sorte que, para se ir entrar por ele, saem ao mar largo, e váo entrar nele como quem vai ao rio de Setúbal

Navegd-se 60 léguas, que é até à fortaleza de Cambambe. Nêle há t r ê ~ fortalezas que hoje provê Sua Maleitade A primeira que efiará 30 léguas do mar se chama Muxima,

que eu mesmo fiz à minha cuRa sendo governador Joáo Fur- tado de Mendonça ( 5 ) .

A segunda que é Massangano, eAará 50 léguas pelo rio arriba da parte do norte, foi p o h pelo primeiro governador daouile reino Paulo Dias de Novais, eStá entre êfie rio Cuanza

1

e outro que se vem meter nêle a que chamam Lucala, e como fica na ponta e península dêfies dois rios, é cercada de alagoas, é muito forte e náo pode ser cercada nem lhe podem tolher o socorro, mais é muito enferma por respeito dos paúes e alagoas que a cercam 16)

mente pela aluvião do mermo no Embarcaçocs pequenas podem. xndo bem subir pelo Qanza ate Cambambe que fica r umas 50 Iéguas da foz,

mais para cima começam ai grandes cataratas ondc a água se despcnha de altis- simos rochedos, todina passadas elas torna o no a ser navegável, mas só por canoas. etc »

Hoje as nascentes e nino do Cuanra eRáo dcurminados, e como tcremos ocasião de reproduzir nanauvas e dcscnçócs dc &v<nas daras, em lelaçáo a +fie no, limitar-nos-emos por agora a convidar o leitor a consultar a bela obra em publica~ão de Capêlo e Ivens

(5) Joáo Furtado de Mendonça foi nomeado por carta réga dc r r dt Ou- tuhm de 1593, chegou a Luanda em I dc Agosto dc 1594, c terminou o x u govStno em 1602, rendo sido nomcado em 30 dc Janeiro de i601 o seu ruccs- ror Joao Rodngues Couanho Muxima foi fundada cm i595 O C d o g a dos governadores e as Memóna de Fco, têm muitos erros de data

(6) Masangano ou Massangano foi fiiodado nos anos de i580 a 1583, pnmciro em Mucunde e depois oiidc hoje eRa Dizia em 1847 o comandante do presidro, numa pequena memóna que havemos de publicar a acha-se SI- tuado em uma língua de terra cntre os dois famosos e fému nos Lucalla e Cuanza, dez leguas actma de Muxima c 40 dxfiantc da capital » Na igrela matnz de Nossa Senhora da Vitóna foi sepultado Paulo Dias de Novais

Comparem-se as inditaç6es descnnvas de Baltasar ReMlo com as que mo- dernamente possuímos P vrr-se4 a exattidáo do nosro anngo explorador

A fortaleza de Cambambe dica d e h 12 léguas ~ l o rio arriba da mesma parte do norte, eiiá em uma serra rnui alta no fim da navegação do rio, é rnui sá e de bons ares, e mui forte por natureza e quebradas que a defendem; pode ser cer- cada ao largo e o socorro ser-lhe trabalhoso por ir naquela parte o rlo eitreito e entre montes mui altos, mas náo dificultoso de se lhe dar em todo o tempo.

E h é a melhor fortaleza que por ora tem Sua MajeStade no dito reino, assim por ser mais saudável como poique eftando mais pela terra adentro goza mais dos frutos e proveitos da terra.

E h s duas fortalezas, Massangano e Cambambe, e G o na comarca enl que el-rei de Angola tem siia côrte que se chama o Mosseque, e sem passar nem um rlo se pode lá it c).

A de Massangano citará 20 léguas da córte e Cambambe 14, são terras mui povoadas e ricas de mantimentos e metais.

Bento Bainha Cardoso, sendo capitáo-mor do dito reino, pôs um presídio pelo rio Lucala acima, 7 ou 8 léguas ao través d t Massangano, em a província a que chamam Ilamba, êite presídio não tinha mais defeito que &ar a fahdo do no, me- tido algum tanto pela terra denno, de sorte que lhe será o socorro trabalhoso e êle efiava por êRe respeito arriscado, pudera-se remediar com o renrar ao longo do rio e pô-lo em parte de onde por agora pudesse ser socorrrdo que há para isso mui bons sítios (?

O governador Luiz Mendes o rearou de sorte que o meteu

(7) Retirando diante dos portugueses o rei de Ngola citabelecera a rua residência em um síuo de Dongo, a que (hamam as pnmeitai narra~óes dos conquiitadorcs Cabassa e Cabanza Era, como observa João Vieira Grneiro. onde hoje cemos o pre<ídio Pungu-á ndongo (Pungoandongo) que os uidígenas chamam também Mu-Nhanzi-ia-Cabaça, o que significa una Nbmza se- gundaii ou segunda côrre (residtncia) Pungn significa grande ido10 e Ndongo, grande lugar M O S I C ~ U ~ , OU Mussegue, é palavra correspondente ainda h o ~ e a vivenda dc recreio ou de campo

(8) Bento Banha Cardoso foi governador inrenno de Angola de r611 a 1615 O presidia que fè7 na Lamba (Ilamba) em r614 foi o quc Luiz Mcndes

Page 133: Questões Histórico-Coloniais vol. I

mais de 10 léguas pela terra dentro e muito pegado à corte de EI-Rei, por onde em nenhuma manem se pode conservar, sem muito gafio da fazenda de Sua MajeStade, porque háde andar sempre gente crn campo para se sufientar e náo a havendo logo é perdido, e se nós o havemos de perder ou largar com necessidade, melhor é logo, pois não é de mais efeito que de proveito para o governador que o goza

'Todos efies presídios n;io rendem nada a Sua Maleitade, nem há neles cousa que tenha nome real porque tudo levam os capitães e governadores, podendo render muito e serem de muito rendimento à fazenda de Sua Majehde se se dessem OS Sovas aos conquiitadores com pensáo para a fazenda de Sua MajeStade, ou se arrendassem por conta de Sua Maleiiade, porque é muita a fazenda com que conuibuem aos governa- dores e capitáes, e tudo i b se sonega e náo há carregar nada nos livros reais

E os ditos Sovas são roubados e mal trdtados, porque como sáo pessoas poderosas os que os gozam, náo querem frutos da terra senáo escravos que êles pagam de má mentt por lhes serem ttabalhosos de haver

Em a província da Quigama, da parte do sul do rio Cuanza, efião umas minas de sal ande chamam Adenda, e se os gover- nadores quiseram pôr um presídto sôbre elas, como já eiteve em tempo de D Jerónimo de Almeida, foram de muito pro- veito à fazenda de Sua MaJeStade, porque sòmentr com os quintos do sal que os naturais da terra tiram se podem pagar todos os gaStos da conquifia é o melhor dinheiro daquele reino Vale cada pedra de sal 200 réis, o qual se tlra debaixo do chão um efiado, em pedreiras que dele há no dito sítlo, que é mair de io léguas, r todo se lavra ao picáo e corre po: diver- sos reinos por moeda corrente, efii afaitado êite l u p r 12

dc Vasconcelos em 1616 tnnsfenu para Embaca ou Ambaca, ou mus pròpna- mente Nbaca (quc significa comitiva, cquipagem. segundo Vieira Cardoso), na opiniáo dc Lopcs Lima c dc ouaos

2 2 4

léguas da co& do mar e outras tantas do rio Cuanza, $0

,"ai se leva aos (') Todo êfie reino é mui fértil de mantimentos e de

d a a sorte, e em mais e diferentes géneros do que há em nossa Espanha, porque, além de haver todos os que há em Espanha, assim de gados como de aves, há outros mui dife- rentes, como sáo elefantes, rinocerontes, zebras, búfalos, pa- [ancas (que são vacas bravas), moquoquas, murtos veados e corsas em muita abundância ('0).

(9) Q u q ~ m a é melhor ortogiafia. scgundo a pmnúnaa mbunda c a mdi- ci$áo de Vieira Carneiro, Adenda. como dizem Baltarar P quási todos. ou Dunba, como escreve Pmheiro de Lacerda, o novo conquihdor da Quiçama (1~84). C Ndemba No tempo de Lacerda, o soba dominante era acalculo Ca- quimoneu como vcremor Em 1848, Gineim chama-lhe Muene Ndemba, que sigmfua sòmcntc senhor de Ndcmba, como Calculo tem por significado «O

velho", correspondente a uS2cLlon Lopcs Lima transcreve 25tc período da M c m ó w dc Rcbtlo, nos seus En-

raros. notando que um c&da na linguagem do tempo significava a altura n- gular de um homem, ou pouco menos quc uma braça

0 s diuonános supócm a palavra dcnvada dc c&&o «E&á&o dc homcm ou de homens)) encontra-sc realrncnte em alguns escritos, mas e possívcl quc a deriva@o mas corretta seja de « e h i á o v . fr an t , cnalon. segundo Moras. ou de Amlo ou h l l o , lat do sCculo xiir, wgundo Viura, que significava cravcira, citanird humdna, ou ainda, segundo pcnso, simplesmente de h t u r a . dimfnúo perpendicular do homcm

Fm Cardoso, tratando d c h s salinu (i825), dtz correr cada pedra do sal dali extraído por uma m a t a ou 50 d i s Num ofício do governador Abreu CaRelo Branco. de 1828, indica-se-lhe o mcsmo valor, citabelecendo a muor dimensáo de <a& pedra cm 8 ou 10 polegadas E a ê&e rcspeito obscrva Lopes Lima que s ê i k valor aaual dc uma m m t a cquivalc, com pouca diferrnça, ao de 200 réis que B R dc Aragáo assinava a cada pcdra dc sal nos pnnúpios do século XVII, porque nêsw tcmpo a moeda miúda quc corna em Angola eram uns panmhos de paiha chamados kbongos, i fci5áo de guardanapos, de que cada um valia 50 n ~ i >

.A primeira moeda dr cobre (rnamtu). acrescenta, foi para L4 mandada cm 1694 com ordcm de se pagarem zoo A, de moeda de cobte. em vez dc 700 reis em moeda de palha o

Tcrcmos ocasiio. nas pubticd@€r ultenorci dc falar dtitcs Lbongor ou melhor l~bongos

(10) Pnllancar, diz Baltasat Rebelo Empnlnnca escreve Lopes Lima, di- zendo rque i nlvc7 a verdadeira ancas1 Malancn c Palanin, chamam Serpa Pinto, Capêlo e Ivens a iSte anolopc que C. segundo eles, a Hyppotraguj cqusnus

Chamlancri, i outro mima1 que Lopes úm snpoz ser a hirna, e Car- neiro, corrigrndo em Quimzlanga c Quinguenha, diz ser o lobáo (sic) Cag lo

Page 134: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Aos nahlrais da terra lhts será mui fácil pagar nibutos dos frutos dela, como é milho, feijões, azeite, ral e outras miudezas que, enme eles, é dinheiro.

E à fazenda de Sua Majekade lhe será de muito ptoveito porque, na mesma espécie, se paga aos soldados, e se forrará todo o rendimento dos escravos para a fazenda de Sua Ma- !e&ade.

Para iito ter efeito o principal é oficiais da fazenda de EI-Rei, para que arrendem eltes mbutos dos sovas, e os cobrem e haja padráo e livro dos rendimentos dêles, e menos tributo que puder ser, ou nenhum, se lhes ponha em escravos, senáo em frutos da terra, que tudo tem seu preço.

A causa de, até hoje, se náo ter feito iSto que aqui aponto, é porque os governadores comem eites tributos, e os capitáe\ das fortalezas, e assim não se trata da fazenda de Sua Majes- tade, e como os fidalgos sáo perseguidos por cscravos e o povo miudo os não têm, é muita parte para se levantarem e não obe decerem, o que náo terá se lhes pedirem e pagarem frutos da terra que cada ano colhem.

A causa de e b r o reino hoje em mau ekado e não haver feirds, há sido fazer-se guerra na mesma provínna, de onde nós temos nossa cidade e presídios, e ser tanto em casa que em vez de se fazer e deStruir ao inimigo nos defiuímos a nós e só o proveito hca ao governador e seus miniftros, e os moradores e mercadores eAáo perdidos pot falta de comércio e Sua Ma- jeikade mal servido, pois se náo acrescentou, nem acrescentará, nada em sua fazenda, até que náo haja oficiais reais com mair juridiçáo do que hoje têm

A causa por que náo há hoje feiras ou g a h de escravos é a seguinte os governadores puseram um tirano tributo nas ditas feiras, que é de cada io pesas uma p u a Eles, e logo

c Ivens exrcvem Quimdanca quc me parccc xr a melhor versão C rcakmcnte a hiena ConvCm observar que qui c tchr e prcfino de singular, e ma do plural

Os moyxnquar de Rebêlo, devem ser os mucocor. de b p e s Lima c de outro3

depois que o seu meirinho escolhe eBa peça de cada 10, entra o seu comprador e escolhe as mais que há de proveito, logo entra o ouvidor com seu meirinho negro e toma primeiro que o povo, más o ouvidor, o secretário do governador e outras pessoas a quem o dito governador tem dado varas de mei- rinhos naquelas feiras, de sorte que êles escolhem os b m s escravos e deixam ao miserável povo o tebutalho ou refugo, que sáo negros velhos e meninos, que v i h a necewdade que têm para fazerem seus pagamentos as compram, sendo ruins. pelo prego que êles levaram as boas, e as vêm vender a quarta parte menos, de maneira que se perdem e náo p n h a m de comer no dito trato, e assim uns se tiram de tratar nas feiras, outros mandam a partes remotas de onde a tirana jwisdiçáb náo chega, e assim ficando 05 escravos do governador e seus minifiros fogem os mercadore~ negros ddFles, porque escolhem o melhor, e as im nunca haverá feira, porque êles a querem sòmente para si e para seus criados, dando-,e-lhe pouco do bem camum

Acho pouco remédio a que o possa haver, p i q u e ainda que cá se lhe dê, os governadores lá fazem seu proveito, e é tanto o que daqui e da guerra tiram que, creio, sempre pro- curam e h s duas ocasiões, e se não for um governador muito temente a Deus cada vez o farão pior, porque sempre se irá0 descobrindo maiores caminhos à cobiça

58 o reméd~o que i&o ter é náo levarem os governa- dores tanta jurisdiçáo na fazenda e juStiga, e haver minifiros que pugnem pelo serviço de Sua Maleitade e de Deus

E por mais penas que os governadores ponham aos mora- dores, nem Sua MajeStade mercê, tanto que os governadores quiserem usar, como hoje fazem, de ser a feira e resgatr seu todo, não poderá0 obrigar aos moradores a que mandem ao dito resgate, porque não serve de mats que de lhe fazerem a feira boa para êle e seus ct~ados, como acima digo

Com ISte reino ser rico e haver cinquenta anos que é po-

Page 135: Questões Histórico-Coloniais vol. I

voado, assim na cidade de S Paulo, como nos presídios, não há cousa que tenha nome de EI-Rei nem casas, nem hito- uas, nem armas reais.

Sua MajeStade mandou um tributo em os escravos que se embarcam, de 2 tostões em cada um, que rende cada ano 5000 OU 6 O O ~ cruzados, e até hoje se náo tem feito cadeia, nem casas de câmara, nem fará, a causa é que os ouvidores têm a adminifitação dêJte tributo e se valem dêle pagando salários de tesoureiro, apontador e esc~iváo, a seus criados, r do demais se aproveitam e valem dêfie dinheiro em seus tratos E para que as obras se façam háde ter e& admini.ftraçáa em OS vereadores, a câmara, e o ouvidor que lhe tome conta cada ano, e assim se farão as obras depressa e náo eSlará o dinheiro empatado, como hoje e%.

É necessário have~ no dito reino juíz dos feitos de EI-Rei, porque, como hoje há bispo, há muitas diferenças sobre a juris- dição real, e os vassalos de Sua MareStade padecem muito de- trtmento por falta de juStiça

O pôrto de Pinda é no reino de Congo, na &a do grande rio Zaire, em altura de 6 graus da parte do sul e b t á de Luanda 80 léguas, c o h abaixo para a linha

É terra muito fértil de manumentos e muitas infinitas ma- deiras e bons mahos grandes e leves, podem-se fazer muitos engenhos de açúcar

E a e rrio entra em o mar com 7 léguas de bBa, e é tanta a Gria que más que bota a corrente de água dôce zo léguas ao mar, e assim é rnui trabalhoso de atravessar e se não pode entrar por êle arriba sem se acofiarem à parte do sul, onde cha- mam o Padráo, em o qual síuo se pode fazer fortaleza que defenda a entrada aos holandeses, que de contínuo eftáo dentro nêle, resgatando muita quantidade de marfim (")

( I I ) Do pôrto dc Pinda encontraremos mais intcrcssantcs informaçúcs nos documcnros de Garcia Mendes Castelo Branco e de ouuos, que háode xguir- -se Igualmcntc a respeito do Zun, sua navega+ e coméruo

2 2 8

A causa dêfies tnlrnlgos resgatarem canta quanadade de marf~rn é que Sua Maleitade tem arrendado o eStanco dêle aos contratadores dos escravos e que ninguém o possa navegar, pela qual causa não tratam os vaisalos de Sua MajeStade de o

comprar, pois o háode tornar a vender aos contratadores por mui pouco prqo, e assim ninguém quer comprar nem tratar no dito marfim, pela qual causa todo vai a mãos dos holan- deses

Devia Sua MqeStade largar ;fie resgate aos seus vassalos, do que lhe viera muito mars proveito que ter feito dêle eAanc o

O primeiro será que lhe pagará0 seus reais direitos, o re- gundo que o náo Ievaiáo os iaimigos, o terceiro que entrario neSte remo, cada ano, dois mil qurntais de madim, que os inimigos levam, e hoje náo entram quinhentos por mão do contratador, e sòmentr os direitos valerá0 mau do que holt vale o marfrm que os ditos conttatadores resgatam

E& fortaleza se pode fazer com muita facilidade, indo tudo o necetsário da Luanda, assim de fábricas como de man- timentos, por tempo de três ou quatro meses, que s u p o ~ o a terra rer fértil, no princípio pode haver ocasrões por onde haja necessidade, mas pelo tempo em diante será de muita uuli- dade ao serviço de Sua MajeAade,

O reino que chamam de Benguela efiá em altura de 1 1

graus da parte do sul, e, supoSto que lhe <hamam remo, até hoje náo sabemos onde tenha seu rei E gente mui atrai- çoada e pouco guerreira Terra mui fértil de gado e man- nmentos, há muito e bom cobre 5 léguas do mar efiáo as minas abertas, de onde as naturais o tiram e levam a vender a terras do PreSte Joáo, e é muito e em multa quantidade tem um rio por onde se pode chegar a elas ('3.

(12) Pela <ompardçáo dXte trecho com a memória da conquiRa de Ben- pela, 1617-1622. que publicaremos, reconhece-se que Baltasar Rebêlo se refere ao no Cubo ou Cuvo, cuja foz, na chamado pairro de Sumbe Ambela, fici em roo 53' 30" S e zzo 59' 30" E segundo CafiIho

Todos sabem a que os nossos inngos chamavam ar terras do PreRe João,

Page 136: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Manuel da Silveita, que Sua Majeibde mandoii povoar o dito reino, fará pouco efcito nele por siid áspera condi+o e pouca cxperiência e menos cabedal, de que a terra 6 mais ca- paz, foi par a povoaçán em altura de 13 graiis em uma baía iriuito boa, irias fica mui aba$bda das minas do cobre

Neste reinn náo h; resgate de escravos porque não se cos- tumam a vender uns aos outros, há muitos senliores m a ne- nhum 6 rei: dizem rer rei, mas é táo remoto que até agon náo sdbcmos de onde assifie nem seu nome

As provihcias que t u entrei no descobrimento que fazia pata Manopotapa, p r mandado de D. Manucl Pcreira, sáo

grandes e mut ricas de Inantlnientos e muitos rios, terra miii Irta e sdia , há muitas ;mores de Espanha, como oliveiias. partas, figos, aleorini e ouuas ervas, e' gente pouco perrcira, são grandes criadores e lavradores; há muito cobre e ferro e dizem haver milita prata, têm um rei que cliarnam Chicova, não cheguei li por se levantar el-~ci de Angola con- tra a Eorcaleza de Cambarnbe, a qual vim socorrer, e h n d o 80 gguas pela terra dentro e 140 do mar, é jornadd que, com [a-

crlidadr, se pnde en~preender, pt ser terra férul e de gtfite kaca.

Rodeiam ao reino de Angola cinco reis muito grandes pn- miro, el-rei de Cango, logo o de Matamba; rerceiro, os Ma- lembas, quarto, os Marsingas, qurnto, os Mossongos, fo~a o de Benguela que náo nomeio por rei, todos efies rcings sáo mui gandes e dt muitos gentios c falam com p u c ~ dife- rença uma língua, a qual corre aré Mgarnbique por aquele sertáo dentro.

Dizem os naturais que cin a altura de i6 graus e& um p n d e lago onde há muitas feras e cobras de çitta~iha p n d r za,

c por iisn i cscusada discuiir e&. Ilusão exagerada ao comircio dos povos de Sumbc Aiiibcla ou merino do Hume com aquelas ourras, slusão qur aindn rrairn. inspirada muito natuialrnentc pcla tradição Iccai, ind ia remotas rcia@ea *ertariqds, a l t i i provadar por oums documcnros

saem muitos rios, e qiicrem dizer que nasce aqui o do- y).

Há carias que eu v1 que pdcm servir de mahos de gran- des navios.

H$ ncStc resgate de escravatuta um p n d e dano que i. os naturais não qu.&rern vender as boas peças sem 3s ruins, e assim l h a compram t aas , e cd os mercadores n50 querem scnáa as boas c rios rejeitam as ruins. peb q d resperto as tor- namos a vender ao mesmo genuo para suas semcntcrirai.

Dtvia Sua M a ~ e h d e mandar que &fie refugo se embar- casse para o Rio de Janeiro, pagando i* téis de direicos p n5o tomarem outra vez à genulidade.

Todo êfie gennno toma bem a fé e se fariam com muin facilidade rri&ãos, por náo terem ídolos nem Ici nenhuma, reconhecem 3 Deus e ao diabo e sabem que há inkrno e pa-

( r j ) I n f b t n l r é trtrcmamcnte vaga a indica@o &&a tinrcrruPnáurma tenrariva de travessia Encontrar-x-i um dia Jgum notima dc~nvolvida dcl*? N ~ Q desesperamos de que auioi acontcçt. Donde partiria RcWa de Anp;ío? De Luanda, onde unha a SLU rcridên~p. como ourms dowmenro~ iodicam. e onde cslana o governador quc a rnviou? Ma Clc du que cihvcra 80 kguw pela tema drnm c r4a do niir

Contana elt as 80 p c b tcvu dentro, do úlumo ponto ocupado pelas por- tugucsei I Qual rra? Cond lai-i dc Cambainhe, c m o paxcc i lambrenio-rios que 82e d i ao rnno dc Angda 150 1Cpas de maior I i r ~ r a , o que canudo de Luanda deita at t sos domínios da athid Muaciiyanvo. e em conlronro com a daciimcntm do rçmp náo perccr rnuiio rxagendo

Em todo o c u o èlc determina ter chegado a 140 IIéguu do mal G m a as calnila? Ainda com iima p d c dcdupa arbirdna de 50 por cento o cilculo indicana quc chcgara h sunnta dc Tda Mogangn ao nortc, ai a pIuiutu do Bihc ao sul

A sirnpliadadc, porém. com que ilc diz qirc nio pôde chcgií a Chiiova. supondo que se rcfcre à Chicova nossa conhcoda e que já o cra rofdvelmcnu na wu tempo, p a m indicar muor nruub & caminho pemmdo De resto as breves u i d i q k i t o p o ~ i c u que dA não l a w grmde luz na qiicrcjo

Os pvos limirrntes dc Angola ou Ngoln c&o dcrignados wm razuivcl com+o Os Mwsongon rao o~ Ba-rongos ou Ma-mngos Massingas &vem ser Ma)inp. ou cniío Ma-sbrngrf h ohxrvaç5o I i n g u h u 5 nvrivel E s mdiçáo do lago central donde 5.1 um no p n d t uxno o N110, coinndc com narrativas aotertom e posttnom rcfcndaa as ~ g ú m dç uma c de outra costa Pfncani Não c como muitos pcnram uma rrmini&ncia erudtta & geoginfia de Ptolnmeu Não +tu ser, c ar pdauras de Biltasar Rema bem o mukam

z S r

Page 137: Questões Histórico-Coloniais vol. I

raíso, algumas eJtátuas a que t im reverência não são de Deus, senáo de seus antepassados e avós, e cada qual tem a sua, mas náo por lei nem obrigaçáo

Para e h gente ser bem doumnada há de ser por frades de S. Francisco, a que êles têm muito respeito, reparudos por doutrinas, como se faz e usa em fndias de CaReIa, e assim seráo fàcilmente criSLáos.

Os clérigos sáo poucos para tahtas terras e são mais cobi- qows, pelo que crero que @r via de frades deunteressaáos se fará muito serviço a Deus e os sovas efiaráo quietos e pagará0 seus tributos

Tem Sua MaleAade ne&e remo dez reliligiosos da Com- panhia, a que paga 2 mo cruzados, gente santa e virtuosa, mas náo se ocupam no benefício deQa c r i h d a d e , o que já fize- ram no princípio dela, e era de muiio proveito Hoje não sei a causa por que o náo fazem

A pior gente que neRe reino anda sáo os mulatos, filhos de brancos, que sabem a língua

Fazem muitas revoltas e roubam os sovas Deve Sua Majehde mandar náo sejam encarregados em

cargos de seu serviço, porque com os ditos cargos se fazem g-randes Iadróes e revolvem todo o reino.

Os Iacas é gente foraiteira e que vive de roubar e fazer guerra (")

(14) Ao contráno de q d s i todos os dociimentos antigos, e pnnupalmuite do, qui têm sido impressos, Balta<ar Rebelo cscreve correffamenre lacas, como Ca@o c Ivens, mais corrrctamente ainda, devemos acredita'-10, lacas, c náo Jacas c Jagas, que é ainda hoje a forma geral

Já na relação anual dos jesuítas da Guné se diz que Iacm no Congo, Grngm em Angola. Zinbiu nas tcnas onentais, Gnlk na Ahissinia, Çnmbar, i depois Manrs na Guiné, ira chamado o povo fcmz c anmpofago que opcrou no século XVI uma tcrnvcl mvasáo em tedas aquelas reg~ócs Esta qucstáo in- teressantíssima náo pode ser tratada numa simples nota Náo haverá corres- pondêma ou relaçáo alguma entre os Iaccas ou Ma-iaccas, os Akks, os Makalnkas, ecc ? Não seráo tambcrn os bm-galkr <u representantes daqueles galas, c os bam-surnbi, daquela Çnmbas2

A Ibaka de Stanlcy é evidentemente a i x c a de Capêlo c Ivcns quc dor

2 3 2

E& gente veio há muitos anos a eAes reinos e tem cor- até Mqambique, onde com os

F g u e u s , e vindo a %te reino em grandes quadnlhas, se ,-qal.hatam por muitas partes, como hoje andam

B & e s se vieram alguns a nosso amparo e serviso, fugindo seus capitáes, e foram crescendo tanto em número que faziam

já muita sombra e dano neAe reino, e sempre os capitáes de experiência temeram o que hoje se vê. A primeira razáo é por os governadores Ihes darem senhorios e cabeças de sua mesma nação, a segunda por usarem mal dêles E b gente sempre é bom tê-los por amigos, porque com temor dêles obe- decem e eitão quietos os sovas, mas de presente se quis aper- tar tanto com eles que se levantaram e levaram muitos esra- vos nossos, captrvos, creio seráo maus de reduzir à nossa ami- zade, pela ruim companhia que Ihes fazemos, e5tando de- baixo de nosso amparo, mas podem-se adquirir outros por ami- gos e tratá-los bem

A gente por si é cruel e grandes ladróes, e mais o foram depois que nós usamos dêles mdam a roubar injufiamente e cativam o miserável gentio, porém, a culpa não é do laca, senáo dos governadores e capitães que os mandam, e assim se devem conw-var para amigos e usar bem dêles no tempo ne- ressár~o

Fazendo-se fortaleza em Pinda será de menos cufio que qualquer das da conquifia, porque o dinheiro daquele reino são uns búsios de que Sua Ma~eJtade tem grandes minas nas praias do Brasil e vale lá muito barato, porque os do Biasil

exploradores modernos sáo os primeiros que puderam dar-nos noncia segura daquela regiáo e daquele povo original, cujo chefe se denomina Mcquianvo, e também Muene-Puro-Cassongo Muene-Puro1 Outra singulandadef Este nome empregado $as t n h s africo-equatoriais e austrais de uma a outra costa para designar o senhor branco, ou o rei de Portugal, usado pelo chefe dos Iaccas, que na costa ocidental estiveram ao serviço dos portugueses e uverarn muitas relaçócs com &ler, náo x i á uma reminirdnaa dessas re lgks , como que a afirma$ão orgulhosa da siipcriondade dos Iaccas sbbrc os outros indígtnas?

Page 138: Questões Histórico-Coloniais vol. I

trazem multa qumtidndt.que vendem para o reino do Corip e Pinda, e assim cufiará mui poiicn o g a h da dita fortaleza depois r l r la ferta.

Muitas coiisas p d e r i a apontar dos coitumes de& gente, e C ~ X I D se p d e conservar, e muitns ouua cousas da terra quc por náo ser largo deixo de a 6zcr para quando V. Ex.' tno mandar.

O dito b a b para se enrender o ethdo da tern e a muito que s i pode Fazer ncla sendo governada pot governador te- rrientt a Deus, que Ein issa tudo qroveita pouca.

Nnso Senhor a pessoa de V. Ex guarde por largos anos como êRe c r ido lhe desela

Para se yoderohi Javrar as minas de Butguela é nmeririo eStar a terra segura do gentio que ho5e vive nela, para o que se liaietá rnisler cento r cinquenta 5aldadus de pC e seis de cavalo que a~siStnm cm dois ou uLs rircunvizinhos ii ditas minas, as quais scm Sua Maleitade kazer de novo ga&o algum os pode ter e suilentar sôbre as dica5 niinas.

Aswn Siia Majettade suftenra hoje cento e vinte soldados na baía das V a c a s (I5), com Manuel da Silveira, c suhtenta em Angola, além dos soldados obtigxios aos presídios, duas com- panhias de sessenta soldados c d a uma, e dez homens dc ca- valo, e pois Sua M a ~ e h l e há por ben se n5o prossiga a dita coiiyuiCta, pnde mandar ao pvetnador de Angola que do

( r j ) A bala d a Vacas e a que d e p í fai chamada dc Sitita hncbmn c sr cham~ hoje dc Beiiguela

234

*belo deita gente suAente cites prciídios e assim sem Sua MajesZadc meter de novo gente nem fazer novo gaEco, as%- gura Sua Majcftade e povoa estas minas, farão de ga$%o rsteí cento e ctnqi2ent.i soldados .? razão de r & cada niis 7 SOO cruzados, que êsses ga&a Sua Maleitade hoje com e& gente. quer haja minas quer náo, sem serem de nenhum proveito

E como os soldados sòmentc &o para guarda e segurança da certa há-re miçter ter escravos para uabalhar nas minas, cor- car madeiras, moer os n7.ctais c fazer carváo, e outros çerviios necessirios à dita fáb~ica, de que será uni diqo de fêmeas e os dois de inaclios, e se puder ser quc hajam de S. Tom;, seião niellmtes porque eRcs cscravus háo-de ser seguros e que saibam trabalhar, e náo boçais, que Esses fogem e nlon.cm, Cuhráo S&cs cem escravos, em Angola oii S. Tomé, 5 OCO cruzadas, emprsgo d&e remo.

Háo-se miRer mais dez carros com seus bois. CuStaráo 500 cruzados, de empr$go para ferramenms, foles e machados outros g w , e sío 1 . m cruzados

Faráo de gafio ;fies esctavos, o primeiro ano, em vebr e comer, 2 roo cruzdos de emprEgo deite reino, porque ao segundo ano terio fcito scsneiitetrac e seri o p h pouco ou nenhiim de maneira que mm 8.000 cruzados empregadas neRe reino se p d e m beneficiar e b s minas, ou com 16 em Anpla, fora o yagamcnro dos soldados, que érse, quer Sua Maldade os mande assi5hr neitas minas, quer náo, faz o mesmo gaSto com èks sem proveito nenhum, o que será ao contrario sc Sua Ma)e<ZaJe os onipar na segurança destas tiiinas, qiie cor~~ep;lndo;ie a lavrar serão de tanto rend~mento e proveito que haja tnuira ganância

E assim o g a h deitas niinas, como o dos soldados se pode tarer pelo tempo em diante, dos tendlmentos dm sovas de Angola, tombandkos c pondo-lhes um tributo moderado cni iruros da terra, como pagavam a E\-Rei de Angola, que êles pagario fàcilmente pr não pagarem escravos nem serem ma-

a35

Page 139: Questões Histórico-Coloniais vol. I

lehdos pelos e capitáes dos presídios, cama hoje sáo, e com o que renderem, que ~assar.4 de 30.000 cruzados, se poderá fazer o dito ga8o

Também pode Sua M a ~ e h d e mandar que os navios que lorem ao reino de Angola, da coroa de CaStela, paguem di- reitos da entrada das fazendas que levarem, que renderá cada ano êRe direito 6 ooo ou 7 ooo cruzados, como pagam os na- vios em Lisboa que váo para Angola.

Pode mandar pôr nos vinhos que entram no dito reino outra imposiçáo, como se paga no Brasil, para forrificar a terra, que renderá outro tanto, e com eStas rendas e o que o sertão render, náo sòmente sobra para o gatto das minas e dos soldados, mas haverá para gafto da conquih de Angola, de maneira que se fique Forrando todo o rendimento do contrato.

E povoando-se &as minas náo há para que suaentar a baía das Vacas, e parecendo bem se poderá largar, e povoar as ditas minas, e para que não falte gente, pode Sua Majehde mandar prover com defierrados, cada ano de que a terra se povoe

Ha-se miSter uma barca e um bergantim para provimento dcSta gente e fábrica, que lá se comprará ou ftetará

Ha-se miSter dois mineiros e dois fundidores que Sua Ma- jeaade mandará dêfte reino e em resoluçáo o principal é cento e cinquenta soldados vivos que se morrerem alguns metam logo outros em seu lugar, os quais, sem fazerem novo gafio, nem serem necessários ir dêfte reino, pois e 6 0 já lá vivos e pago;, mandar Sua Maleiiade que assim como assifiem em a bala das Vacas e nos presídios de Angola, váo assiftrr Gbre as minas, que efiando a terra quieta fàcilmente çe poderão lavrar as ditas minas.

O mais gafto náo é de muita consideraçáo, porque urado o primeiro ano, que, como povoaqáo nova, é forçado que Sua MajeAade laça algum gaSto, e ao segundo ano já náo haverá tanto gafio, e quando haja se fará do rendimento de Angola,

236

-0 se tem apontado, e os escravos teráo feito suas semen- caras de que se suftentem, e sobretudo permiará Deus que se tire tanto cobre que se náo sintam g a b s nenhuns, antes sqam de muito rendimento à fazenda de Sua MajeStade, além do benefício que se recebe de haver o dita cobre em seus reinos.

E todo o benefício e adminiftraçáo deitas minas se pode fazer melhor de Angola que de Benguela, assim por ser terra já Feita como por ficar tão perto delas como da baía das Vacas, e como todas as cousas háode ir de Anp-ola, fica mais fácil - - " à dita povoação o socorro e provimento de Luanda que da baía das Vacas, onde hoje e% Manuel da Silveira - Baltusur Rebelo de Aragão.

Baltasar Rebelo de Aragáo, capitáo-rnor que Fui na con- q u i h de Angofa

Digo que em a cidade de Lisboa se me mandou pedir in- formayáo do cobre que há no reino de Congo, e juntamente se me tratou se queria ir lavrar as ditas minas que me faria Sua MaleRade muitas honras e mercês

E dmdo eu, como experimentado, razáo delas e dos incon- venientes que há para se pderem lavrar, que o maior é a des- pesa e cabedal que para isso se há miRer, se me respondeu

237

Page 140: Questões Histórico-Coloniais vol. I

que Sua Majestade não ejtava em t emp de gaSlar dinheiro, que se eu ciuisrssc fazer i minha c u h , a dita fábrica e ga&o, Sua Majcltade me faria as mcrcC-s e honras w h t e d i ~ ~ s c pa- garia o colre que Ilie desse, pôito em a cidade dr ~ u a r d a , p r iim cerro preço, e a.wrr não tratei mais d;&e neg&io, porque eu pretendo servir a Sua M a j e h d e e não enganá-lo, pelo que direi tieftt. apontamento o que sei e me parece das ditas mknas

EI-rci dc Congo, em crijas terrJs e&ío eibs minss, que clianiani de Pemba, as mandou ofetecer a Sua Majeitadc por s e n i rnui boas, de muito c fino cobre e de milito rendi- mento, pela experiêncra que eu drlss vi fazer, pelo que não Iiá que duvidar que srráo de inuita import2ncia mandando-as Sua Majcftade lavrar

Chamam-se vulgarmente de Pemba pelas settas em que ritáo, e por oiiuo nome de Oandu pot passar perto dclas o rio Embrize, 5 Iiguas dislaante, pouco mais ou menos, por onde pode vlr o cobre que nelas se lavrar até o pôrtu de Luanda. e Jaí pode vir por l a h doi riavios que 1: vdo carre- gar de exravoí, sem nenhum g a & ~ da iarenda dc Sua Ma3es- cade, e pode vir em un ta quantidade que se escuse niandá-lo t raxr de outra parte re)

T<d? a dificuldade q u e há conii&e cm princlpisr ta7 obra, porque há misler cabed~l, e rorno no reino de Angola náo há homens tâo ricos que o possatn ter b a b n t e , nem mercadores que dêm dinheiro a rcspondcr, i forçado que Sua Maje~tade er.trc com ajuda de seu braqo, ajudando com fazenda a prssoa que Sria Malrh?a<fr quiser ocupar

Pelo que julgo por arrcvido quem tomar êfie neg6cio à

(16) Encinde-~e gerairnmce que cstd I'cmba i o Bcmk dc hqc. onde re ICE o pzcsid~o deste nome ou de D Padra V, c a j a s mmas em 1855, sr bem no. kmbramos. foram matidadas explorar

Otmdo de Balrasar i o Oandn das cartas .- nlrrafies modernas, como o 5cu Fmlmlr í u riow Amùnz (Ambnthc nl língua dz wrts, du Pimerirzl)

2 7s

conw sem aluda de Siia Ma~efiade, e qiie não cumprirá com o que prnmetcr, p r p " e sendo eu dos rrlais ticos e expe- nmcntado~ do dito reino mr náo acrevo, sabcnd~ o grande -&Q por ser a rara niiii cara c eh t em eStai minas 50 Iégiias +r "1; s dentro.

A primara corisa que E necessária pata benefício dclas é a navcgafão do rio Ernbrize, o qiial até agota não consenti11 se navegasse El-Rei de Congo, porque lhe arravessa todo seu rei,no, qiie é necessário pedlr-lhe que. supofio que dá as minas, & a navega+ pata elas, o que Eatá Iàcilrnente

E porque os naturais da terra iiáo Go para trabalho netn lornais, é necesdno meter escravas nossos e manti-

mentos e nirtita fábrica de ferramentas, carros e emlatcaçõts para culo princípio serão necessários 30.000 ~nizados, pouco mais OU menos

E porque multa parte d c h s cousas ccnho eu, como é es- cravos, carros e embarcaçhs, como é nodrio, me parece @e- rei servir a Sua Ma1c&de com 3s candiçõts seguintes, wni nsco de sua real kzenda

A p r i m r a é que Sua hialekde me mandara enipreitar o primeiro ano 15 ooo cruzados em Angola, sôbrc [ranças e bens de raiz que para isso lhe darei no dlto reino, os quais nele mesmo lhe pdgarei em cobre, por preço de rz$ooo réis o quin- ul, e scrido-me necessário mais dinheiro sp me dará at; a quantia de 30 wo cruzados, dando pxa tudo fianças, e assrrn me fica Sua MqtStadc aludando, seni dana dr sua fazenda e com esperanl;as de mirim proveito.

Iam nie mandará J3r Sua Mqebtade &s fundtdores que entetidnm deaa arte e algumas cousas necessirias que lá náo há. nrm podç haver pot dinheiro, como sáo lerrarnentas, foles C outras cousas tiecessárias, o que tudo ~ o d e ir de Lisboa com pouco C L I ~ ~ O , e com o Lavar divino, c a mars fábrica que eu !á metet, de gentc, carros e cinlsarçaçóes, ter3 bom frm.

As (ondiyiks em que aceitarei arriscar-me ncçtz emyrêsa,

Page 141: Questões Histórico-Coloniais vol. I

poi ser a terra mui enferma e a gente rnui traidora, sáo as seguintes

A primeira, que scndo caso que por ordem de el-rei do Congo, o11 guerras civis que no dito reino haja, se petca a Eá- bnca e c ahddl que eu tenha metido no tal reino, e náo possa lavrar as ditas minas, sc perca por conta de Sua MajeStade, o que se me houver emprefiado, e assim como eu perco o mais cabedal que houver meudo, visto não ser falta minha, pois náo é juRiça que meus flllios fiquem pobres por ir eu scrvir a Sua Majeeade

E para que ai passa com rneilior cómodo lavrar as d i a s minas, me fará Siia Majcfiade mercê de capitáo do Congo, o qual cargo unha António Gonçalveb Pita, com o mesmo ordenado que êle gozava, o qual quero $e me náo pague se eu náo houver pigu o que se me empreaat, e tendoa, se me pa- gará o que houver vencido.

As mercês quc cu peço a Sua Majeitade, $0 ir servir com tanto risco da pessoa e lazenda, sáo as seguintes

Que tanto que eu tiver enuegue a seus oficiais no pôrto de Luanda I ooo quintais de cobre, me faça Sua MajeStade mercê do fòro de fidalgo de rua casa e de uma comenda de 4oo$ooo A s , e de dois hábitos de Crislo para casamento de duas filhas legíumas que tenho

Icem mais náo pagar cu nem mrus descendentes, qumtos, nem direitos, de t d o o cob~e e outros metais que nas ditas minas lavrarmos, e Sua Maleitade seri obrigado a tomar-me todo o cobre qiic Ihc dcr pelo preço que assentarmos, e náo o querendo Sua Ma~eaade, o poderei eu mandar por rnirilia conta e risco aos reinos e senhonos de Portugal e Caacltcla, sem impcdirnenm algum.

E como a terra em que eStáo eRas minas é despovoada, e para beneficio delas é necessário que haja povoaçáo de negros e alguns brancos e porque eu a tenho de f ax r e povoar me- tendo gente e gado, me há Sua Majeftade de fazer mcrcê

dc juro herdade, para mim e meus descendentes, do senhorio e jurisdyá0 da dita povoação e rendmentos dela, ~ ô h que a dita povoação x j a em reino eflranho, porque eu haverei a m s m a gra<a de el-rei de Congo, mas no que m a r a Sua Ma- j e d e de tendimento e juiisdlçáo me háde fazer livre mercê porque C j u h alcançar E&e prémio quem por povoar arrisca a vida e fazenda.

E sendo caso quc sqa Deus servtdo dr me levar para $1,

sem haver dado cumpnrnento ao que digo, sc a pessoa que eu nomear o cumprir, dando sausfaçáo 30 que dever à fazenda de Sua Majebde , será o dito senhor obrigado a lhe fazer as ditas merck como a mim em pessoa, se vivo fôra, e não que- rendo de seguir a diea fábiva, náo será mais obrigado que a pagar por mim o que eu dever à fazenda de Sua MajeStade, e a fábnca que mais Iiouva a poderá vender, ou retirar, como Ihc parecer melhor.

E para satisfação do que digo se pode Sua MajeStade man- dar informar de mim, se darei cumprimento a ê&e negócio com muita satisfação e zêlo de seu serviço, do presidente da câmara João Furtada de Mendonsa, que foi governador de Angola, de Bento Banha Cardoso, do Dr. AndR Velho da Fonseca que foi lá por desembargador, pessoas de muito crédito e expe- ciência, a qual em mun não fdu, por haver tnnta anos que resido naquelas partes, nem posse e qualidade para poder ser- vir Sua M a j c h d e como até agora tenho hito.

Balrasar Rebêlo de Aragáo, capiráo-rnor que foi na con- q u i h de Angola, que mandando Sua Majeibde, que Deus

Page 142: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 143: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 144: Questões Histórico-Coloniais vol. I

De que é eSta memória? Exiknic no arquivo da Ajuda, na colecção das rcpnrnciras relações do descobrimento da c o h de Guiné, Mrna, Cacheu, Angola, etc.», tem no alto da pn- rneira página uma nota moderna de ind~víduo que náo foi n e h mais feliz do que noutras que fêz em vários documentos, e que diz «Há de ser a relaçáo de Jetónimo Castanho, de 5 de Se- tembro de 1599)).

Outra nota a lápis observa: ~ N á o pode ser, que eSta me- mória foi escrrta em 1622,)

A primeira é evidentemente absurda e de quem náo leu sequer as duas primeiras págrnas do documento. A segunda, que 6 talvez de Lopes de Lima, resulta das próprias datas indi- cadas no texto.

Se náo é do ptópno «conquiStador e governador)) Manuel Cerveira Peruca, foi muito Frovàvelmente escrito êStc dom- mento sob sua inspira~áo, e dehnado a servir ao mesmo tempo de mcmorial de serviços e de rdatório do govêmo e da terra, ao govêtno real, ao qual foi enviado.

Como deixamos aos documentos fazer a hiitóna, náo nos demoraremos no e h d o dos feitos que &e narra e do vulto conhacidarnente di4bnto dc Manuel Cervcira.

I f 3 I r- . . . 1 . ..... A .

Page 145: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 146: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Novais, uma delas era que lhe dava 20 liguas de terra nêac reino.

Nem era das menores que se lhe havia feito, tanto que se foi dilatando a conquih de Angola pelo dito Paulo Dias e se situou a cidade de Luanda, vivendo os moradores da terra com mais regurança do gentio circunvizinho, que Ihe e h v a muita parte sujeito, começaram d mandar muitos patachos por cita coSta a comerciar, resgarando com êSte genuo muitos man- nmentos, vacas, legumes, escravos, marfim e quanadade de co- bre em argolas e manilhas, e i b foi mais em tempo que trazia arrendado o contrato de Angola um Joáo Nunes Correia, e pelo tempo adiante se foram fazendo grandes resgates para se- gurança dos quais determinou o governador Paulo Dias de No- vais de mandar um sobrinho seu com setenta homens a fazer uma fortaleza no morro de Benguela, que eRá em ro graus, como o fêz, mandando ordem r algumas coisas para que se fizesse a dita fortaleza, fazendo e* gente assento no dito sítio do morro ou outeiro, se arrochoaram de pau a pique e começaram a resgatar, tratando também de fazer a fortaleza que traziam pot ordem, sucedeu que os cinquenta dêles um dia andando manscando ao longo da praia, desvrdos da arro- choada sem armas, deram os negros sôbre Eles e a todos cor- taram as cabeças, acometendo os que f~cararn, que eram vinte homens, os quais pelejaram valorosamente, mar como eram poucos, não puderam suStentar o rtgor da guerra, até que muitos dêles morreram na peleja e outros se entregaram, dos quau fugiram dois, que deram notícta dê&e caso r),

Por outras muitas vezes tem &e gentio morto muita gente

( I ) Awochorr (awocbonram. arrocboada, no texto) 60 i forma que u enwntrc nos diuoninrtas. que dão sòmena airocbar apcrtar mm arrocho, cx- rensivamrncc ungir, apcrcar, atar fortemente Contudo C forma comda, e, no senado do texto, P mas exa€ta, signlfiCmdo que os exploradores se FO-

dearam de uma fortificação dc paus a pique. fortcmuitc atados uns aos wtrw mturaImrnte, e talvez w m aluda de arrochos, paus curvos dcsanado~ a atar e rcgunc melhor os cabos ou cor&

nossa por traições, vindo a resgate, porque sempre as andam fulminando, e não sòmente portugueses, mas por várias vezes tem degolado neite pôrto aonde eStamor a muitos earangei- ros que vinham a fazer aguada e aperceberem-se de alguns mantimentos

Como o tempo foi descobrindo o de quanto proveito p d i a ser êSte reino à coroa e fazenda de Sua MaleRade, assim pela comunicaçáo c pránca que se tinha com o genuo, como por telaqáo crrta de alguns homens que cá haviam eitado tativos e se haviam livrado por ardis, os quais diziam da gande quan- d a d e de cobre que tinham vi&o e muito marfim, houve Sua Malehde por bem de mandar conquiftar e& província $0 governador e conquistador Manuel Cervetra Pereira, ptomc- tendo-lhe muitas honras e mercês se pusesse em efeito o lavor de umas minas de cobre que se diziam eStavam acima do riu Cubo, fazendelhe mercê para a emprêsa de lhe dar um for- mo? cavalo de sua ehebaria, com sua real marca, e dizend* -lhe desse nêle a primem batalha, honra poucas vezes ouvida, que se haja feito, de el-rei, e digna de que se ponha em me- mória, louvando-o como o nossa criiIianíssimo rei nos galar- doa os serviços que lhe fazemos com desusadas mercês, e jun- tamente lhe deu Sua Majefiade poderes para que governasse o reino de Angola o tempo que lhe fôsse necessáiio para sx aviar e tratar de se pôr nefta conquih, entretanto que o dito senhor não provia ourro governador, o qual fêz, ass~ftindo no govêrno daquele reino ano e mais, e naquele pouco tempo fêz multas colsas dignas de louvor, e só eAa referirei, que foi fazer vir à obediência de el-rei nosso senhor a um sova o mais poderosa que havia em todo o reino de Angola, contra o qual D. Francisco de Almeida se tinha poRo em suas terras com ~ e n c o s homens e cinquenta africanos que trouxe de cavalo, sem lhe fazer coisa alguma, antes a demais gente morreu as- sim de doenças, como de outras calamidades, nas terras do dito sova, sem que o fizesse vir a obediência.

2 5 1

Page 147: Questões Histórico-Coloniais vol. I

E o governador Manuel b e i r a o conquistou com pouco mais de cem homens, ajudado de alguns negros amigos, potque nunca do tempo de Paulo Dias a efta parte nnha obedecido a el-rei nosso senhor.

Assim que aviando-se de Luanda para eCta conquiita p m u para ela em I I de Abril de 1617 anos, com quatro navros e um patacho, nos quais trouxe cento e cinquenta homens com mui- tos mantimentos, muniçóes e outros apreSlos necessários para edificar a povoa~áo

Com e h armada tomou o pôrto do morro de Benpela, a onde botou oitenta homens, e h n d o nêie três dias, e como achasse sitio suficiente para faze1 a povoaçdo e achar o pôrto de mar ser mui perigoso para os navios, não quís ali fazer assento, e seguindo sua dertota pela c o h , tomou algumas pa- ragens de onde havia povoaçóes de negros até chegar a êste pôrto de onde citamos, que se diz a baía da Tôrre e nas car- tas se chama a baía de Santo Antónro, na ponta da qual pela parte do sul eftá um outro muito grande, a modo de torre, que no fim dêle faz um remate como um sombreiro, e que e& em 13 gráus, aqui mandou desembarcar toda a gente, e vendo o bom clima que a terra prornetla e a fertilidade dela, boas águas e ares, deteiminou fazer assento mandando pôr em terra a arnlharia, muni~ões e alguns mantimentos, supofio que na terra havia muitos que e h v a m por colher nos campos, como era miIho grosso, legumes, abóboias e outros (3.

(a) Notou já Lopcs de Lima que a Baia da Tòm, nomc que, xgundo Clc, foi @fio dcpois dc cscnta caa mcmóna, es'tá rcalmcnte em pcm de r 30 de lautudc, mas quc náo é cRa. chamada das Vacas. dc Santo Antánio ou de Bengucla, onde rc fundou a ndadc de S Fclipc, c que o prbpno autor de- termina pela sua melhor conhcccnça do morro do Sombreiro Auibue a confu- são s u p o b ou real à ignorância geográíica do autor, que ali& náo se denuncia noutras cousar Pimcntcl, contudo. de quem não podc &=c-se, amo h p c s de Lima arbitrinamcntí d ~ z do autor da Memória, que fôssc mais gucrrcim do que gcógafo, anuma a baía da Tôyc com 120 50' 5, quc c wm diferença de poucos minutos a Iaumde da'"-ía de Bcngucla Verdade c que CaMho, fazcndo obwrvar que t G o crndos em nz'. c para menos, cm Pimcnul. as

E b u ~ a n d o o melhor siao que lhe pareceu pala fundar a cidade, mandou cercar o síuo de terra com os soldados, pende 4 s por ordem, como cá \e c o h m a , em modo de guerra, para que se fossem acomeudos pelos inimigos se pudessem defender e ofendê-lo.

E logo veio o senhor da terra e~tranhando a novidade de que homens brancos houvessem feito assento nas suas cerras com tanta segutansa, pois até aquele tmp se náo unham VI&.

Mandando lhe o governador Manuel Cetveira para falar, lhe declarou ao que vinha, pedindo-lhe toda a paz e amizade, e que reduzindo-se à obediência de Sua M a ~ e h d e , com cujo nome êle vinha, possuiriam suas terias com ~ o s & ~ o , náo sendo ofendido de outro algum seu inimigo.

E com ifto o veftiu, e se foi à sua povoaçáo. Bfte soba, por abreviar, depois de tornar uma vez ou duas

e trazer uma vaca ao nosso arraial, e seus filhos virem à nossa cidade por conselho dos seus, não vir à obediência, pon- do-se em armar e matando-nos alguns escravos nossos, dizendo que haviam de defender os seus mantimentos que no campo unham.

E passados alguns dias em que se fizeram algumas casas de

latirudes daquela c o h , supóc que a bafa da Tôm, quc C& mindica, t a a h a l baía dos Elefantes, em rgo 13'

Mas alcm de não str natural que o autor, habitando c cscrevcndo no ptópno sího a que se refere, cometesse o grande Erro que lhe duibuc Lopcs de Lima, é certo que ele prápno explica o motivo da dcnomuiago da baía. ~ e n d r n d o essa dcnomn+io i conheccrp do Sombrerra. c &o patccs conhe- e r a co& para o sul

Porquc náo rena a baía de Bengucla, chamada pelos exploradores de Ccrvcin, bala da Tôrn, wmo o foi de Santo António. pelos cart6&0~, e como o pode tcr sido dcpois a baía, ho~c dcnomuiada dos Elefuites? fica r ponta do Sornbrcuo (Saint Pbrbp's Bonnei, das cams uig1cras)- du Cahlba -, extremo SO da baía dc kngucla, 6 milhas p u a O j/. SO da adade. c em 120 34' 24". coniorme uns, e izo 35' 30". segundo outros, c 220 za' 7' E

um morro de grú. muito fnivcl, parte do qual reiihu ao ril e is chuvas, r ouria se csbroou, o que Ihc deu a feição que poi d o s os lados apresenta de uni barrete de ciéngor

253

Page 148: Questões Histórico-Coloniais vol. I

palha para se reco1,hcr a gente, marchou o conquiBador com noventa arcabuzeiros e quarenta negros nossos de arco para o sino a onde os negtos tinham a sua povoaçáo, deixando a de- mais gente no presídio.

E supofio que eles já se vigiavam, pelo médo que tinham do que liaviam feito, náo for tanto que Yenassem os nossos, senáo quando já eStavam mui p r r o de suas chopanas ou casas, por ser rnui cêdo, no quarto de alva, os quais dando fé d~ nossa grnte, se pusrrain elii ordem de peleja, iiietendo- -se no mato, no qual fles sempre fazem sua fortaleza

E comgsram a despedir cópia de frechas, assim dos outa- rm que estavam a pique, aonde muitos se tinhajri siibido, como do lhano, travando-se uma cmcl escaramuça de uma Farte e outra orqut gentio etx em grande cópia e rnui esfut- p-

e ainda riao tinha conhecimento do rigor da nossa arni.1, c tudo iSto se Ihes deu tanto ânimo, que de rôko a r6Sto nos acometeram chegando a nós difiância de 20 passos, de ande se defenderam valorosamente, pur;r~i como às nossa, aimas haja pouca resifitncia e êlcs vissem que Ihes íamos matando inuità gente, desifiirain da peleja, corneçando a irem da que- brada, de nianeita que se espalliaram p r várias pai tes, pon- do-se cm fugida e escondendo-se por matos rnui cerrados na saída dos quais w lhe ruatou muita geriti. sem que prigasse mais dos BOSSOS que um negro. -

Efia foi a primeira batalha que o conquihdor Manuel Cerveira Pereira deu n e h conquiSta, em a clilal tnoStroii o áni- mo e esfôrp tão conhcado de todos ~ i ek i s partes da Euúpia, e aqui fcz alguns tiros com Irma erpingdrdn comprida que foram dc espanto, matando negros qur eStavam em diitância niui longe c Ihes parecia que ndo podia haver coisa que nojo lhes fizesse, e logo mandou que se quemassem as casas do ini- migo, de~xando-Ihes muitos mortos e trazendo alguns cativos, com de vacas e carneiros. com que se recolheu i cidade

A segunda basaIha quc deu [o1 a uns negros que se dize111 jagas, que sáo como soldados avenaireiras, mur valentes, ou como ladrks quc, %m fazer assento em parte alguma, andam v;igando por diversas partes, dando guerras e desmindo a ter n, e assolando tudo srm haver quem lhes reslita,

E o corpo do arraial que trazern llie chamam gxrlombo, com um senhor que os governa, a que obedecem com grande ponnialidadc.

E foi n caso que êltes saíram ao encontro à armada qiie trazia o conquihdor, de um rio quc se chama Morombo, e lhe pediram nmizadc e qiie quetiarn vir a resgatar pqas con- nosco e de outras colsas de mantimentos, e foi-ihcs respondido que sim, que viessem a ê&c pôrro aonde eitamos, e que se Ihes farra bom rrsgatt, contanto que haviam de dar obe- diência a el-rei nosso senhor, e aceitando files o concerto, se

ficaram Pa~sados t t t s meses OU mais da nossa chegada a êSte sino.

onde sc tinha dificrido algumas Casas de taipa e baluartes com uma arrochoada de paus a prquc, aterrada no meio, rnui forte, teve o conquifiador recado em cama êite qcrilombo eitava per- to, e da11 a alguns dias Lhe veio uma embaixada do scnhar dêlr, em que pedia licença para vir dar a obed15ncia

Foi-lhe concedido, veio e concertou fazer resgate e tratar com os homenm brancos com &a a fidelidade c boa corres- ponclência, o que fêz alguns dias, ainda que poircos, porque logo corric~ou a maquinar traiçtks, furtando-nos os nossos exravos, r~ld~lzlndo-~~s a q u e firgissem de nós para êle, até coIhcr debaixo do seu poder nwis de Lrinta, e sendo repreendido deStn cracçáo, zombava negando que tal náo fazia nem havia, c chegou a ekado de que o conquistador se abalasse por duas vezes a desbaratá-lo. sem ter efeito pelas atr~tçoadas razões que lhe dava, debaixo das quais dizia por dccrás que náo tinha de- ver com os homens brancos, e qiic se quisesse nos desbarataria, e tanto se soltou em traições, que n50 foi possível ao conquis-

255

Page 149: Questões Histórico-Coloniais vol. I

tador deixar de cafbgar tanco aaevimento, parundo a tcrceira vez com oitenta e tantos homens, começando a marchar a horas de jantar, e caminhou aquda m d c e tôòa a noite, até que no quarto da madorra chegou perto do qnrlornbo, e h n d o da outra parte de um rio que se havla de passar em doi\ bra- ços, mandou vadear o rio, e dava pe los ombros e em parte mais, pelo qual mandou passar &ia a gente levanda todas arcahuzes frascos e morróes levantados no ar para quc se náo molhassem, passando todos se puzeram com muits quietaçâo assim molha- dos, até que foi aclarando mais o dia e começaram a marchar para a libam do Inimigo, que assim se chama a sua povoaçáo, e poitos em ordem de peleja o conquiibdor Ihes €62 uma prá- tica tal que aos fracos faziam anirnoms, prometendo que êle havia de ser o primeiro que havia de acometer, e que o seguis- sem, o que fizeram todo5 com muim ânimo, supôfto que ti-

nham por certo que a genre era a mais valorosa que ocupava e& província.

Tanto que os nossos foram sencidas dos inimigoq, começa- ram a sai1 (?*SI de suas casas, porque os haviim comado de súbito, e ainda que, m u i m deles no pnmaro enconno pele- jaram com muito ânimo, náo foram aludados de seus com- panheiros, de maneira que cometendo os nossos com gtande ímpeto e com uma ordem inui concertada, se foram ê1es re- urando, largando as cuas, peIcj3ndo alguns deles com g r ~ n d e ânimo, mas não podendo rufientar tiossa fúria, viraram as tos-

tas, e desampatando tudo, ocuparam um grande outeiro, ao ¶ual se acolhiam, seguinda-as o conquiitador com mais dois de cavalo que o acompanhavam, alcançou muitas e se lhe ren- deram outros. quebrando êle a ptincipal parte dos ioimigos, tomaram o senhor do qurlombo, a quem mandou depois o con- qui&dor c o m a cakça.

E morreu cnStáo, e mataram alguns, tomando cento e cin- quenta pesas dc exravos vivos e ouuos muitos que lhe mata- ram, com quantidade de mantimentos que eles tinham e muito

256

fato que nós Ihes havíamos dado em resgate com o que se veio recolkendo à cidade.

A cercara batalha que deu foi a um gentio a que chamam Moquimbas, que sáo o mesmo que pafiores, porque náo vive senáo de g d o s em taras moiltuosas, -e& gente é tiio for- çosa e esforçada, que sús êles resiikm aos lagas de que acima se tratou.

Para e h e oritsa batalha que dru o conqui&adar se aludou de um negro da naçáa d6Stes jagas, que a êk veio, que trazia em sua oornpanhia oitenta negros de arco, a qual lhe obedecia, e cotreu a priricípto cohnosco com multa lddade.

E&es Mcquiinbas náo qiieriam vir à obediência, com se lhe haver mandado pelo mesmo gentLo da trrra que a nós eitá cir- cunvezinho e obediente, que vlessem raonhecer vassalagem a el-ru nosso senhor. e que viveriam seguros, obnganda-nos nós a defend&los de seus contrários (7

Nunca i b teve efeito nem quiseram reconhecer a dlta vas- salagcm, fugindo de nós e pondo-se mais ao longe.

ISto sucedeu cm tempo que havia necessidade de manh. nencos no nosso presídio, pnncrpalmente de carne, o que rn* veu o conquihdor a ir buxar ê&es Maquimbas, &s dias de caminho por wras mui ásperas c montuosas, c dando nêles pelas nove horas do dia, ao teinpo que êles queriam botar o gado fora dos curnis, os acometeu, indo êle adiantc com mais os dois de cavalo que o acompanhavam, e ~lguns, poucos, de pé, c rompeu a maior p r t e dos muitos que se ohrecerarn ao encontro, E=ndws fugir e latgando suas casa7 e currais cheios

0) MoquimLas c Maquimbas ou Mquinibos, no texto, supunha Loprs h Lma qiic fiirsem iros mugrracr, pnvm p?iftores, viunhor, dor Coanduu riAs suas terras - acrescefica - demoram 20 léguas ao si11 de Bengucla~i Num docuniento do goverti.dor de Benguela, BoteIho & Vasconcelos (17gg), lè-x i xguintc mdicaçáo #OS Muquixes, povm que andam sempre volantes e não ndnvam. comcm capr c leites, cem seus maiorais, quc os g o v c m , e vivem Ffto da c o m & mar por 13 $0 ao sul da linhav

Pcrtenccm naturalmente aos ba-cuisso, de CapYo e ivens

Page 150: Questões Histórico-Coloniais vol. I

de muito e formoso gado, o qual vinha a cair nas máos dos nossos que ficavam por detrás, recolhendo toda a ~ r ê s a

Aí eaeve um dia ajuntando o que se havia tomado, que se achou ser mais de 3.000 (SK) vacas e cdtnelros, com O qual se recolheu contente à cidade com os companheiros e o faga que o ajudou.

A quarta batalha foi um grande sova ou senhor, que arsis- te em uma paragem junto ao mar, onde lhe puseram antiga- mente o nome de baía de S Francrxo r).

É muito poderoso ela muita gente que tem e abundância de mantimentos da terra.

Dêfie saíam murtos negros e vinham à nossa cidade a furtar os nossos escravos que iam ao mato a buscar lenha e os ven- diam aos Mquimbas e outros lhe ficavam

Nê&e sova mataram um alferes, que re acolheu ao mato por mêdo do ca5tigo de CerM crime que fêz, e foi achado dos negros em certa paragem ao longo da praia, e levando-o ao senhor, foi morro em terreiro público e comido de todos os que ali se acharam.

Com tôdas e h s coisas que êSte sova havia feito, lhe man- dou o conqui.Çtador muitos mensageiros, que viesse dar a obe- diência e não quisesse ver a sua terra dearuída, e muiios dêles cativo>, O qual náo quis fazer, antes fazia mil acintes aos nos- sos, dizendo que tínhamos pouca força para êle, e conside- rando o conquiStador a quantas razões havia para que E& fòsse afiigado, parnu para a sua tena com oitenta homens, acompanhado dêae jaga, que atrás se faz menção, e pondo dia e meio de caminho ao outro pela manha, deu na principal libata e povoaçáo do senhor da terra, e como os negros já n- nham aviso, se acolheram náo deixando nas casas cousa al-

(4) A bala ou angra de S Frannscs ondc dcsagua o no dc S Franawo ou Coparoro em 120 59' Segundo Lopcr de Lima, o potentado com quem reve guerra Manuel Grvcira foi o Mi<ene Calunca, soveta do Dombe Grande. s~tuado na foz do Copototo

p m a , porque tinham p o h tudo em um mato muito serrado, foram seguidos dos nossos, e depois de os alcançarem em di- versas paragens, houvc grande combate de frechas e arcabuza- ria, sendo tanta a multidáo dos negros, que náo havia lugar vácuo de todo quanto se podia alcançar com a viAa para todas as partes que a todo o homem que náo fòsse experimentadol em semelhantes matétias, faria algum pavor, mas em todos oi acometimentos que os nossos fizeram, xmpre mostraram levar multa vantagem, indo animados com a companhia de seu geral, que seguindo os inimigos com os que eram acoStu- mados a acompanhá-lo de cavalo, se apartou muita distância da gente de pé, sendo seguidos só de u9s soldados, que ca- minhavam até chegarem a êle os demais, e fazendo os nossos muita prêsa nos inimtgos, lhe mataram também muita gente, e seriam os que canvaram mais de duzentas pessoas e cento e cinquenta vacas, sendo assrm que os inimigos só mataram dois lagas dos da nossa parte.

Ali e5teve o conquiitador alguns dias em que mandou abra- ZdT a tôdas suas povoaçóes, dearuir sementeiras, cortar pal- meiras, que tudo ficou assolado, por ver com ifio se os obn- gava a obedecer com medo de outra semelhante, como dapois o fizeram

EStá hoje i obediência, e dali se tornou a recolher, deixando cinquenta homens com o jaga, para irem dali dar ouaos assaltos

A qurnta batalha que deu foi ao jaga que o acompanhava, O qual como andasse f!orente e rico, do que tinha alcançado em nossa companhia e se Ihes houvesse ]unto mais alguns negros ao seu quilombo, começou logo a intentar apartar-se dc nós, negando-nos a obediência, e ~untamrnte buscar meios, para ver se colhendo-nos descuidados nos desbaratasse e comesse C).

(5) Vide Terras e mina, etc , segundo Baltasar de Aragáo, da nossa cokcçio

2-59

Page 151: Questões Histórico-Coloniais vol. I

E corno náo fôsse conhac~do seu mau ânimo do princípia, ordenou o conquikidor que ficasse Com cmnqucnta soldados no mesmo pÔAo onde havia desbaratado ao sova, para que dali fôs5ein dar oums assdtos, e Ele se rccolheu como fica dito.

Como si jaga K VISX só ciim cinquenta hoinens, parecen- di>-lhe pouca pdrd que Gle tra~ia, determinou ef&uar sua traqáo, qiierendo por duas vezes degolar a todos êles, e entio foi corihecida dos nossos, e dali por diante se guatdaram com muita vigilânctt, r saberido o inrrnlgo qrie era descoberto seu engano c que não teve efeito a traiçso que êle prctendta fazer, se despediu dos tiossos com boãs ra&s, dizendo que Elc queria ir só pelelar com alguns inimtgos e trazer a pRsa ao coriqui&~dor.

OS IIDSSO\, corno náo tinham ordem de peleiai com n dito negro. salvn se $\c os acometesse, o deixaram Ir, tecolhendo-se à ciddc, c unto que foi seguindo seu caminho, foi dar em urna puvnaçáo dc uns ncgror vaqueiros. aonde apnhou algii- mas vacas e se recolheu a u m outciro multo alto e escabroso. jrinro a tim ribeiro de água, e só por uma parte do outeiro podia ser acomeudo

E corno fo, sabido do governador aonde e&ava, plrt~u Ioga da cidade com noverita arcabuzeiros, e carnlnhando dois dias, lhe deu cm lima niadnigsda. a hota que tcdos eStauam rccolhi- dos eni 5 ~ 3 ~ casas, mas foi 3 de3grag.q nossa, que tch-ando um soldado por erro em um tambor que levávamos, com a ponta do arcabuz, fomos sentidos dêles, e começaram a =ir, pondo-se em arma, indo as miilhcres r meninos subindo o mal$ alta do oucaro, aonde era impossível chegar ninguirn

Ali houve ]agir muitas hechas c prloriradas, com muito csf6ryo de uma p r r e e outra, porém o inimigo desamparado o sítio aonde e h v a apoçeiimdo, F u p ~ ao alto, ficando por nds corri muica parte de sua bagagem e qi~int~dade de vacas que êIcs tinham tomado, e neRe primeiro cnconuo lhe mata- ram os nossos alguma gente.

2 6 ( 1

Mandou entio o conqut£tadar queimar todas as suas casas, &as as vasilhas que êJes tinham, em que toma-

vam água, causa que mats senriram que d o o que se lhcs havia fcito

E pxssado um dia e lama noite que ali &me o nosso exér- cito, a rnanhá seguinte mandou o cohquiStador que tocassem a marchar, recolhendo-se para a cidade com a prêsa das vacas e fato que tiaviam tomado, e o czminho por onde os nossos haviam de caminhar era ehe l to por u m tio &o e baixo, c de urnJ e oucrn pane havia grandes outerros a pique.

Os ncgros, corno ligeiras em caminhar por rks, vendo a boa ocasiio que tinham pais nos poder fazer grande nial, se subiam nos ,mais altos, tepart~ndo-sc cantos n uma parte como a outra, e Je cima daxavam cair grande quantidade de fre- chas c pedias, com que nos faz~am muito dano, mas o no5so general e conquifiaáor, como expetimcntado em casos seme- Ihantes, deu ordem coni que pondo-se em cettas paragens, aonde ns ncgros haviam de vir dtmandw, alguns arcabuzeiros yue Ibe impediam o passe, a que náo fôssem por di.inte até chegarem aí os conipanheito~, c chcgnda sc passava na mesma lorma adraiite, dc inancira que o inimigo não teve tamo lugar, supo.fio quc deu J ~ U C entender a todos, porque quási de um dia f o ~ em sepimcnto deita maneira, e sempre 0 5 nossos pek- jando valoro~anience

A q i ~ i se fizcram uros dignos da deheza de tais soldados, os tiossos lhe mataram mais de quatmtl p t s s o a s e èles a nbs um só homem de unia frechacla, assim que vendo n intmigo o pouco remMlo que con t io~o tinha e que lhe íanios fçrrrndo e matando mura gente, se tornou a recolher 3 pouca bagagem quç lhe ficava, e os nossos x retiraram i cidade com êRr bom sUces.w

Outros a.isalto5 se deram n e h coiiquiWa a Inimigos por virias vezes, além das batalhas que acima se referem, as quais se náo telatatn aqui por fazer hrevcdadr, e muitas mais se hou-

2 G r

Page 152: Questões Histórico-Coloniais vol. I

vetam dado, c outras muitas guerras se haviam ohrccido, de que se houveram alcançado grandes vitórias, conforme a b a a fortuna que acompanhava ao conquistador nas matérias de guerra, porém teve receios dc: que alguns que entre nó5 havia que andavam sempre urdirido traiF& e alevantmentos, de- samparassem e h conquifta, induzindo a outtos o E~zessern etn alguma saída. quc se fizesse de guerra fora, porque desdc o dia que se entrou a conquihr ERe remo e a situar eita cidade, senipte houve quem tratasse levantamentos e irionns, hglnJo por várias vezes muita gente, e por outras muitas haver ata- lhado o nosso general e conquistadot o qucrer-se ir mais de metade da gente que aqui pilava em um pracho, e outros rriuitos por tcrra, desamparando êite sítio, e chegou a cStado de o quererem niatar com pcçonha algumas vezes e outras às pu- nhaladas

E& foi a c;iusa porque iiáo Foi logo em descobrimento das minas de cobre que depois acliou, por se náo har de muita gente que consigo tinha, e contudo o houvera de fazer senão fôra o desaitrado caso de sua priráo, &o eitranharlo de Sua Majehde e seus miniitros, quanto alheio da fidelidade da nação portupesa, que sempre servlu a seu rei com tanta leal- dade, porque alevdntandc-se cinco homens que haviam sido capitães, c um clingo e um frade por cabeça^, w Juntaram de ouuos e o prenderam, botando-lhe uns grllhões, e o fenram muito mal Fendo, embarcando-o em um bate! pare, que che- &ando a Luanda, se abriu em duas partes, sem lhe darem de comer coma alguma, nem unia camisa para veAir, c lhe rou- balam inais dc 30 ooo cruzaâus (7

(6) Dricumtntm, quc sucessivirnente iremos publican<lo, pdnrwm exp1icar cêas insubordiria\.ixr falando do áspero caraEter dt Cervrita c ate dc espolia- ç á \ por èlc exercidas na rua pnrc Quc Ele teve muitos uiimigos & evidetiu A-pcsnr.de dizer que iiencaminhado wm dúvida pela mio divinaa. c que o barcl em qiic fui abdtiduiiado Cerucira vrera rer a Luanda, um cunoro rnmus- cnto dc 1782, cxiftcntc na Soncdadc de Geografia. acrrsccnta ctn m o d e h

Defia mancira chcgou a Luanda, onde se tecollieu no colé- gio dos padre\ da Companhia de Jesus, avisando a Sua Ma- leitade do sucesso, e supofto que muitas pessoas lhe aconselha ram se fosse para o reino e desse por pessoa conta ao dito senhor, êle o náo quis fazer, esperando lhe viesse ordcm do que haviz de seguir, sofretido ak~wmas avexações d o governador de Angola, que entáo governava, que se diamava Luiz Mendes de Vasconcelos, e passado ano e meio que eStew esperando respeita de Sua Maleitade, lhe £01 mandado que tornasse a continua1 e&a conquih, para o que se lhe enviaram de Lisboa sessenta homens, que chegaram a Luanda d tempo que lá rinha determinado de partir a fazer o que Sua MaleStade lhe mandava.

Teve muius controvérs~as com o governador de Angola na matéria de seu ap reh , mas cortou por tudo por sausfazei ao que se lhe tinha mandado, e assim partiu de Luanda a 13 dc Julho de 620, chegando aqui aos 15 dc AgÔSto,

Entrando n e h cidade de S Felipe, deterrninoii logo ir em descobrimento das minas, e supoito que foi aprovado de todos seu intento, havia uma grande dificuldade, porque os soldados que aizia eram bisonhos e muiros dêlcs meninos, e começa rarn logo a adoecer, e os que acho11 na conquiSta, que senam quarenta c cinco btwnlios, muitos déki citavam pôdrcs de males, e o sítio das minas diAará da cidade perto de trinta léguas, e efisva entre a mais belicosa gente que há Eciópia

Por todas &as dificiildades cortou c sc pôs em caminho por mar até o pôrto de Sumbe Ambila, escolhendo dos WC daúos novos alguns que juntou com os velhos, se pamu dêite

not- ,<E conitantc a corrente quc c o h i a a Kfnca mdcntal, c quando C mais irnpcmosa \c faz a navigação dc Bengucla para Angola, que uulw c, grau$ dc dlslância, em quatro OU CUICO dl~li BAa w pode aplicar em favor do nosso iralado navcganrcu A C3?c respeito observa CaRilho «Vai quis1 rempre a correntc pnia N c paralela i wrla . Icva de ordmino powa B3i. cxcepra para S Jc Luanda. ondc chega a u causa de milha por h o n ~

Page 153: Questões Histórico-Coloniais vol. I

pôrto com sessenta homens a r2 de Setembro do dito ano, íeva.ndo por sua guia e capitáo ao bem aventurado Santo Inác~o de Loyola, a quem dirigiu a glória d e b emprêsa, fazendalhe Deus mercê, e chegando ao pôrto de Sumbe Ambala, desem- barcau em terra com cinquenta e tantos homens, porque os mais adoeceram, começou a caminhar pela terra dentro com alguma bagagem ao sítio das minas, no qual caminho lhe saíram ao encontro multas mensagens de sovas, que náo pas- sasse adiante até terem fala e dizer ao que vinham, o que êle não quis fazer, caminhando a toda a pressa por não dar lugar ao inimigo a que se unisse com outros que e h v a m mais longe, e foi conselho pelo que depois se viu, de um grande capiráo, e chegou às minas em dia e meio, onde mandou cavar por uns negros seus, que náo eram muitos, e arou à frol da tcrra três qulntais de pedra de metal, que tem mandado a Sua Ma- jeStade, e logo sôbre aquele mesmo outeiro arvorou uma for- mosa cruz, diante da qual se puseram todos de ~oelhoc e reza- ram as santas ladaínhas, dando as graças a Nosso Senhor de permlur se arvorasse a bandeira de sua santa cruz em pams tão remotas, mandando disparar por aquele outeiro muitas sur- riadas para atemorizar o inimigo, o qual como não sabia o poder que levávamos, náo derxou de eftar atemorizado e inde- terminado do que havia de fazer, porque lhe fazia grande pavor o nome e fama que tem o nosso genrral entre todo êSte gentio, nomeando-o por nome de Otolo, que pela língua da terra quer dizer ((perseguidor dos inimigos)), assim que no tempo que entre sr tiacavam do que haviam de fazer, nêle mesmo se tornou o conquiitador a recolher com a ordem e vigilância que convinha, vindo aparelhado para pelejar e mor- rer, vendendo bem a vida, supoSto que para soldado havia mais de quinhentos negros.

D ê ~ e modo chegou à praia, tornando-se a embarcar, lou- vando a Deus e ao bem aventurado Santo Inicio por tão grande mercê como lhe havia feito, e nê&e tempo já vinha descendo

2 6 4

grande cópia de gentio e m seu seguimento, como se viu claro, e do dia que pamu a um mês tornou a entrar n e h cldade.

E há se de considerar nê&e caso que aqui se relatou em breves plavras sôbre que se poderá fazer um grande que foi eRa uma das !grandes temeridades que ~àmais se háo intentado, e o nosso general conquiftador mui bem o enten- dia e praticava, ainda que náo com todos, mas por ataihar mutmuraçóes de alguns émulos que unha, que diziam que não havia minas, se aniscou, deixando em prrmaro lugar o que era f a ~ e r o serviso de Sua Malehde, do que êle sempre foi mui zeloso, do tempo a que se dexobriram e&s minas, que vai em dois anos até o presente, e& aguardando resoluçáo de Sua MajeStade e socorro de gente para situat no pôrto de Sumbe Ambala, e daí tratar do lavor das minas, c o dito senhor tem mandado aos de Angola o ajudam e socorram, dandelhe cento e vlnce homrns, que fugiram deSta conquifia, sessenta dêle\ em companhra de um capitáo que se levantou neaa conquiRa em tempo que o conquihdor escava na Luanda, os quais fizeram muitos insuItos, tomando muitos barns de pólvora da feltorra de Sua MajeStade, e os demais que fugrram por várias vezes, e nunca quiseram os ditos go- vernadores dar cumprimento às ordens de Sua Majebde, e andam com escusas.

E assim fica esperando o que o dito senhor lhe mandar que faça

Sitio da cidade de S. Felipe (')

A cidade que o conquiRador Manuel Cemeira Pereira ecIi£icou já teve mais tasas e edifícios, porque havia muito mais gente, as duas partes do que hoje há.

Contudo o corpo da cidade é o mesmo, tem seu assento em uma terra plana e e& traçado em quadra

(7) Bcnguda, segundo a Glrima determinação da eapdçáo Serpa-Caelo- -Ivenr, fica sob o paraklo 120 34' 17'' S C O rncnd~ano r30 22' 30" E Gr

2 6 5

Page 154: Questões Histórico-Coloniais vol. I

A cêrca dela, ao princípio foi de pau a pique, aterrada no meio, mut forte, mas o tempo a foi ga&ndo e se foi rerdi- ficando com quantidade de ásperos espinhos, que para os ne- gros é mais dificultosa a entrada dêier

Tem dois grandes baluartes para a banda da terra, com sem peças de artelharia grossa, e agora váo acabando os outros dois para a banda do mar, que Iicam os quatro baluartes aos qua- u,i cantos, e todos têm quatorze peças de arulhx~a, e outras que eRáo raparndas por vános pontos da cidade, no meio da qual eRá uma caya de taipa, forte, que serve de feitoria, onde eftava colhida a pólvora e mais rnuni@es, e ao longo dela o corpo da guarda, onde se faz vigia de dia e de noite, junta- mente com a dos baluartes, que de dia e de noite também fa- zem a mesma, e assim para a banda da c e n a como parte do mar.

Eftá a cidade situada entre dois rios, um da parte do sul, de muito boa água, o qual tem reu sumidouro por baixo da ama, e se mete no mar, wtro e& da banda do norte e não corre água por êle senão no tempo das chuvas, e de mais tempo e& sêco, porém se aram d l e m a mão aavessa de areia, brota chorros de formosíssima água, e de& bebemos todo o ano, que é muito &dia

ÉStes rios fazem o sítio muito fresco, e h n d o a campo todo o ano verde e florido de cheirosos jasmins, de que há tão grande quantidade, que os muros das casas vim a Eortal~et-se com o liame dêles, dando pelas madrugadas suaves chnros, que fazem o sino aprazível.

Frutos da terra

A fertilidade da terra é tal, que tôdas as plantas que produz do nossa Portugal se dão cá com tanta melhoria, assim pela brevidade da criação e crescença delas, e nos frutos que pro- duzem serem mais goStosos e formosos na aparência e gran- deza dêles, que levam vantagem aos de muitas tenas, porque

266

as que neita cidade temos sáo laran~eiras, figueiras, Iimoeiros, cidreiras e torneiras, e são tão excelentes, goStosos e grandes os frutos d e ~ a s árvores, que podem ter lugar onde os haja muito avantajados, havendo nelas quási todo o ano h t o .

Outras frutas há na tema, que supoito que sáo agreftes, contudo têm suavidade no $h, e entre elas há três mais principais, e a primeira chama o genuo da terra zondos, que é excelente fruta, do [amanho das maçãs da anáfega, mas pre- tos, com um carôço sôbre o grande.

A outia lhe chamam gonganos, que sáo como uvas pretas, mas sem caroços, e sda rnui goltosos e dôces

A ouua se diz maxzrnbos, que a tiram da raiz de um espi- nheiro, e tem uma casca grossa 'por fora, é redonda, do tama- nho de um grande marmelo, e tirando-se-lhc a casca cheira qrandenente e tem um azêdo niui saboroso. c

Também há todo o ginero de hortaliFa do nosso Portugal, que se dá excelentemente, porque cada cousa em seu género C poi si boa, não contando os frutos ordinários que a terra dá, como sáo milho grosso, leilões de várias c a h r , batatas, abá- - horas em quantidade e melancias

Outra fruta há que chamam mrs~efos, que é a que se d e - rem muitos itinerários, nomeando-a por pomwm paradist, que se a partem com uma faca pelo meio faz semelhança de um crucifixo

E dizem que com a fòlha defia árvore, por ser rnui com- prida e larga, se cobriu Adáo, e que ê5te seria o fruto vedado, porque êle em si 6 mui gokoso

Costumes das gentes

O trato e modo de viver dê& gentio é de duas maneiras. Uns se gangeam por sementeiras, outros por gados. Os que vivem por cultivar a tetta são rnui solícitos e tra-

balhadores, e princtpalmence as mulheres, que são varonis e corpulentas.

Page 155: Questões Histórico-Coloniais vol. I

E o genao em geral é agigamado e de muitas fôrças, e as- sim sáo os seus arcos maiores e mais fortes que os do genao de Angola.

O modo de xmear as tcrras é fazer umas covas na terra com uns sachos a que chamam ternos, na dtura conforme a sequi- dade ou humidade do tempo, e em cada cova deitam dez ou doze gráos de rntlho, e de& maneira Ihes nasce e se cna em tanta quanadade, que é admrraçáo

Todos ve&em peles de animais, quando diz da cinta para baixo, porque o mais trazem deicoberto

Náo têm lei nem seita alguma, salvo falar-lhe o diabo mui- tas vezes, entrando em alguns dêles sem Ihes dar moléfha e explicando-se por uma voz mui delgada e que quási se não ouve, ao qual oferecem algumas vacas, carneiros e outros ani- mais, querendo Eles que o diabo Ihes declaie alguma coisa, e muitas vezes os entretêm até que lhes matam negros que lhe oferecem a que depois comem.

E iSto é mais do comime dos jagas. Ao que nós chamamos deprecar ou orar, chamam êles xd-

yuetar, e têm sempre um feitlce~ro dexno n e h diabólica arte, que é como seu s~cerdote

São grandes erbolários e médicos, pela natural experiên- cia que têm pela das hervas.

Os que vivem por gados têm os mcsmos cohmes, mas náo comem todo o ano senáo leite e carne, salvo algumas vezes que çe chegam mais a ê&es das sementeiras, porque então res- gatam milho pelo gado

TEm um modo excelente de recolher as vacas e mals gado, e fazet com que os sigam, e é que Ihes dão um assobio de tal maneira, que os entendem para onde hão de embarcar, digo, encaminhar, e se é naessário fugir, o seguem a todo o correr.

É gente mui agrefie, esforçada e fotsosa Vivem muitas vezes em serras tão ásperas e montuosas,

que têm suas choupanas, tanto co&a abaixo, que para se deita-

268

rem hão de fica1 com os pés Eixos em alguma pedra ou e k a , por náo escorregarem para baixo, e ~ambém vivem em covas &balKo da tetra.

O cabedal que têm as choupanas são cabaços para o lei=, sem outra coisa nem c o h t u r a alguma, salvo algum pelc de animal.

O seu exercício c passar tempo é cafar as abadas, pondo-se murtos em diversas árvores, e passando a abada lhe váo dei- ando cair todos a pique, uns ferros mui agudos e pesados com dois palmos de hafte, e tantos lhe pregam, que se vasa em sangue e morre.

E auaa coisa se diz de alguns dêfies, por certa, que é no- tável, e é que indo à caça de uns bichos que chamam coltes,

maiores que coelhos, que andam entre umas pedras, em serras mui ásperas, os caçam de noite, e dormem os caçadores entre aquelds pedras, vrndo ter com êles ugres. leões e todo o géneto de animais s e m Ihes fazerem mal algum.

ISto se diz que fazem por feitiçaria. Outro géneto de genuos há que chamam coandros, que têm

grande £ama de soldados e de não emmarem o perder a vlda ('). BStes o principal com que é com duas azagaias na

mão e uns paus tohdos curtos, e pedaços meudos em um surráo, e arrojando as azagaias, com que desbaratam muito, de- pois, tirando às pernas com os paus, Eazem grande dano.

Vivem de gados e sementeiras. Nenhum dêfie gentio tem rei a que obedeça, nem paga

páreas como o gentio de Angola Quem mals pcde é mais obedecido. Gntudo os descendentes dos senhores das povoaçóes her-

dam o domínio das terras a quem pagam os outros certo f ô o das sementeiras que colhem nelas

(8) E&s coandror são certamente os mocoundor (Muquandq de Vu- conctlos) ou melhor Ba-cuundo

269

Page 156: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Estranheza dos animais Variedade de aves e peixes

NeRa província há muita variedade de animais, que em Portugal Ihcs não ~abemos os nomes, urados alguns que já são conhecidos, como sáo os elefantes, que há muitos, abadas que têm no mclo da te& um corno muito agudo, do qual se escre- vem multas virtudes para várias enfermidades, c nós o temos experimentado, principalmente contra peçonha

Eite corno quando a abada há de pelejar com o eleEmmte ou leão, a aguça em iima pedra par3 que faFa mais dano.

Há muitos l e k reais, mas matam muita gente, e o gcn- t10 como 05 senrcm em suas terra$, se juntam todos a maú-10, C à nossa cidade se tem trazido três quc eram temerinos.

E há também muitas zebras, que são como mulas, e a l p - mas miii r~iadas e de várias côres

Correm multo e aos coices se defendem de muitos animais. Há outros que chamam macacos, que sáo como lumentos

grandes e rnui lrgeiros. Há outro antmal, que é muita maior que uma vaca, tem

dois cornos do comprimento de duas varas de medir, entre êles murtos esgalhas curvados c direitos, que é coisa admirável.

Pela língua da terra se Ihcs cliama luzo Outros há mais pequenos, a que chamam cortes, como atrás

bca dito, e outros como raposas, a que chamam adibes, e ou- ros como gatos, a que chamam gctrngues, grandes amigos de comer galinhas, de que a nós nos pesa muito, pelo dano que nos fazem.

Há bugios do tamanho de um homein, e outros mais pe- quenos

Também se acham trgtes de espantosa ferocidade, abra oiitros animais pequenos e comuns que há no nosso Portugal, como são porcos mnntezes, veados, lebres e outra muita quan- ndadc de vários animais

Também rião falta variedade de aves de d~versos modos. O lpehcano real aqui se acha com muita f?cilrdade, e qual

rnoSha mui ao vivo o que dêle se diz da chaga no peito, como aqui temos vifio.

Há muita garça, iins pássrros grandes, a que c ; chamam flarnerigos, oucros a que chamani niartinetes, que &n no rabo trEs $nas dc preço, que ern Portugal chamam mmbém mar- tineces, g a n p que náo bebem =não de noite, que $50 mnlo codornizes, muitos h; que sáo comuns ao iiosso Pomigal. como roiixinoes, perdizes, galinhas do mato, corvos mannhos, rnergulh&s, patos marcecas, adens e outros que se deixarn, por alivrar

Do peixe que nS&e sítio e coSta há se p i e dizer que lhe não faz vatitagem o doi nosças portos de mar de Setúbd, Cascais e outros, porque geralmente é todo goitosíssimo, o que náo tem o de Angola

N o rio que eitá da parte do sul se tomam quantidades de peixes, como sávcis, e melhorcs no gofio, a que chamam cá peixe prata, afora outros mui gordos, como sáo taíírlias, xarrocos C outros mais miudos.

NO mar Te tomam excelentes linguados. salmonetes for- rnosissimos

A tempos vêni umas arribaçws de prscadas, ainda que de todo sc não parmem com as da nossa terra, mas sio +as no gôfto e em alguma aparêncfa meros pâmpanos, mui gor- dos raricadores, peixes galos, peixes enxadas, mugens, tainhas, salerna, enxovas, pargos, cassóes, cornidos, moreas, Iagôhs, peixes barbudos, peixcs porcos, peixe burro, que é excelente, peixes pequenos, a que chamam ferreiros, outros que se cha- mam pelados, muita variedade de p ixe de pedra que riáo tem conto, e todo o género de marisco de várias caStas.

Page 157: Questões Histórico-Coloniais vol. I

O de quanto proveito ha de vii a ser esta conquista

O i,ntento principal de el-rei nosso senhor, em todas as suas conqui&as, é dilatar a crihndade por e&as partes táo remotas, e fazer que nelas se pregue a doutnna do Santo Evangelho.

Éite é o fim que se tem na conquih dêite gennu. Também determina Sua Ma~eAadc mandar conquiRar

pela terra dentro e abrir caminho para as minas de Monomo- tapa, terras de Moçambique, porque é o caminha mui breve por e&a parte (4)

E tanto que Sua MaleAade meter poder de gente, será fácil o abr11-se, e não £01 eSta a ocasiáo menos forçosa para que o dito senhor intentasse povoar e b s terras

O proveito que pode resultar deSta terra que agora habi- tamos é muita madeira, que se embarcar daqu~ para An- gola, a que chamam qercongo, a qual há em muita quantidade.

É excelente, e sem dúvida os que bem entendem, dizem ser o sândalo citrino, porque cheira mui suavemente, tem vimde o perfume dêle de mitigar a dôr de cabeça e é con- traveneno

O gentio daqui e o de Angola se untam com êle, desfa- zendo-o em pó, r Ihes faz gandes proveitos

Vale o quintal em Angola 4 cnizado~, e é mui pesado e maciço (13

@) Vide Tcrrm c m:n& afncsnm, regundo Balnsar Rebelo dc Aragáo, da nossa colcqáo

(10) Qnrcongo. espécie do &nem rarchonanm, da grande f a r n k das mmpohs (Affcrdccnr, Lindl), wgundo Welwttsrh nA madcria de* árvow- acrcsanra o sábio exploradoi -, C de urna &r olivácca. urando h$ vczcs para a huca ou fusco-purpurca e dc gráo fino, muito compatla c durável, c por conseguinte muim pr6pna para vánas obras de tomcim, traRcs c o u m s vicn- silios de uso doméfico, remmcndando-se pamculanncnte pol um dmma um tanto alcanfondo, e por cna razão os indiguirí wrvcm-e do pó dcla para Uifusócs rónicas cbmacau, ctc, de manara que sc encontram pcdaços dèRc pau quicongo, dcbauo de vánas denomna+s, em quasi tôdu as qwliisdar (mcrcados) do htord, e fragmenws pendurado\ no pescoço de quási todos o. pretos viajantes de hngolan

Wclwitsch julga conveniente diitinguir n c h ppneiosi e s shna f lorehl ,

Também x tira por toda eAa praia quantidade de zimbo, que é um certo búsio pequenino, que corre no reino do Congo e é o melhor dinheiro que nêle ha.

Importará pouco mais ou menos um alqueire dêle 20 cru- zados de bom dinheiro.

Também se pode embarcar quanudade de sal para a mesma Luanda, de uma grande marinha que se faz da água do mar, que se coalha cada mo, e é tanta quantidade, que podem carregar muitos navios

Na bondade é tomo o de Setúbal. Pode-se também tirar em lagens rnui8m formosas. Pode-se tirar quanudade de gados e mantimentos, e h n d o

a gente da terra toda em paz, que em Angola renderá muito, pois de ordinár 10 têm valia estas cousas

Podem-se iesgatar cada ano muitas peças com os Jagas, de que se t~raráo muitos direitos para a fazenda de Sua MajeAade, mercadorias miudas também há muitas.

Fazem nelta tetra os negros finíssimas ei'teiras, resgatam muitas pontas de abada, que têm valia em Portugal, e muito mais em índias de CaStela, onde têm mwto conhecimento do que sáo e viiltude do que têm

O proveito que se pode tirar da Terra de Surnbe Arnbola que agora esperamos ir povoar

A tetra de Sumbe Atnbala é mu1 fresca, porque corre nela um formoso rio, de inui boa água, ao longo do qual ekio al- gumas árvores com os frutos que acima se apontam (")

pclo nome dc pau qurcongo de Hurla, a cspécic qui pnncipalmcnte encontrou na\ irdeliciosar ~Ianuras dc Huila, desde o cume da Kela acé à l a p Ivantalaa, formando extensas florefias, por isso que sob o nome de qsrcongo se encontram outras maderras aromaucas nos mercados do Litoral

O quicongo nem f sândalo nem é citnno, como supõe o autor da Membna Falando de sândalo citririo ou amarelo, náo podemos deixar de lembrar

o curioso livro do nosso Garcta da Ortd (11) Sumbe Amliela, escrevem alguns O no a que o autor sc refere c o

Cvvo ou Cubo

Page 158: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Tem junto do rio para a banda do mar dois oute~ros ao nível urn do outro, crn correspondência onde e&& simadas duas povoaç&~ de negros, que jazendo nós ali o nosso assento, se poderá defender com mui pouca gente

Os proveitos que se podem tirni de&a terra sáo muito maiores do que ~e t a drto, do que agora habitamos, porque nelas eGtáo as ricas rninns de cohre que se andavam hiisando há tanto tempo. de quc há tanm falta tias coro~5 dc Sua Ma- jenadr, para a fundiFáo da artilharia, e são abundantissimas, e que daráo mmuitci proveito a Sua M.~j&de pela experiência que SP tem frita

Há na terra muito ma~Eirn, peta quantidade de elefantes que nela habita, e arar-se-á muita cópia dêle todos os anos, que é fazenda que corre em t0das as partes do mundo, e virá a render muitos dire~tos dêle 21 fazenda do dito senhor, e sôbtr tudo será copioso o resgate de escravos que se abrirá naquela província, e será mais que o de Angola, porque até agora se não tem bolido nem tirado escravos lora daquela terra, e há muita quantidade dêles, e deselam muito o nosso resgate e fato, de que efiáo mui falto?

Há outras muitas cousas de que náo temos norícia certa,

que se dedararão em outra relação que se fará, mais com- prida, quando simemos nas ditas tertas, porque eta se fêz curta, deixando muitas cousas, por o t a p o náo dar lugar.

1607 ESTABELECIMENTOS E RESGATES PORTUGUESES NA COSTA OCIDENTAL

DE ÁFRICA

Page 159: Questões Histórico-Coloniais vol. I

E& documento, cujo autor náo pudemos descobrir ou náo nos atrevemos ainda a determinar, é seguido de outro, da mesma procedência e data, evidentemente, que respeita 'as ca- picanras do Brasil, e que oportunamente publicaremos. Do e h d o e confronto de um e de outro E que extraímos a data, ainda hipotáuca, de 1%. Que é anterior a 1610, e ainda a r+, em que já exifiia a relagáo da Baía, vE-se do segundo documanto, quando indica os oficiais de luhça daquela cq i - tania Que é poaerior a depreende-se igualmente do rexto, em que se dá por já fundado o presíd~a de Cambmbe Mas parece-nos anda anteriot a 1608, data das medidas ex- traordinárias adoptadas em Madrid e dos poderes especial4 conferidos a D. Francisco de Sausa para a exploraçáo das minas do Brasil, £a&os a que náo se refere o segundo documento, e que é pofierior a i&, deduzimos de certos sucessos e fun- daçóes indicadas no mesmo documento Em todo o caso o êrro, se O há, náo p d e ser grande.

Pertence e& #memóna ao arquivo da Ajuda, e i particu- larmente curiosa pela minuciosa notícia que dá de alguns es- tabelecimentos portugueses c da s u ~ adminrhaçáo no comêço do k u l o xvrr

Aquele enorme trato de cofia entre os paralelos 16 N e 13 S com as suas ilhas adjacentes, confiituia, então, a primeitd parcela do ulstrarnar portuguZç, pròpriamrnte dito, pois que só

Page 160: Questões Histórico-Coloniais vol. I

dguns anos depois se deu uma ocupaçio e elrploraçáo regular do chamado reino de Benguela. S interessante o confronto dêite ddncmento com os antermtcs da colecçáo, paruculãr- inente cam o, de Garcra Mendes Da Mina ao Cabo Negm, e de Baltasar Rebelo A f t n a ~ e terras afrrcanns

Relação da costa da Guiné e das capitanias e po- voações de portugueses que nela há cam os oficias da guerro, justiça e fazenda e outras cousas para

noticia d a s ditas partes

A coçb que chamamnos de Giiiné na Africa, começa rio c a b Branco que & em graus (I) da banda do nurte, e pot êle a dcntro sc divide a Bxbaria, da terra dos riegros.

Segue-se ddiantc do Cabo Branco, obra dc onze Irpas, a p l f o de Arguin, de uma ilha deite nome que e& dkuo nSlc. na aiial temos um caite10 fabricado em temm de el-rei

L I ~~

D Afonso V para conwvaçáo dos resgates daquelas terras, e a capitania dêlc tem hoje o conde da Tauppa, e náo f a p mais parucul~r relaçío porque não pertence-; lurisdy áo do conselho da lndia (3

Da capitania de Cabo Verde

A capicanido Cabo Verde comprcendc a ilhn de Snntugo com as mais adjacentes, que & em 15' da banda do norte e será dc 17 !éguas em comprido e 10-rz de largo, r p i t o que é mui fragosa tem vales mui frescos, é dc muitos jar-

(r ) O Cabo Brinco (hio se confunda com o Cabo Branco do Norte) f o ~ deriobcrto por Nunu Tnslão, e eSta em ia0 45' 27" de lar N e 7 0 57" 25" long O segundo o Rorcjru de Casklho

(2) 0 caSklo de Arguim fui fundado i m 1449 por Soerro Mcndcs, tciido cm 1443 sido erplor~da a cr,$i para o S do Cabo Branco e a dha de Arguim par Nuno da Cunha c Gonqalu de Cintra. que fundaram ali a pnmelra feitona Sôbrc a bala, ilha c baixo de Arguam, vcja-aç Caftilho

dtns de ftuus de e.cpinho e ouaas da terra, e hottali~;~, e abundante de carnes e muita criasão de cavalos.

É povoada de muita gente. O clima C pouco sàdlo, principalmente na crdade que se

chama da Kibcrra Grande, porque passa por ela uni rio grande que nasce duas léguas acima da cidade, e ela fica sóbre o mar com uni pôrto p n d e , nias pouco limpo e seguro de ventos, e nina fortaleza de um bom tammIio e b a h t c m e n t e mo- vida e fahicada de boa5 casas de pedra e cal.

Há na mesma ilha outta pvoaçio que se chama a vila da I'rain, a tem bom p8rco e é lugar mais sidto que a ci- dade. wraue está em um sítio alto e lavado dos ares, cercada

k 1

de duas ribeiras, umas das quarç Eaz na entrada do mar uma grande .e formosa bsía com um ilheu na bôca que a ampara dos ventos do mar, com quc Fica n pôrto mais seguro, e por ser tal c ter pouca drfensáo c muitas vezes inEe&ado de ini- m ~ o s e assim pouco pvoacfa

E por estas razões se matou algumas vezes de mudar a ci- d d e para ê5te síuo e fortiEicá-10, o que se se fizesse redu'nda- ria cm grande aurnenco da terra (')

A liarlavcnto dcSta i!ha dc Sanriago ficam outras sete ou - oito ilhas qrie sáa

A de Maio, S . Antáo, A Ilha do Sal, h 3 Vi$la, S N~colaii, S Vicerite, Santa L'iizia ,

(3) O padre Guerreiro na sua Rtlaçao annwa, 1603, 477 <>Muitas v c w ac tratou de mudarcnr a cidade para afie sítio. o que se uverd efiito fóra p n d e k m n , eLc hfais dc uma vez o ccxto dc Gucrrelrn sc aproninla qiiia texmai- mente do nosso Em 14 dc AgÔita dc 1651 foi decretada para a Pra~a a mu- dariça da capital, qiic sornentc rt rcal~ziiu em 1769

Page 161: Questões Histórico-Coloniais vol. I

E outros ilhéus $em nome, nas quais há muita cópia de criação de gado, de que se faz muita carne e tira muita courama e se navega para diversas partes

A Ilha de M a ~ o é muito frequentada dos holandeses e de outras nações setenttionai5, p o ~ virem a ela carregar de sal, o ¶ual nela produz a natureza em grande quatiudade. sem benefício algum da arte

Ficam mais, ao poente da ilha de Santiago, outras duas que 550

A do Fogo, que também tem criações de .gados e muitas vinhas

E a ilha Brava, que também tem gados e alguns mora- dores que entendem neRas criaçóes.

O diarito defia capitania, pia c o t a firnw, começa no rio Sanagá e acaba no rio dos Cosses, onde começa o difi i to da Serra Leoa

N&be diStrito da capitania do Cabo Verde há alguns rios onde por respeito dos resgates que se fazem com os negros da terra firme se fizeram algumas povoaçóes de portugueses, as quais até agora náo têm polícia nem modo de govêtno, nem ainda juRiça, mas os que mais podem e têm mais escravos, dominam os outros

A priiicip31 deitas povoações é a do rio de S Domingos, que se chama Cachem, a qual Sua MaleSfade no ano de 600 Jêz vila, e concedeu alguns privilégio5 exortando-os a vivetem com polícia e juitiça, mas os moradores nao aceitaram i60 e eaão como alevantados

Mais adiante eRá uma povoaçáo na b&a do rimo Grande, onde se faz muito resgate com os negros da terra, e dêRe pôrto que K chama da Cruz se vai a Ginala, povoaçáo dos negros, onde ieside o seu rei, qu,e é dos maiores e que melhor se trata de todos daquela cofia, e depois qu.e ali foram os da Companhia escreveram a Sua Majeeade que se querta fazer

280

cnG, como fizeram outros reis vizinhos, com os quais têm oonúnua guerra os bilagós que vivem nas ilhas adjacentes

Mais adiante eStá outra bôca do mesmo rio grande que se chama Biguba, na qual os portugueses têm outra povoaçáo em que há muitos tangos maos e fazem por ali muitos resgates com os negros da terra, de marfim, oiro, cêra e escravos c).

Mai,s adiante c&á o Cabo da Verga e o rio dos Cosses onde arremata eRa capitania e tomeça a da Serra Leoa

Reside ordinàriamente neaa capitania um capitáo e gover- nador dela que Sua Maleeade coauma prover em fidalgos, pô~ to que algumas vezes estiveram nela letrados com título de corregedores

Têm de ordenado os capitács &$o00 réis e de7 escravos e dois homens brancos para sua guarda. cada um dos brancos com 2 0 $ m réis por ano

O dito governador serve de provedor da fazenda de Sua Ma~eRade, e com êfie cargo não tem ordenado algum, nem nunca o tiveram os provedores passados.

Há mais um ouvidor, que Sua Maleitade tem ordenado

(4) Teremos ocasião de publicar outras narrativas mais desenvolvidas aârca defia regiáo e por isso nío anotamos agora eSta breve noticia Uma observação apenas, que nos parece oportuna em viita das deploráveis confusões que se cometem relrtivamente a eita palavra t io vulgar eni documcntos deita natureza tangos mnos Quási todos os nossos diaonarifias fantasiam, sem conseguir definir poritivamente o que fosse, ou melhor ainda, o que C tango mao E contudo o padre F< rnáo Guerreito, autoridade, nêRe caso. decisiva, de- fine claramente citongor maoj ou lançados com os ncgror r que andam nêfle trato (escravatura) prla tenn dcnrro, os quais são uma s o m de gente que ainda que na na+o sáo portugueses e na religiáo ou baptismo cnfios, de tal maneira porém vivem, como se nem uma causa nem outra foram, porque muitos dèles andam nus e para mais se acomodarem c com o narural usarem <orno os gentios da terra onde tratam, nscam o corpo rodo com um ferro, lenndo o até tirarem sangue e fazendo nêle muitos lavores. os quais depois untando com um sumo de certas ervas lhe frcam parecendo em vánas figuras, como de lagofiar, serpentes ou outras que mais querem. e deita maneira an- dam por tôda aquela Guine trarando e comprando escravos i, DêRes retro- gradados da civilizagáo europeia eram, por cxemplo, os normandos truchemens que Hans Stddens fncontrou nos feQ1n.i da antropofagid brasíilcd. c encon- tram-se hojc ainda vários exemplares

2 8 1

Page 162: Questões Histórico-Coloniais vol. I

seja letrada, com zoo$om réis de salário, rom o regimento e alçada quc t tm os corregedores das comarcas &fie mna, e também senze de provedur de re.4duos e capelas.

O JUIZ dos otfáos tem ordenado. Há dois l u i ~ t s e dois vereadores e uni procurador do con-

celho. eleitos eni càtiiata, na forma da ordcnaçáa Na vila da I'rara h$ os mesmos juizes e veredorcs e pro-

curador do concelho, eleitos na mesma forma. Um escriváo dx feitorra, quartos, c vintcna tem de orde-

nado &$coo rhs e ttés peças de csctatrus, forros de dirmros O extiváo do almoxarlfado tem de ordenado pt ano

rz$oOo 141s. Un1 almoxarife cem de ordenado 6 Q w rérs, Um alcside do mar cem de ordenada r ~ $ m reis Urn recebedor tem de ordenado 4 0 b rCis e uma pga

de escravo. Guarda inar te111 de ordenado 4460~x3 r&

Vila da Praia

Nc.h vila 115 aimoirarife, cem de ocdeliado 6 $ m &S.

Alcdide de mar da d i t ~ vila, cem de ordenado q $ w réis

Ilha do Fogo

N e h ilha h; almoxnrife, tem de ordenado 6$am réis. Na dita ilha há ~ S C ~ I V ~ O do alrnoxarifado, tcm réis

de ordenado H9 niais. 11a dita 11113, alca~de de mar, tcm de ordcnado

4&x rAs

F~el do pêso c clcifão dn cimara, tem de odenado réis.

Meirinho da correi+o defias rlhaí tem de ordenada, com seis homens para n acompanhar, 7 5 $ w réis, pagos no recc-

a 8 2

bcdor da chancelaria nêIc há dinheiro, c <~iiando iiáo.

na fazenda de Sua hla ie i lde . Esriváo da cotrei5áo c <rcl~ailcarelii, tem iz&co t&is com

d a um dos dltos ofícios. Ivieirinlio da sema tem 3z$ooo réis dc ordenado, a saber

i6$000 réis da faxhda de Sua hiajrfiade, 8+ ré15 da c$- m3ra da crdadc e ouaos 8$om r& na vila da Praia.

Escrivão dos otfáos náo tcm orclenado. Escrivão da câmara, contador e di&ibtiulor andam juntos,

não t h i ardenado Alcaide da cidkde q r e x n t a o govtrnadnr e aceita a c!-

mara, não tem otdcnado. Alc~ ide da vila da Praia pela rnesiiia maneira Alcaide da ilha do Fogo, pela mesma maneira. Há na c i d d e qtiatro cabeliScs, nio têm ordenado Na vila da Pra~a, iiiri rabeliáo, não teni ordenado Na ilha do Fogo, iirn tabcliãn, iião rem orden.~do N a mesiiia illia, escrivão das orfáos, náo rcm ordcnaclo Na cidade, temiireiro, provedor c zscrrváo das fazendas dos

defuntos e ahsenres e matiipoReiteim mor dos cativos, serve c m tâlas as ilhas e rem to por cento do dinheiro que manda ao rclno à c u b das npsmai fazendas.

I'ro~éem-x estes ofbos pc13 mes3 da consciEncia t: por tempo Iiinltado

Ofícios de guerro

H; sargento-mar com 5o4bw iéts de ordenado Há SEIS cornpanli~as de gcnte, c.& uma cani seu cnpitio

de infantarin, seri1 pagn Há oiitn ccmpanhra dc .icriltureiros e c3d3 umn mtn seu

a1fcre.r P sargento e quatro calos de esqrradra, Há uni mcirinho de c a d ~ bande~ra c um escrivão geral de

t S a s =Ia?, que se chama da maerícula, sem ordenado algum. 1.83

Page 163: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Há um condeStáve1 na fortaleza tom o ordenado de 30&00 réis cada ano por ptovlsáo de Sua MajeStade.

Há na dica fortaleza tr& bombardeiros, tr m cada um de ordenado cada ano i 18600 réis

Um ponteiro da fortaleza, com ordenado de r2$ooo réis Um armeiro e serralheiro, com ordenado de r8$ooo réis. Há seis facheiros que servem desde o monte do pescado

alto até à fortaleza, tem cada um por ano 16$ooo réis Há um bombardeiro na vila da Praia, tem por ano 24fooo

réis Há dois bombardeiros mais, no baluarte de S Sebaitiáo,

tem cada um de ord'enado 21$6m réis. Há mas duas bombardas mortas, uma no pôrto da cidade,

outra em S. Braz cada uma de ordenado 21$600 réis Há na ilha do Fogo um bombardeiro, tem por ano

12qS000 réls.

Ofícios eclesiásticos

Há nefia ilha iim bispo que tem por diocese todo o dis- trito defta capitania e tem de ordenado 600$000 réis

Adaiam com qg$om réis de seu ordenado, tem mais 24$000 réis e 60$000 téis por xis peps forras, tem por ano, somando tudo, réis I z g $ m

Há quatro dignidades J saber chantre, meStre escola, te- soure~ro e arcediago do Bago (7 com 45$ooo réis cada um

Há doze conesias cada uma com 40$0o0 réis de ordenado Há um cura e coadjutor com 30$000 réis de ordenado

cada um Há sub tesoureiro, tem de ordenado 151/6000 réis Há quatro moços de coro com 6 $ m réis de ordenado

cada um Há um porteiro da maça com q $ m réu

(5) Narurdlmente de baculsm, báculo episcopal

2 8 4

Hd nove freguesias com seus vigános S. Lourenço, Santiago, S Miguei, Santo Amaro, Santa Catanna, S João, das quais Santa Catarina e Santiago têm a 3j$ooo réis de ordenado, as outras a 30$000 réis

Escrivão do ecksiáit~co náo tem ordenado, provê-a o bispo Escriváo da câmara do bispo, não tem ordenado, provê*

êle também.

Meirinho dos clérigos não tem ordenado, provê-o o bispo. Escriváo da fábrica, povê-o o bispo, tem de ordenado da

mesma fábrica 5 b ré~s Recebedor da fábrica, não tem ordenado. O seminário cem de sua por& 200$000 réls, OS quais Sua

Majcftade manda dar aos padres da Companhia que e G o na- quela ilha

Há reitor e vigário geral do bispo, cem cada um 5o$ooo réis de ordenado

Há um lente de casos de consciêncra, com 40$m réis de ordenado

Há um prèpdor, coin 40$m réis de ordenado Há quatro capelães cada um com 12$ooo réis de ordenado. Há outro prègador na vila da Praia, com 40$ocx, réis de

ordenado

Há outro prègador na ilha do Fogo, tem 408000 réls de ordenado

Há na dita ilha do Fogo um vigário da igreja de S Felipe e matriz dela, com 4o$om ttis de ordenado.

Há ne&a igreja um beneficiado, com 24$000 réis de orde- nado

Há na mesma igreja um sub-tesoureiro que tem de orde- nadoréis4$m em dinheiro, 48 arrobas de farinha e 24 arráteis.

Em S. Lourenço há um beneficiado com 2 o $ m réis de ordenado

Há na mesma igreja sub-tesoure~ro, que tem 4 $ m réis de ordenado, 48 drrobas de farinha e 24 arráteis.

2 85

Page 164: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Os quais ordenados todos se pagam à culta da fazenda de Sua Maleitade

E quando hd contador se lhe mete por ordinárias nêle

0 s tratos e resgates

e mais direitos d e h capitania do Cabo Verde e seu diitrito, excepto o r10 de Senaga e trato da malageta foram arrendados ùlurnamente por p ç o de 27 m$ooo téis cada ano, além das ordmárias velhas e 3oo$ooo r6is mais para uma obra pia que se dáo às freiras inglesas, e com ~$000 réis mais em cada um dos dois anos, doze pcças de escravos, cada ano, 6 arrobas de &a cada ano, e 1.5m cruzados mais por uma vez para o que Sua Maleitade ordenar, e com outras condiçóes conudas no conrrato, o qual hoje eAá removido por não cumprirem os concratadores.

Serra Leoa

Do Cabo da Verga onde o rio dos Casses (6), começa a ca- pitania da Serra Loa, novamente er~gida, de que Sua Males- tade fêz mercê a Pedro Alvares Pereira, c acaba no Cabo das Palmas, segundo os limites da sua doaçáo

Náo tem eRa capitania até agora govêrno políuco, de ofi- cias e minihos de jukiça, ,nem de fazenda, nem tão pouco do eclesiáStoco, $&o que em alguns dos rios e portos dêRe d i h t o há portugueses que nele têm seus tratos e resgates, e de ~ I I C O tempo a e b parte por meio dos padres da Companhia se fizeram algumas igrejas de madeira e se baptizou o rei d e h serra com alguns seus filhos e parentes, mas é eAa serra a mais fraca e sàdia de toda a coAa da Guiné, e produz muita quan- tidades de árvores de pinho e outras de mui boa madeira para a fábrica de náus, produz muitas canas de açúcar sem as

(6) 0 autor escreve umas vezes Cosrrs, outra Cisies Deve ser o no dc Nuno (Nunez, nas cartas inglesas) ou talvez anws o Caniopc, junto do qual exifie o povo dc Kasucobouly, terntóno dos nallus

2 8 6

cultivarem que se se fizesse e houvesse engenhos para se beneficiar daria muito: há nela muito algo, páu bras~l de tin- " . tas, malageta, arroz, milho, murta cêra e matfini, e neRa só província se dá uma fruta que chamam cola que é a modo dc caftanhas, e as árvores mui semelhantes a caltanheiros, a fruta se dá em ouriços, pÔSto que tem pinhos e é tão efiimada por toda aquela terra de Guiné, que com ela se fazem muitos resgates e se leva por muito proveitosa mercadoria para a Bat- baria, e Einalrnente se resgata multo oiro por iodos aqueles nos e se tem naquela c o h achado ambar muito fino

N e h capitania tem obngaçáo Pedro Alvares, por razáo de sua doação, de fundar e fabricar dois caitelos, dentro em quinze anos, e povoá-los de gente e pô-los em forma de dehnsiváveis. e ordenar uma povoaçáo com oficiais de juStiça e ecksiá&cos, como se declara mais largamente na doação

Capitania da Mina

A capitania da M i m começa no Cabo das Palmas c acaba no rio da Volta e comoreende os cafielos de S Torpe da Mina

L , D

e o de Axem, (fica para a mesma parte do norte 30 léguas anta do da Mina, a d t á em 6" da parte do Norte e n-le reside um capitáo e uk fertor com homéns de guarda)

ÊSte caStelo de S. Jotge foi Emdado pelo infante D. Hen- tique no princípio daqueles descobrimentos, para posse e con- servação dos resgatcs e para a êle acudir a maior parte do res- gate do oro (7

E o fêz cidade e lhe deu previlégios, fundando assim mes- -

(7) 0 caftelo de S lorgc da Mina foi fundado por Dtogo de Azam- bula em 1482, por ordem e iiih$órs de D João I1 Por carta régia de 15

de Março de 1486 foi dado o tini10 e fâro de cididc i povoaçáo que rapida mwitc se formara ali

E&á em 50 4' 48" lar N c 70 48' 6" long E Caiu em poder dos ho landexs, comandados por Nicolau van Ypenn, por covdrdia ou connivência do governador, cm 1637, e foi-lhes d~plomAacamente cedido em 1641 O ca5telo de Axem (Santo Antómo) fica em 40 52' 17" 1% N C 60 53' 36' long E Era ainda nosso em 1641

Page 165: Questões Histórico-Coloniais vol. I

mo uma ,gela da imio;a~áo de S. Jorge. e que nela hou- ve, um v i g ~ r i ~ e quatro capeláes. com obr ig~~" de missas-

OS OflClalS que tem eçta fortaleza sáo os sepintes um c l p t á ~ e governador da dita capitania, que tem d e

goo+ réir, serve de ouvidor. e dez homens seus ten, cada um téis 20$000, que são roo cruzados

um feitor que rem de ordenado 150$aa ré1~. qUauO homens ,,s cada um i2$5m réis. sáo 50$000 dls.

Um vedor do fôrno cem 301000 ~ 6 1 ~ . U m barbeiro, 300000 ré15 Um alfaiate xrgidor, 20$-

Q~~~~ pdrelror, ao meare 45%- d ~ . aos três .o$- réis cada um

D~~~ e~rlváis , cada um 6 0 % ~ réis. um a~moxarl[e, um tesoureiro dos defuntos e ausentes. um meirinho, 408000 que também será porteiro um I ; ~ ~ ~ ~ , que >erá cirurgiáo, ~O$OOO réls*

bombardeiros, do's dêles vencem a ioS6000 réis e Os

quatro a 12$w réis cada um CarpInteims, 10 meare 4 0 $ m e aos três.

um réis ZOW U m lanoeiro. 20%- f i s U m ferreiro, 208000 relS U m serralheiro. ZO$O?

Um serrador, z o $ m téis. Q~~~~ mulheres amassadoras, "2%- r& c3d3 urna. 1 Jm bo~icário, 2 0 8 ~ réls- -.

Um enfermeiro, 208000 T ~ I S .

~ô~~ mora doa^, cada um dêies. se forem criados de EI-Rei* 405-, $e não tiverem fbro 3a$w0 ~61s. um vigário com iurisdiçio de admini&ador e~lesláaco. Q~~~~ ~ ~ ~ l á e s , dos quiii três têm a 3 0 % ~ ré' e um

,p$000 rés. U m sacriffáo tem 3 0 % ~ réls

288

Page 166: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 167: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Axem

Tem um capltáo e leitor, 12o$ooo téis

A dois homens seus, rz$ooo réis a cada um U m escrivão, &$o00 réis, e um homem seu 12$000 r é s , Um mei'rinho, SO$OOO r.51~. Um capitão, 4 0 $ m réis Um bombardei~o, iz&ca réis Uma amassadeira e enfermeira, rz$ooo RIS

Resgates

NeRa co&a da Mina se resgata muito oiro, marfim, prata. malageta, anime, algalia, gatos, cêra, escravos, a trôco de f n - zendas, que se levam dêRe reino, o qual resgace é todo de Sua Malefiade e stm sua licensa ninguém o pode £azer (8)

Algumas vezes co5tuma andar arrendado êfie resgate da Mina, c o último arrendamento que se fêz a João BaptrAa Rovelasques foi em 60 cmzados (e reus matos de algalia)

4 forros para a fazenda de Sua MalcAade, alem dia0 pagar todos os g a h s e o€ic~ais, que importam muito, e 6 ooo cru- zados por uma vez para uma obra pia, e três xrobas dc cêrri cada ano.

E q u ~ n d a os resgates se fazem por conta da fazenda de

(8) Malageta, por malrrgweta, escreve sempre o autor O anime é a goma copa1 A algalia er i uma subfiância odonfera de aspcfto resinoso, alguma couia como a aigdrobia, que e de procedência vegetal. ou melhor, como o almisca;, secresáo anima1 muito conhecida Os gatos a que se refere aqui o autor, são os gatos de algalia de que se fawa grande importatão, e que os nossos dtcio- narifias definem por almiscareiro, supomos que designando sob êSte nome um tumimante o morcbns moschtferus (Lin) O gato de algalia é seguramente o vrvcrra uvetta (Lin), o chab rnusqrr.4 dos franceses, o zlbeto, que segrega . .. . . . . --. 1. - 8 A"- ..- i ...*- ..A,.-

Page 168: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Sua Maje~ade se enviam dê& reino as fazendas necessárias ao feitor c lá se mandam beneficiar.

Hoje com a muita falta que há em se mandarem, e haver na coma muitos corsários que gozam livremente ;fies resgates, náo rende nada, antes Sua MajeAade despende multo na sus- tentação defies caJtelos

É obrigaçáo haver na Mina um caraveláo para serviço da fortaleza o qual tem um piloto com SO$OOO réis de ordenado

Quatro marinheiros a 12$ooo Ris cada um, quatro gru- metes a 846000 réis cada um

CoAumava assim mais haver duas galcotas para guarda da c o h , que hoje náo há, e unham os oficiais seguintes

U m capltáo-mor com ordenado de 48$coo réis Um capitáo de outra !galeota 24&00 réis, dois pilotos cada

um 2 4 $ m ré~s, doi5 comicres cada um 1g$o00 réis Dois meirinhos, cada um 12$000 réis Dois d~spensáveis, cada um ~z$ooo réis U m calafate IZ$W réis Dezasers marinheiros, cada um ~ z $ m réis Dezaseis grumetes, cada um 8$ooo réis Dois bombardeiros. cada um 1z8ooo réis. - .

Vinte e quatro soldados, cada um 7$m réis E assim mais traráo as d~tas galeoias setenta e dois forçados

L,

em cada uma, e cada urna das ditas pessoas há de haver seu mantimento, a saber uma canada de vinho por dia, duas canadas de vinagre por mê,, uma canada de mel por mês e ou- tra de azeite, uês alquelres de farrnha por mês

E além do dito ordenado se dava mals, assim aos oficiais da fortaleza como à gente das galeotas, as feiras que por regi- mento lhe sáo ordenadas, que é darem-lhes as mercadorias do regimento para com elas fazerem seu resgate, e querendo as ditas pessoas antes o dito ordenado em dobro, do que singelo com as feiras, se lhe, dará

Capitania de S. Tomé

E b capitania de S Tomé começa no rio da Volta e acaba na boca do t ~ o Zalte

A ilha e&á deba~xo da linha equinoxial, e afaitada da tetra firme cinquenta léguas, e contudo é tema muito viçosa e de muitas nbeiras de água, ao longo das quais têm os moradores muitas quintas e jardins com diversidade de frutas, e produz muitas canas de açúcar que se beneficia nos engenhos que ali há.

É de forma quási redonda e terá de travessa dezoito liguas e de circuito setenta

Não tem mais que um pôrto que é onde a cidade e& situada, $&o quc tem muitos surgidouros em que se possa . .

derembarcar. E doentia a cidade por razáo do sítio em que eká e p r

e6ta razão se tratou muitas vezes de a mudar daquela parte para outra, o que náo teve efeito

Tem uma iortaleza chamada S SebaBião, um pouco afas- tada da cidade numa ponta da ilha, a qual náo tem cap~táo nem soldados de presídio, mas o capitáo da ilha que reside na cidade acode com os moradores no tempo de necessidade, o que êles f a x m mal, por viverem o mais do tempo em suas fazendas fora da cidade e ser a fortaleza tão fraca que se não atrevem a defender, e por ventuia que essa foi a causa de se tomar dos holandeses no ano de 99 em que governava D Fer- nando de Meneses ('). A barlavento de& fortaleza eBá um

@) Lopes de Lima da rrir govemadores a S Tomi entre 1593 e 1600. se& o primerro D Fetnando de Mcneses e os outros dois Varco de Car- valho e Joio Barbosa da Cunha, conridrrando porém como duvidosas as Cpocar que assinala aos dê&s ultimos VC-se que tinha razão para duvidar. pois que em i599 governava ainda D Femando de Menews O mesmo autor f u a rarnbem em i600 a invasão e saque dc S Tom6 pios holandexs sob o comando dc um alnirante Van der Don Cremos igualmente que há engano, c que o facto su'edcna com a esquadra de Esteváo Van der Hagen, que em t599 passou por alr, rendo rcpclida da ilha de Maio e mais ta!& da ilha do Prinupe

Page 169: Questões Histórico-Coloniais vol. I

forte que w chama Santiago, que e&á muito desbaratado e náo é quási de nenhum efeito, tem uma prap de bombar- deiro, mas nenhuma peça e artelharia.

A fortaleza de S. Sebafiiáo é muito pequena e maltratada e pouco forte, sem gasalhados para capitão nem soldados, e por e h r edificada em uma das pontas da baía, que é muito larga, a náo pode defender querendo o inimigo entrar pela outra ponta, e a cidade é à bem e náo rem gente para se poder defender e por ser muito húmida se não conserva a pólvora e é necessário provê-la cada ano, e por e&a razáo náo poderá tjo pouco a fortaleza sofrer cêrco nem provcr-se de mana- mentos para muitos dias porque logo se danam e corrompem.

Tem a dita fortaleza seis peças de artelharia, mas peque- nas, tendo necessidade de algumas gandes e de alcance

Tem um condeitável com 40$000 réis de ordenado, e dois bombardeiros com 36$ooo rbis

Há n e h ilha um e capitáo pÔ&o pot Sua Ma- jebde, que coSturna ser um fidalgo de confiariça, ainda que algumas vezes foi governada pot Letrados, com título de cor- regedares.

Tem 6 0 0 h réis de ordenado e vinte homens para sua parda , para os quais se lhe dão 400$000 r é i~ . um sargento mor com 80$- riis de ordenado, um ouvidor, que sendo letrado tem IW$OOO réis de ordenado, e náo sendo 50$000 réis.

Um melrinho da correiçáo com dois homens a quem se paga de ordenado 31$zm réis, o meirinho da serra com dois homens 31$200 ré~s.

Dois escriváes da correiçáo ~ q $ m réis, rz$ooo réis a cada um

Dois escriváes d3 feitoria da fazenda de Sua Majefiade, 80$m riis, ~0$000 réis cada um.

O akaide da cadeia, 6$000 réis. O almoxarife, 4 0 $ m réis O esciiváo do almoxarifado, 40$ooo réis

O feitor do trato, im$mo réis. O recebedor do trato, 60$000 réis. U m guarda-mor, 16$ooo réis Seis guardas da feiroria a 1 2 b réis cada um.

Ministros eclesiásticos da ilha de S. Tom6

Há ne&a ilha um bispo que tem por diacerse e bispado rodo o distnto defia capitania, tem &$coo réis de ordenado e acrexentamento.

Há na Sé um deáo, o qual tem 801f6000 réis de ordenado. E assim mais 20$ooc ré1s por p règ~r alternativamente com

o mefite escola. O meare escola tem de seu ordenado 45$000 téis e de

piégar, réis 6 5 $ m . Arcediago da Sé, 453000 réis O c hanae, 45$ooo réis. O tesoureiro. A L $ ~ réis. - I,.,

Tem doze cónegos, cada um cem 45$cm réis Um prègador, roo$ax réis O cura da Sé, ~ o $ a x réis. Um coadjutor do cura, 3 0 b réis Há nesta ilha sete freguesias, afora a da Sé, a saber Nossa Senhora da Conceiçáo, que tem de ordenado 6 0 b

réis DOIS coad~utores da mesma igreja, g o $ m réis, 45$000 r6is

a cada um. O cura de Santa Ana, 58$000 réis, e para cêra, vinho 640

réis, e azeite c farinha Ao cura da Trindade, outro tanto Ao cura de Nossa Senhora de Guddalupe AO cura de Madalena, outro tanto Ao cura de Agua Ambom, otitro tanto.

Page 170: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Ao cura de Santo Amaro, outro tanto. Ao sxribáo da Sé, de seu ordenado 49q6000 réis e 41 para

cêra, azeite, vinho e farinha. Ao sacrifiáo de Nossa Senhora da Conceição, de seu orde-

nado 26$cxa réis, e para as mais cousai do \eruiço da igreja. Aos quatro moços do coro 6$cm réis a cada um e 4%

para as veStes de todos Ao m e k da capela dá-se zo$ooo réis. Ao m&e de latim, jo1/6000 réis. Para obras pias manda Sua Majebdc enuegar ao bispo,

cada ano, 60$000 téis Para a fábrica das igrejas g r h réis, para a Sé 4 o b

réis, para a Concei~áo i 5 ~ réis e para as outras £reguestas 6$mo réis a cada uma

Manda Sua MajeAade dar para as obras da fábrica, em quanto durarem, zco$ooo ré15 cada ano

Ao tangedor dos órgãos dá-se 18$ooo réls. A cara da miseticórdia e hospital, izolf6ooo réis. Ao físico do hospital, 3oJbooo téis T m mais os rneirinhos da correiçáo e da serra e os dois

eçcriváes da coneiSáo liberdade de mandar vir da terra firme SCIS escravos cada um nos navios do trato, mas resgatados com sua fazenda, e quando não há navios se lhe pagam à razáo de

réis por peça, e ao meirinho da xrta a 596150 ré15

cada um. Fará efta ilha de S Tomé, uns anos por outros, 60 ooo ar-

rôbas de aSúcar das quais vem de direitos à fazenda da Sua Pvfajeftade 14700 arrôbas, pouco mais ou menos, e i& não carregando os melhores açúcares por sua conta, p r q u e dos que êles carregam náo pagam direitos da saída, que sáo onze por cento.

Tem Sua Majeçtade n e h ilha quano fazendas que se ar- rendani por sua conta, e rendem todas, go$c=m réis por an- darem muito danificadas.

Tem mais outra fazenda que se chama o Cabo Verde, a náo se arrenda e se grangea por ter alguns escravos

A renda das miuças e chancelaria anda arrendada em 2jo$ooo réis cada ano

0 5 algodões sucos que se fazem na ilha poderá0 ser I ooo quintais, de que se paga o dizimo, que importa 40$000 réis

O resgate de Arda, que é um pôrto da terra firme, poderá importar cada ano &$ooo réis

O resgate de Fabim poderá imprtar cada ano zoo$om réis. Os resgates de k n i n e Poupo poderão importar ambos em

400$000 réis O resgate de Oere pderá render cada ano zoo$ooo réis. Os resgates do rio do Gabáo, do rio de Sambasias, o cabo

de Lopo Gonçalves poderão render soo$ooo réis ('O}.

Porém todos êaes resgates todos eGo perdidos por os te- rem ocupados os cossairos holandeses e outros, e nem Sua Ma- )eStade, nem seus vassalos recebem proveito que sela consi- derável

Ilha do Príncipe

Pertence ao diitrito da capitania de S Tomé, a ilha do Príncipe, a qual e& em dois graus da banda do norte e d i h de S. Tomé trinta léguas, pouco mais ou menos, e da terra firme, quarenta.

Será de comprido doze e de largura seis, e é terra sàdia e de boas águas e da parte do barlavento, montuosa, e com

(10) Arda, Atdra ou Aladá C o a&ual Ajudd, Wby&b dar cartas inglesas, onde em r680 fundámos o fome d< S João BapuSta Lat N 6' 18'. long E rio 13' O no de Benim ou formoso desemboca em 50 45' 50" lat N e i40 r i ' 6" lon E , e o de Oere é um dos ramos do Quorra ou Dhuliba, wmo aquele Não sòmentc tâda aquela coRa chamada de &mm, mar os setcóes clrcunvizinhor foram dcsdc o sCmlo xv explotados pelos portugueses O no chi- mado no texto de Sdmbasias será o S Meuar, de CaMho, o Mexias das canas modernas, junto do Cabo de Lopo Gonçilves~

S d b s êRes tesgates veja-se a mcmóna dc Gama Mendes, Da M m 60

Cabo Ncgro, da nossa colccçáo

Page 171: Questões Histórico-Coloniais vol. I

inuita qualidade de lenha e madeira para fazer navios e lavrar engenhos de açúcar

Tem uma baía muito Formosa, onde podem eStar ancora- das mais de cem naus, e a boca dela será de duas léguas, mas mais a dentro tem um pôSto eitreito em que se poderá Eazer fortes e segurar o pôrm, porque o passará uma peça de arte- Iharia grossa de parte a parte

G limpa a baía e de fundo será dez braças, e a partes mais e menos, e no cabo da dita baía eitá a vila, em sítio milito acomodado e iàdio, com inuita ágiia por ficar entre duas ri- hriras

E em tôda a ilha não há outra povoaçáo, nem tem forta- leza, nem mais que ria ponta da baía um foitezinho dr ma- deira que tem cinco pqas de ferro coado e do demais eAá tlrsprovido, mas pode-se Eazer fortaleza de pedra e cal, porque na terra a há

Náo tem outro em que se possa desembarcar como-

damente por Ter fragosa, e em nenhuma parte fora dc b a í ~ l~odem ai naus cear seguras

ESta iilia é de Luiz Carneiro, filho de Francisco Carneiro, por doaçáo que fêz el-rei D João 111 a seu avô, e nela tem lu- risdição civil e crime e põem capitáo e ouvidor, pôfto que agora $50 poStos pelo capitão de S Tomé depois que os holandeses 311 foram e continuam ir a ela, mas náo se lhes paga ordenado algum

Há mais na dita vila dois juizes ordinános por eleição dor moiadores, dois vereadores e um almotacel

Há procurador do concelho, um escrivão do público e judi- cial, nota e almotaçaria

Há escrivão do almoxarifado que se paga da fazenda de Sua Majeftade 3 5 $ m ré's.

U m feitor do nato com 40$000 réis Um alcaide e carcereiro com IO$W réis Tem dez homens casados, moradores portugueses

296

Há mais dezoito criolos casados, afora mancebos solteiros e pretos casados, forror 20, e até 5w escravos

Há nefta vila um vigárro que é cura de almas com 40$- réis de ordenado, e um coadjutor do mesmo cura com 30$000 réis

Tem cinco engenhos de Fazer açúcar, os quais fazem muito p u c o por náo terem escravos e pode-se fazer muito mais O donatário tem um engenho seu bom e bem provido de escia- varla

Tem Sua MajeRade neAa ilha uma fazenda que foi con- fircada, na qual havia um engenho de açúcar, mas tudo eStá desbaratado

Renderá e& talha a Sua MajeStade, em açúcar cem arrôbas, com duas das miiinças e chancelaria 308000 réis

Tratou Sua Maleitade algumas vezes de comprar efta ilha ao donatino e encorporá-Ia na Coroa, assim por ser muito aco- modada para a iiavega~áo e ser necessário fortificá-la para qtie os corsários se não aproveitem dela e náo possam ali meter pé, como pelo rendimento que poderá dar, sendo mais povoada e beneficiada, mas náo se pOs em efetto a dita compra

Relação do reino do Congo

O reino de Congo por seus Iimites antigos, começa pela parte do noite na Ponta das Barreiras, que e&á em 4 O da parte do norte e acaba na baía das Vacas que e&á em i 3 O da parte do sul, pÔSto que hoje não é o rei dêle obedecido mais que do de Pincla até o de Luanda que tão pouco é holr seu, mas de Sua Majeitade, por doação que dele e da ilha de Luanda lhe fiz el-rei de Congo por contrato e por respeito do socorro que lhe mandou, contra os inimigos que o hnhan~ muito apertado

E n.êfte diStrtto de Pinda até Luanda por coas de mar terá cinquenta e nove léguas, em que fica sendo de largura do

Page 172: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 173: Questões Histórico-Coloniais vol. I

semelhança dos reis de Portugal, e procuram também no ves- tuário, imitá-los.

A sua riqueza consifie nos tributos que lhe pagam os se- nhores seus vassaIos, que são dinheiro da terra, que é uns búsios pequeninos que x pescam junto à ilha de Luanda, que êles chamam zimbo, mantimentos da terra, marfim, peles de ani- mais, panos pintados, vinho c azeite da terra, e alguns têm obrigaçáo de comprar veludos e grans 30s portugueses

E finalmente a terra é toda de el-rei e os moradores a não têm mais que enquanto el-rei quer

Sem embargo de o rei ter suas rendas e Sua M a ~ e h d e náo receber nenhumas nem tributos dêk, nem ainda os eclesiás- ticos, que lhe pertencem, como meAre da ordem de CriSto a que e 6 0 aplicadas por bulas , paga de sua fazenda os orde- nados do bispo e minihos eclesiáSticos, e os apresenta e no- meia, pÔfio que agora ùlnmamente, por 111'0 el-rei do Congo pedir, lhe Isrgou a apresentaç50 dos miniftros eclesiáhcos, tirado o bispo, o deam e mestre esco!a, por haverem-se de prover em pessoas de mais suficiência e letras, mas ifio com condição que o rei de Congo Ihes pagasse seus ordenados à conta dos dízimos, ou lhos drixe recolher.

E os ordenados que se pagam aos ditos miniStros sáo os seguinter

Ao bispo 6oo$m riis a saber zoo$ooo réis de seu orde- nado e creiçáo do bispado, e os 400$000 réis de mercê e acres- centamento E ao mesmo por visitar todo o seu Bispado se dáo mais 6096000 réis

Tem trss dignidades a saber deam, arcediago e chantre, e 013 se mandam acrescentar mais, meare escola e tesoureiro, e tcm cada um 45$ooo réis

Tem nove cónegos pela bula de sua criagáo, 3 quem pagam réis 408000 3 cada um.

Ao vigário geral do bispo, roo$- réis AO , c a d ~ ano, ~oo$ooo réis

300

A um prègador cada ano, ioo$bm réis Para a fábrica da Sé 4096000 réis cada ano. Para a fábrica de doze capelas do reino 6$000 ríis a c ~ d a

uma

Angola

O comérclo de Angola se descobriu desde o tempo de el-rei D João 11, ~Ôf io que com pouca frequência

E nêAe tempo o rei de Angola era amigo e quási súbdiro do rei de Congo e lhe mandava cada ano seu tributo, em modo de preçente, e com sua licença iam os portugueses negociar à ilha de Luanda, que é nos confins de ambos aquele\ reinos, e tudo o que ali se resgatava se vinha despachar à ilha de S Tomé, e com aquele trato andava ê&e unido, e à ida pri- meiro os navios tomavam a ilha de S Tomé e dali passavam ao resgate de Angola, mas acrescendo pelo tempo adiante êSte rcsgate e traro, começaram a ir navios e m direicura de Portu- gal a êle, até que el-rei D SebaStiáo mandou ali por gover- nadar a Paulo Dias de Novais que já tinha algum drreito sobre aquele descobrimento por seus antcppassados haverem sido os primeiros descobridores, e el-rei lhe deu licença para conquiftar trinta e três léguas de coSta, começando do rio Coanzc para a parte do sul, e dêfie reino com navios e gente chegou ao $to de Luanda e fêz entrada pela terra dentro, e ordenou uma povoação peno do rio Coanze meia légua, e crescendo o comércio e indo os portugueses segura- mente até Cobaço ("), côrte do rei de Angola, com suas mer- cadorias, el-rei se levantou e tomou as fazendas, pelo que Paulo Dias, com ajuda do rei de Congo, foi contra êle, mas com pouco efeito e sem chegar às minas de Cambrimbe que era seu principal intento, morreu na emprêsa.

( 1 4 ) Id Cobqo e erro do texto, devi xr Cnbap de nbanze 14-cabaca, segunda &me ou segunda nbnnra

Vide as memónas ciradds dc Garcia Mendes e notas rrspchvas

Page 174: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Continuou Sua Majeftade dali por diante em mandar p- vernadores e capitães aquele reino com intento de c o n q u i h as minas da para de Cambambe, de que houve mui gandes tsperanças. dando juntamente os resgates dos escravos muito fruto, com o que aquele govêrno foi tido em mais eftimaçáo, e parecendo que a dita conqu ih da\ minar se ~oderia fazer com menos despesa por via de contrato, se fêz com Joáo Ro- dtigues Coutinho, no ano de 601 ('3, e êle se obrigou a den- tro em seis dar as ditas minas conquiStadas, mas s u d e n d o falecer êle dentro no dito tempo náo houve efeito aquele con- trato, e depois se aclarou que não havia minas de considerafão,

que mandou Sua Maj t~tade sobreilar na conquifia, e pro- veu pvernador para a terra e para pacificamente se connnuar o resgate dos escravos e o mais que a terra dá

Têm os portugueses nê5te reino de Angola uma povoaçáo grande a que se chama a vila de S Paulo de Luanda por e& na tena defronte de uma ilha que se chama asstm.

E&& em t(" i dois têrsos da patte do sul e tem um pôrto gande e capaz de naus da fndia que nele têm entrado muitas vezes, e aqui eRáo continuamente naus de muitas partes que n t rko de mercadorias que levam, uazem escravos e marfim.

Rende a saída d e h s duas cousas 24 o o o f m réis à fazenda de Sua MajeAade, afora o que a entrada dêSèes escravos em fndias de Caftela lhe rendem, que seráo mais de 130 mo cruzados.

A ilha \erá de cinco léguas de comprido e de largo mmos de niela légua, e 3 partes um tiro de arcabuz, terra rnui baixa e area, que apenas se levanta do mar

Nela tem o rei do Congo a sua mina de moeda que se chama zimbo, e sáo certos búsios pequeninos que se pescam C correm por moeda em todo seu reino, e para cobrança deitas rendas tem ali um capitáo

(15) Joío Rodngucs Coutinho £01 nomeada govcrrudor por carta rCgu de 30 de Janeiro dc 1601 com podcrer eutraordinlnm

302

Nio cem a vila de S Paulo fornficaçáo alguma, e uma casa que tem para feitoria é tal que nem se pode pôr êRe nome porque sáo umas carpas cobertas de palha e &as mui des- baratadas, e pÔ&o que ao longo da praia se fizeram alguns reparos e trincheiras que êles chamam fortes, nada diito têm porque são de taipas muito fracas e sem artilharia, nem presí- dio nem caprtáo.

Mas os moradores vá0 fabricando suas casas e a povoação vai em muito crescimento e poderá ter até trezentos vizinhos portugueses.

Pela terra denu-o com ocanáo da conqui&a das minas se flzeram algunc fortes, de que alguns são de pouca considera- çáo, e se hác-de desfazer de todo e tirar os presídios, mas o que de presente há é o seguinte

Em Mocbina, que é terra de um sova assim chamado que e& a obediência de Sua Majefiade, há umas taipas de pouca importância, tem um capltão que lá provêem os governadores, tem cada mês j$zoo rCis, e um alferes tom ~$6 réis cada mês, oito soldados, cada um I$& réis

Em Massangano há um forte defensável, com artilhana, tem capitáo com 3$2m réis de praça e 2$0m réis de caixri, alferrs e sargento, cada um 2$600 ré~s , OS soldados têm a mesma praça de 11600 réu, um meii inho com a mesma paga, um conde~tável com ~$800 téis , um pagador com ~oo$ooo réis de ordenado, um esc riváo com qo$ooo réis

Em Cambambe eftá outro forte defensável sem artilharia Tem cap~táo com 12o$ooo réis de ordenado

Assiaern debaixo dêfie capitáo do forte outros capitáis de infantaria e de cavalo, os de infantaria Gm de paga 3$2oo réis, um pagem r$& rézs, caixa 291000 réis, os de cavalo têm ~z$ooo ré15 de paga Os soldados a G$ooo réis Um feitor com roo$ooo réis de ordenado, um escr~váo 40$000 réis, um con- JeStável 2$8oo réis, um capitão de artilharia j$zoo réis

Em Agoacaiongo, terras de um sóva cri&áo, por nome

303

Page 175: Questões Histórico-Coloniais vol. I

D. Frantisco, e& urn capitão-mor de Frite de cavalo, para ter aquela provincia de Aquicama debaixo da obedi&cci de Sua MaieStadt Tcm de ordenado 2 o o $ m réis, e os soldados o niestilo que os autios ('3.

H3 i1e.k reirio um capiGo-mor de gc;cricc de guerra com 2oo$cxx1 téis JC ordenado. Um secreeário ioo* rLis dt: or- denado. Um sargento-rnor com 8$j30 réis de pagã cada mjs [Jm gião real com 8Fooo réis de paga. Todos E ~ e s ofícios c soldos se mandam c y t i n p r por náo

I i avcr con<lniSta. O governador rem de ordenado 8on$ooo rLis, e tinham

mais seis praps rrtortas de civslo, ~ L K nío háo rk haver daqili pt diante

Há ncAe irina um oiício de piovedor d e bzenda dc Siin Ma1eSt:<de que tem h$om réis de oiden~do EBe provedor crm um escnváo com %$'ma réu e dois exravor £&os de direitos

L'm ouvidor getal quc tem de ordenado ~ m $ m réis Um feitor que tem de ordenado r j o $ m réis. Um escnvio do feitor, tem dc ordenado G78w réis e doic

escravos ferros dos direitos H; um O€I'CIO de mercadot dos cxravos qiie ~ ~ C I I I daquelt

reitio, nãu tem ordenado e as partcs Ihr pagam a dois vin- t:ns p r peça

Ministros eclesiásticos

ÉAe terno no que t o c ~ 30 espiritual é do bispdo do Cungo Na v i l a dr S. Paulo h3 rirri vigirio que rem de ordrriado

&$coo ihs Um cura coad)utar com 5o#mo réis.

Um sacr~kío tem de ordinirias e ordenado para vmlio, cêra, azeite c outras Jcsycs35 da igreja 70&m rEis.

Ao cura de Massangano rGis. Ao cura de Carnbambe &.$mo réis

Este reino de Ahgoln parte com o de Betlguela pela partc do sul, c dai corre esla costa da Cdraria até ao c a h da Roa Esperanga, e m quc há diversos reis c scnhoteç gentios c d r quem temos pouca notícia, mas seria muito acertado dewobrit- -% t9da c h c o h a& AO cabo da &a Esprança, como l á se trata, para saber os portos, ba~xas e aguadas que nela há.

Há n e h d~skito sré ao cabo da Boa Esperança algumis ilhas - Finrr

(16) dqulcdiama par Qrrrfnmiz, evidcntementc, ciitno Ago~c~fo?ipo deve sci Qutsroisgo 550 vu1gart.s 2 k r e outroi çttos n2Rer texcos ~arreftarncilte cruitos Vide memáriar nudai

Page 176: Questões Histórico-Coloniais vol. I

1620-1629 PRODUÇ~ES, CCMÉRCIO E GOVERNO DO CON-

GO E DE ANGOLA

SEGUNDO MANUEL VOGADO SOTOMAIOR, ANTÓNIO DINIZ, BENTO BANHA CARDOSO E ANTONIO BEZERRA

FAJARDO

Page 177: Questões Histórico-Coloniais vol. I

As eSh-eitas ~elaçóes de informaçáo c de data que têm entre si os documentos seguintes, juhi~carn a sua reuniáo sob um título comum

Manuel Vogado Sotarnaior, o autor do primeiro, é talvez o parente do ctfeitor do rei)), nomeado por Luiz Mendes de V~xo~ ice lo s (1617 a 16211, a que se refere pouco favoràvel- mente o escrico de António Diniz, que imediatamente se segue Sáo muito interessantes as indicagóes que dá dos sucessos do Congo, algumas perfeitamente novas, outras cornp~ementares e elucidacivas de várias narrações e notiiias

Antóriio Diriiz náo sabemos quem fôsse A sua informa- $50 náo t. mcilos importante que a antecedente

O terceiro documento, posto que sem indicaçáo de autor, i, podemos afirmá-lo, do signatário do quarto - Bento Banha Cardoso - , o capitáo-mor eleito governador interino de An- gola, por moite de Manuel Pereira Forjaz, cargo que exerceu de 161 I a 1615, com notável energia A data dE&s dois do- cumentos é determinada mio seu texto.

L

Finalmente, o quinto documento é uma espikie de rela- tório financeiro e adminiibativo de uma sindicância felta por António Bezerra Falardo ao govkrno de Angola, segundo se depreende dêlc pr+rio e das referências da informação de An- tónto Diniz.

Todos Cites escritos pertencem ao arqulvo da Aluda, e

Page 178: Questões Histórico-Coloniais vol. I

tcni-st cotiservado inéditos, s-pesardo çsu intcrtsse crítico, sob vários aspeclos Como que se sente cran~iid:tr da- quela!, páginas ainrirelentas c daqueles u a p s incorrecios e apa- gados, de t i o diversos pun!ios, as paixks violenras. as torpezas r 35 intrig~s da vid2 colotlial, e a incapacidade pvernatL\ra da domrnaçío fclipina AO mesnin ccnilio, coiiio rard conro~aÇb. eticontra-se uina

ou outra vez um rclaiicear de Dorn senso prátiro e de tçvolt'did3 generosrdndc por s;>bre ;iqucla temerosa dccad?nci2, como, por excmplo, q u ~ n d o hiitónio Diniz irimcnt~ 3 corr~i~$o do% pdrcs dc Aligola, qualido Rsnha Cardoso desol~damerite o l s e r v ~ que o tráfico da íi~ravaria faz abandoiiar e esqurcer a cxploraçáo das gandeq riqiiezas iiamrais do país, ou aiiida quaiido Falardo pcd,e quç se tiáu sigani os votor dos capitáes c dos negociantes para fazer guerra ao gentio, pnrquc rlts - caso que não dcixou ailida, cm parte, de ser vcrdadriro - ctnáo quererri rilaiç senão q i l e haj.1 guerras, par:r dai teiem pro- vcito>i Onteiii escravos, hoje fotnsimentos Eraudulosos, inde- tiiriizações ilegítimas, roubos Jr g3dur, terras c fazrndns (')I

Devemos observnr qiic todos oç documentos que reprdu- zirnos aqui sio autógrafos, embora inclunmos sòmcrite o f:ic-

-similr da assinatura de um dêles a de Banha C~rdoso

A FORTALÇZA DE F I N D A - M L L ~ R O Da BYPFDI$~O GON<:ALI'CS P l T - SI)

CLSSOS UD CONCO - h5 MINAS DE CUBRE

Na era 610 mandou Sua Majekade, Ant6nio Gonçalves Pita, ao reino dç Cango, para que tratasse com o rei dêlc, como -,-

(I) Lelani-e 3 1 I l ~ t l l t t O S a ~ norinas i~ CELLCLCÙS <Ia c6lcbrc carnpatiha cha- criada do Bonga, c a recenre cornumcaçáo do honrddo cx-giivrrhador de Mor- sâmcdes, Femrra dc Alnicida, i Socrcda& dc Ccografia dc Lisboa

se havia de fazer a fortaleza no p0rto de Pinda e lançar dêic 0 s halandescs, com ordem que, ceildo assentimento do dito ici,

a Msse fazer c asdt i r riela, acé J pôr cri1 eitado drfen- sivel r)

Foi Antóiiio Gonçalves, e chegou à corte do rei que entio reinava, qui sc charnsva D Alvaro, qiie não sòmente lhe negou o coriscntirncrito para çr fa7er n dita fortalua, mas ainda o ian~ou de sua corte e reino, donde se vcio para Lr~anda, c da; escreveu a Sua Maleitade, que yot Últinia. resol~içio, comi intnras e verdadeiras informaçóes, mnridou ao bispo que con- vocasse a e & ~ Luanda todos os eclcsrá&icos do reino do Congo, e que vindo iles com e&a cicssirniilação, prendesse a Diogo Rodrigues Pcitana, deio da Sé daquele reino e conhssar do CCI, a qwrn, comi granJr, fundamento, sc imputavam as cul- PJS do dito rei, c que prêso o enviasse a êSte reiiio de I'ormgal, msnciando ouçro-sim ao governadur quc taiilo quc o bispo tt-

ve5x dada à execução o que se lhe ordenava, êle mandasse lanqar pregões que todos os potmgueses e vaisalos de Sua M3- jchdc, que eaivcssem e residissem no reino de Conpo, den- tto de seis rnrses se vicsíem 3 Luanda, e que o dito senhor Ihes perdoava t a a s e qualquer culpau +c} que tivessem come- tido, como mais largamente se condrn na provisáo que do con- teúdo se mandou passar

Tudo sc cumpriu pntunlmente, e Diogo Rodrigues Pes- tana veio prêw 30 reino dc Portugal, onde falcceu e).

(2) Lopes de Lima, a-pcsdr-dc ter compulsad~ o &ice a que C& dwu- mrlito ~~nsm, di, entro oumas daus erradas. a de i&. como a da cxpe&- 60 dc Gonçalves Pita. na sua memória do dexobnmcnto c posx do remo do Conp, Anau mariramor e colonrnir Sobre esia queftáo dr Pinda. vi& os h o i e t i t o s de Baltasar Rcbelo, Terras c minar africanas, e de Carcia. Meude5 4% Mana ao Cabo IYegio, da nossa i.olecgáo

(j) Segundo Duartc Lope5, Rel del reamr. ctc. cuja tnduçáo em breve da=mos, p um confessor do r u do Coago. um Francrlco Barbuco {certamente Birb~do]. o inmgari pita que não consentisse na exploryío das mina da- quele pais, i qual o govirtio de D Sebas-o enviara d o ~ ~ hábeis artifrces

A HtfZona dc S Domingos (Fi Lwz Cwgas c Fr Lurz dí Souri, cdiçáo 1667). fafandu Intgariteiirc da missão dominrcana que cm 25 de Março de i610

31 I

Page 179: Questões Histórico-Coloniais vol. I
Page 180: Questões Histórico-Coloniais vol. I

conselho e deliberação deduzida das verdadeiras infoimaçóes que se tinham do rei de Congo e do seu trato simulado, a que se seguiu o efeito que çe viu das cartas que depois diito leva- ram Manuel Cervcira Pereira e Luiz Mendes de Vasconcelos

Porque entendo que e h ordem que se tinha dado no conselho da fndia seria que se fizesse a fortaleza no pôrto de Pinda por força e anda que o rei de Congo náo quisesse, para

que naquele tempo se mandavam duas caravelas com cai e aviamentos que com a cormenta de S Lucas deram i coRa, e dali a pouco se extinguiu o conselho da fndia.

Parece-me também que assentando-se no conselho de Sua M a ~ e h d e que por êites respeitos da entrada que dá aos lio- landeses el-rei de Congo, porque tapa os caminhos muitas ve- zec, impedindo o comércio aos portugueses, que é do direito das gentes, dando-lhe baycas (src) quando se lhe oferece fazê-lo, que é tomarem a fazenda a uns homens e porem sem mais ser ouvtdos pelos ates fora do reino. e sôbre o que também comimam fazer com outros, negando-lhes todo o necessário, até água, a que chamam excomunhões da terra, sendo Sua Maleitade iniormado lhe mandou escrever que tratasse melhor os portugueses que naquele seu reino andavam e viviam, or- denando-se ou e b n d o ordenado, como digo, que a ê&e rei se faça guerra, para ehito de se fazer a fortaleza, ou para ou- tros do serviço de Deus e de Sua Majehde, se deve cornegar eSta pela nossa povoação de Luanda, comesando a marchar pata o reino de Congo com o\ moradores, sus escravos e mais a gente dos sovas vizinhos, a que é provável se ajuntem outros dos vassalos de eI-rei de Congo, e como por e h via se aprtar com o dito rei virá em todos e quaisquer honeaos pamdor que dêIe se pretenderem, com e em que se faça a fortaleza. C U J ~ empresa parece mais dificultosa comeuda por aquele lugai por onde dizem que será melhor fazer-se, que no tlhéu dos Cavalos, junto ao pôrto de finda, e a razão que mais condu- cente me parece para isso é que o dito rei náo fará cousa al-

3 1 4

guma em nosso favor que náo seja por medo, e E& terá mais depressa sendo cometido por elta parte poi onde é já o ca- minho sabido dos nossos e se pode começar a guerra com a comodidade que já digo e com as esperanças de que os neutrais daquele reino se laiicerri da nossa parte

E &as considetaçóes não pode liavw em Pinda, aonde todos são notòriamente inimigos, assim por sua natureza, como $0 trdto que já têm coni os holandeses e mais amigos do rei de Congo pelo pouco que os carrega coin os tributos pot os ter freis e inimigos nossos e deftnderem a entrada daquele rio aos portugueses que por êle queiram ir a comerciar, como eu vi por um3 carta escrita por el-rei D Alvaro a Manisonlio, que é conde daquela terra e em que lhe dizia que dissesse a Dero Abrantes, qu,e é izm flamengo, m&e das naus que andam contínuas naquele resgate, para que tem assentada feitoria no dito pôrto de Pinda, que w náo fôsse seni carta sua para o conde Mautício e para o rei de Dinamarca, e que tivesse grande cuidado na defesa da entrada daquele rio Zaire aoi portugueses, de quem trnha ~ntendido que náo tratavam mais de que lhe devassar o seu reino e buscar nêk oito e pra,ta

Defia carta vieram alguns traslados ao conselho da fndia e se acliará ainda a própria nos papéis de António Gonçalves Piia que e 6 em glória, em cujas máos eu n vi.

Naquele reino e no de Loango é certo que há muito cobre, e no Loango que parte com êSte de Congo o resgatam os hc- landeses

As minas de Congo, segundo ouvi, e.&o em Pemba, que é no meio caminho que há de Luanda para a cidade de Sal- vador, corte do cet daquele reino, junto a uin rio que chamam o Ambns, por onde também ouvi ao bispo D. Fr Manuel Baptifia, que se podia navegar o dito cobre em canoas até à entrada qui faz no mar, que deve ficar de Luanda cousa de vmte léguas

ERas minas ofereceu o rei de Congo a Sua Ma~çBade no

3 I 5

Page 181: Questões Histórico-Coloniais vol. I

tempo em que cá mandou os últimos embaixadores, e como se lhe não lançou então máo da oferra, como eu VI por uma carta de Sua Malehde, as arrendaram êies a um Baltasar Rodngues Serpa, português mui inteligente rias cousas da Guiné, que em razáo dor assentos que fêz com os ditos em- baixadorei foi a Congo e lá o detiveram muito tempo com enganos, sem em <ousa alguma da cultura das minas lhe deferirem a propósito até que êle se veio ao reino de Pormgal, aonde morreu o ano passado.

A êfie Baltasar Rcdrlgues, quc. era homem vcrdadetto, e tido na sua conta, ouvi maravilhas do ~ndimento das minas e da bondade do cobre de que mandou fazer experiência a Sevilha

IRo C o que das cousas do reino de Congo sei pelo modo que aqui o digo, e o que entendo que convém ao SeNlÇO de Deus e de Sua MaleStade mandar fazer.

Em Madrid a zo de Abril de 620. A gente daquele reino de Congo é mui dada à ociosi-

dade Alguns dêles mui k h o s em espada e adarga com que bngain, ouiros com arco e frechas -Manuel Vogado Soto- maior.

I1

COMERCIO DE LUANDA - PREÇOF - O TRLRW DE ESCRAVOS - MINAS DO COVGO - TRIBUTOS DSSIE REINO - MA ADMINISTI<AÇÁO - O S A L DE BEN-

CUELA - A TACULA

Tratando do que sei de Angola, e do que mais me parccc convém ao serviço de Deus e de Sua Maleftade, digo, senhor

Que ao pôrto daquele reino coStumam ir cada ano trinta e quarenta navios, uns anos mais, outros menos.

(4) ESta data que atnbuimor ao documento, funda-se pnnapdmenu no seguinte Luia Mendes de Vasconcelos, a quem o texto chdma o gouernador passdo, c que efiava sendo sindicado, q m d o vemos. joi rub$lxuido no wm%o

3 r 6

E& navios vão do reino, de Sevilha, Brasil e Canáiias sáo vinte.

Cada qual dêStes navios vai carregado de diversas mer- cadonas e mantimentos, que tudo vendem em Angola por excessivos preços, sem pagarem nenhuns direitos de entrada, por náo haver alfândega em Angola, que havendo-a, impor- taia muito a Sua Ma)ehde, e nem por 15% deixariam de Ir

os mesmos navios, pois tudo vendem como querem aos mo- radores da terra, que ainda que comprem caro cuftam-lhes mui baratos os negros com que pagam e h s fazendas, por- que os mais dos moradores têm seus pombelros que manddm pela terra dentro a fazer peças.

Cada pesa que se faz pela terra dentro vem a c u h r , a mais cara IO$OOO réis, e se dá em pagamento ao mercador em 2246000 réis, sendo peça de Indias, e sendo maior ou menor vem a ser sempre em 22$&3 réis, ord iJto é quando se com- pra, mas de ordinário ê&es moradores da terra têm negros de guerra que por nossa parte peIejam, e tudo o que comam nela é para xus senhores, e e h s (peças) Ihes não cuitam di- nheiro. e também os moradores da terra vendem os manti- mentos aos amadores e senhores de navios de tal maneira que Ihes fita cuStando pouco a fazenda que Ihes compraram p r - que Ihes vendem um carneiro por 84600o ré~s, uma vaca, por 16$000 e por zo$ooo réis, ou a nko de peça, que é mais uma vaca por um negro. E uma couve por um cruzado, seis toitóes, um rabáo, meio toRáo, três, quatro ovos o mais por dois to&ões, e de&a maneira ainda que comprem caro, vendendo como vendem, náo Ficam enganados, e havendo alfândega o mesmo houvera de ser, e Sua Malehde recebera grande proveito, pois para irem buscar os negros que de fôrças hão

r621 Manuel da Ceweua Pereira, que xgundo o darumcnto sc achava cm Benpcla c numa pr6spera situyáa, parura para di em 16w. e segundo as rnrlborcí io&ca+s momu em 1622, ou antes em 1623

Vidc Bcngnch c r* ser& & nossa coIq50. c os documentos dc Banha Cardoso, do prcrntc fascículo

Page 182: Questões Histórico-Coloniais vol. I

m i h r para todos os reinos, de nenhum dêlcs podem sair como do de Angola, quei haja guerra, quer paz

Èiites mesmos navios, todo o procedido das Fazendas que têm vendido, se Ihes paga em escravos, como digo, e os car- regam para o Brasil, outros para as tndias

Os que váo ao Brasil, paga cada pega da\ que levam a j$& réis e 400 réis de avanços

E os que váo para fndtas, paga, cada peça 7$000 réis de direitos a Sua Maleitade

ÉItes direitos de Porrugal e Caitela recebe o feitor de el-rei que Ele rem naquele reino, e quando os tem contratado, recebe-os o feitor do contratador, e êle faz entrega ao feitor do que monta a sua folha e outras despesas ordinárias, como Sua Maleitade manda e diz-lhe em seu regimento, que por quanto náo quer que sua lazenda lhe corra risco pela via das fndias, que correndo o conrrato por êle, êle depositará o que se monur nos das fndias, em mãos de pessoas mal5 abonadas da- quele reino, como se faz correndo o contrato por Sua Males- wde, e correndo por contrato corre o rixo o conrratador, e em Portugal entrega tudo o que sobeja da fôlha com ceitidáo do que montam as despesas de cada ano passado, e o tempo por que o feitor eStá provido vem dar sua conta nos contos do reino, a Lisboa.

E em Angola e& um Fernáo Vogado Sotomaior, que ser- viu de feitor do rei por provimento do governador e êSte rem em seu poder quinze ou dezexis mil cruzados, e outros dizem que mui.ios mais, e trás com êles navios ao ganho para o Brasil e lndias, e enquanto eftrver por reitor, no colégto de S Paulo, um irmáo Vogado, padre da Companhia e pa- rente deite Fernáo Vogado, recebe Sua Ma~eSLade grande perda, porque com o poder de um e a valia do outro c o h - mam despachar os navios que mandam para o Brasil e os mais váo às fndias, em que Sua Malehde fica de perda em 416000 réis cada peça, que sáo muitas as que embarcam. e

3 I 8

com muita ctihndade se podia mandar vir daquele remo ;fie reitor e êfie feitor para Sua MajesZade ter o de que êles se logram, e nzo se lhe deminuiria por suas parres tanta fa- zenda cada ano.

Camo também se deve mandar vir os tesoureiros dos de- funtos e absentes que hão sido naquele reino, Dr. Luiz de An- drade, Pedro Miz de Lacerda, António da Rocha e outros que têm servido o tal cargo sem darem conta, tendo em seus poderes muito dinheiro de paras e cativos, que trazem ao nato, os cativos e as viuvas e os herdeiros que lá nzo têm quem l k s cobre o que ihes pertence, perecendo, e muitos man- dam buscar o seu e nem isso Ihes vale para lho entregarem e ?uando lho entregam náo é a metade do que Ihes pertence, como é notórlo.

E para ia0 ter efeito se houvera de passar provisáo pela mesa da consciência, ao ouvidor geral, os embarcasse e fizesse vir dar suas contas e entregarem P mesa o que lhe pertence

E outra provisáo ao governador que logo fizesse embarcar Francisco Gonçalves, que serviu de pagador geral daquele reino, que também trás ao ganho dois ou três mil cruzados da fazenda de Sua MajeAade, e hf muitos anos, e sem dar conta, e que o mesmo fôsse a todos os que têm servido depols dele, para assim Sua MajeStade haver o que se lhe deve

Também Sua MyeAadc deve ordenar à pessoa que lhe pa- recer que em termo Iimitado cobre dei-rei de Cungo o que lhe eftá a dever desde o tempo que lhe resgatou o reino, que lho tinham tomado os jagas, e o apossou dêle, com grande despesa de sua fazenda que fêz com uma armada grosaa que mandou àquele reino só a êsse efeito, e tendelhe entregue O

seu reino, passou el-rei de Cungo D Alvaro uma provisáo em que diz que em recompensa de tamanho benefício como de Sua Maleitade havia recebido em o reiititutr a seu reino, tanto à custa de sua fazenda, lhe dava de pensáo e tributo em sua vida e na de seus herdeiros que reis fôssem daquele reino, os

3 1 9

Page 183: Questões Histórico-Coloniais vol. I

quintos do zimbo que na sua ilha de Luanda se pescasse em cada ano. E h provisão eitá regihda no livro grande da fei- tona de Sua Ma~eRadc, em Angola. e foi grande negligência dos feitores e oficiais náo porem em arrecadaçáo tamanha dí- vida que o é do tempo del-rei D. ScbaStião que eRá em glória, e se se começou a cobrar ndo achei receita que se fizesse do tal recebimento. E& dívida se pode cobrar fàcilmente, em- bargando tôda a rendiçáo de& ilha, que eitá em Angola, em que e& um governador de el-rei de G n g o , que sabe mui bem deRa dívida, e só diz que lha náo pedem, e quando lar- gar a ilha p i o que a Sua MajeStade se e G devendo, ficará em grande utilidade, assim para defender aquela cidade, como arrendando-se a pescaria de zimbo e paStos e plantas de* ilha será de grande rendcçáo para a fazenda real e macor segurança e quietaçáo daquele reino, pelo como h contínuo êSte gover- nador da ilha move quefiões sôbre a ]urisdiçáo de el-rei de Congo e a de Sua MajeStade, e nunca pode haver alteraçáo pedindwe o que $40 devido e&, porque em caso que os jagas alcancem que se move dúvida na matéria logo lhe farão guerra, e Sua Ma~eftade, quando lhe faltem com o que lhe prome- teram, fica fora da obrigaçáo de o defenda, e porque el-rei de Congo sabe cita matéria virá com brevidade no pagamenro, porque tem renda para tudo.

A dez padres da companhia que no colégio de S. Pau10 de Luanda eftáo, manda Sua MaleRade dar 80&30 réls cada um, pagos nos direltos do Brasd, que Jhe importam muito, por serem em direitos, havendo de ser no dinheiro da terra Ora para iSto ser têm êles provisáo para se lhe pagarem em di- reitos, mas a tençâo de Sua Majehde foi os que haviam de vencer dquele salário fôssern prègadores letrados, padres de missa, que pudessem adminibar sacramentos e prègar e cate- quizar aos gentios, o que êles hzem muito pelo contrário, por- que os que sáo reliFosos se não sáo mut oprimidos do bispo ou govetnador náo váo peta terra dentro, antes gaftam o tempo

em fazerem quintas de recria60 e de rendi~áo, c têm consigo quatro donatos que náo servem de mal5 que de ~ lan ta r árvores, e fazendo hortas e casas, que só de aluguels têm cinco ou xis mil cruzados, e serem mercadores, como os cri45os novos que naquele reino vivem, e parece muita razão que em reino donde há tanta gentilidade sejam êStes padres, dc missa e letrados, pors levam canto da faxnda de Sua Maleaade, e que se vela o que êles têm feito em táo pouco tempo, e vlnda uma con- sulta que sôbre eSta matéria e outras tocantes a ela se tem teiro a Sua Ma~eRade, na mesa da consciência, verá o quanto im- porta à sua fazenda e ao bem comum daquele reino que se Ihes não acode cada vez se iráo empossando mais

Sendo Sua MajeStade, como é, senhor do reino de Angola, nio tem nem casa nem feitoria onde se recolham as muniçóes e mantimentos, salvo nas que comprou a Manuel da Cofta, feitas nos cháos de el-rei, e assim há muitos moradores em Angola que só de renda de aluguets de casas e armazins têm a três e a quatro ou cinco, seis mil cruzados cada ano, como 5, os padres da compdnhia, Gaspat Alvarer o menino diabo, da1 Cunha, Isabel de Fontes, Manuel Delcão, André Camêlo, Manuel da &&a, Luiz Gonçalves Bravo, o procurador dos padres da companhia, Cosme Francisco, e outros muitos, e os que dê&$ se achasse que náo têm direitos que lufios sejam, tendo feito tantas obras nos chãos de el-rei, se Ihes podiam pagar as benfeitorias, dos depósitos que el-rei tem em Angola, que náo quis fôssem por fndias, e ficaria com grande rendi- mento, sendo que Ihe não rendem nada os depósitos, que se aproveita dêles quem os tem em seu poder, e el-rei ficava rico e as partes pagas, ou hzer que paguem fòro daqueles cháos, tonfotme a rendisão, que também importará muito, e Sua Maleitade dar alguns chãos aos muitos soldados pobres que a~udaram a aquele reino e não aos mercadores que vie- ram depois para alr que houveram tudo de el-rei, sem infor- mação, e dos governadores seus amigos, e os pobres p~decem.

Page 184: Questões Histórico-Coloniais vol. I

M a n d Ccrveira Pereira que e85 em Benmela não deve " ter dado conm a Sua MalehJc de uma saliria que descobriu junto a Bengueka, a qual é mui grande e de sal mur alvo, criado na terra junto à água.

De& salina manda Ele, cada ano, três navios carrcpados a vender a Atigola, e lhe dáo p r cada alqucire a mil réis, e a três cruzados, fora muito e tnulto zimbu que maiida yesfar em Benguela

Imporra ê&e sal, cada ano, a Manuel Cerveira, =@indo me disse O piloto do navio, de trinta mil cruzados acima, e do procdido do dito sal manda levar de Angola farinha de guerra, e faz pigdmento aos soldados com um alqueire c alqueire e meio para cada mês, em razáo do q u e lhes F devido de seus soldos, sendo-lhes devido muito mais, porque um alqueire de farinha de pau, qiu se chama de guerra, vale em Luanda três, quatto to&Ges, e Ele Ibos desconta a quatro e a seis cruzados, e tem feito amos om que à força assinam os pbres soldados dizendo que Eles e&& pagos de rodos os seiis soldos que à siia própria cuilta Ihes dá Ele governador

Com toda a crihndade se devem ouvir Cites pobres ho- mens, quando Manuel Cerveira queira merecer o que êles na- balham c náo comeiii, c f6ra grande serviço de Deus mandar levantar aquele presídio dali c qiie os soldados dEle váo servir a Angola, pelo caino eA5o arriscados a dar os negros sôbte êles uma noiw e com;-lus todos, e p u a iEto vejani-se as visi- taçÓe5 que de lá são vindds e rarms que a Sua Maleitade se tem escrito sôbre Zte particular, c tome-se o melhor funda- mento de todos, pois é matlria dc alma e sctviyo de Sua Ma- i e h d e (5).

(5) Vide Bengacl. e seu rcrrão. Tenar e m i n a afrttenas e Dn Mma ao Cabo Ncgre da nossa colccçáo. qiie rodos se rrferem a i i le assunro De cerro nunca em 1.uanda se viu com olhos favocivcis o cilabí.lrcimçnro de ücngurla. e náa p& duvirlar-íc de que Cervcira itvessc tido ali forres c iiumemros ini- migos t: possiwl mesmo quc em volta dele criassem a intriga c o &&o, uma espécie de indtigaçiio prrrnineiite à insurrciçáo c B hostilidaddc da sua prÓpna

Como tiirnbérn se deve ordenar aos governadores daquele reino n5o coiisintam que as naus que da fndia ali Iortm arn- b d a s carreguem de escravos mais que os que juraram e hão mlfier pata seu servip, as pessoas que nelas Larem, e que as fazwidas tôdris q u e alr vrndercni seja a t r b o de marbm, cor- rendo o contrato por d-re~, porque cortendo dr exravos pa- gam mui poucos direitos a cl-rei, que quando muito serão réis 2 $ m , 3 $ m , conforme a avaliaçáo da casa da fndia e mais casas, como eu vi fazer, c carreçando de marfim, háode dar os moradores pelo valor do que lhes havia de c u h r um es- cravo, quási, de três quintais de marfim.

E&, pôSto na casa da índia, cada quincal paga 4$000 réis de direitos e vem a dizer niuito mais parl a tazenda de c!-rei, al&m do que irripedir-se-á, nrando-se CSte marfim ali por Eke caminho, quc os negros dos moradores o náo levem 3 Pinda e ao Longo, a vender os Inimigos que de coiitínuo eRáo neç- tes dois portos, carregando dêssc e do pau de tacol3, que levam para dar tincn aos seus p n o s

ERr pau de tacula o liouvera Sua MajeStade maridar lhe vlcssem muitos navios pr sua conra carregados ao remo, e £I- zera nêle muito mais proveito do que Ear no que lhe vem do Brasil, por ser de mor préairiio, niais ~ O S M c que valera mais dinheiro que o do Brasil

pqntc, e que depar procurisseni rrantc o govCrno de Lisboa atnbuir a abusos c a má condiç50 dt Cervtita os façtos que a U C L I I I ~ I preparavam, e que per- rurbavam a cada momento a nascente colónia

M a s 5 cerro t.rnlum qiic o coiiqutltador de Bengurla era um carafier duro, r que nâo i. t jo ficil encontrar iiidoles ~in2iceiric e ctiruuSncias honraas ncbs ssnldados de dvenrurr da Afnco t da Asia, particiilarmenrc na epuca a qrn nos leva o documeritu, como homens de fina têmpera para os rnbalhos e ousadias da enploraçio e da guerra dos iriam e dos strtões

1nsi.flirnos porÉrn n e m ponto política c comçrcisimenrc, o rsbbele~i- menro da coluiiia, e v quç cra mais, de urn govttno independente em knffiela, dcv~a 5cr mal vi&o em Luanda A ideia de urri gor8rno ou de uma provinnn m a , ionsrguiu-r que rnorresíc com í.knVeira, e ainda inal que st conseguiu, que se não fòrse a deplonvel cenlralizaçáo. ainda hoje rcprcscnrada pelo, g- vernus gerais, milito drfexnre seria i situa& rio norro domínio afncano

A iiuvi colónio E que Luanda não conseguiu ntltar

3 2 3

Page 185: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Em caso que a Sua Malehde x lhe dê algum papel a in*ncia do !governador pasado, Lulz Mendes de Vasconce- los, se lhe náo deve de deferir, sendo que ttaie da rendiçáo dos estavos daquele reino, sem se ouvir primeiro as razões que contra Sle trás o sindrcante António Bezerra Fajardo com que êle comunicou e outras pessoas, e convém muito ao X M ~ O

de Sua Malcitade tomar grande lundamento na matéria, ou- vindo primeiro aos oficiais de Sua MaleStade, capicáes e gene- ral daquele reitio, quem quet que for. Ilto e edo o mais que nê&e papel digo o faço, xm nenhum modo de interêsse, malor que do que convém à minha verdade, criaandade e o que sei, scm a im ser compelido por nenhuma parte, por haver v i m tudo por meus olhos E digo o que me parece, Sua Ma)e~tade mandará o de que mais servido fôr - Antónro Dtnjz

DROGhS, MADEIRAS E UINAS DE ANGOLA E COYGO-INCONVENIWíE DO TIILFICU DE ESCIPAVOS

Em Arigola há an~me de duas castas, de pedra, que se acha em minas, e em árvores, que é como resina, e de um r outro há muito (6).

(6) Como acontece com as denominafkr anugas de vinas drogas. eSta de rnrme (anrmr), u m sido diveisamcnk intmprctad~

Simplificando a qucltáo, os dicionanitas definem geialmente o anrmc por cspicie de resina copil, amarela, chcl~osa, ctc , ou res~iia capa1 do Brasil Efla uluma designação generaliza um pouco erbitranamcnte o nomc vulgar do elrmz b r d i c o , exudaçáo resinosa que a pnnctpio se julgou cxclusrva de uma espkie de hymenza chamada indios corrbanl, c que é produto de muitas árvons conhcadas como espécus da Icrca A magníf5ca Farmdcografm & Fruckiger e Hanbury eitabelece que a palavra nnimt, e. como os seus prováveis derivados knhemon (Plnio) e Enhbmi, de outros cscntores, a comspoodente da Elcmz ou rcrrna elemi, acrescentando que que o anugo Elemi (Enhrmon, etc) devia wr umd espécie parrimlar dc olibano, conhcc~do hole por k b a n Mryctr, exudaf3o da Boswclha Fre~eana, árvore da mRa onental da Africa O nosso Gama da Orta diz que o antme e o casramo. ou antes, quc èitc c aqiiele, ou uma espí-

3 2 4

O de pedra temos por melhor para a dôr dc cabeça, e tem cheiro mui agradável.

Há para o tcino do Congo mura dmasegu~, e mui boa, que sai de árvores como pinheitos na casca e na grandeza, $ t o que na folha diferem muito, e no fruto que dáo a modo de bugaihos, e no reino de Angola há também algumas árvores deitas, ainda que poucas, e pela terra denrro (3

me dck, porque cheira e í usado em perfumes, o que nm n io adnnn muito, c o nosso documenro MO nos d m n d o em que árvores se produz. e afimiinrb a d n n a de uma q u l d a d e dêle, supofiamcnte mineral. tambem não clunda

qucitao, que &ás ccm hoje q u á i sòmente um inte4sx cmdiw E lora de dúvida que o ansmr C termo, por y u m dizer. geninco a v i n u

resma5 e o r n b ~ m o n (eaanca-sangue) de Piitilo, o eiemr d< v á n u cs$acs o Luban Meyeti ou olrbano da coila dos Somali, o ekmz memcnno, o ma#nrrur clemr, o pmduto resinoso dc vánu qualidades da Icrca ou clmir br~sílico, ctc Em relqio ao nosso texto. o anime c a rcsina, ou como vulgarmcntt se Ihc chama no comércio. a goma wpal Segundo Lopcs de Lima t pnncipdmcnrc produzida pcla árvore que êlc dtz ser chamada pelos indigcnps montonge, que &o sabemos w comspondcrá a famosa minihcacia dc Wclwitxh, quc *c af~rma xr dcnommadi mu8uge

Segundo i& ultimo, os colonos portugueses de Afnca chamam também gommr clems a rcsina do Mubafo, awore vulgar em Clxngo, Pungo Andongo e Talamugongo, c qm dcvc pcncnur P famiiu das Bursemcear

E claro que C vána a procedência L chamada goma copal, e mcsmo no coméruo x diihngucm. com relqáo 1 nossa A h c a oodentai, o Ocotc ou Cocore, goma ropal de Bcnguela. a de Golungo, crc , e x considetam difcren- tcmcnrc a vermelha. a unarcla. a branca, a ordinina, etc

O anrmc i m pedra e minas. do nosso texto, i a mesma mina, uidi c mhda no solo, onde chcga a formar grandes dcpóairoí, como, por excmplo, a chamada goma copal de Calcura

O uso urapeunco @Re produto é hoje quUi nulo. sem que a sua oxplo- ração ind&al, muito conheuda, deixassc de =r imponanríssuna

(7) Almerega, ou w m o geralmente se escrcvc. almrcrgn ou rJm&ca, e r reima do lcnurco, PtSfnna lentrrcur (Luin), i qual x atnbuiam grandes virm&s urapcutuas, que hole se ihc náo reconheum. pôib seja ainda emprrgpds na farmácia e na indúltna em concodnna, aiús difícil de suftcntar pelo u u p q o . com ou t ra resinas A rannacogrofii de Fruckigec, dumdo que o desuso em que a almacega (maBrch) caíu, toma difícil compreender a rua anuga irnporcânna, observa que um relance pelas farm~copcas das sícuios xv, xvi c KVII , mo& quc era cntáo ingrediente de um giande número de mcdicamcntos mmpoStos Assim na Lond Pharm de 1632 a almacega encra e m vmcc e quatm rks t n n a e sete diferentes qualidades de pilulds, além de outras aplicaçócs

O pd4 dbs:co da cultura da abacega, que chegou a rcprcsehtac na hir- dna a l e , c representa ainda no seu comércio um papcl importante, í Schio Monopolizaram-na os imperadores gregos, e a almacega (mn&co) foi um dof pnnopais elementos da riqueza e do poder dos Zamana e dos G i u b i a n i

325

Page 186: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Há mais no reino de Angola, muito pela tema dentro, umas arvorezinhas delgadas que ferrdas botam de sr um óleo como sangue, parece-me a mim que se deverá fazer daquilo laque, se de árvore se faz (O)

Há no reino do Congo outras árvores que dáo nozes mos- cadas, e um ftade da Tnndade, curioso, descobriu êS\e segredo, e me as trouxe, e a massa da fndia, e eu abri e me pareceu tudo mui próprio, ainda que, náo sei se há muita quantidade d e h s árvores (O)

Há uma espécie a que chamam maldgeta, rnui fina, que queima mais que a pimenta, e há outro modo de pimenta quási como o da fndia, pôRo que mais miuda ('O)

(8) Deve ser eRa árvore uma cspcae dc Pterocarpus, arvore da fwiiia das legumnosu, qiic Wclwirxh diz n5o ser uma dnccna, como geralmente se s u e , r denominar-ze mirabonde no x ~ Ú o da HuiUa, n-gsllaondc no dc Pungo Andongo Há rambcm uma madeira, o mntunr do Golungo Alto, o m-bukm-

& Pungo Andongo, da famnia das hipcncaccas. géncro psomspcrmum, que contém uma resina pcrfcrtamcntc xmclhante ao smgne de drrrgo

O sangnrs draconu, como é sabido, cem vdnu prcudtncias e v a n a n w como pode ver-x da Fnrmacograf~a & Fluckigcr. que ali6 não cita o de An- gola

Obxwa Wclwitsch. que quasi t6das u espécies Hipcncac~as da Flora mgo- knsc pcrrcnccm ao gincro proroípennum, abundando os rmnms numa espécie dc resina &r de sangue

(9) E a rnosudcira brava de Angola, a miniflca angolems dc Wtlwitsch. árvor, da f a m h das mrn&uccas. cs+ic nova do género min&ca Os mitos r ío menores quc a\ nozes moscadas da Inrlla I! cxtraordinina a abundância dc olco volánl que contém Y suas sementes Diz Wclwitsch quc a cxiGnaa && cspéae indigcnn, que êk encontrou no Golungo Alto. dcixa cspcrat que ali com proveito se pudcsx culuvat a miRRrcn moschata (Thun) M offrnnabs (Lnn), das Banda, e%, que fornece a verdadeira noz moscada c outras drogas prwosas

Os indigenas chamam mutnge à mosudcira brava Há um outro fmto que sc assemelha a noz moscada c o dc Rpe ou

Cipcpc. a monadora minnrca de Dun, da famiua das Anonáccas Como C sabido, a nrtusa & Indra. é uma parte da noz moscada, de que

sc f u , corno d c b , um rmportante comércio, que por muito tempo quást mo- nopolizámos

(10) MnLagcte por Mabgncta, escreve o nosso autor, da fórmula anuga Mcfegctc. a malagnctn veta do Dr Danicl, que C aqui cvrdentementr a dos Longos do Congo, (grana pnradui) fmm dc uma cs+c de amamum, família das zirigbcriceas Há outra pimenta, ou mais pròpnamcnte sementes, que têm

3 2 6

Há outras árvores no próprio reino do G n g o e seus senho- rios que sem dúvida sáo as mangas «da char)) da fndia.

Em todos êftes reinos já V. S a sabe a variedade de ani- rndis que há.

No bucho de um elefante se achou uma pedra bazar do tamanho de um ôvo de galinha, mas não redonda, senáo qua- drada, porém de cor ve~de, e excelente para febres, e cá a ave um pedaço e fiz a experiência, por onde entendo se buscarem os animais acharão muitas pedras basares (")

N o reino de Angola há pau da cobra muito bom, há ou- tros paus de contra peçonha mui ricos, há outros paus de que se fazem purgas mui suaves, que nós tomamos, e outros géneros de purgas que fazem de uma\ árvores que chamam casimeiras ('9

Há no reino de Angola, província da Quisama, as minas de sal, que V S deve já saber, que eaáo quinze ou vinte 1é- guas do mar, cavam os naturais em umas varges, e a pouca ainira dão em pedra vrva de sal que váo cortando ao modo de barras de prata, até darem em água, e em dando nela a largam e váo cavar em outra parte, e daí a poucos meses se torna aquela água a iazer pedra e a tornam a cortar de novo (I3)

éfte uractcr, de uma outra cspecie de amomum Chamam-lhe sementes dc Saulasene

A Cabck, fruto de uma árvore da família dir anonáccas, que Wclwiuch entindc ser uma cspéuc de Habzclia que cnconuou nas OoreJlas dc Golungo Alto e nas matas da Alta Qucda, também = parece com a pimenta prew, c é usada camspondcntementc A gente de Hungo (ma-hungo) negoela pnnciepi- mente com eCta koga Vid Mem sôbra a infi dos dcsc dos port, I, do Conde de Ficalho,

(r r ) Vidc Garcra da O n a Bazac buwr, bczodr, ou, segundo Fr Gasprr de S Bernardino. parar, ou finalmcnrc pcdra bczoír~ca ou bczadino. é uma concnção calcírer ou caiculo formada no cftômago ou outro inteRrno dos ani- mus

(12) Langc nos deiurm a nota w quiskcmos a p p a r agora aqui todas as madeiras indicadas gcncncamcnte niitc período Veja Wchrtsch, Anua do consclbo ultramarino

(13) Vidc Bdtasar Rebrlo, Ttrru~ 8 mrnas, e o anónimo da memória Bcn- guck c scn sertáo, da nossa colecçáo

327

Page 187: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Achou-se em Angola salitre, e a mim mo trouxe um menino, mas nio afirmo ser quanudade porque náo fiz ex- periência.

Também se achou enxofre H á muito ferro, como já disse, e há chumbo, de todas

&as cousas x faz lá mui pouco caso porque empegados os homens comumente no revgate dos negros se descuidam do mais.

IV

MhDElRAS DE A N W L A - MINAF - O AMBRIZ

O que V S ' pregunta sobre as madeiras de Angola é o seguinte.

Em todo o reino de Angola, assim para barlavento muitas léguas, como para gilavento, e em toda aquela parte de que temos notícia não há madeiras de consideração, assim porque são poucas, como poique alguns géneros delas não servem, r onvem saber

Umas árvore\ a que chamam Iiquongos, de que há muita quantidade e mui grossos, tanto que mandando eu fazer a experi6ncia em um, achei que tinha r j braças. Efia madeira é tão mole que quási se desfaz com a mão. E h s depois de cor- tadas e sêc~s, ardem muito devagar e das raízes fazem sabáo, porque nem para lenha p r e h . Da casca beneficiada se veflem os naturais pobtes e nós fazemos murráo para a guerra (")

Há outro géneto de árvores a que chamam casimeiras são

(14) N o Golungo Alto chamam kconguc a uni arbufto da família das apo- unáceas, quc dá n goma elA(trca do mesmo nomr. conhecida pclo daquela rcgiáo no comércio Náo é a êRc arbuh quc st refere o nosso texto, nem ao famoso pau qnicongo, espécie do ginero tarrhonnntbns. como supuséramos, mas a um lilamento tirado da Mufuma ou do Dongo. cremos

delgadas e moles, botam de si leiie q u ~ n d o as cortam, de que fazem purgas. Sáo vans por dentio e das mais grossas fazem os naturals cortiços, colmêas.

Há ouuo género de paus grosros, i vifia parecem bons e formosos, mas é pau mole, não tanto como os liquongos. Dês- tes fazem os naturais suas embarcaçóes, tôdas de um pau, a que chamamos almadias. É próprio para as embarca~óes, porque como é mole, ainda que dê em uma pedra náo fende. Duram dois, três anos, e apodme logo o pau na água por ser mole (I5)

Há grandes matas a partes, porém, e h s são de árvores meúdas e de mato delgado, mas mui levantado, em todo o tempo eBá verde, nem há poder nunca arder, porque se as- sim não fora já o houvéramo, queimado muitas vrzes, porque dêle nos fazem muita guerra.

As árvores de mais consideração são os mangues, dos quais há duas cafias, e o branco é melhor por ser mais leve Dêhs se fazem obras, porém para navios é mui pesado, e há sò- mente nos biques dos rios, pr~ncipalmente no rio Dande, mas pelo rio acima, como vai levantando, não há mais mangues.

As sorveiras que cá dizem é bom pau, e daí se valem para alguns frataxetes de rios que Eazem, mas sáo poucas, e andam cortando uma aqui e outra ali, e ainda se náo fêz em Angola mais que um navio de coisa de 150 toneladas e com trabatho, que e h s madeiras vác+\e buscar oito e dez léguas, às bocas dos rios

Há outras madeiras a que chamam espinheiros, madeira mui rica e mais delgada EAas e G o pela terra dentro e de muito , também náo é boa para obras

Há outras árvores a que chamam pau Ferro, que quanto a

(15) Deve rei a Mufuma ou mufnmnra, árvore do génem Bomhax, da famíiia das bombaccas. quc produz a snma-uma. c q m í a principal madeira da mdimentar conRnigo naval indigcna

Há tamMm d brmbn, quc sc asrímclha i pircira. c que W< lwtrwh s u e ser a Ieguminosa Hcrmrnrcra clnphroxylon c usada na c o h de Bcngucla nas jangadas de pesca, erc

Page 188: Questões Histórico-Coloniais vol. I

mim é o próprio que o pau santo das Antilhas, e deitas há muito poucas (I6).

Há outra variedade de árvores de frutos agreites, de que alguns se comem

Todas e b s partes que digo, pela .mar parte e G o por longo dos rios e longe das povoaçórs, e a verdade é que tôdas e$as madeiras náo são para poder haver engenhos de aç6car na taxa, nem atmar navios, porque fàcilmente se acabavam e só servem para o serviço da terra, para o que ela há miSter.

Há pela terra dentro muitos palmares de vinho e azeite r), que é o mor sufiento dos naturais, e as palmeiras ~á se sabe que náo servem para madeiras ta), e quanto mais pela terra dentro há terra limpa para sementeiras.

Das minas de cobre

Em toda aquela c o b vizinha de Angola, cinquenta léguas para uma e outra parte, se sabe que há cobre, ou pouco ou multo, e para a parte onde e& Manuel Silveira, de &nguela, se tem que há menos, c o fundamento que tomaram para di- zerem que o havia, pelo os naturais trazerem, êsse mesmo tomo eu para dizer que o náo há, ou muim pouco, porque onde se efiimam as cousas inuito, como farem ao cobre os naturais de Benguela, é sinal que há muito poucas ou nenhu- mas, mut semelhante à prata de Angola que enganados os

(16) Será a Un&y ou n-day. a Decarneira lov~r tonunris de Wilwitsch, dc um novo géeero das Rubáccar (g~rdénia\)?

(i7) Intre as paImc~ras de que x extrai o nnho mdiggcna (mluvo) , ciurcmoí a Cololo, talvez a Pbanu rpsnora, de Schum nprrd Wclwiuch, c que &Rc úlumo encontrou <m Pungo Andonp, e o Dendcm ( e k e v guineensu, sgu ) EQa ulnma i que e a chamada plmcire dr ascrv

Os pretos de Bango-Aquitambi. no Colungo Alto, diz Vclwiach. que ddhnguun muitas vancdadeí defias palmeiras. entre as quais a D ~ o m b o , o Zhbóbo e D Dtswe, sendo desta Última qiic extraem o auru definado a usos terapêutrcos 0 s cachos do Dcrrdcm conrêm niuiros frutos I 041 num cacho nu Velwitxh

(18) Nio se sabe tal Sabe-se até o contrário O Calólo, por cxcmplq obsewou Welwitst h, que servia para conitmção de cascí

leis de P01tugal só coni Ihes dizerem, tinha multa manilha de prata em sua casa, pelo que meteram tanto cabedal, por entas vezes, náo advertindo o que 3 experiência depois nos rno&2va que dessa pouca prata que há, como os naturais a oram xm meter cabedal nenhum e com muita fleima, e se contentam fazer uma manilha em um mês e levá-la ao seu r . , e sáo muitos, vem êle a juntar essa quanudade com as mais que por decurso do tempo unham vindo a seus ante- cessares, assim que sáo minas que a êles Ihes servem n e h forma e não a Sua Maleitade, que minas há em Espanha, de prata, e não se cultivam por serem pobres, e ouro tem o T q o e pela própria razão se náo ajudam dêle, e a mim me parece que manda1 Manuel da Silveira o metal apurado foi por achar mina de pouco rendimento e não quis mandar mofiras c9), que i&o faz quem só quer contemporizar com Sua Maje~ade.

N o reino do Congo há as minas de cobre, no senhorio de Manivembo, vassalo do dito rei. EStas sáo as que apregoa a fama Ferem mais ricas, e onde eghveram muitos portugueses que me o afirmavam, principalmente Baltasar Rodngues Cha- ves, que é morto, o qual me disse que havia multo cobre p}. Eu passei pelas fraldas delas e tomei informaçóes, depois náo fiz a experiência porque vinha de caminho. O bispo de An- gola e k v e nelas, e ouuos homens.

Efias minas difiam do mar, no mais direito, cousa de vinte e cinco ou umta léguas; passa-lhes um rio por perto o qual se vem meter no mar É rio grande, chamam-lhe Ambriz, lá por cima dizem que tem algumai penedias que não dá lugar a ser bem navegado. O cobre é fino, como se sabe, a comodi- dade arrazoada, a quantidade dizem que é muita

N o rio Zaire, que é mnir para a linha, também há fama de haver minas de cobre em um lugar a que me parece chamam

(19) Vidc Bcngue/~ e seu ~crráo, e Terra c minar, da nossa coleyio (20) Cbaves, ~ I Z Csk, e Serpa, diz outro documento do pirscnte fasciculo.

rcfcrindo.~ evidentemcrite ao mesmo indivíduo

33 I

Page 189: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Casingua. Se e h s viessem a ser de proveito era mui grande comodidade, por eearem ao longo do rio Znire, que é muito navegável

N o reino de Loam, que e& ainda mais para 3 linha, há fama de cobre Náo se tem por muito, porém é por respeito que a gente não é mui tratável e náo deixa devassar seu reino.

IRo é o que se1 por experiência de muitos anos por práuca que nve e curiosidade de saber das (ousas que podiam ser de proveito ao serviço de Sua MajeStade e bem comum, e alguma coisa me tem c u h d o a exifiência em tão diferentes climas, porém, tudo por bem empregado, pois iim liomem bem nas- cido e& obrigado a cumprir com sua obrigaçáo, arnda que seja sem esperança de ser graaficado

E porque náo falte curiosidade de V. S ' em nada, a bar- lavento de Angola, causa de wssenta léguas, há uma mata de madeiras de pau sândalo que ~á ho~e vão sendo mui es- cruido, e a gilavento da dita Angola, outras tantas Iépas, pucu mais ou menos, em um rio a que chamam Maiocmbi. ha muita madeira a que os nacurais chamam cacula, que é dc prgo entre êles e se trás a Angola É pau vermelho e rijo i

partem em pedaços e moem, e com os pós com água se untam, o que têm por regalo, e os Elamengos levam já agora para Flandres para a primeira tinta, porque também serve d i h , ainda que não é táo fino como o do Brasil (ai).

Nosso Senhor guarde V. S L - Bento Bmhe Cardoso.

( 2 1 ) Tatrrh, r5pecie & Ptcrocarpus, da família dar lcgumuiosas, muiw conhcuda Nem o é menor o uso fcito pelos indígenas do pó ou serradura da m a l a , a que w refere o nosso autor O rupo&o sândalo c o qntcongo ou qnr- combo

M W S T O S - ABUSOS DOS GOIEPNADORES -AS GUERRAS E O ' ~ Á F I W DE ES- CRAVOS - OBRAS PUBLIC.4S -A FORTALEZA DO ANDA -REFORMAS

Lembrança das coius que se há de declarar a Sua M a p - tade, tocantes ao reino de Angola

Os tributos que os sovas otbedientes ao dito senho~ devem em cada um ano, do tempo de Dom Manuel Pereira, para cá, gover~~ador que foi no dito reino, sáo dòze, treze mil a u - zados, em cada um ano, como dito é, antes mais que menos.

EStcs direitos arrecadavam os governadores desde o dito tempo de Dom Manuel Pereira, e se declara os converteram em si e não na fazenda de Sua Ma~eStade, e que tivessem obngayáo de os arrecadar para a dita fazenda confia do Cap - do regimento de Luiz Mendes de Vasconcelos, em que se ie- fere o regimento do dito Dom Manuel Pereira nêSte parti- cular, e de como os governadores os arrecadaram, os rars tri-

butos, e do que montam, confia do processo de uma devassa que em meu poder var, de que darel relação, f l I 16, 14j verso, fl 176, e de outra. Digo alguns governadores

Além do que, Luiz Mendes de Vasconcelos e outros gover- nadores sujeitaram outtos mais sovas que kvo declarados na injormaçáo que tomei com os capitáes daquele reino, os quais sovas devem de pagar mais quantia de quinze mil cruzados em cada um ano, conforme dos assentos que com êles se houver de fazer, como se fêz com os demais sobas actma declarados, que devem de importar, uns e outros, perto de trinta mil cru- zados ein cada um ano, como trago averiguado por papéis fei- tos com os ditos capttáes

Sua Maleeade deve de mandar no regimento do governa- dor que houver de ir a Angola que anecade e faça artecadar

Page 190: Questões Histórico-Coloniais vol. I

os t c l b U ~ ~ S do) sovas, corn os quais e& feito asscnto (que direi por rol do escriváo que foi dos ditos assentos) qiic mon-

tam, corno dito é, dòzc, treze mh ciuzados em cada iiin ano. E com os msrs sovas que ;icresEeram se faça assetiro do que hádç p.igar (&o &ando felto), ar quais também levo por rol, e do que devem pagar tenho bas infornla~áo dor capiGes com qiieni a tomei p r escrito

Deve Sua MdleAaJe msnddr que não artecsdando o fertor êAes triburos, por culpa do governador, e por os converter em SI. at pagará o dito gorernador de sua ( a u . c será obrig3do a niandar todos os anos certidáo ao conxltio da Erizenda de que confie de romu naquele ono rRáo aiircadador, n.50 w Ihr crperando pita o fim do guvC.rno porque &o coarim c pude Sua bialesbde

Deve tamb;m drrnxndar cnin graves perias aos povccnrido- res e ao que houver de ir, que iiáo tuinrnl us direitos dos es- cravos, e ao felcor que houver de ser de Sua Maje$t3de lhos nán dê, nem os tornem ao contrncador, correndo por ele o con- trato, porque \c niçto muito, e o governador que rorna ortenta, ccm mil cruzador em reales dc oito, na Brasil e Indias que paga com vinte inil cruzaJos de fazendas, em que Sua M a ~ c i b d r , correndo por êle o conearo, tem p n d e ~ e r d a , e o i im sim o cotitr..+wdor, quatidu se corirrata niiko x deve dc prova com muim in&ância, porque vale êfte contrato mais de sesenta contos e perto dc oicenta, e se toma por milito menos, a rcspcito dc 05 governadores comatem ê i tes direitos, se se declarar quando o contrato se arrenda que se n9o h á d c tomar sempre se arrendará por convenicriee preço.

De que ~arnbEm pode Sua M a l e ~ a d e tet muito proicito, porque nio tomando os governadores os tais direitos, podem vir por encheio ao conselho da fazetida, e 2s otdinár~as do reino de AngoL~, qur montam pouco m'tis ou menos, de quarenm mil cruzadm, paguem-çr dor dinheiros dos sovar e dos dízinios que @bela para êstc dinltriro, cxceptuadas todas as pessoas

334

qiie averem provu&s de Su3 h.la~esbde pata se Ilies pagar em dlxitoc dos cscravos

Também deve Sus bfdie&ade ordenar qiie no regimento dos governadotes vá declarado que por sl iiem pot "urras pes- soas tomeni mercadorias aos rnc&es e pifotor, neni aos aven- gadores, porque náo f a ~ r m mais os governndotcs q u e tnmarrni dos navios que vem a resgntar, a3 mercndorras que querem e as mandam vender p o r sua conta por nialares p r e p r depois de vendidas pagam a x u s dnnos, com o que sem d e x n ~ b o l ~ a - rem dinheiro ganham muito c os homens que ar trazem pcr- dem Diga alguns govern~dores

Náo guardam os gorcrnadnrn papéis nem pmri<ir< que náo y.un asririadis por Sua M a ~ c i t ~ d r , e vá0 muitas pessoas dê&e reino providas em ofícios pelo conselho da fazenda e ou- tros tribunais, e como lhas não g~iardem, se tornam a vrr pata o reinu, p b r e s e despem, e ficam srvindo as criados e pessoas da ubrig,açáo do governador que nán guarda 3s ditas prov&es e mai>dados. Digo alguns governadores.

Perde-ie o reino dc Angola com a i p r m s qur dão a lpnv gouirnadorcr, tão injufirr qiianto mais não p d c m ser, porque dá0 as tair p e m sem haver masrio para isso rjne juiia seja, em as quais se maca muito gentio e se Frcfe e criação dêle. sendo assim que esla n ~ ç á o de gente náo tem re\t&ência ne- nhuma para com os brancos e Ihes obedecem ficiiniente

Deve Sua M.ijcSt.ide maridar com graves penas que se náa dêem pr r ra s aos sovas senáo defwivas, c quando w houverem de dar a j a por conseliio de bispo ou de quem cm seu l i i g~r ti- ver, e do rertor da companhia, e ouvidor geral, r feitor de Sua Malefiade, e A cimara da cidade de S Paulo, e ~ u i náo inter- venham nos uis votos, 03 cap~tães nem a p l t e do povo, por- que os capitáes P moradores da cidade náo qucrem msis senão que haja ~1er ra5 para daí tirarem peças e se valerem delas, e morre miilca gente, como dito é, awm na p e t t a como à fonie, e outra muita que comem os J L ~ ~ S que re mantêm Ja gericr

335

Page 191: Questões Histórico-Coloniais vol. I

que matam, e, sendo possível, que primeiro se avise a Sua Ma,citcide que se dêem 3s tais giicrrãs, seri muito conveniente Nem 2fiees escravos que iicstas guerras se tonirni podem ser canvos, pr %rem tomados em guerras inluftas que sc dão contrs as ordetis e regimento de Sua MaleCtade, ao qisc mdo se deve atalhar. coino dito é, com milita dcmonhaçáo e graves penas*

E também srri miiito conveniente maridar Sua Malcitade qiie o\ governadores tiem capitáes, nem ourms oficiais, tornem nem levem pcças aos sovas niais que aquelas que são dos di- reitos de SU:I Ma,e&adc, porquc a l p s govcrnad~rc.~ pedem pqas aos diws sovas r os avexam par elas, c por não serem pdcrnsos, para dar-lhas, se levantam e fogem para os matos, e por &a razáo de fugirrin as ~ulgam por Icvariwdos c como a t a s Ihes dão guerra e os deitroem.

Em as g~,ricrr,is que jrrstarnente se dercm deve Siia Males- radr mandar ~ U P SC. lhe pague o quiritn, como no Brasil e ou- mas partes, por quaiito incmssain niAo muito os tomando de cinco peças, unia, o qrse diteirnmcnre 5(: deve a

Sua Malrfiade, e alguns governadores cobram &&e quinto e não sr sabe que sc carrgasse em livros ao dito senhor.

Multas vueS OS govtrrtiadores mandam devassar dos ca-

pitxçs das fortxl~zas c de outros oficiais de lufiuça, e de ordi- nário, Flet 5io os qiie tiram as devassas antes de os ditos capi- társ acab~ceni seus tsiinios, isto em respeito de Ihes acharem qualquer culpa e de os privarem das ditas fortalczxs c prove- rem çeus criado\ e pcssoas dx \ua obriga<án, em o quc Sua Maleitade deve carnbíin de prover, caino mandar q ~ i c sc &o cirçm rars devassas, ncm sc contra ns tais capltáes e OEICI~ZIS sem que piime~riirnente. Sua híalestade proveja como Ihes mandar tomar residfncia e devassat dêlcs, r que as de- vassas que se sirirarcm pelos ditos governdore~ ou por >eus inandadas se)aol nulas e de rienhum vigor.

Xlmda Sua MalesIade, no regimento dos provedores C

3.5'6

quc x nio inrrometam no oflcio da l u h ç a nem n3 desps3 de siia fazelida, o que os governadores fazem p l o conrrário, tomaiido conliecimerlto dc r d a s xs causas quc qur- rem, e xvocando-3s 3 si, cm qiie há muito defcrto ria adniinis- tr~ç50 dn luStiça e pereceni 3s partes, em o que se dwc de provei dt niailcira que sr g u i l d m os ditos regimentos, ndver- rindo mais qiie 35 apeldçks que sr intimam da cidade de S Paulo de Luaiida c rcino dç Angola para n relafio da ci- dade de Lisboa ac dilncam miirco, por ser o caminho largo c s i pcrdereni rniliroq ndvios, seri rii;lis avianiento das partes, c menos cuito, 1reíi.i as taii .~pel.íçFes 1 relaçrio da B A ~ L

hlsnii.inc(o algum gnvetnudor Jcgolar ou matar algum sov.i dos daquclr trino, tarnh6m será mul converliente qiir mmde Sua MajeAadc qiie os autos que se processarem das tais mones, lhe venharn, pnra ver a procedimento JiYes, pot quanto alguiis goverriadnres nio proces3am autos, e breve r siiinàriarnente os julgam i iiiortc, sem os ouvirem, como coii- vim E havendo algu~i135 vczcs de haver dc ser confisçntla sua

Cazzcndri para a de Sua Malefindc náo se faz nêBc particular cais-3 alguma, como confornie a rlireico se requer.

E tarnbéril scri mlri conveniente darem-se a todos os sova: pelas fortalezas donde sia mais Juntos, uni pai de crifiios, para q u c os dcferid~ e rcqueira por ncs, assim para coiii os p v r r - nadotes, cunio para &das .IS niais pessoas que os quiserem ofendcr, c qirc o prr qiir sc Ilie <ler =]ela pcssos dr respeito e de conridcr,içio e co1ixi2ncin que faça bem seu ofício, como se faz em Coa e n~is pJrre3 dn índia

Convém mais qiir SLIL M~~esZlde inir~dr .ia feitor dc An- p l a q u e todr~s 05 m o i crivic cerridáo ~o corisclho d . ~ tarenda d~ qur confie 09 navios que foram para 3í parrcs da Brasil e Ato de J.ineira e lndias, e dos qiie rierrouram par.i o Rio da prara, e iAo pnra que SUJ Ivla~eStlide saiba, q u a n d o os direirot. correin pot contrato, o quc lhe Lca dcvendo o contt~tadnr, p r quanra rorna todos OF dirrims rni si, que são muito rntuores do

Page 192: Questões Histórico-Coloniais vol. I

que se lhe deve ao dito conuatador, e sucede muitas vezes pet- der Sua M a l e h d e muita cpantidade de direitos, como t r a p averiguado por papéis.

Deve Sua Maleitade mandar com graves penas que ne- nhuma pessoa dê armas de fogo nem outras ofensivas nem de- fensivas ao genao, nem as passe a Congo, por quanto fui in- formado que alguns sovas usavam já de armas de fogo, o que i: mui grande inconveniente e se pode vir a fazer muito dano

Deve Sua Maje~tade mandar que os governadores náo mandem navios ao Loango, ao resgate, com graves penas, por- que coftumam alguns mandá-los e não pagarem os direitos, porém os part~culares os podem mandar, por quanto os pagam e podem com Clcs or feitores e contratadores

Ainda que haja exrivio da câmara de propriedade sempie algiins governadores procuram não deixá-los servir e proverem seus cnados para efeito de saberem o que na câmara se faz, de que rewlta muito dano e náo ousarem os vereadores avisar a Sua MajeRade

É necessário também que n i h re proveja o que convém. Mandou Sua MaJefiade que de cada um escravo dos que se despacham se pague dois toAõcs para as obras da câmara e cadela, e casas para o governador. A casa da câmara e cadeia cStão quási acabadas, e dêee dinheiro se náo coma conta como é necessário, nem oia se trabalha nas ditas obras. Deve Sua MajeStade mandar que o ouvidor que fôr tome conta mruda- inente e faça acabar as obras em termo de três anos ¶uando muito, com pena de se Lhe dar em culpa Acabado o dito termo que náo haja mais o tal tributo e que em iAo não en- tenda nem empida o governador, porque alguns fazem deposi- rários quem querem e nunca eRas obras se acabarão

Deve Sua Majefiade mandar em que se faça um forte no morro de S Paulo, que defenda a entrada dos navros e a gente de guerra que vier por terra, o que é mui necessário para defensáo daquele reino e eAá em muito perigo com o náo

338

haver, e para mais segurança do? navios que entram, e guarda daquela barra, é necessário outro forte na ponta da ilha da outra banda de S. Paulo de Lu~nda , como digo E necessátio acudir-se a eAa obra e a uma e .I outra fortalezs.

Sua Majefiade tem mandado fazer-se uma fortaleza em I'inda, é riecessário que se faça em Loango, aonde há pessoa que se oferece a fazê Ia fazendo-lhe mercês, e é mul neces- sário que se concIua com iAo porque têm os holandeses três fcitotias n 8 t e pôrto e resgatam todo o marfim, ouro e cobre que a ile vêm, ein que dá0 multa pcrda, e fica a co& com êAe forte por aquela parte mais segura, como digo haverá pessoas que se obriguem a fazê-lo, fazendo-llies Sua Ma~eAade mercês e em lançar fora os holandeses, de que darti informnçáo.

O governador Joáo Correia de Sousa mandou que os navios não saíssem do pôrto de Angola senáo por turno e antigurdde, em que os avançadores, meAres e pilotos tiveram muita perda, porque se detcin com escravos que v tm a resgatar por suas fazendas, e detendo-sc Ihes fogem r morrem, e lhe5 fazem bafios Entende-st que se fê z iSto por se darem dádivas (o que náo seria). porém 11á muita ocasião para isso Deve Sua Ma- leitade mandar que o pôrto seja franco e livre como dantes era, e que s i vá tada um navio como eArver aviada e despa- chado, e que se n b use nem Caça o sobredito.

Alguns governadores, aconselhando-se com Diogo Nabo e com outras pessoas eclesiáiticas (que i120 ssáo padres da Com- panhia), fazem algumas desordens em que \e Inquieta aquele reino. Deve Sua Majeaade informar-se di8o e prover como lhe parecer juitiça

Quando Sua MajeAade mandar sindicar de algum gover- nador a Angola deve o sindicante levdr alçada para sentencear em final as dív~das que dever o governador, ainda que sejam de maiores quanuas, porque vindo ao rerno deixam os homens de demandar o que lhes deve e o deixam antes perder, o que é murto dano das partes, e a Ssse respeito comam alauns go-

33 g

Page 193: Questões Histórico-Coloniais vol. I

vernadotes empreAado o que querem, e o ficam nunca pa- gando.

Que as governado~es náo tirem inquirições ein suas abo- nações porque náo servem mais que de preguntarem tefiemri- nhas que lhes parecem que os podem culpar, e depois quando vai o sindicante e pregunta as mesmas não ousatn dizer a verdade, pelo que já tcm declarado

Alguns revêem as daws das terras e doações e csctiruras delas a Fssoas que as possuem há miiiros anos Serve rito de avexações que fazem aos moradote\, o que é es- cusado, porque quando as tiverem mal, a pessoa a quem per- tencerem as pode demandar. e quando se não cultivarem se Ihes podem tirar, e nzo reverem-re as doaçiies de tanto cem~p , que pode ser causa de inquietaiáo e ocasião de poder Iiaver dád~vas.

Alguns governadores dio em embarcar algumas pessoas para o reino por leves causas em que Ihes dão muita perda. por alguris terem mulheres e filhos Deve Sua Majeftadc pro- ver nt Ro inuito E por qualquer coisa confiscam os bens, eni que seus hoinens perdem, deve-se mandar não bala a tal con- fiscação, senão nos crimes qiie coiiforme a direito se merecer

Náo se procura o acrescentarnento da nossa santa fé cató- lica. que é o que Sua Mafeftade mais ericomenda nos seus regimentos, a iSto se dexe acudir

Enas informaçóes me foram dadas no tempo que eaive no reino de Angola, que Inncec em escrito para Sua Malefiade mandar o que mais fôr dc seu serviço

Também será bom mandar ao feitor de Sua MajeAade quc não dê dinheiro a rierihutria pessoa nem ao sem que seja com despacho do ouvidot geial, e ,io ouvidor manda1 os náo dê nem consititn dar-se, com pena de: se Irvrar e de se pmceder contia êle

29 de Fevereiro 629 - Antónto Bezêrra Falardo

1516-1619 ESCRAVOS E MINAS

DE Á F R I C A

S E G U N D O DIVERSOS

Page 194: Questões Histórico-Coloniais vol. I

h razôes que já expusemos noutros fascículos da nossa coiação, juftific~ndo o agrupamento de certos dwumeneos, nos aronselharam a reunir os que compóem o presente fas- c íc ulo

Os quatro primeiros perrencem ao arquivo da Tôrre do Tombo, os mats ao códice do arquivo da Ajuda, de que temos exuaído os que anteriormente publicámos. Dos que pertencem à Tôrre do Tombo, o piimeito (1516)

e o quarto (1548), foram reduzidos à versáo aAual sôbre cópias que tivemos de requisitar oficialmente no desempenho de uma cornissáo de setviço ~úblico. EStas cópias eGo autenacadas pelo zeloso e hábil oficial rnalor do Arquivo, o Sr. BaStos Lopes de Lima conheceu e ata deficientemente ê&es currosíssimos do- cumentos, e cremos que náo datia mais ampia notícia, princl- palmente da inquiriqáo de 1548, que 6 de uma imporrânaa capitaI, por ela se referir ao tráfico de escravos, porventura re- ceoso de uma certa critica hri;tórica, mal hurnotada e muito mais ignorante que ainda hoje procura com a xusasáo parcial daquele trifico, amarrotar e deprimir a grande mcmóna dos nossos antigos, sem dar desconto à diferença dos tempos, e como se fôramos nós que o inventássemos, ou que primeiro, ou que isoladamente o fizéssemos.

A r ,,,r-, Je R-l+,=,- A, C m A n , A, AA,,..,I D,,l.-, ,..

Page 195: Questões Histórico-Coloniais vol. I

bLcámo-las ela pnmeira vez na memónn inatulada L'hydro- grnpllrr dfncarnr, e ctim excepçáo delas, têm-se conservado até hoje ineditos todo5 os dociinicntos do p r a n t e fascículo.

Como apenas consideramos provisória a presente edição das nossas Mernórrus do Clltramdr, nio nos alongatemoç agora nas considernçõer qric êslcs dnclirnento? nnruralmciitc sugerem.

Oue os leitores nos mrmitam que transcrevamos aqui, como 1uSt;i desafmnra da nisso trabalho. 3s seguintes carus publi- cadas no Dzbro Iiuli'rddo de Lisboa

Meu bom a i ~ ~ i g o --Peço-lhe a obséquio de public~r a carta que por cDpla envio, que dirtg~ ao Sr. Caetano Alberto, orotlriecário do Octdente D e ~ o i s de a comunicar ao noticia- I 1

riAa a qucm ela aludia, o Sr Caenno Alkrto informa-me, muito amàvelmente, de que náo publica a carta que ein j u h defesd c desagravo lhe drrigcra, porque não quere polémicas~

Imprime caraffer e& curiosa recusa. Um ~criódico e um noticiarih comecem inexattidóes que

prc~udicam urna publicaçáo de docuiiientos bl&áricos, comando suspeito o cuidado com que E Ceita, c por conseguifite, a fide- lidade dos documentos reproduzidos

Reclama-se, e o notici~ri& e o oocnai recusam-se a emendar o mal feito e a comeir a errada notícial.

0

Tcnlia-nie sempre como seu amigo c colega, erc. S C r j de Dezrinhra de 1381. - Lucrano Cordeiro.

EIS a carta

Meu caro Alberto. -No Glumo númcro do Ocrdente, vem n a secçío P u L ~ c ~ ~ Ó P J , u n ~ a notícia dos crês prinieiros fas- cículos da nuilha coIec5áo dc M e m h i a s do lJlcramar, acêrca da qual lhe peço licença e lugar para algumas ubservaçúcs

Náo é intcirainciite exatto que náo =Iam novidadc aquc- Ias relações, pRn náo fi;wi. a ptclxripafdo do novo que me levou a publicí las.

Dç velharias, e at; de algumas muito conhecidas, t~ l vez , há-de campòr-se a colecçáo.

Menos verdadeiro é tambéin que as mês f6ssem lá conhc- cidas e uvessein sido cte;ucr~ikadas em parte, princ~pa!mente 0) por Lopes de Limai)

Aqueles fascículos encerram iim crrto número de docurnen- tos Um sòmente foi, não excrdtado, mas copiado em parte - na parte rncnos interessante, por sina1 - , pelo autor dos En- salos. de oiiao iLz êfe uma pequena ciuçáo e algumas insigni- ficantes referências, errou dcplorivelmente as daus de alguns faCtor referido5 por oiicco~, e finalmente, do códice a que eles pertencem v;-= que Lopes de Liina não conheceu, náo enten- deu, ou náo apiovertou a maior r melhor patte.

Eu lealmente indrco o q~tc êle conheceu, extrafiou, citou, aproveitou e ctrori

Era triais sitnple~ que o iioacidrdki dissesse isto N c m houve má Iritura do original, nem hi imperfetcáo de

cópia nas citações qiic o notiri~rrsh Ea7 de lima das relações pubhcadas, que na niinha opiniio é original ('1.

Não rei porque, em vez de três (Ieóer) que crnm temerá- nos, parvct ao crítico qi ie deveria eAar no original q ~ c erdm tenrerosor

O caso i que náo está, c o que me parcce é qiie náo podetia enar, a& porque (e coiisulce se o texto, e sobretudo, entenda-se) o qur OS tais leíics eram era temerir~os

Temerosns, scriam todos, naturalmente, mas aqueles tinham mais e-& prenda nio só de meter temor, mas de o náo ter.

Na wtra cicaçáo diz o autor da relnçáo, que deixa de rela- ciona~ outras multds ave5, por dliviat (akutar, no texto)

{r ) Binyucia c i c m ~crhão, da nossa colecçia

Page 196: Questões Histórico-Coloniais vol. I

((Parece que deveria ser ~bnviar, ~cgrando a linguagcna do tempo), ( 1 ) diz o notiaarifta

L , , Qual tempo, qri:i! abrrvrdr, riem q u ~ 1 linguagem, meu caro

senhor. Abreusar, e nso nbrzuidr, E de todos os tempos Por nlivrar, rito é por não carregar, por mão maçar, par náa

alotlgar a descrição, tarnbtm é taiiro do &ulo x v ~ i como do século XIX. E C O oue e(tá no doc~iincritri.

1

Descxnce n not~cirnffa acêrca da minha negligéncia, e tome mais cautela na rua, que é melhor

&sculpe a efiopada, meu caro AILerco, e disponha -do seu aniigo r: dmirador, obngndo - (3) Lacrano Corderro.

S. C 2 de Dc~embro de 1881

Para o mtiico alto e rn~l1111 poderoso I~ríncipe Rei de Por- tugal

lá Vossa Alteza sabe como Simão da Silveira faleceu em cl-legando a SRc runo. sein o eu ver, pot o que fiouve grande drsarran~o em a gente, e não havia que disscnr a verdadc da que Vossa iZlrez3 qrieria. até que veio D Pcro, meu primo, com Alvaro Lopes, e inc disse qirc Vossa Alteza mandava 3

Alvaro Lopcs por feitor, c que era vosso criado e pçssoz em quem Vossa Alte7s confiava

E, Senhor, eu o fiz capir2o c feitor, e depois velo o corrc- gedor, e quando achou Alvaro Lops por capitão, disse-me q u ~ q u e l e lmmein era iiln irirota e que riáo era para scr cal"- 60, dizrndo-me d;lç ouctas muita5 más pahvraç.

346

E eu, Senhor, Iht roguei que fòsse rcu amigo e que ambos lulgssern e fizessem como Vosxa Alreza rnandava, c EIe nvnca quis, mas antes me liccnsa para se ir para Portugal em um navlo que chamam o Gnzo, e tanto me importunou que lhe dei liccnp que se fosse.

E cin EStc tempo. Senlioi. Foi-me nece<sirio ir fazer guerra aos ambundos porque se me aievanuvam, e deixei a Alvaro Lopes por capith em Congo com todo meu ?de r , onde hcava 2 rainha, minha mulhrr, e enquanto eu lá fut iiunca Alvaro Lopes frz coma de meu desservi~o, mas antes fêz tudo o que cri juhp

E quando eu, Senhar, viin d3 gurrra, diceram-me que r, corregedor &va em baixo, no porto, niuito doente, c que n h fôra porque o navio era já partido quando êle chegou.

E eu mandei logo por ele, e o gasalhei dcnuo em nieus muros, rogandelhe muitas vezes que fôsse amigo dc Alvaro Lopcs, e que ambos servissem Vossa A1tcz.1 c regressem 3 outra gente como fôsse ~uftiça.

E êie niinra quis, mas anrcs começou de Eaier aluiiramin- tos e cunxliios por rnuicas vezes coni a outra gente que queria. grande mal a Alvaro Lopr , porque Ihes amofiraio o regi- melito dc Vossa A l t e ~ a e ll~es rcqucria que ti cumprissem. por o que lhe vieram rodos a querer táo grande nlai qiie fize- ram d o s um bardo contra o Alvaro Lopcs, fazcndo cabeça do corregedor, assltn frades como clrrigos, nio dando nada por Alvaro Lopes, nem por o yuc cu manddva, mas antes. Senhor, me não queriam seivir.

E quando eu iRo vi, pedi um livro das ordenaçóes em Lin- guagem, que me vos,^ Alteza rnandava, e o cotrcgedor mc disse qiic êlc o unha, c quando lho tornei oucrs vel 3 pedir, porque O havia iriilter, disre-nie que náo tinha cal livro. que todas seus livros eram de latrm, c nunca mo quis dar e s i 1

m+o o levou. Peço por mercê a Vossa Alcem que saiba dêle parre, e

347

Page 197: Questões Histórico-Coloniais vol. I

mo mande, porque me é muito necessário, que iazáo será não julgar a lei nova segundo a velha.

Daí a certos dias, o padre fr. Nuno, se veio a mim, e me trouxe um alvará que o assinasse, drzendo-me que se o náo assinava, que eu era excomungado, e que me náo podia dizer missa, nem dar-me nenhum sacramento.

E o alvará era que houvesse por bem que o corregedor fi- zesse audiência à minha gente e Ihes tirasse inquiriç&s, assim como se fazia em Portugal, porque era serviço de Deus, e eu, Senhor, parecendwme ser assim houve* por bem e assinei o alvard.

E como o corregedor o teve na mão começou logo tirar inquiriçóes contra o Alvaro Lopes, e de andar táo soberbo que não sabia que Ihes fizesse senáo deixá-los, porque ambos eram criados de Vossa Alteza

E daí a certos dias, eu, Senhor, dei a Alvaro Lopes quatro cofos de dinheiro para que comprasse peças para Vossa Al- teza ('1

E daí a certos dias, eStando o corregedor e fr. Nuno, am- bos assentados em uma casa onde eu e h v a , veio Alvaro Lopes e assentou-se d i ~ n t e de mim em giolhos, e disse-me - «Se- nhor. Já comprei 2j peças do dlnhiro que me Vossa Senhoria

(1) A moeda do Congo era como sc satn o Zimbo, colhido na coh, c pamcularmcnte na ilha de Luanda, nuns pcqucnos cEitas, de onde x dcnva narnnlmcnrc a palavra cofo. morno medida monccdna, indicada pclos nossos dmonanitas, c r n relação ao Congo e Angola, e comrpondenu a i o milhcrms dc zimbo ou ro$ow reis da nossa rnceda, scgundo Eles

Num curioso manuscrito, porém, de 1782, H d f ó w dc Angoka, por Elias 4lcxandrc da Silva Corrcia, encontramos a seguintc divisão do zimbo c a sua icducçáo a dinhciro português

I bondo (naturalmente o cofo). io Iifucor. ( IU~HCOI , no nosso texto) roo fundas, roo ma zrmbos, 5$ooo ms,

i bfuco, io fundar, io ow 1rrnbo5, 500 réis . I funda. i ooo r ~ m b o ~ , 50 réis, A funda t ainda divisivct em equivalentes dc 25, 20. 12 5, io e 5 réu

ís" em relaçao ao mdhor zimbo Há. porém, três qualrdader rnf~nores, que correm igualmente por mceda o zimbo c~rcalho, o carcalho esrolhrdo c os bustos ERar qudidadcs cnm principalmcntc <olhidas, c circulavam na co5ta rlo Brasil (Baía)

3 4 8

deu, e ficam 6 lufucos e meio, vede que farei deles.)) E eu lhe disse que o acabasse de comprar em peças para ajuntar com as outras

E iko acabado, alevantou-se o corregedor donde &va asxntado com f r Nuno e disse - ctComo, Senhor, ainda êfie ladráo roubador não tem vergonha de falar a Vossa Se- nhoria, que vos tem roubado, e a el-re~ vosso irmio))

Disse Alvaro Lopes - ((Em que tcnho cu roubado el-rei,)) E o corregedor disse - ((Em 25 peças que mandaaes)) E Alvaro Lopes lhe disse - <tPrepntai a Sua Senhoria

quem mas deu)) E eu lhe disse que eu ihe fizera mercê de 10 peças, quando

aqui chegara, e depois de 15, porque assim, Senhor, era ver- dade.

E eRando em eRas palavras, veio o corrigedor onde o Al- varo Lopes e h v a assentado d~ante de mim, e lhe deu com um pau que trazia por bordão, três ou quatro pancadas, do que eii fiquei muito espantado e não sube que lhcs dissesse

E o Alvaro Lopes H: Icv.intou, tendo uma espada e um pu- nhal na cinta, e disse - ccCorregedot Vós que sois juAiça, me injurinfies diante de Sua Senhoria, porque me não faze^< vóq iRo lá fora Para iAo nos mandou cá el-rei nosso Senhor? IsIo vós não o fizefies a mim, mas fizeitc-10 a el-rei de Congo que aqui eRá Porém guardai-vos de mim porque vos hei-de mntarv

E foi-se, e eu, Senhor, fiquei espantado, e não sube que IhPs fazer, porque ambos eram criados de Vossa Alteza

E daí a certo tempo, um dia à noite, me vieram dizer que Alvaro Lopes matara o corregedoi e que fugira para a Igreja.

E outro dia todos os homens brancos me requereram que o mandasse tirar da Igreja e que lhe mdndasse cortar a cabeça, e eu não quis, mas esperei, até que veio Manuel Vaz, e man- dei-llie que o levasse à ilha e que o pusesse na Igreja, pois êlc cá e h v a na Igreja.

Page 198: Questões Histórico-Coloniais vol. I

E ifio, Senhor, faço saber a Vossa Alteza por desencarregar minha consciência, e por que Vossa Alteza saiba a verdade.

Feita em nossa cldade de Congo a 4 dias de Março de i516 anos

El-rer + dom affonso C).

UM PORTUCU~S NO iN1ERIOR DI ÁFRICA - IDEIA DA E X P L O R ~ Ã O DO CURSO

Do ZAIRb

Senhor - Baltasar de Caitro, repi'teeiro da câmara e cama, que fui de el-rei vosso pai que santa glória haja, faço saber a Vossa Alteza que el-rei de Congo me tirou de caavo do poder de Angola

Vim ter a e b ccidade, o derradeiro dia do mês de Setem- bro de 1526, e el-rei me deu de veair, que vinha nu, e aqui

b) Num, ou em mais de um dos xus eitudos, fala Lopcs de Lima, c outros 6 r n copiado a referincia. de tima .formula prescrita por e1 rei D Manuel, dc como x há de assinar el-rei de Manicoiigou

Por indicação nossa, e por conveniência de uma comissáo dc servqo pu- blico, foi-nos enviada copia, e com ela o fnc-rimrlí, do documento iludido, c dqui publicamos, cremos que ptla priinelra vez, aqucia, que foi dcviddmetite autcnucada pclo digno oficial maior. o Sr Jox Manuel da Coas B a h

- « E & be o synal que parccc a elRey noro srnhor que clRey de rnanr- ~omguo drvc fazer r arynar dayuy em d~antc

EIRcy -+ dom a Ou Acèrca do tratdmento do rei do Coiigo, leia-se o fascículo Da Mina ao CeGo

Negro, de Garcia Mendes. da nusra coleyáo Ao contrlno do que se pode ri^ deduzir da narraçáo de Garcra Mendes, vê-se que a suzerania portuguesa no Congo, era já cfettiva e reconhecida muito antes da expulsão dos raccnr, inva- sores daquela regiáo Achando relauvamence aceitável a disunçáo entre 'ongos c bondos, que fazem Capilo e Ivens, e que or dwumentos que agora publica- mos parecenr confirmar. não concordamos com as suas duvidas c h ip tews actrca das mútuas relaçóes de suzerania ou de %assalagem daqueles povos, duvi- das e hipóteses quc de a r t o derivam da falta dc conhecimcntos hifióncos - dlia's vulgar-, relativos d épocis e a f a h s dc que possuimos, como \c vê, decrsivos documentos cscntos

3 o 5

achei nova que minha fazenda era tomada ou embargada por Vossa Alteza, e, se assim é, foi por falsa informação, que ru- quilo em que me el-rei vosso pai encarregou eu o servi com muita verdade e lealdade, do que eu esperava muita mercê, porque a mrecia c inergo, como farei certo.

Angola matou o embaixador que lá foi a Vossa Alteza, como e o em algum tempo o saberá Vossa Alteza

A miiilia detensa em Congo, é porque el-rei de G n g o mandou um homein i Angola para que m.e arasse, e um clé- rigo para o fazer cr i~l io

Foi-o (criitáo), e depois sucederam cousas que de i~ou de o ser, as quais Vossa Alteza saber; pelo tempo, porque &e ho- mem que et-rei de Congo lá mandou Eêz cousas por onde tudo se tornou a perder, como digo, e assim se tornou e me fêz ficar a mim, e eu escrevi o que passava a el-rei de Congo, e que tivesse êite homem até que eu viesse, e el-rei fê-lo assim.

Eu tice manerra para sair, e chegando a e h cidade tinha Efie liornem dado fama de mim que eu era mouro, e outras COUSâS

E achei fama que Ele dizia que vira serras de prata na terra de Angola, e pedras, r outras cousas, as quais eu, em seis anos que na dita tcrra eStive, náo vi, porque o que eu da terra soube e o que nela há, isso escrevi por Manuel Pacheco, quando me nela deixou, e isso vai agora, e no mais assim, que foi neceçsá- rio tirar-se isso tudo a limpo pelo que começámos demanda, a qual acabada e tudo tirado a limpo, me parece que el-rei de Congo me drixará ir e mandará a certeza a Vossa Alteza de tudo

E porque el-rt I de Congo me parece quere pôr em obra des- cobrir o que há por C f i e rio acima e tem muita certeza de se poder navegar, e o a1 que el-rei mais tem sabido, e creio o escreve a Vossa Alteza, pelo que peço a Vossa Alteza escreva a el-rei de Congo, que me encarregue êSte descobrimento, porque me parece que se me na máo cair eu o tirar a limpo

35 r

Page 199: Questões Histórico-Coloniais vol. I

como Vossa Alteza veri, pois há tantos anos que iBo eRá cego, e se é alguma cousa saber-se-á, e se não é nada, que se saiba, no que receberei mcrcS.

Angola se queixa muito do barão e de D. Pedro de Castro, e quando Ilie vem a vontade tambim diz de ...

Escrita a 15 de Outubro de 1526. Nosso Senhor acrescente a vida e real e h d o a Vossa Ai-

teza. - Baltasar de Caitro (').

OS PADRES NO CONUO - PROJECTO DE EXPLORAÇ~O DO CURSO DO ZAIRE - O LAGO - AS LIINAS (5).

Senhor: - Nefte reino de Congo me foi dada uma carta de Vossn Altesa para el-rei de Congo, e outra em que a mim mandava que Ilie fizesse lembranç3 que logo mandasse ir de cá alguns sacerdotes que c3 eilavani impedidos da consciincia

(4) Adiante, noutra nota. reremar ocasiáo de dizer quem era SRc BaItasar de Caitro.

(5 ) Mantiel Pacheco, ou como escreve u m croniea, Manuel Pachem de Lima, era aqoriano, segundo me comunica o grande invefiigador o Sr. Ernefto do Canto, aponrado-mr a referencia que a êle €32 Frutuoso, nas Saidadcs da Tcrra, copiada pelo padre Cordeiro.

Acrcscentarn SRes escritores que dêle se diz, aque fora o descobridor de Angola, c embaixador de el-rei D. João 111 ao re i do Congo, e que lá morreuij.

A presente carta, como a de Balrasar de CaAro, publicámo-la, peL pri- meira vez. na Hydrographre nfricaane. Num dor arquivos iiacionais deve exir- t l i um regimento de 16 de Feierezro de 1520 dado a Manuel Pacheco, capitiio dos navios que foram ao descobrimento do reino de Angola, e a Baltasar de Castro, x u escriváo. Tencionamos reproduzir ê$?e documenro, que será mair uma prova dc como as expediçás de Paulo Dias de Novais não foram as pri- meiras tentativas sérias pari. a exploragáo de Angola.

Baltasar de CaAro andou por lá internado e cativo, segundo conta. F ô n naturalmente demitido, c os seus haveres s e q u e h d n s , talvez porque supuses- sem que Clc se fizera tango-mas.

352

Page 200: Questões Histórico-Coloniais vol. I

por andarem sem licença do bispo de Sáo Torné, em especial um m e k e Gil.

A qual carta de Vossa Altezd, el-rei de Congo recebeu e viu toda, e depois de lida, notificou ao dito meStre Gri e a ou- tros, o que Vossa Alteza lhe escrevia, a que todos obedeceram, sòrnente o dito mes'kre Gil que qufs trabalhar isso que pede de se náa 1r, que foi necessário, por Vosqa Alteza em sua carta me assim mandar, apertar com êle de maneira que o fiz ir bem contra sua vontade, e lá, Senhor, vai

E porque fle é homem que no exemplo da vida e obras que cá fazia mofiava temer pouco a consciência, náo haverá por muito, por ESte descontentamento que de mim kva, ar- rasoar contra a minha honra ante Vossa Alteza ou ao bispo, e por causa de minha ausência lho fa~o assim a saber, e bem as- sim, Senhor, n e h s cousas da criaçáo d e h nova criaandade e nas vidas dos sacerdutes que cá ficam e ao diance vieram, há g-rande necessidade Vossn Alteza muito encomendar ao bispo que em suas vidas proveja, de maneira que no adquirir e caStr- dade tenham corrigrmento, porque é a cousa que cá maior turbuçáo faz

Já, Senhor, por outras f1.z saber a Vossa Alteza que uma das principais couras, porque me el-rei de Congo cá deteve e me não dar licega para logo me tornar, foi drzer-me que queria mandar fazer dois bragantins, acima daquela quebrada que o rio tem, para eu dar aviamento a se dali i r descobrrr o Lago (8).

E depois que cá me teve, durando a demora de certos apa-

(6) A ((quebrada que o tio temo, compreende-se, mas o Lago, r"& I a g o dc que Manuel Pacheco, como outros documentos nossos dos sctulos XVI e XVII

falam com tanca segurança e como de cousa petfeitarnentc sab~da. o que c ? Para nós é assente que o problcma do Zaire não e m ainda inteiramente

resolvido, r as infotmaçóes encontradar pelos nossos exploradores Capêlo e Ivens, acerca de um grande lago interior para os lado: do Cassabi ou da Lunda, rnrrnhnrsm rremnc 2 n n i c a 1 ~ 7 ~ 1 3 AP nlw D h a r l ~ n m ~ ~ f i . .I-ICP=*= .-a: -.rnA.i

Page 201: Questões Histórico-Coloniais vol. I

relhos c causas para elo aoto to) necessárias, que li tinha mandado pedir a Voss Alteza, me ocupou no carrêgo de seu ouvidor. por liem da alçada qiie Vossa Alteza lhe tem corrcedido, O

que, Scnhor, acatei, por me parecer sem30 de Deus e de Vossa Alteza, assim pw sulter e& posse da sua ju&ça, como por oiitros s e i v i p que cada dia faço, como Vossa Alteza, de Afonso de Torres e do feitor e oficiais pode saber, assrm em conservar os homcn5 que cá andam cm ~ustiça e negociação do trato, corno no bom despaclio dos navio$, que n.50 vccm tan- tos quc náo fique sempie carrcgua sobela no pôrto, quc em cinco anos que há q u e cá esbu nunca desceu nenhiirn ano de 4, 5 mil pepr, abra militas infrndas que tuorreii-i por inín- p a de embarcaçáo (1).

E bem assim fiz pôr em ar~ecsdaçáo niuitas íazcndas dc de- funtos que cá fa l~erarn , e as tenho passadas i ilha de S. To- ~ i i é e enttepes às justiças dc Vossa Alteza, para daí se darem a qucrri pertencerem, e bcm assitn rias cousas da guerra, em que também el-rci me algumas vezes manda a socorro, tenho aludidada a re.hur;lr ês?c reino pelas muitas guettas que Ihc h- zeni infiiis, o que há cinco anos que faço e sirvo srm prérnio algum, nem quero mais que saber Vossa Altcza que o sirvo e faço aquilo que a seu real E h d o devo, por ser seu.

Também faFo s a h r a Vossa Alteza como a ê.Rr reino che- gou um Rui Mendes qiiç se dizia vir por feitor das mirias de cohic, com cercos fundidores, e como quer el-rei de Congo é tão suspeitow, como ouviu dizer que vinha um feitor com homens c fundiçáo, parece-lhe que já o reino lhe era wmado e

de uns, o Aqdunda. de outros (provivelmeii~ cormlyão dos rnrssionánor e comcncadcires rtnlianos, & Agu, & Lwnda), o Qui,fan~:mbu. de certos indi- genar dncanos?

Que a idcia de um lago central donde dcnva o Zaix. náo 6 uina fantasia enidir%. C emdena Arsim como não podr haver dúvida de quc a n g i o &

as minas, e iiido, de rnanrirti que mos?xou pesdr-lhe de vir feitor, e disse aue Ele baStava Dsra ser feitor de Sua Alteza

Todavia, 3qu1, em sua chce, dentro de seus pafos, mandou fazer fornalhas c assentar tendas, onde sr fundiu e vea sôbre que lá cxrevcu a Lrossa Alrcza e Lhe tem lá maridsdo amostra, &i~iii do que se fundiu conio da uea, o que nos parece ser aço, e dcpois d i b tunras vezes Ilie alernbtei e lhe puz em razão o caso, que assentou em mandar os fundidorcs às tnirias de co- bre, e assim a ver uma mina de chumbo, com um Eidnlgo seu, h20 sei que recado trarj., seu desejo i folgar ter com que sirva Vossa Alteza, e elt i tão medro\o de ouvir dizer que Vorsa Alcezj ~sscnhorcia n fndin, e quc onde há ouro oii prata ali manda logo fazer forcale7as, que algumas vezes mo rem dado em respoSta ao que lhe requeiro.

Ao prcsenic mio h i rniis dc que fazer saber a Vossa Alteza Das cousns do trato dos escravos eu cscrrvn, Se~ihor, c d i

ano, meudamente, a Afonso Torres e ao feitor e oficiais o que 3 I.TSO cunipre, que & ~iiandarem cá muitos navios r os pilotos c rnaririhciros auc riio sciani tncmadorcs

I

Tem el-rei de Congo ngora já madeira lavracl~ p3r3 L~OIS

brangantis e dá-me muiu esperança qiie >&e ano se há dc fazer o descobrrmento do Lago

Náo sei o eEriro que haverá, ri& poilerei niais eswrar, Scnhor. r i , que ?fie ;ino porque sc agora o náo l ~ z , nunca o há de fazer

FICO rogando a Deu5 que 3 vida e real e h d o de Vossa - Alteza a seu sarito serviço prospere.

Escnta a zu dc Marqo de 1536 C r i ~ d o de Vossx Alteza. - (llunael P~checo

urna rrgiáo lacujlrc cciitial-africana e dc velha ùaca na grografia ponugocsa \'~d Hjd'ographrr nfncmnc r @ L<I[*J, clr.

(7) Vidc o docurncnto seguinte

Page 202: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Traslado da inqiiiriçáo que foi tirada nefia cidade de Corigo por maiidado de Sus Real Senhoria, por isso fazer a b c n ~ da renda de el-Rei nosso Senhor, e irmáo do dito Senhor, para quem vai cerrada e asselada com o sê10 real de Sua Red Senhoria

Saibam quantos êSte público inBiumento dado pot man- dado e dutor:dade de ,uftiça, com dito de tefiemunhas, virem, que no ano do nascimento de Nosso Senhor Jesus Crifio. de 1548 anos, aos 7 dias do mês de Maio, do piesente ano, nefla cidade de Congo, por Simáo da Mota, < avaletro da casa del-rei nosso Senlior e ouvidor e proveador, com poder de alçada nêBe reino e senhorios de Congo, pelo dito senhor e por Sua Real Senhoria foi dito, a mim, esctivão, abaixo nomeado, que Sua Real Senhoria lhe mandara agoia dizer por Pero Martins Es- taço, seu secretário, que êlc Senhor era inEormado por infor- rnaçáo certa que o feltor e oficiais da feitona da ilha de S To- mé quenam mandar navios a Angola e a outras partes dESte reino-de Congo, que já isso era defeso em tempo de!-rc~ seu avô quc a santa glória haja, c seu, por cl-rei seu ~rmão, a fazer - resgate, dizendo que isso era muito proveito do trato, porque dê& rcino de Congo iam ter à ftitoria muiro poucas peças, e tão poucas que os navios que do trato iam ter à dita feitoria do pôrto de Pinda não levavam mais peças dentro em si, do

(8) Vtde a nora prcfacial Desdc Lopts de Lima, iodos citam èfie docu- rncnto, sem que rc dessem ao pequeno incomodo de o conhecei, e todor, como aquele. erram a rua r a i o e rubitância C completamcnrc inédito c extrema- nicntc curioso

dito porto, que 40 ou 50 pecas, e muitos iam sem levarem (s~) nenhuina peça, e que sôbre isso escrevera ou tinha já escrito a el-rei seu irmjo, dando-lhe disso informaç50

E porquanto depois que Sua Real Senl~oria era rei nêae reino de G n g o sempre dfle foram ter ao pôrto de Pinda, do dito ieino, lugar da embarcaçáo, muita soma de peças de es- cravos e escravas, e no dito pôito náo haver navios em abas- tança para poderem levar todas as peças, faziam e fazem muita demora sôbre 3 dita embarcaçio por falta de no dito pôrto não haver navios em abaRanqa para poderem levar tôdas as ditas peqas que no dito pôrto eRáo de continuo, por CUJO

respeito os donos das ditas prças recebem e tem recebido muita perda por lhe morrerem muitas das ditas peças no dito pôrto, de maneira que é o dito pôrto, tão mal provido de navios que muitas pessoas que rm êle peças tinham para em- barcarem, esperavam com elas z ou j navios, rem os pilotos os quererem embarcar, e dentro no dito tempo, do dito pôrto não tem pattido nenhum navio para iIha de S Tomé que nêle embarcassem 400 pegas, e daí para cima, e por- que tudo ifio e mais compridamente era inteiramente vet- dade, e pelo contrário do que êle feitor diz, e disso queria fazer certo a el-rei seu irmão, por dito de tefiemunhas e devassa que sôbre o dito caso se tirasse, mandava a êle ou- vidor que sôbre o que dito é preguntassr ger~lmenre todos as homens brantos que n e h cidade de Congo eGo , e ifio pelo conteúdo nêRe c~pímlo e com o dito dêles Ihe mandasse passar o trailado em pública forma para o mandar a el-rei seu irmão, a Portugal, e fazer certo do que diz em êle

E dada assim a d i t~ . portaria, como dito é, logo êle ouvidor mandou a mim escriváo abaixo nomeado que fizesse <.&e auto para por isso obrar da manelra que lhe pelo dito senhor era mandado, do que foi satisEeito e êle o assinou - António Calado, que ifto escrevi

E logo no dito dia, 1; declarado n8 te auto, o dito ouvidor,

3 5 7

Page 203: Questões Histórico-Coloniais vol. I

na sua purada, comigo, escrivão, preguntámos as tefiemunhas seguintes - Antónro Calado, o escrevi.

Item - loáo Antáo, natural que disse sei de Nápoles, e&nte nefla cidade de Congo, tefiemunha jurada aos Santos Evangelhos, em que pôs a mio direita, e preguntado pelo con- teúdo no auto e capítulo dêle que lhe todo foi Iido, e feito pregunta que era o que disso sabia, disse êle te&munha que

haver um ano, pouco mais, que êle tefiemunha e 6 nêfie reino de Congo e trata do pôrto de Pinda para e& cidade de Congo, e que êle tefiemunha vio que todos os navios que do dito pôrto partiram do pôrto de Pinda para ilha de S To- mé levavam todos dentro em si, e em eles se embarcavam n o dito pôrto. 400 pepr e daí pala cima, e conquanto as ditas peças levavam, nunca (szc) puderam despejar o dito pôrto de Pinda, de peças, mas antes sempre ficavam de um navio para o ouao, e ifio por falta de embarcação, e disse êle teeemunha que o ano passddo de 1547 receberam alguns homens que o dito pôrto foram rer com peças para as embarcarem, por náo haver navios para isso, de maneira que lhe morreram, além do gafto que com elas fizeram, e do dito caso mais não disse e do coitume não disse nada, e por verdade assinaram - An- tówo CdLdo, o escrevi

Item - Mancrel de V&dnd, cavaleiro da casa do M e h c de Santiago, e&ante nesIa cidade de Congo, teitemunha pre- guntado pelo contcúdo no dito auto e jurado aos Santos Evan- gelhos, em quc pôs a mão direita, e que era o que disso sabia, disse êle tefiemlinha que poderá ora haver um ano, pouco mais, que efiá nefia cidade de Congo, e que dentro no dito tempo Ele tefiemunha ouviu dizer a muitos homens que tratam do pôrto de Pinda para efia c~dade que tra perdrdn muita soma de peças de escravos e ocravas, de homeils que no dito efiiveram, 110 qual fizeram muita detença por falta de embarcação e que alguns navios vieram ter ao dito pôito e que dele nunca aca- baram e que levar as peças que em êIe efiavam, pela qual causa

3 5 8

se perderam os donos delas, a saber um Simáo Pinto, e outras pessoas, segundo isso tem ouvido dizer E mais não dtsse, e do coaume náo disse nada, e por verdade assinaram. - Antónro Calado, o escrevi.

Item. - Alvaro Rombo, cavaleiro da casd de el-rei nosso Senhor, eitante neRa cidade de Congo, tefiemunha jurada aoç Santos Evangelhos, em que pôs a mão direita, e preguntado peIo conteúdo no dito auto, a saber- capítulo dêle que lhe todo foi lido pelo miudo, e feito pregunta que ein o que disso sabia

Disse êle teStemunha que pde rá haver quatorzr meses que eJtá nêee reino de Congo, e que dentro no dlto tempo êle teStemunha sabe irem do porto de Pinda para ilha de S Tomé doze ou quinze navios, e todos carregados de peças, e o que inenos levava eram 400 peças, e daí para cima até 700 peçar em um navio sòmente, e um bragannm que veio ao dito pôrto êsse levava zoo e daí para ama , por ser pequeno

E mais disse êle tefiemunha que sabe por certa informaçáo, pelo ver no dito pôrto, sr perderam alguns homens com suas peça pias não poderem levar, e esperavam de um navio para outro, no que punham tempo, de maneira que lhe mornarn as ditas peças, por onde êler ficavam perdidos, e i&o por falta de navios.

E mais disse êle tefiemunha que dentro no dito tempo sabe &ar no dito pôrto de Pinda multar peçzs esperando embarca- qáo, e mais náo disse, e do cohime não disse nada, e por ver. dade assinaram - Antónro Calado, escrivão que iSto escrevi

Item - Manuel Varela, e h n t e neita cidade de Congo, tefiemunha jurada aos Santos Evangelhos, em que pôs a máo direita, e prepntado pelo conteúdo no dito aiito que Ihc todo foi Iido por miudo, e feita pregunta o que disso sabia, disse ele teeemunha que poderá l i~ver trks anos, pouco mais, que ;]e tefiemunha veio ter I &e rCih0 de Congo, que EÔra ifio logo no tempo que Sua Re.11 Senhoria fôi a nlevantado por Rei,

3 5 9

Page 204: Questões Histórico-Coloniais vol. I

e que ê1.e testemunha viia iio dita tciripo irem do potro de Pinda muitas navios e todos levnv~m rleiltro eiii si sua :irrnaç:o ordcnadarncnte, e que rieiihurti dos diroç navios deixava de levar 4w pecas. r daí para clniz, e que ele te$len.iilnlia dentro do dito tempo vir& sempre ficarcni iio dito porto rniirtaç pegas por falta de cmbnrcaçóes, rio qiie as donos delas recchrain rniii- tas pcrdxs por Ihes niorretciii

E que Gle tefiemunha efiivcra no dito de P~ndn e em eSta cidade, no ano passado de 1547 mos, SCIS meses de tempu, esperando cmb.ircaçio para srias prças, ria qual rccebera de pe,rda wtcnta e tsiitos r) de dinheiro da terra que gakara, aleni das peças que lhe morreram, e que dentro nêke ano de 1548 Gle cefiemurilin sabe ficarem no p h t u de Pinda milnos homens com sua? pcças, por não tcieni embarcaçáo, a saber Sitiiio Pinto, com 130 peças, e Gasp3t Alvares c0111 80, e Diogo da Fonseca coin qo (ssc), r F ta i ic i~o de ALrneida coiri h, (: Garpar Fcrriira curn h, c jargc Vaz coin obra de 60 ou 70, e que sempre Ele tefien~uiilia sabc eitarem no dico pôrto muitas peças deteudas pot falta dc embarcação, de que os do- nos delas t?m reccbido muiw perda E r11171 1150 disse, e do cofiunlr não disse nada, e por verdade assiilaratn. - dnto'nto Calado, a escrevi.

E depois distn, aos 8 dias do cIirn mês de Maio do prerence ano, tiefin cidade de Coligo, o dito ouvidor, na siia pousada, comigo essriváo nbniwo nomeado, prrgunt.4mos as tefiemunhas ao diriritc dcclaradat - dntónro Calddn. escriváo quç ~Sto escrevi.

Item -- Droga GonFalms Botu, eaarite neAa cidade dc Cungo. te&elnunlia liira& aos Santos Evangrlho~, em l u c pâs LI m:o Jircita. e preguncado p l o conteúdo rio dito auto c capítulo dEle que tlie todo foi lido pelo miudo, c hita pre- gurlta qlir cra o qiic ~ I S S U sâbi~ , (fisle tle tcfrecernunha que po-

derá haver q u e eltí e n CRe reino, iim aiio, e qrrc %[r teste- munha sabe que. dentro do dito tempo sáo idos &f ia crd~de de Congo para o pòrto de Pinda muitus liorneris brancos com inuito grande soma de peqas a buscate111 ernbnrcaç50 para lha, e que pela náo acharem i10 dito porto faziam nflr murta de- mora coni as ditas ~ s s rrn tmta maneir.1 que lhe morriam muitas das deus peEas no dito porto, e iAo tniiito tempo qiie em Ele eslavani por falta de ernha1ca~5o, de mancira que por bem USO são muitos homens perdidos, e f ic~ram pobres, c do dito caso m3is náo disse, e do cofiume não disse nada, e por verdadr assin:iram - Antónro Calado, o escrevi

Itcm. - M a n u e l Lopes, nwrcador estante n e h cidade de Cnngo. tciteniun~ia jiii:iclo ios Sanros Evangcllios, em que p8s a máo direita, e p~e~ i in rado pelo conteiclo no dito auto e capínrlo dêlc qur lhe todo foi lido pelo miudo, e feita pre- g ~ i n t a o que disso sabia, disse ?Sl testemunha que poderia ha- ver dois anos ou ti& qiie Ele tefiemiinha e&$ nefta cidade dc Cohgo, dc undc tem seu trato e manda e teni mandado ao pôrto de Piiida, ~ q ; i s . e quc dc urn ano e rnrto a esta prtc semprc foram d e h cidade ter ao dito niuiws tiames\s coni muitas peças para embarcarem p3r3 ilh3, e qlie as náo embar- cavam por falta de embarcaçío, e poucos navias, de nianeira que niuiuis passageiros se perderam por lhe morrerem muitas pesas no dito pôrto pela demora qiic eiii ;lc f~zram, por Mta de en~barcsção. E que sabe que dentro no dito crtnpo os na- vios quc do $[to paruam náo podiam Ievx todas as peças que no dito pâcto estavam e ficavam de iim liavio para outro, e do dito casa Riais não disrie, e dc coiturnr nJo disse nada, c par verdade assrnaram. - Antónto Cdlado, o escrevi

Item - I~USCO Rodngrrw, eannte nritn cidade dç Conwo, 9 rcftem~inha )urado aos Santos Evangelhos, eiii qur pòs ;i mao

diterta, e preg~intado pelo conteúdo no dito auto e c~pítulo dSlc? qiie lhe rodo foi Iido pelo rniiido, c feita pregunta o que disso sabia, disse Slc trstc~nunhn cliie sabe c 6 verdade que dc-

.> 6 J

Page 205: Questões Histórico-Coloniais vol. I

pois qur Sua Real Senhoria é rei nêfie ieino de Congo, o que poderá ora haver nês anos, pouco mais, sabe irem de ta cidade para o de Pinda a buscarem embarcaçáo muitos homens com muita soma de pegas e que no dito pôrto faziam com as ditas peças muita demora, e ifto por falta de em,barcaçáo e na- vios, de maneira que pela detença que no dito pôrto faziam com as ditas peças lhe morriam muitas delas, por onde os do- nos delas recebiam e tem recebido muita perda, em especial um Simão Pinto de Abrantes, que de sua pousada partiu para o dita pôrto com 130 peças, e outros que eAiveiam no dito pôrto de Pinda esperando por embarcação quatro ou cinco meses. no qual tempo gafiaram muito dinheiro, e além de lhe morrerem muitas peças

E que os navios que do dito pôrto partiam, a saber navios do trato, levavam dentro em si, que no dito pôrto embarcavam, mais peças das que no regimento traziam.

E assim ,abe irem outros navios que náo eram do trato do dito carregados com peças, e que o presente ano de 1548, com parte do ano passado, \R perderam muitos homens com peças no pôrto de Pinda por falta de embarcação, e do dito caso mais náo disse, e do costume não disse nada, e por verdade assinaram. - Antónro Calado, o escrevi.

Item - Baltasar Fon4ndes, eaante nefia cidade de Congo, tefiemunha jurado aos Santos Evangelhos, em que pôs a mão direita, e preguntado pelo conteúdo no dito auto e capítulo dêle, que lhe foi lido pelo miudo, e feita pregunta que era o que disso sabia, disse ê1c tefiemunha, que depois que Sua Real Senhorla é rei iiêste reino de Congo sabe irem delta cidade de Coiigo para o pôrto de Pinda muitos homens com soma de peças ein busca de embarcaçáo, e no dim faziam muito tempo demora por falta da dita embarcação, de maneira que pelo muito tempo que no d ~ t o ecitavam, morriam muitas peças, e os donos delas recebiam e tem recebido em suas fa- zendas muita perda, e que êle teaemuilha sabe que dentro no

362

dito tempo não tem partrdo nenhum iiavio do dito pôrto que dentro em si não embarcassem 400 peças, e daí para cima, e que sem embargo disso sempre no dito pôrto ficavam peças de um navio par3 OULK), e do dito caso mais náo disse, e do cofiuine não disse nada, e por verdade assinaram - Antónro Calado, o escrevi.

Item - Dsogo dd Fonseca, efiante neRa cidade de Congo, tefiemunha jurado aos Santos Evangelhos, em que pôs a mão direita, e preguntado pelo conteúdo no dito auto e capítulo dêle, que lhe rodo foi lido pelo miudo, e f e i t ~ pregunta que era o que disso sabia, disse ;le te&en~unha que há tempo que efiá nê5te reino de Congo, c que depois que Sua Real Senhoria é rei, sempre dejta cidade de Coilgo folam ter ao pôrto d í Pinda muitos homens coin soma de peças em busca de em- barcação, e quc no dito tem feito muita demora com elas por falta da dita embarcaçáo, e de no dito pôrto não haver navios e que no dito pôtto são mortas inuitas peças por onde os donos delas tem recebido muita perda em suas fazendas, e que êle tefiemunha também lhe coube siia parte na perda, e que ouviu dizer a muitas pessoas que sempre no dito pôrto ficavam peças de um para o outro, por não haver embartaçáo para elas, e dise êle tefiemunha que se os tiavios que vieram de Angola náo \leram ter ao dito pôrto, que muita mais perda receberam os Iiomens que em êles embarcaram suas peças, da que recebida tinham dantes por Falta de pouca em- barca$:~, e que êle teftemunha tem vifio no dito de I'indn, o ano de 1547 ano^, 11averem os passageiros paixões com os pilotos sôbre as embarcaçóes, por serem muito aper- tadas, e do dito caso mais não disse, e do c o h m e não disse riada, e por verdade assinaram - António Calado, o escrevi

E tiradas asrim as d~tar tc&etnunhas pela maneira que dito é, logo pclo dito ouvidor foi dito, a mim escriváo e tabelião público, abaixo nomeado que havia a inquirição ou devassa por acabada, e mandava que fôssc passado o ttadado dela em

363

Page 206: Questões Histórico-Coloniais vol. I

pública forma, como Sua Real Senhoria o t~nlia mandado, ao que foi satisfeito por mim António Calado, escrivão e público tabelião nêfie reino de Congo por el-rei nosso Senhor e por sua Real Senhoria e de feito o passei e depois de ser passado, por sua Real Seiil~oria foi dito que lhe fôsse êite passado, porquanto o outro que tinha mandado a e!-rei seu irmão tôra tomado na ilha de S Tomé, porque não fosse vifio pelo dito senhor, e por a tal razão o dito ouvidor mandou que êSce fôsse passado a Sua Real Senhoria, como o pedia para o tornar a mandar a el-rei nosso Senhor, o qual por mim já nomeado exriváo e tabeIiáo foi passado conforme ao próprio

Feito nefia cidade de Congo aos 12 dias do mrs de No- vembro do presente ano de 1548, e aqui meu público sinal fiz que tal é

Concercado comigo, ouvidor - Stmúo da Mota

NO ano de 73, em companhia de Martim Afonso, que Deus perdoe, indo por capitão-mor h c o h da Mina, por man- dado do cardial Henrique a descobrir as minas do Guire, pelo r10 Mansu ('O)

(10) Manrn, segundo o nosso tcxto, c Manrum, wgundo Ptmentel e ou- tmr, dizem alguns roteiros, como ]a Pimentel ubxrvava c parece indicar Cas- ulho, que e o rio da Cobra (Ancobra ou Snake das cartas inglesas) cula fo2 é em 4 O 54' N e 60 51' 51" E Contudo o primeiro dor escritores citados arse- veta quc o no da Cobra fica três lcguas para t n s do verdadeiro Mansum - <iDêite rio de Mans~ini a Axemr -, acnsccnrd- <mio 1iá mais que unia légua. -

Seja porém corno fôr, pirece-nos seguro qiie o Mansu ou Mansum e o aCtual Ancobra oii Snake O Guirc Serafee seta a regido hoje conliecidd pelo nome de Warsau, ate onde di/eni os natiinis qiie rr p d e suhr pelo Mati,u?

3 6 4

O Caite10 d e Axem e&á da fortaleza da Mina 30 léguas para o norte, antes que cheguem i fortalera da dita Mina.

É um castelo que tem 4 fakóes de metal e um pedreiro do mesino, e 4 berços do mesmo, os quais ~ o g a n ~ ein ~ & s de pau, srosios, que eeão metidos na terra com seus t r i tás de ferro

É uin baluaitc sôbre um outeiro, no qual bate o mar, e do mesino baluarte sai outro pala a banda da nldera de cima, que é da banda do sul, e entre um e outro eRá uma casa grande que 5erve de feitoria

Da banda do norte fica outra alde~a, que é a de baixo, que ambas eAão muito vizinhas do dito baluarce, de feiFáo que quando h á guerra ficam ambas debaixo da artelharia

A b&a do rio de Manru, que e&á do dito cnAelo de Axem boa ineia légua, tem de largo um bom tiro de besta, peja dita barra não entram senáo almadias por serem embarcaçoes de um pau

Tem de comprido 60 léguas até o Guire Serdfee, em muitas partes é muito mais largo e em outras mais ehe i to

E quando leva pouca água os negros que levam a almadia a carregam às coftas e a mais carga, até passarem o passo &o

O rro tem muitas árvores a que chamam mangues, de fei- çáo que tomam o sol aos que vão por baixo Há muitas pal- meiras que dão vinho branco como leite, é muito dôce E há muitas árvores de c5pinh0, Iimóes cidras e algumas canas de açúcar, que tudo produz a terra sem se cultivar

Há muitos elefantes que se veern ao rio e se metem nEle e só a ponta da tromba Ihes aparece, o mais cobrem de água por amor das moscas

011 o\ terrcdos de Acrumassi. simplesmente, A cxtcnsáo de sessenta leguas, dada rio texto ao curso do rio até o Guirc. faz muito mais prováíel a piimeira hipótcre Peito que mais arrolada, liáo nos pdICCe extemporânea uma outn, e Ç a de que o Guirc Serafee seja a região de Coomasxe, capital das Ashanhs, e se trate nê&c documento, nem mais nem menos, principalmente quando ,e fala de Aborós, que dar apregoadas minas de Pohoe, em Toofe~oo e Adoom.

365

Page 207: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Há miiitos potcos javalrs, que à espingnrdn matam muitos. porque canto que cac um, os oumos se vão 3 êle 3 clieirá-10 com o focinho, o espingardeiro náo faz mais que disparar e derrrhar

H4 rni~itos bugios, e monos, e pipagáios parrlos e ames. multas gnzelas que s30 como côrsas, niiiitos búfaros que S ~ O

como couros bravos, e muito gado cabrum bravo. A maré do mar entra pelo rio acima 5, 6 léguas Hi muito peixe em todo o rio. H; rnisit3s galirihas dn matu que sáo c-orno pavms tia grm-

deza e sabor Sio ppincadas a cor .iniladz As minas do Boyo eRão 8 lLpas da b&a do rio. TGm

ouro 110s laxos de pedra, nias náo é muiw.

As minas do Guire Serafee, que é onde eitá o rei. sio lxgadas com o rio Sdo de lavligrni e tiram ouro ein pó, é fino Defins sáo de iriais rendimento dali 3 30 Iégiias pelo ser- t io dentro, onde cliarnam o Elcfarite p n d e , nondc até aFr2 náo foi homem nenhum, senão Mendo Mora, acompanhado, por o d e m de Marum Afonm que Deus prd& E&s S ~ O

muito ricas

Do dito cafielo de Axeni n i5 léguas pelo sertão, onde chamani a Cri h; ouro, qiie onde depois de cavarem e sc

descobrir ouro se mostrou urna provisio do cnrdial Henr iqu~ em que mandava se tapas= a mina e que nio fôsse niais por diante, donde se orderiou logo 3 vir para o rritio hGrtiiii Afonso.

Da fortaleza da M i m a Cará há 4 Iigu3c, pard o norte, ci- dzde de muita gente que a mals dela vive por riieccância C gente dc pouco ânimo Usa de prqonhr nas suas frechas, quc sáo de cana forte

Dai, pelo sertáo dentro, a 24 I;guas, onde chamam os Abo- rós, 1iá minas dr niuico oiiro pnrqiir: as descobriram os cáes dos rnçadorcs que andavam caçando bog~os D Crifiótóváo de Meio rrutixe muitos criquereos nriscidoi na terra do ouro, de multo

3 6 6

grande pêw> E vinha com precençio de pedir a Sua b f a ~ e h d e as qurria ir fabncar, o que tudo acabou c0111 a morte no mar, depois de partir de S. Tomé o afio de 608 (I1)

Bernardo da Mota, casado em Setúbal, tem a relaçk das minas do Guire Çernflc, e piiirndas 3s terras e iluminadas, quc seu pai lhe deixou por sua mortr, a quem cliamavam meda rnota.

Lembrariça sòbre ds cousas tocantes 3*> caftclo de s Çorge da Mina

ÈQe cafielo não rende por ora a Sua Majeslde cousa al- guma, antes se gash de sun fazenda, em cada um ano, mais dc dcr niil crumdos c os holaridescs se aludam do que há nesta r o h da Mina, assim do ouro, rnalagurm, marfim, algodão e outras cousas, de que i c aludam e tiram desh tosta cada ano um milháo de ouro com que Lzem guerra a Siia M a ~ e ~ h d e por mar e por terra, e de contínuo e G o por toda &a cofia tnnta e qualenta naus, afora os pataxos, que tudo cortem

E coitio Sua MajeQade náo tcm hojc nenhum proveim de&? costa, £&a bom povnLla de degradados, que é tcrra mui fértil e de boa gente mmiii doméstica, e far-se-á 211 uni e h d o que seja melhor que o do Br.isi1, porque poderá haver muitos engenhos de apícar, porque ha' muita quatitidade dr canas c rros tle água dóce e niuita quantidadc de madeira e er- cravos

(11) Uma nota de dlsrrra letra lan~ada niRe documento, drr. .De dcz anos a c& p a n c se hicobnram eRtr mmarr

3 6 7

Page 208: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Também pode haver tiêfie ca5telo ordem de tirar escravos Dara as fndias e Bra~il. oorouc o scrtáo desta coAa é mui 1 1 1

grande, e terá Sua MajeAade muito proveito, por haver aqui mais negror do que em Angola, e havendo escala de negros logo haverá guerra entre êles e deixnráo de buscar ouro por moverem guerra, que é o que êles mais buscam, e como faltar o resgdte aos Iiolandexs logo deixarão de ir àquela coRa e todos acudirão ao nosso caitelo, e aue os nossos vossani andar com

I

suas embarcaç&s correndo a coita, acolhendo assim tudo o que houver e traz?-!o ao caReIo para pagar os direitos devidos a Sua MajeRade,

TambAn faço lembraiiça que aquele caaclo eAá ho1e muito mal provido de cousas que 750 necessárias, e com muito pouca gente, e rompendo-se com os holandeses, poderá acontecer que o podem colher a si, por onde convim nio haver des- cuido

Tudo quanto os liolandeses levam àquela c o h a vender é falso e coiitrafcito, e os negros se queixam disso, dizendo que se nós tivéramos resgate e que vender, que ante9 acudiriam a nós que aos holandeses, por onde se lá mandaram a %te cas- telo muitos vinhos e roupas e outras fazendas, dando-se por ora por preços acomodadòs, se empedira muito o resgate -aos holandeses. Efia rente se vai senhoriando muito de& c o h . " porque há passai-ite muitos anos que vão a ela e já há muita quantidade de mulatos e mulatas, por onde convém acudir a 15to com remédio que se puder. - Capitão, loáo Rorx Roxo, faz iSto ra)

(12) Outro doci~nicnto a que c muito difícil fixar uma data exacta, pasto seja original Simprc diremos, porém, qut o julgamos antcrior a 1618, pois que nêke ano pania Jaáo Rodrigues Roxo, comandando uma nm, e parece que s ~ i n d o de almirante, da crqiiadn de D CriRóváo de Noronha, que ia para r India

MINEiüOS E SEUS HONOR~IOS

Lembrança dos oficiais mineiros, fundidores, ferrerros e ser- ralheiros que levaram os governrdores abaixo nomeados para as conquifias dêfie reino, e dos ordenados que levaram desde o ano de 86 até ao de 604.

O governador D. Francisco de Almeida levou para o reino de Angola

Um minero. fulano de Godoi, com 2 o o b réis de orde- nado por ano - 2oa$ow réis.

U m fundidor, com o ordenado de outros 2oo$000 réis por ano - zoof ixo réis

U m serralheiro, com 70$000 réis de ordenado por ano - 70$om réts.

U m ferreiro, com 604Fooo réis de ordenado por ano - 60$000 réis

U m mefie de fazer carros e repairos de artelhana, com r o a $ m a réu por m o - ~oo$ooo réis

D. Francisco de Sousa levou para as capitanias de baixo e minas de S Vlcente, no Efiado do Brasil :

U m mintiro, com 500 cruzados de ordenado cada ano - 200$000 réis

Levou a fulano Godoi, com outro tanto de ordenado - zoo^ téis

Levou dois fundidores com rm$mo réis de ordenado cada um por ano - ~ ~ $ 0 0 0 réis.

Levou a m e h e Crifióváo, lapidário de esmeraldas, com 400 cruzados por ano - r60$c~o réis.

Levou outro mef ie de adubar pérolas, com outros qw cruzados de ordenado por ano - 16o$mo réis

Page 209: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Levou um ferreiro e m e h e de fazer e concertar foles, com I&CCO r é i ~ de ordenado par ano - IOO$CCO réis.

Todos êites oficiais, e outros foram, com prome\sas de que, havendo efeito as minas, Ihes faria Sua Majeiftade, conforme a qualid~de e servi(o de cada um, 4s mercês que fôsx urvido, e houveram todos a)udas de cuSto para suas embarcações, antes de partirem.

Em tempo do governador Diogo Botelho.

Foi às minas de S. Vicente, um alemão mandado vir de Alemanha, por ordem do Meinnho-mor, com I 500 cruzados por ano - 6 a o b réis

Um intérprete e língua que levava por dla 500 réis: - ~óo#bw réis.

TambCm êftes dou levavam 500 cruzados de aluda de c u h para suas embarca@es - zwj16000 réis.

Depois foi às minas um frade Ago*nho, caStelhano de naZáo, grande mineiro, com t : gm cruzados de ordcnado por ano - &$OCP réis,

A $fie se deram I ooo cmzados de ajuda de c u h antes de partir daqui : - q o o h réis.

Com Salvador Correia de Sá mandavam às mesmas minas e às de esmeraldas

A um mineiro com 5 w cmzados de ordcnado por ano - zoo$ow réis.

E com IOO cruzados de ajuda de CURO antes de ir, e náo quis aceitar - 40;Booo réis

Um fundidor com I&$OXJ réts de ordenado por ano: - 160* ré1s.

E 100 cruzados de aluda de c u h , e náo quís aceitar. - +o$ooo réis

A um mefie de esmeraldas com 8oJ60oo réis de ordenado por ano - &$mo réis.

E 100 cruzados de aluda de custo. - ~ O $ W O réis

E outros rantos de renças pard deixar a sua mulher, e n b q ~ í s acnrar - 4 0 b ré~s.

E a cada um dêfies, promessas de se Ihes fazer mercês, ha- vendo efeito ao que Iam. E assim se foi Salvador Correra, sem levar nenhum dêftes oficiats.

A Gaspar Bernardes, mineiro e fundidor, d i ~ m que da- vam o ano passado de 619, 8 0 b réis de ordenado - 8 0 ~ réis.

E loo cruzlidos de ajuda de cuSto, para ii às minas de Mo- nomotapa, e náo quis aceitar. - 4 0 b réis.

Um caAe1hano que lá foi com seu filho dizem que foi sem ordenado, e que sòmente lhe deram 80b réis por duas vezes de ajuda de cuSto - 8056000 rén.

Lembransa do e h d o e remédio da Mina. Gaspar da Rosa, cavaleiro fidalgo da casa de Vossa Majes-

tade, e que o tem servido nas armadas dê* terno, desde o ano de r576 e nJs da índia novr anos, e na Mina servindo a fei- torta deh, e primeiro a capitania e feitoria de Axem, fêz mui- tos serviços, e no ano de 617 fot servindo de capitáo do z navio na viagem dos três que foram com o governador Manuel da Cunha e Têve i dita fortaleza. p o ~ zêlo da obrigaçâa do serviço de Deus e de Vossa MajeStade lhe faz lembranp do diferente citado em que a c o h e resgate da dita Mina e% e das causas por que veio a eAar no dito eiftado, e dos meios por que se pode recupeiar.

Porque vindo do resgate da dita c o h da Mina cada ano muito ouro a ;fie reino, com holc acudir à dita coAa muito

Page 210: Questões Histórico-Coloniais vol. I

mais ouro, em uesdôhro, do que vinha de antes, todo vai para Holailda, e a gcilte avassalada i fortaleza de Vosss Majes- tade, assim a cn&á como náo c n 6 . tas rio fiel. se passa ao sertão e a outras partes, tendo miiius vezes pelelado contra os holjndeser pelo serviço de Vossa Maj&adc, e a causa e razão d i ~ o Go as sem razões com que são tratados pelos gc- vetnadotes.

Para 3 dita c o h se conservar e aumentar ria cristandade e vassalagern, tram c rcjgaw, se passou provisão que nenhiirn prcto de 10 léguas pelo ser60 e ao longo dx co.h da fortaleza fôsse cativo netn empenhado, nem venclido, e fôssem govet- nados por maiores, a que chamam caheceitas, que os compu- riham com os tratos que faziam coni os brancos, os qunis Iirc- cos iam pelo sertão e no lorigo da coRa fazct resgate do ouro e o rraziam srm ni pciderem condenar a pr.i~~~nr, venda, ncm cativeiro das suas pe.qsoas. mullieres, Filhos c paientes, riem

que patd pagsnientos p~idçssrt h ~ v e r os ditos empenho,, \r'!>-

das e cattveiros E p r q i i t a sente preta C muito afcipada a vinho, priii-

cipalmrntc a gente avassaiada, e w venderão a si c siias mulhe- res e fillios por vinho, também se proveu com provisão que tiáo fôssem mais quc certas pipas de vinho que bastasse, p:m se Ihes tirar n manio de náo haver condena+% de vemdas nem cativeiros

Mas como os governadores e capirãis pretendem s8 trazet

muito ouro c mais ouro, por tazáo de çeus tratos mandam i r

tudo em vinhos e mais do regunento, e fazcm tomar o vinho e mais fazendas por maiorcs preços do que v.ikm pela c o h e sertio, ordenaram quc liouvesse condenaçóes de vendas e ca- tiveiros das pessoas, niulheres, filhos e parentes, o que foi causa de se meterem pelo sertão e se arredaram pela coRa, dn vnssalagent, trato e resgate, e pela dita causa se foi perdendo c cStá perdido o resgate.

A~unrou-se mais item os holandeses fazer resptc à ditl

3 7 2

c&a com 20, 25, 30 navios há tantos aiws e com tantas fa- zendas e por táo baixos preços que antes quiseram resgatar Con1 élcs qiic com as fazendas idas d&e reino.

E chegou o nial a tanto que cliega~n os holaritiere~ com os xus navios a irem dos portos do resgate de S. Torné, Brniin, labu, rio Forçado, rio do Gmardo, nus quais resgatãrn muitos panos, algodão, plhos, cor11 e outras pedras de valia para a CORA da Mina, e nidrfim e plmenta que há em Benim, e n5o Iica mais resgate a S Tomé que n dos escravos, porque a mais fazcnda 3 rcsgatain os ditoí holandcxs.

Acresccn~riu-se mais que como os capiGrs e governadores <e bam ern $nem fidalgos aparentados, qrre dos excessos de rrazerem o ouro e mais fazenda se lhes njo pede conta, con- cornem cada ano, em dois meses, todo o provimento que vai, e fica a gente sem provimento e sem se podet prover, siem r t arrndda prla c o k , porque como o nzo ir fazem o\ gwerna- dores melhores resgates, que i. ~ó o que preteiidcrn, e não em inlpedireiii o que fazem os holandeses

Remédio poro a recuperação

O remédio é mandar-se l i ciipitáo que se n5o fie em ser aparentado. E que tenha dado experiência que pretende mais o senrlp de Deus e dc Vossa Majeftade que o oum, c mars atiro, e que se contentará com ãs mercTs que Vossa Ma- jehde ne&e treino Lhe fizer.

O segundo, mandar-x uma correiçáo e alçada pdra se dc- vassar dos que náo ciimpnram as Iirovisões e regimentos e que náo consemram os vassalos e o$ molebrarn c não impediram o resgate aos holandeses, porque havendo nilto caaigo, se assegurargo os vassalos e seu3 filhos e parentes, e tomaráo, e naráo o resgate à fortaleza, e não chorarão nem gemerão di- zehdo que se acabaram os reis de Portugal.

O terceiro, mandar-se que se fação muitos favores aos vas-

Page 211: Questões Histórico-Coloniais vol. I

salos, assim inEeriorcs. como superiores, cabcteiras, c para isso mandar Iazendas em abundância que se &em c m preço quc náo altcrrrn as dos holandeses, até quc eles Li não uáo, e depois .cornar;o ao preço anugo.

O quarto, quc como com as muitas fazendas que os holan- deses levatam c levam, deixaram todos a lavoura o se fizeram e fazem mercadores, c os que náo podem pagu se fazem ladtócr dos outros mrsrnos mercadorcs, sem haver r q a s , nem lavouras, c rodos os reis vizinhos da dita c o h scnlem e chorain o e&-

rcm perdidos e irem-se ~erdendo, c se haverem dc perder de d o , porque se vêem morrer à fome. E s a h e eGo certos que o remédio d i h d &o irem lá os holandeses.

E encanto que o rei de Cará, 40 léguas da forcalcza de Vossa Majdbde, por nome Saam, no qual Cará os potni- fucses haviam tido fortaleza. a ohrareu niuicas vezes aos go- vcrnadocr da dita Mlna c dcixou dtm e rncornendado que se ttabalhc muito por os p g u e ç c s irem lá fazer fortaleza par3 se não virem a perda de rodo, a qual cuhrá pauco, pique há Lá ordem para se fazer cal e ptdra com que também se p x i e nfarmar 3 f o r d c a de S. Jorge, antes que de todo se venha ao chão, c o m sc citá vendo, pó& que não x r á accrtado fazcr-sc formleza crn Cará, porque 11Cm do c u h , não padc sa socor- rida da Mina iiido l i os holadcus, mas coni h~ver armada c&á o tesgatc cato, e dão aes para isso em relens scus Filhos c nobres,

E até os das limites do Boiire, onde os holandeses &m D forte, se vieram ofcrecn ao govcm;tdor passado, por vezes, por FC verem pedidos pdas ditas razõcs, que ela maunam os holandws c entregariam o forte, ao que se Ihes deferiu que náo &va em tempo para lhes d a r ajuda assim de gente como de despesa.

0 quinm, que para com mais v o n d c e conhança os reis vizinhos da co6a riáo tjçam resgate com as holandeses convém mandar-x uma armada à dica c c h da mma que ponha m

374

ir c v ir seis meses. com abundincra de fazendas, que quando não puderem ir tòdas por conte da fazenda de Vona Males- tzdt,'váo p r contz de mrtcadares, e que lá se dêem por preço que náa ehanheni o preço das fazendas dos holandeses. e que haja provimento ppan se reformareni as c embarcaçóes e balões, para o quc ser20 nccessirios dois carpinteiros e dois calafatcs para que no vcrh, que Iá é nos meses de Outubro até Março, defendam o fazerem os holandeses resgate na c o h , e nos mexs do inverno no modo que podct ;r com balões armados, porque i h baaará com o favor dos reis vizinhos para as holandeses nw fazerem resgate. E c o m o não hzmm não ir30 à dita cosi , c par2 ajuda da dita c o b , c para ajuda do

dita serviço tem Vossa hfajeaadc dc . zrm cscraws pretos que w fará com mais £x;icilidade.

O sem. aue muitos nretos c muitos brancos tem bcm xr- vida a Voria 'k4aI&adc 'e podem n&e mm saarfag20, e ma- zcm os 3mmos derrubados que para sc txpstarern c havcr cxcmplo. parace que cumpre ao scrviçu dc Vossa Maicst3dc mandar-lhcs dar despacho.

E por êlc Gaqar da Rosa ter experiência c ser benqukto, assim dos preto5 vassalos da fonalcza dc S. Jorge c caftclo de Axem. como dos vtzinhos. Lk d i r a m aut rccrrenrassc d o o dtcdito r Vossa ~ajcf tadc'e ao S ~ U ' C O R ~ ~ ~ para acudir com o remédio que o caso tem, c assim vem a: e& c&. - Garprr dr Rosa.

b MINA -DEW~NCU UO riesCAlT E SVAS CAU5h.3

1.0 A mina de Portugal t a cotaquib de que os reis dCftt tcino Fizcr3m sempre mais caso que de rodas as wuas ulaa- mannas muito que lhe rendia, e provcitn que dela nra- v m , scm o cabcda1 e risco dc outras, e antes da India dexo- &tu era c â i só 3 que supria aos muitos gahs c dapesas que

375

Page 212: Questões Histórico-Coloniais vol. I

OS reis passados faziam na guerra e na paz, mandando todos os anos buscar aquele cofre tão celebrado que chamavam da Mina, com 500000, 600 ooo cruzados em ouro, que traziam em um navio pessoas qualificadas e de confiança.

2 O De vinte anor ou mais a eRa parte parece que por razão de algum descuido, e se não fazer t aso da desenvoltura e lar- gueza com que os holandeses continuavam em toda aquela coAa a fazer seus resgates, se senhorearam dela, de maneira que o ouro que dances vinha para êste reino vai todo para Flan- dres, e Vossa MajeRade gaita cada ano zo.ooo, 30 ooo cruza- dos, como se verá pelos I~vros de receita e despeza da cara da índia e Mina, em que se lança.

3 Não só faz Vossa MaleAade eita despesa de sua fa- zenda, deminuindo nela, mas acrescenta a do inin-iigo e lhe d i fÔrça para continuar guelra tão injuRa como fazem a Vossa MajeStade os e h t o s de Flandres, perdendo-se o crédito e repu- taçáo que com se Ille atalhar ficava !ganhando.

4 O E com verem que se lhes náo impede o trato e comércio que tem na Mrna váo cada dia crescendo ernbarcaçks, e o res- gate se aumenta, e se eitendem os navios por toda aquela costa até o cabo de Lopo Gonçalves, que são mais de zoo léguas, dividindese e tomando p o b s apartados uns dos outros, mais acomodados a seu proveito, aonde os negtos os váo buwar, dando-lhes o ouro por fazendas que êles Ihes lwam mais bara- tas que a nossa, assim por lhes cuitar menos e ser pior, tomo por com isso os gangear e ter de sua parte.

5 O Cresceu tanto a cobiça nêJtes flamengos, que, obrigados dela, fizeiam sua fortaleza, aês léguas da de S. Jorge, onde assi&em os governadores de Vossa Majebde, a que chamam Bouré c3), que lhes serve de feitoria e alfândega, com presídio de gente que conunua nela, favorecidos e aludados dos negros

(13) E provavelmentr o antigo fom dr Nasau, que ficava na pnta Muria ou Mom

376

que os su&entain, fazendo insolências aos natuiais, não dei- xando vir o resgaie à fortaleza de Vossa Maleitade e seus vas- salos, nem adminiStrar ~uStiça a seus governadores, como se kles forani senhores daquela conquih , os que a descobriram, e ganharam

6 E em tempo do capitáo e governador D CnStóvam de Melo acometeram e lhe quiseram entrar a fortaleza de S Jorge que êle com trabalho e indúitria dos mesmos negros lhes defendeu, efiando mui arriscada, e como vizinhos de tão perto e cobiçosos pelo muito ouro que tlram daquelas par- tes e pouco remédio que se lhe dá, sempre se vive com êite cuidado de fazer o mesmo cada hora, se Vossa Ma- jeAade lhe não mandar acudir e os lançar fora, que será fácil, sendo Vossa MajeStade servido, pela informação que alcancei de pessoas práticas que assiitiram na dita conquiita muitos anos de experiência

7 Soube que tinha Vossa Ma~eitade mais ouro hoje na- quela conquifia que em nenhum outro tempo, e que no reino de Cará, 40 léguas da fortaleza de S Jorge, há minas dêle, as quair o rei daquela paragem náo quer deixare desco- brir aos negros por o não levarem aos holandeses, e é êite rei tão leal a Vossa Maleitade que dando-lhe os holandeses muito dinheiro pelos deixar ali edificar fortaleza com intento de serem senhores de todo aquele ouro, êle lha náo quis deixar fazer, dizendo que era vassalo do rei de Pottugal e que só a Ele conhecia por senhor e consenuria tê-la naquele seu reino, como de feito pede a Vossa MajeStade, há muitos anos, mande que se faça, que tom mui pouco cuSto poderá x r , e impor- tará muito para a fazenda de Vossa Maleitade, segurança e liberdade de seus vassalos.

8 E pôito que nêAes negros, em alguns haja muita leal- dade, outros são vários, e poderá acontecer, morrendo êfte, lhe suceda outro r dê consentimento dos holandeses fazerem o que pretendem há tanto tempo.

3 7 7

Page 213: Questões Histórico-Coloniais vol. I

g T d o s Estes dana se poderão atalhar com rem(dio t i o fkil como de uma pcquena armada que Vossa Ma~e~tade

c navios qut poderá mandar corrcr tôda aquela coA3 e toniar o. nela acliassem, quc, inda que sejam muiw.s. c& por e13 di- vididos com pouca fòrça, Jcm artelharia. ncrn gente de guerra; que, além de xrem nav105 pequenos, de pouco pcce, sáo mar. chantes de mcrcdorcs, que tratam sO de levar incrcadmlas, c como nuna acharam irnp~dimrnto para fazer sua viagcni c rtsgate, e G o tio seguros como mi suas cam, e com esk dei. cuido eftjo todo o mo, e hsvendo regr& iia armada que hou- ves de ir, não ficuá nenhum que não mmcrn.

io." Tomados os navias, h á d e cJStipr or que uawm cotti êles, para o que Vossa MajeStadc hádc dar pdms, c quc com grandes penas nenhum negro tenha povoaçá~ iuiim ao mar, c 05 quc as tivcrem se Ihcs qwimem. Fato ib, 13s mesmos das forulcus se cntregaráo, prquc o, ncgos, que natural- mente são mui mdroxis, tiáo as háude ajudar, ncm .rcKorrcr. anus os macaráo a d o s . porque. inda que os tratam e rcrgcam coin êics, 6 peIps mimos que Ihes £axm e lazcndas quc 1hc.s Iwm, Quetem-Ihcs muito grande md, c se &o fira pelo m3ir aam dos ~OSMS, chveranl já reduzidos, c dcsqam rnuiro quc VOS- MaiesZade &te os holafideses fora cum seu poder, e SG

ofaacram para o fazer. comctcndo muim vezes para i s s aos

pwcmadores D. Duarcp de Lima c Pcm da Stfva, c para timar

x r . O h,hrormmtc. qrie sem sua ajuda x $c4 tomar, ,p:- que não é forte, nem E l a a podem suStenrar scn~ O comçrc;io dos navlos que de todo ,re Ihes tiu com o ca&ip dc uns c de ouuos, e venda os mgros quc mmda Vossa MajeStade urna armnd~ n isso, &ar& sempre com o m e i o de poder roroar, cada vez que Ela quisaern-o rrato com os holandcxs.

12.' Sendo vossa Maleitade xrvdo querer acudir c m 0

remédio que está dito, xjw Vossa Mydtade de me fazcr tncrci q m r - m c comcur C S ~ empAsa pelo áiiúno e descjo quc

xenho de me empregar iiels e nls do selviço de Vossa Ma~es- de mnior nxo, tendo em 31gunias que me actiei, e ehi

outras de que Vossa M~JC*X!C me cncarrcpu, de dczescte ano> cuticínínuos a cAn prte que h3 que s t m a Vossa MqeAade, dindo-!fie das tio b o ~ contl dc mim, que mereci 3 Vossa Majc~lade encanegar-me de novo o mesmo g o v h o da Mina, rle que me eAá já p3ss~dd carta, t Vossa bfslesladt fato mercP de que nic sinto mais nbrigadn para zdar r s c o w s do serviço de Vossa Ma)e<kde c daquele rs?ado, deszjando reduzir-se cm meu tenip a trato C camétcio a n u p de qw se seguia ranto pro~eito a C-Stc reino e Ezzenda de lrussa bfajehdc, dando-me Vossa bfa~ciitade I honra que neqb ta3siáo espero ganhar, scm tratar, de prcxntc, de mair inrcrêssc que de ficar Vossa Ma- ~efiádc ~rvido. conftando Jc rua grandeza quc rnc fará as honra5 e mcrck quc memm, rcsenrindo o pedi-las para encáa

r3 ' E p n n que i5to sela cm scpredo e sem muita dcspera da Eazenda de Vossa Mqchde, darci o meio mais fjcil rluc mc pnrrrc.

14: Os pvcrn3dorrs da Mina, quando Vossa Ma~c$bdc os niznda a seu govCrno, maridtlhes dar quatro, cinm navios, que Jcvern eni çiia cmpanh~a. e i& cm crmpo de pazes com os holandcscs, Hoje parecc que com mais iazáo dcvcm ir me- lhor acompanhados, pois são acabadar, e ga&a Vossa Majes- tade nêlcs e em os ajudar, muito dinheiro.

15 Podc-sc cwus.ir c f i 3 c l c ~ ~ e ~ a dc navios e gcritc com al- guns da armada de Portugal. em que Vossa hilajcÂadc hoje cem w i d o czbedat e gaita; pareceri rmáo que se aproveite a l e s d a ocasiáo em que h30 $C kazec faltz para a

das naus da fnd i~ c c o h de Portugal, pois no t c m p em que se rccolhem ao ppVtto de Lisboa, que í fim de Seamliro, tn- aada de Ourubro, 6 a própria niooçio ds se fzcc a ioti~ada da Mlna.

16.' BaibrZa PO~P 3 mesma jornada seis navios dos d3 ar- mada, dos maiores c dc mais fâr~a, com dois paiaxos mais pc-

3 7 3

Page 214: Questões Histórico-Coloniais vol. I

quenos e iigeiros, e que eSte)am prpites manumentos para cinco OU seis meses, e que em chegando, para se recolher, a armada, os metam dentro dêites seis navios e dois pataxos, sem derxar desembarcar a gente dêles, r que sáiam logo, e eu com êles em um navio, para o que poderei eStar preltes, tratando do que convém para levar a Mina, sem €alar em armada, e dizer-se que êites seis navios tornam outra vez a correr a <o&, e sair- mos todos em conserva, mandando Vasa Majeitade uma or- dem fechada, que se náo abra senáo 20 léguas ao mar, para que me obedeçam e sigam as que lhe eu der, e a mim o regi- mento que Vossa MajeRade ordenar

17 O Durará elta jornada cinco até seis meses, o mais tardar, e tendo com o favor de Deus, o sucesso desejado, poderá0 vir a êfte pòrto de Lisboa os navlos em Março ou Abril, partindo daqui no tempo que digo, e Ihes ficará sobejando para se re- formarem e servirem na armada sem perder hora, com o que se fica ganhando muito

r8 O Efta foi a mesma ordem que se teve com D Luiz Fajardo quando foi a fndias de Caftela, a Salinas da Raia, e tomou os navios holandeses que ali efiavam, sem nenhum rixo, como eu vi por me achar nelta jornada, de que tenho entendido a facilidade defia outra em que ambém me apro- veitarei da experiência de alguns homens que eklverdm na Mina e têm muita dela, e querem ir comigo, oferecendo-se r).

DE COMO NAVEGA- VAM OS PORTUGUE- SES NO COMEÇO

I

DO S E C U L O X V I

(14) Nio descobrrmos ainda, mas nio dcreperarnos de o obter, quem i o autor c qual a data dê* documento

380

Page 215: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Nota e documentos para a his- tória da nossa marinharia

Page 216: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Por mares nunca d'anres navegados

CAM Lu5

invcnttsque rnulus c t vanis insulis ab hominibiw nunquam habitam

Cbromcarum Nurcm b . 1493

NOTA

I ) Reportando-se i obscura tradiçáo escrita, qiie encontrara, Francisco Inocênclo da Silva, no seu Dtcronárro bzblrogrúfrco (I) inscteveu Alvaro da Tôrre como autor da seguinte obra

~6~ - Cdrta que Jerónimo Montaro, alcrnúo, t-scrfverr de Nortmberga, a El-Rer D 1 o i o 11, a 14 de Julho de 1493

Confessando, porém, que náo vira exemplar algum do su- p o h livro, e Iembrando que talvez se encontrasse veStígios da sua putlicaçáo na b~blioteca de Evora, pareceu-lhe podcr ahr- mar que nenhum dos biblrl~~rafos que citavam o trabalho o lograra ver, tamhém, sem exclusáo de Antónin Ribeiro dos

Page 217: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Santos, que menc~onandoi, na Mcmórfa para a hr5tóna dr tr- pografrn, etc , não indicava a data da impressão, nem O lor- mato da obra.

2) Em 1865, Joaquim António de Sousa Teles de Matos, publicava num periódico eborense (a} a famosa carta, e por êle era informado Inocência, de que êSte documento, longe de ter conikituído uma publicaçáo avulsa e independente, se achava ~ncluído num opúsculo justamente classifi<ado de ((precioso, iarissimo e dewonhecido)), intitulado Tratado da spera do msndo, impresso em gótico e encadernado (<com ouao )J ho regrmento da declsnafam do sol, etc., de que fôra empnrnrdor EBevão Galhard

Inocêncio re&i£icou a sua primeira indicaçáo no Sapic- mento 0, mas náo julgou necessiirio fazer o &udo direçto do singular monumento bibliográfico

3) A edição eborense e jornalí&~ca da curiosa t arca do dou- tor aiemáo, saíu muito errada, ~po~ri f icamente , e por isso resolveu Fernandes Thomaz fazer, em 1 8 ~ 8 , uma ediqáo nc- va v) ((numa uragem deminuta e deainada ùnicamente aos raios apreciadores dêste géneio de publicações,), serviiido-se de uma cópia que de Évora lhe enviara António Francisco Barata

Obiequiou-me com o exempIar n 4 o dedicado bibliófilo da Lousá (4

A-pesarde que no escassíssimo prólogo deita reimpressáo se observa novamente que a documento x encontra incluído numa obra raríssima, de que apenas se conhece um exemplat, com O título de Tratado da spera do mfido. ecc . continuou a

(2) F6lhn d o sul, n 0 88, 15 de Março (3) Vol I. pdg çz (4) Cana ennada pelo Dr Jeronimo Mantaro de Nummberg, etc Coirnbra,

casa Mincrvd, 1878 ( 5 ) Notn inscrta no verso do ante-rono « A tiragem, neRc papel e formato,

foi apenas de oito exemplares, que váo todos rubricados e numerados p l o c&

tar, c são definados para ofereccr N 0 4 -Fernandes Thomaz>b

3 8 6

supor-se geralmente que se tratava de uma publicaçáo inde- pendente e avulsa, e acêrca da imprrância considerável, fun- damental, mesmo, sob diversos a ipdos . da obra verdadeira, wfnvelmente denunciada já pelas informa+s de Matos, de Inocêncio e de Fernandes Thomaz, subv8iu até hole uma im- perdoável indifercn~a.

Notaremos ainda que a interessante carta foi novamente reproduzida por Erneito do Canto, no seu Archtvo dos Aço~es, vol. I . Mas O ilustre coleccionadot ~nsulano generalizou errada- mente ao Tratado da Spera, a paternidade exclusiva da tradução da carta. Em compensa~áo, foi o primeiro, se bem me lembro, que corrigiu exaaamente o nome do doutor alemáo, chaman- do-lhe Monetarius

4) Por um feliz acaso, pude dar-me o prazer, longamente esperado, de compulsar o singuhr e miftenoso monumento, d e conversar com êIe, de conhecê-lo de perto, de poder consi- derar, náo tanto a sua importância bibliográfica, que em pouco me interessava, como 3 sua significação e o seu lugar na his- &na, ainda & obscura e hesitante, da geograha e das navega- çóes portuguesas

Comp&-se o volume de 35 folhas não paginadas, às quais provàvelmente se 5eguiriam outras, uma, pelo menos, que con- teria o fecho da impressão. É de 4 O o formato e gótica a com- posição tipogtáFica, sendo impressos a vermelho os títulos e rubrtcas principais

Contém três trabalhos perfeitamente dinintos, que alguns supõem apenas Irgadoi casualmmte na encadernação, altás modernissima, feita na casa Lisboa, não podendo haver a me- nor dúvida de que, pelo menos dois, conA~tuem Lima só publicação inicial.

Page 218: Questões Histórico-Coloniais vol. I

5) Esses trabalhos intitulam-se

Tractado d t s p e r a do m0do tirada de la- tim em Ifngoage portugues com hüa carta que hUu grade doutor Allemam mandou a el Rey d e Portugal1 dom Joam tio segundo.

O titido, d ~ s a c o i i i ~ ~ n l i d o de qualquer outra indicação, &á colocado inEetiormentc a uma gtaçura em qudro, repre- sentando uiiia grznde esfera armilar sobre tim pedal a que 5e

enrola unia fita com as palavras In D t o , tendo à esquecda a figura, crn meio corpo, dc um rei que empunlia n cerro, e à direita a de um velha, de turbante, com um livro aberto, riumas das páginas do ¶ual se vi. um globo e na outra um a$kolábio , a rradicrondl ftgurd do afirólogo, aproximada- mente

É neita pnmeiia parte, ou neAa priineira obra, que se acha fncluidd a famosa cartd, com a qual tetmina na folha r8, verso Segue-x iinediatamcnte 20 trecho do Tratado, sob a segiiinte rubnca a vermelho

Seguese a curtd c j enuioa Hieronrmo moiitaro doutor alem2 da odade dc noribcrgu em Allemanha ao serenlsJimo Rey dõ Joham ho regúdo de portugul Sobre ho desrobrtrn~to do mar Oceano e prournyra do gram C a m de Catay tyrada de l a t m em Irngoag~m por me&e Aludto da Torre rneflre em theologia h ordem de sdrn dornsngos prcgudor da drro senhor Rey .

Tcrmina o dociimento no fim do verso da fôlha indic~da, pela data já conhecida Vcale de Norúberga vzlla de nlta Al- lemanhd a quntorze JP lulho ~alrrtrs Je mri guatroçentos e no*enta e Ires annos

Náo tem nenhum fecho tipográfico A Mlha seguinte é cticin-iada por uma grAvura, ou iiiais

pròpriaiiientc, por duas à esqiirrda a figura dc um atlróriumo, homcrn novo, rir barretc, com iimn eslern e um livro que pa-

3 8 8

tece consultar, à altura ri3 calheça, e do 13do esquerdo, aloda, uma efit&la, scgurarnence 3 f3mosa c(eStrêla do norte), , à di- reita, cm Irente da figura, umd esfera armilar. Todo o fron- uspícia é eiiiinoldurado i tenawcnFa, e na parte :nEerior da moldura 1;-sc numa fita Germam Calhdrd

O título, a vermelho, diz

Segue-se ho regimento da decllnaçom do sol pera per ella saber ho mareate em qual parte esta S. a quem ou dalem da Ilnea equl- noclal.

Com ho reglmento da estrella d o norte.

Efia parte, ou diganios ainda, egta obra, que pelo n'mlo, pelos caratteres e pela impressão, brm parece conlirmar a Q ~ I ~ I ~ O da sua contiriuidade com a prirncira, ao passo que pela disps~qáo do frontrspício, pcla nunieraçáo nova do furrnato e pela indicaçJo do enrprrmrdor, p d r f~votrcrr n daqurles que a consideram como piiblicriçio inicialmente diStinta, conreça, como já disscrnos, na fôlha 19 c acaba no anverso da 24, contadas, E claro, as de todo o volume, como êle hoje se acha

A meio do reverso d3 fôlha 24, começa ,z tcrceira pitte que iridicáiiios, com o segiiintc título

Segue-se ho calendayro que em sy contem as cousas seguintes, cw.

Termtnli, como dissemos, na Eôlha 35, verso. O tírulo do primeiro trabalho suscitou-me naturalmente a

ideia da obra do célebrc João de Haliiax ou S~croboGo, da qual nem todos sabem que í. traduqão, consideràvelm-,nte

Page 219: Questões Histórico-Coloniais vol. I

ampliada, o Trufado da esferd, de Pedro Nunes, e de que aquele> que o sabem supócrn que é ;&e a primeira traduFáo portuguesa.

Tinha klizmcnte à mão a célebre edição de Germão Ca- lhard, de 1537

Tratado da Sphera corn a theorlca do Sol e da Lua. E ho prlmelro lluro da Geographla de Claudio Ptolomeo, eu.

Trrados nouamentc dc latim em lingoagem pclla doutor Pero A7une.z cosntogrnpho de1 Rry dõ /o20 bbo rerceyro deac nome, etc.

Item dous tratados q o mcrmo doutor fez sobre a carta de maredi, tu

Diga-sc 1.4 de passagem que a grande cosn~ografo portu- guês, "r11 dos maiores, se náo o maior do seu tempo, o que náo fôra muito difícil d c sustentar, nao prctendmi iludir uin- p i m . Se náo citou a paternidade do Tratado da esfcra, que êlc aliáç ampliou e corrigiu rio larga e cicntíf~catnente, foi porque a obra de Sacrobo#o era vulgaríssima na sua época, e tio cunl~ec~da andava que haaava citar-lhe o titulo. Da obra origrnária possue a biblioteca riaciona1 de Lrsboa uma numcrosa colecção de edições diversas. Sabe-se que ela teve uma voga rxtraord1nári.i nos xv e xvr séculos, xndo rccdi- tada IMS principais ceiitros upo.;táiicos, adoptada nas ptinci- pais e ~ o l a s , traduzida em diversas líriguar. comeritnd~, am- pliada e discutida pelos mais notáveis açtrói~ornos e matemá- ticor do tempo.

Segundo Brunnet, Hain descreve 16 ediç6-e~ feitas no sé- culo XV, e aqrlele bibliógrnfo, depois de indicnr a cdiçlo de Ferrara. de 1472, que nán é 3 primeirn, é claro

Spaerd (ric) m~rndi Explcit (nc) Spaeia mundr Emen- ddtâ p Petr~irn bonzr Auogarrum Fetrnnen~en, etc

Ctm as seguintes. De Vencza 1478, 1482. 1485, 1~88, 1499, algumas acom-

panhadas de opúsculos de Regiomontanus. De Parrs 1468, corn observafóes de Pedro d'Ailly (Al-

Iiaco) 1494, 1526 De Bolonha 1480 De Avrnhrio 1530. Dc Florença (trad ) 1579 Na biblioteca nacional de Lisboa encontram-x as seguin-

tes diçóes c trduGóes, segundo um rápido apontamento que F ~ d e coihct

De Vencru r518, 1586, '601. De Paris 1517, 1526, 1538, 1545, 1559, 1577. De Antuérpia 1547, 1551, 1566, 1582. De Salamanca 1550. De Roma 1570, 1585. Dc Lctden ,564, 1567. De Bdsilea I 58 I .

O nosso igiiorado Tratddo da ipera do müdo {Spera rnldi, como dizem algumas crlr~óes do século xv), é a simples e literal craduçáo da obra do célebre Joáo de Halifax ou Sa- ctobofio SacrobuS.to seu Bosco, anglrct, etc , que Pcdro NU- nes verteu de novo, como dissemos, sob a designaçáo leal e mode& de Trdtado da esferd (1537).

O único aditamento que o tradutor, talvez apenas o edi- tor, se permitiu, for a tradução da curiosa carta 3 Joio 11, cula data de 1433, se determinasse uma aproximaçáo muito curt:~ da época da excluíria, desde logo, 3 ideia deita ter sido feita conluntanlente com a do trabalho que rio V* lume se s r g i i e , vifio que nêk se denunciam descobertas e de- rerminaçks que 5 6 quinze ou virice anos depois poderiam efiar feitas.

Quern é o autor da cartU, ê&e duutor alcrnáo qcliic rcco-

3 9 '

Page 220: Questões Histórico-Coloniais vol. I

menda Martim da Ikihemia a D jnáo 11, hlontaro. ou Mun- tário, segundo algutis, Monetaralrs, xgundo ouaos?

E naturalmeiite o d7 lerónimo a quem Mattiiii promete norícias, quando rcgresrado dc Nuremberg, naqurle ano, es- creve do Faial, em r i de Março de 1494. M"lico em Darn- berg, creio que na Bamherg da Bohei~i~a, o denunciam alguns escritora, e por Hle~ony mr4.i Múnzmeifter o deiigna Scliz- rncller, publicando as narrativas de Valenuni Fernandes Múnzrnn~Ter signihca monr'iranu~, ou em bom e clássico pormgués monetário. que não convirri confiindir com rnunzar- Leiter, o amocdador, mas sim, entender por ç~t~idiosa, colec- cionador, sabedor dr. niedalhs ou rnwrlas, rneflrftr~ nçsta espr- cirilidridc, o numismita de hole.

I'ode bciti ser qpe a signif~cado rrn nada impr tc L con- dlÇâo da doutor germ;inico.

É certo, porém, que por aquele tempo os wabalhos inicia das por A p o i o Poliziano, - Angeltrs Polrtranus, - eitavain c m grande v o p , e que cxaitamcnte o imperador Maxtmi. limo, ao quxl se refere com tanto elogio, o doiicor, org~osniz~rn um preciso museu nuniismático que serviu de base aos eitii- dos romanos de Huttichius. Publicava Efie a sua obra em 1525. Andrew Fulvlus dera a que é citada por Labbe. em 15x5, e Guilherme Bude publicava a sua em 1512. É euusada falar de Grollier e de Choul Hubert Goltzius percorria no riieadn do século XVI a Europa eni procura dc medalhas, e n&t: mesmo século calculava-se que exiRiam já zoo gabineter numtçmáticos na Holanda, 185 na Alemanlis. 380 na Itális

C provável que o nosso doutor devesse o apelido à cultura particular e dilecta da especialidade em voga Parece que p u c o depois de escrever a carta a Joáo [I, recomendando-lhe Martim de Bolietnia ou dc Behasn. empreeriiiera uma larga viagem, viera a Portugal e confctenciara com o rer porniguês Cita-se urna obra dêle inunilada Itenerarc*m sue peregrr- natro per He~panrcrm, Frmcram et Alemamam, 1 qgg- r qg 5 3 9 n

A sua car~a é re~lrnente tle runa irriportância clpital, e é pena que tcnli3. passado drsperccbida 30s que ttrn rrscado de Maram, o supÔito discípulo de Montaniis - o Joáo dc móte regro, o célebre Joío de Miiller, - ç do seu lugar e in- fluência na hirtória das nossas descobertas e dos nossos em- precndimcntos náuticos E C pena, ar& porque essa carta os iaria refleilir prudentemente na irnporditicia que exageiadn- mente dão a Esse lugar e influCncia

6) Como o Tratado da Spera do msindo, me sugenra a lembrança do Tratado dn Esfera de Pedro Nunes, e da Spmra rnundz de Sacrohosb, d e que um e outro sãci positivaniente ri rradtição, a segundo parte do miftcrioso voliimc - ((Se- gue-se bo regzmento h declrnaçáo, etc , fizeram-me prriiar nourra obra, raríssima rgiialmencc, de que pelo mesmo acaso Eeliz qiie nie deparava aquela, tinha i máo iini exempiar, pôfio que incoinpleto Refira-me ao

Repertorlo dos dpos em Ilngoagê Portu- gues com as estrellas dos signos. E cõ as condlçbes do q. for nacldo em cada signo E ho crecer e mingoar do dla e da novte. E das quotro compreyxoões e suas condiçõoes E a declinaçom do sol com seu reglmento. E ho regimento da estrella do norte E tombem pera saber quantas horas ha luna luze de noyte. Com outras muytas adlcoões.

É o célcbre repertório chamado dc Valcntlm Fernander, ou mais prhpriameiite traduzido e largntnente aditado por ele, como se diz na rubrica da dedicac6rii ou

Segue se ho repo~tono dos tépvs trelladado de cuJZelhano em portrrgues por Vdléttm fernãdes Dtrrgzdo i ~ 1 0 mmto wr- tuosa e nobre scfíor o sefiar rirjronzo curneyro sumo secretgnv

do tllu~~zssimo princrpe rey a sznhor dõ Il.lanue1 rey de Portar- g d l nosso setíor cõ O M ~ Y ~ S rnt+yfas a d ~ ~ ó e s que non ha no cas-

Page 221: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Qual a data desta obra? E extremamente curiosa que tantos bibliógrafos faiem

d ~ l a C nenhiirn acertasse com a data dos exemplares ou das edições que tndos mencionam, preferindo ao srrnples e agradá- vel trabalho de ler o curiosíssirno terto, o enncgar-x a pre- sunÇóes mais ou menos engcnlioças para fixar-lhc uma data hiyoté tica.

N r m prrctsava Iê-10 baitava folheá-lo com alguma atençáo, até às tauoas do muyto honrrudo aGrologo Bcrnar- do de grdnolachs menrc em rrtes e cm medictnu da cidade de baq-dana, tahclas refuhdtdas e acresctntadas por Vaien- n m Fcrnandes e teprodutores do seu livro.

A indrcaçáo dos anos a que se referem as t d ~ o d s das ton- pncobes, etc, oferecem, já, uma detcrm~naçáo imediata e precisa.

Citam-se dua5, e suspertani-se mais edições do Rcportório Duas conheso que pia data náo sáo das que geralmente se apontam são-lhes muito anteriores.

Uma. a que tcnho i rnLo. diz o scguintc na explicaçáo das rdrroas, calculadas para os anos que vio de 1528 a 1550 in- clusivé

C A ~ A tdrcoli c o n ~ e m as conlunçoõe~ e oppostgóe~ que Jam as Iúr;s nowas echeas e m cdda hú me5 dra b o r a púto stgno- e g ~ a o do srgno Cornegando no presente dno de mrl c quinhentos c ueynte e oyto annos c duram x x r 1 annos

Nada mals claro, r ~ r rn~ les , meus caros bibliógrafosl E de 1528 i edição 5c procurarem nas outrss f i ia~~iral que se poupem a novas e trab~lhosas hipótesec.

Poderia mihficar-noi realmente, u m pouco. o dizer da rubrica da dedr~~itória que parece fixar a m a conternporanei- dade com o remado de D Manuel, terminado, aliás, em 1521, acrescendo, além dls(io, a c~rcunstânc~a de náo se fazer nenhuma referência a uma ediçáo anterior

3 -9 4

Praurei oritro exemplar, e forneceu-me o das suas pre- ciosas tolecçks, Manuel da Assunção. Vê-se mediaran~cnte que é de uma edi~áo diversa, pofierior, nn aprêncra, p ~ l a rnaior perfel60 e nqueza dxs gravuras, assim ]ulgado, pelo menos, por divetsos amadores entendidos.

E não é tal posterior. Procurando nas tduods, que váo de 7524 até 1550, lá se en-

contra a indicação positlva ~ c o m e ~ n n d o no presente ano de mil c qurnhrntos b x x J c riurnrn x x J x m o s

É pois de 152 I

G a prirnrira? Decerto que não É urna re impte~sk de Ebtcvarn Galhard, c~ilo nome se

~ n ~ ~ r e v r n3 parre ~nferior da moldura do frontispício. A ediçáo de r528 é provivclmcnte de outro emprerntdor. A indrca~áo da de 1521 náo é exaH.~ em relaç50 ao núrncro

das tabelas calculadas, que sòmente começam com s de 1524-

7) Pensaiido em fazer uni eStudo compaiativo dos diversos repertórios e almanaqucs portugueses dor séculos xv e xvr, limitar-mc~i For agora a notar a absoluta indiferença, que por EStes documentos fundameritaip têm mofirado os escritores, não sòrnente efian~e~eiros, mas nacionais, que se t im ocupado das

9 nossas navegaçoec, c rccenmente arnda ar rlubes académi- c o ~ Srs C ~ r v o , na siia bela edição do Roteiro de Joáo de Cas- tro, e 1 atino Coelho, no wii Vasco da Gama Nem um nem o outro parecem ter prociirado conhecer q u e r o reportório de V ~ l e n n m Fernandes, e menos ainda oc regrmentos do Fanioso boiume da Spera, que em seguida reptoduso. e contudo êites monumentos teriam fornecido elucid.içóes e correcçóes impor- tantes i r rruditas noras do Sr Corvo. relativamente aos pro- cirsos da niarinha pormgueia antes dai ~iinovaçóes da escola de Pedro Nunes, e o trabalho de Lacino Coelho não apresen- taria cerros Erros e hesicaçóes, pouco jurt~hcáveis, se em vez

395

Page 222: Questões Histórico-Coloniais vol. I

de basear-se exclusivamente em autoridades eRranlias e nas publicações nacionais mais vulgares, e conhecidas, tivesse pro- curado nos arquivos e ern fontes menos suspeitas a informação dos sucessos

par^ que os maus coaumes da crítica n3ciond não lancem à conta de insidioso ataque o que é manifestaçáo sincera de uma láaima, que em si mesmo contém o respito merecido àqueles trabalhos e àqueles nomes, notatei, de passagem e como exemplo, que decerto Launo Coelho náo teria desdenhado das observações de Zacuto, como de profecias aRrológicas de char- latão, nem atribuído exclus~vamente a D Manuel a expedi- çáo de Gama, já sofrivelmenie proje&ada poi D. João 11, nem táo pouco hesitado em conferir a Bartolomeu Dias a descoberta e passagem do Cabo da Boa Esperança, se tivera compulsado certos documentos irrecusáveis, que além de tudo a tipografia antiga e moderna se encarregaram de pôr à disposi~áo de todos.

8) Voltemos, porém, ao nosso assunto Os repertórios de Valentim Fernandes fornecem-nos indica-

çiies preciosas relauvamente à segunda obra ou à segunda parte do volume, da Spera que adiante apresentamos.

Neles se encontram, exa&a e temalmente reproduzidor, - dispersas por diversa9 partes do texto, - os regrmentos da declinação do sol, da enrela, e das alturas, que compóem toda essa publicaÇáo raríssima.

Poucas e insignificantes sáo as diferenças, que além disso evrdentemente se devem atribuir apenas aos arbíttios onográ- ficos e aos lapsos ou variantes da composiçáo tipográfica do tempo.

g) Sucede, porém, que ao passa que o trabalho ou diretlório do volume da Spera, náo ~ndica o nome do autor, o ~eportórro de Valentim Fernandes, ed 1521 e 1522, póem a limpo, de uma forma terminante e clara, eRa paternidade impottanre.

3 9 6

Poremos a par as rubricas, numa e noutra obra

Reg da decl no v01 da I No Rep de Valenam +era I Fern ed de 1521 e 1522.

I

Se náo dizer que êfte nome seja inteiramente des- conhecido nos índices bibliográficos, porque o citam alguns, é certo que êfie trabalho não aparece neles, e com táo boa ra- záo lhe devera ser averbado como a célcbre caita do doutor ale- máo o tem sido a Alvaro da Torre

Com melhor razão, até E havemoc dc ver que não é e& a única omissáo bibliw

gáfica que emite em relação àquele ignorado escritor, aliás um dos luminares da ciência portuguesa do século xvi

Segtce~se ho regrmento da declrnaçam do sol peru per ella saber ho mareáte em qual parte eAa s a quem ou dalem da ltnea equrnocial

10) Qnem é Gaspar Ntcolas ou Gaspar Nicolau? Dizem aDenas os nossos biblióprafos. uns na fé dos outros.

Seguese ho regtmento dd declrnaçá do sol peru p clle saber ho mareáte e m qual parte efla s a gué ou ale' da lrnea egurnotral A qual de- clrnaçá foy tzrnda pútual- mrntc dei zacuto pello hór- raúo Gaspar n r c o b meare sufrnente neGa arte

U - quási sempre, que era natural de Guimaráis e (tflorescera)), segundo a frase consagrada, no século xvr

Citam dele. sòmente. um tratado de drztmétrca. - o b r ~ aliás notabilíssima, - em diversas ediçóei de 1530, 1541, 1551, 2594, 1607. 1613, 1679 e r716

Inocênclo supóe que a de 1530, impressa por German Ga- Ihard, 3 cuSta de um negociante loáo Fernandes, deve ser a

Page 223: Questões Histórico-Coloniais vol. I

primeira, -dá a de 1594 com a rubric~ de qurnta, o que lhe devia ter sugerido a certeza da exifiência de uma, náo citada pelos xus antecessares; - e considera como êrro manihkto a data de 1519 atribuída a um exemplar que apaieceu no ca- tálogo de Joaquim Pereira Coita, cotado em zoo réis, parva- mente decerto, se quela data fôsse verdadeira

E, contudo, pode muito bem ser que o fôsse, há mesmo razão para supô-lo, como váo ver.

Se Inocêncio tivesse procurado informar-se acêrca da edi~ão de r541 exiitente na biblioteca de Evota teria viSto que falta realmente uma, anterior, na enumrraçáo que faz.

Pela minha parte relevc-lhe goftosamente a falta, por uma espécie de reconhecimento pófiumo, A continuação do seu rnonumencal dicionário, por Brito Aranha, devo ter podido dar-me o prazer, que elc náo logrou, encontrando aquele inte- ressantísumo volume na preclosa colecçáo oficialmente requisi- tada por êfte excelente drnigo.

Diz assim o título

Tratado da pratlca Darismetlca ordenada per G a s ~ a r Nlcolas e agora tercera vez Im- pressa e emmendada - 1541.

Impressa em caha de Lurs Rodrrgues 1iure;ro de1 Rey nosso Senhor, é dirigida ao muy yllufirc e manrfrco senhor dó Ro- dngo conde de tantwguel, com o qual, diz a dedicatória, con- versara o autor pouco tempo antes, em Gurmaraes, sôbrc eAas C O U S ~ S d'arrsmetrca

A (arismética) - acrewenta, - muy manrfrco ~enhor por ser cousa muy necessana nefies reynos e séhotzos de por- tagal por bé d é elles floreterem os tratos das rnercadona~ da tndra e petsta e arabza e thyopra e outras pavtec mazs che- gadas a nos e os trdtadores multrplrcaré nos dytos regnos me dmouy a fazer e cópoer rfie breve traçtado D

398

Ver-se-á que não é inoportuna nem escusada e h digreí sáo aparente do meu assunto principa1.

11) É pois a tercecra edisão da obra de Gaspat Nicolas a de I ~ I , e considerando a brevidade relativa do tempo decor- rido entre ela e a de 1530, é muito provávei que eAa seja a segunda, e que a primeira fôsse feita muito Antes de aquele ano, cêrca talvez de 1520, OU em 1519, data supostamente errada da ediçáo do catálogo de Pereira Cofia a que se zefere Inocêncio.

Por outro Ido , e aqui voltamos ao nosso tema, sabemos pelo Reportórro de Valentim Fernandes, que, pelo menos antes de 1521, compusera o matemático de Guimaiáis o seu regi- mento da declinaçáo do sol, de que não falam os bibliógrafos.

E dizemos, pelo menod, porque a ediçáo de 1521 do Repor- tórto, que o reproduz, náo é a primeira.

12) Diz, porém, Valentim Fernandes, como vimos, que Gaspar Nicolas tirara o seu regrmento do Zacuto

Manda a luStiça que náo passemos adiante sem que fale- mos tambem um pouco defie sujeito, do qual a injufhça tem sofrivelmente deprimido a importância.

O Zacuto é o Raby Abraham Zacuto, o afiónomo e não o aStrólogo, no sentido leviano que hqe se dá à palavra, o conselheiro, em suma, do Rei Venturoso, - aquele grande eStróbco, na Frase de Gaspar Corrêa, que forneceu naturalmente as i n h c õ e s aaronómicas à e x d i c á o da fndia

1 ' E não, ((antes consultando as efirêlas, como aièrólogo, do

que buscando indufiriar-se na verdadeira cosmografia (a verda- detva cosmog~afia do século xvi ?) deu a D Manuel a boa nova de que o seu planeta (?) lhe augurava não sòmente pos- sível, mas feliz a desejada descoberta,)) por dois irmãos, segundo a crítica humoriltica do Sr Latino Coelho (6), senão atmando a

(6) Cal de Lar 111. por L Coclho - N 0 2 - Vasco da Cama - Lisboa -2 v01

Page 224: Questões Histórico-Coloniais vol. I

gloriosa expedição com os cá'l<ulos e processos, grosseiros para nós e os melhores para o seu tempo, com que ela abriu o camlnho transoceânico do Oriente, assombrando o mundo e a ciência de entáo.

Mais jufio fora o iliiilre académico para com Abraham Zacuto, de quem talvez possa ainda vir a dizer-se que foi o nos50 Regiomontanus, se em vez de se fiar, em tio delicado assunto, na tnjormaçáo incompetente de Gaspar Co~rêa, tlvesse compulsado uma obra certamente raríssima, mas exiaente a dois passos da sua rcs~dêncfa, na Biblioteca Nacional de Lisboa, que tem ê£te útulo singtlíssimo

Almanach ppetuus celestlus motuus /astro- noml zacutl cul' Radlx estl 1473.

Sáo as Efcrnérides ou o famoso Almanaque perpétuo do Raby Abraham Zdcutl, &ronomi serenussmr Regcs emanuel Rex portugal~rp, traduzido da Iinga cbrayca rn latrnri p magis- trú joseph vrzinú drsczpulú etc. como se diz no faho.

Um magnífico exemplar, por sinal. Quem sabe se 6Ae m e h e Joseph ou José, náo era o mesmo

da ramosa junta de João 11, táo inju&amentc maltratada tam- bém pelos apologiftas superficiais de Colombo?

Em todo o caso façam-lhe os bibliógrafos a mercê de o juntar, pelo menos, a Alvaro da T ô r e e a Gaspar Nicolas.

13) Muito provàvelmente, pois, nos rcgrrnentos que adiante transcrevo, pondo-os apenas, sempre que nenhuma dúvlda se ~ o d e suscitar, na ortografia de hoje, encontramo-nos com $ande parte das initrufães náuticas que Vasco da Gama levou a descoberta da fndia

Ba~lava-lhes ifio para caraeenzar a sua importância his- tórtca

Háo de convir que se eftamos realmente longe da verda-

derrd cosmografra imaginada pelo Sr. Latino Coelho para o século xv, que no Etm de contas, era, então, pouco mais ou menos, a da nossa Spera do mudo e a dos nossos Reportónos dos tépos, não o e b m o s menos daquela a.ftrologia da I a d a romanesca, que teria paleftras míiticas com planetas dile€tos em vez de procurar no inovimento dos aStros as regras e con- cordâncias para os camfnhos do mundo.

Nesses regimentos, porim, incluem-se já muitas indicações paiteriores de alguns anos, necessàriamente, à descoberta da fndia, e com uso ainda no tempo de Pedro Nunes.

Eram por assim dizer os direttórios oficiais da marinharia portuguesa, antes ou até à+ ~nnova+s dêfie cosmógrafo

Acêrca deles fornece-nos ainda outras elucidaç0es impor- tantes, o Reportono dos tempos, que, como dissemos, os re- produz, na, edições de 1521 e de 1528, pelo menos.

Lembraremos que o texto do Reportório, embora uadundo do cafielhano, foi consideràvelmente refundido, e em relagão às obser~a~óes náuticas, eucluslvamente aditado pela ciência portuguesa do tempo

As adiçóes de&a natureza s4o das que nom ha no case- Ihano, como diz a rubrica

Valenum Fernandes preparava uma obra análoga, mas intei- ramente origina!, náo a tendo contudo, trrado a Irmpo pollos trabalhos e fadrgas que tenho soo por ho sofientamento da vtda (como é verdade) yue rmpossrvel he d ~ A u d a r e bus- car auer

Determiney, acrescenta êle, na dedicat6ria a António Car- neiro, o secretário de D Manuel, - de traladar eSte presente reportono de c d e l h a n o em portugurs seendo rir alheo em a Irngoa mair que em a oótade (trabalho recebo nrsso)

O original caitelhano era uma obrasrnba chamada lunúrro, impressa em Satagoça, e criticada e emendada, na mesma ci- dade, em nova ediçáo, por um André de Ly.

Valentiin Fernandes náo se conforma com a crítica do cen-

20 4 0 2

Page 225: Questões Histórico-Coloniais vol. I

SDT, e acrescenta ns cidades pc~rtíiguesas às CdUUOAS dele e muytas outras adiçõ~s &ronom~cas e cousas pertrncerttes aos mr- reantes

Em relaçio ao regimento d a declinaçáo do sol, vimos 13 que Ple o £01 buscar a Zacum e ao nieRre Gasyar Nrco1a.r

De outras itilor~na~óei diz Do polo ãtartgco q he o sul me remeto po7 agora aos navpgantes q vá n Indtnii.

É sigii~l~cativo êitr p07 1igo7n A mannhan.3 e a ciênctn portuguesa e h v a n i em plena

sitividade, e naturalmente sc aniinciavnm 15 contra os prúizcos aquelas ob~ecçóes que em Pedro Nunes e Joáa de Caitro fa- zem FurmidáveI erploráo Maí, por agora, o que havia de mais segiro era a ex~rr i~i ic ia e a tradiçio a quc Valenum Fcrriandes se remeka.

14) Nio se remete, scrviimence, connido Ele diz (ed. 1525) . - ((0s pofos súo 2 1 urt~co e dntartrco n o antartzco que

i o slrl me remeto por agora aos navegantes p i e v20 para indiu O polo artrco yue é de nosso norte é &ma cfirella m w alta yrsanto B sua sttiraçáo e mui certa guunto ao seu movimento, mr4i pequeno a nodsa vrffa mHr grande e proveitoso quanto as suas obras Efta taos da certrdáo do erxo em yuc se revolve iodo o frrmarnento porq nos$* vifia não abrange oatru eareth poso 9ue ha mutcas que mau p7oxlmo do eaxo cjtarn yue ef£a

ytral dfftrmamos ser de mcir pegueno wtovirnsnto 4 rrsperto dcts ostras cSftrellas corno crdzante se dr~á E ao, e120 cocrsa os

I

mureante1 yae arndn n io são erpertos em aBronomm drsem que e.& sempre fixa em una lsgar. ca ella gwa e endere~u e traz ao porto os mannherros para onde rndcrega srra viagem AqreL efi~ella do norte é conhenda por o movrmerito d e nrtwro qrre são as sete efheiius q u ~ a l p n s chamam o rarro e orrtros a barca - PORO 9 7BI ~ O J S D S mureantes rt. governam pollus suns guardas yac süa mclrs achegadas do polo que o arturo

P e b Nune~ teve antcessores, vê-se. Mais adiarite, no fim da mesma ediçio de 1528, há um3

g v u r a do aitroláhio, e v?m 35 SCgUlhteS ins21uções. infehz- rnenre incompletas, tio exemplar que tenho % minha dispasq5o e ao qual blearn as fôlhas rribrites

Aqui ar incluo, cohtido, como interessante complemento das regirilentos q u e reproduzo

Segue-se o regrmento para se poder reger por o yadrante ox &rolúbro pela a i t~ ra do no?te

Saberas que quando tomare3 a últura do norte que tanto monta dtar mtctto af oeBe como pouco E pcio consegiftnte em ldie, porqwe tudo é rrm Saber& qwe em Lrsboct toda3 as horas Mco e8,i o norte em &ma irltnrr

Item as guardm na cabep tem o norte 36 grduS e % e ees'te &o se bade meter em confn por causa da 4vantiddde que é peyucna e o mar nio segura a tomar e.& conta e assim bar de f ae r as outras d/tt<ras que tomares

Ar guardris effdndo na linha esqrrerdn acharas o norte em 36 graus, Se forem ns gssardds na lrnha do pé esquerdo acharas o narte em j y gratir Se forem il, gccmdas no pé achar& o norte em q a graw yrru L na mor altura

Se forem as guardar no braço Lzizrerto acha~ás o norte e m -37 grairs Saberis q w e efiundo as guardas na lrnhr do bru~o drrerto arbarás o norte Em 36 graus

De cowio :e ha de navegar pelo qraadrjnte Marrnhena do quddrante por edte modo se entende S Cada

gra't que os ma,eantes chamam Tronco szo i6 legnas e drras terpa5 de hgua qtre rio duas mrlbas contando 3 mrlhas por legcca.

E tomdndo a a I t ~ r 4 do norte por ambos os furos do qud-

drante como beaeiro qunndo trra a befia bem certo e bem qredo E ando cahc a Irnha do chomlo ali faze u m signal abre aguelle para

Exernplo Part-tindo-se algum de L~sboa pura mentes onde

4 0 3

Page 226: Questões Histórico-Coloniais vol. I

lhe cabe a chombada S em qual grao e poe alr u m ~ igna l sobre o quadrante E m tal tempo quando as efirellas das guar- das eSam lefie oefie com a estrella do norte E depots u m dru ou dors ou mais quando quer que quuerdes no Mar saber quanto vosso navio eGa drfferennado de Lisboa veres a quan- tos graus vos cabe entáo o (chombo)

15) Em 1533 experimenta Pedro Nunes o seu processo novo de alturas e oferece ao infante D Luiz a exposição dele. - -

Na sua obra monumental, publicada em 1537 por Germão Galhard, com o Tratado da Sphera, etc., isto é, na defensáo da carta de marear, discute eStes regimentos, e em 1 5 ~ 8 vai ca- minho da fndia Joáo de Caibo, encarregado de ensaiar as dou- trinas revolucionárias do grande cosmógrafo

Diz êle naciuela obra NO regtmento que tem os pdotos peru tomar a altura do

polo pella efirella ha erro porque drz que da efirella ao polo ha 3 graus e meio e sam 4 graus e g ou r o minutos, o mars que drsem que quando hua guarda eaever com a outra em tal sumo que a efirella do norte eSará abarro ou aczma do erro tantos praus, etc N a m tenho iSo por certo e O melhor é tomar " a efirella qrãdo e f f á mau alta ou mais bawa porque entam e f i i no mendaano e acrescentar ou ttrar os 4 graus c I o mrnutos que ha della ao polo

16) Náo cabe, porém, nos limites e na intengáo deita nota fazer o c h d o comparauvo da situaçáo e dos processos da ciên- cia náuuca portuguesa nos séculos xv e XVI.

Limitando-me a arrancar de uma deplorável ignoiância um documento fundamental para êsse e h d o , documento que mal parece que, a-pesar-de impresso e reproduzido até 1528. pelo menos, diversas vezes, tenha podido conservar-se esquecido e inútil para os mais dedicados e.ftudiosos deitas cousas, julguei íaal agrupar aqui eStas informações correlativas, dando ao mes-

mo tempo notícia dos raríssimos e preciosos monumentos biblio- gráficos em que pude encontrá-la

Que o primeiro dêles, ou que aquêle a que se acha ligado hoje (o Tratado da Spera do Mundo), é anterior à do Tratado da Sphera de Pedro Nunes, parece-me perfeita- mente evidente.

Denuncia-o a comparaçáo bibliogtáfica mais superficial e confirma-o o facto de ser uma traduçáo literal da obra de Sa- crobofio, sem as correcçóes e ampliaçóes do grande cosmógrafo português, no tempo do qual ou depois do qual, não senam aceitáveis, sem reitriçáo, certas lacunas e afirmaçóes do velho professor inglês, mòrmente em Portugal

Por exemplo Mal se compreende que um tradutor portu- guês náo topasse (quando diversos países da Africa equatoiial e h v a m náo sòmente descobertos, mas em via de colonização) em afirmaçóes como efta, que se encontra no Tratado da Spera - ctCa a parte ao equinocral num he morada por muyta

quentura, a parte proprnqua ao polo num he morada por muyto jno..

A exploração do Congo e dan ilhas africo-equin<riais, por um lado, e as descobertas na América do Norte, dos Corte Reais e de Joáo Alvares Fagundes, bahvam para pôr em- bargo à velha lenda geográ£ica, que ainda assim, no ponto in- dicado, Pedro Nunes não corrigiu terminantemente, se bem nos lembramos, de certo fiado no conhecimento, ao seu tempo ge- mi, e nas suas ampliaçóes críticas acêrca dos climas.

A própria carta do doutor alemáo acrescentada ao Tratado, diz a João I1

«Porque certo sabeys que muytos autonsador &ronomos negarom ser alguua habrtaçam debayxo dos tropicos e equtno- cros A s quaes cousas tu achastes serem vas e fal- sas P t u a experlenc1a.w

405

Page 227: Questões Histórico-Coloniais vol. I

A nossa tradução do Tratado da Sperd acaba no capítulo I11 do Tratado da Spera do cosmógrafo português, em que se trata do eclipse da lua, com a frase conhecida de Dionisio Areopagita, acêrca do chamado ((eclipse da Paixão)).

Pedro Nunes £êz o que se tinha feito noutras uaduçóes e ediçóes da compilaçáo de Sacrobofio. ampliou-a e moderni~ou-a com os progressos e observaçócs novas da ciência cosmográfica.

Náo é, porém, indifeiente ficar-se sabendo que a obta do célebre inglês eitava traduzida e impressa em Portugal e em português, antes da conhecida e ampliada edição de Pedro Nu- nes, que, como já dissemos, nem todos sabem que o E , e que aqueles que o sabem supóom ter sido a nossa primeira vcrsáo.

G curiosa aquela forma de designar a esfera spera, spmra, que geralmente se supõe ser uma simples incorrecçáo t~pagrá- fica É a das mais antigas ediÇóes, e repete-se não só no címlo. mas em todo o texto da versão portuguesa - H o tratado da spera, - bo eyxo da speru - a spera se-

grrndo Euclrdes. e u

Creio que a explicaçáo do lapso tipográfico, aliái cómoda, é insufientável

O que me parece é que neite emptêgo do p pela fricaava labial ou pela forma pb, há simplesmente uma reminidncia erudita da forma grega da palavra, iito é, que aquele p náo corresponde ao pr grego ou nosso p latino, mas ao phr, segundo o nome, ou ph, f, segundo o valor, com que a palavra se es- creve naquela língua sfafarra

Daí a Spaera mundi das primeiras ediçóes, da de Fertara, por exemplo, em 147" que Brunet ~caueelou com o cofiumado SZC, e a Spera da noisa piimeira tradução

17) Quem foi, porém, o autor defia traduçáo ignorada? Por mim não hesito em averbá-Ia já a Gaspar Nicolas ou

a Gaspar Nicolau. o notável matemático de Guimaráis.

406

Ele parrce ter pÔito naç suas obras uin daqueles sinais ou dl&ntivos paniculares de gravura, de que cohmavam usar os primeiros empremrdores e livreiros nas ediçóes que faziam Era uma grande esfera armilar, colocada superiormente ao título ou rubrica primeira do livro, tendo a flutuar no pdal uma fita com a legenda Spera rn deo. et facbont tatem

Assim, completa, se encontra no fronuspício do seu T7.4- tado da pratrca Dansmeticd, de 1541, que citei, e que é infeliz- mente a única edição d e b obra que pude examinar. A frase manifeftainente incompleta in deo, que se lê na Iita que se de- senrola do pedal da gande esfera armilar da Spera do mwfo, pertence naturalmente àquela legenda De reao o srnal ou dis- tintivo é o mesmo, e reaparece no Regrmento ]uni o

18) N o Regrmento da decbnafáo, a esfera armilar com a fita, encima também a rubrica, mas a legenda falta, pÔh seja evidente que a fita lhe era deitinada N a ausência, porém, dcsca indrcaÇáo caraCteríSticn, temos outra que vantajosamente a subs- titue é, como li dissemos, a expressa declaraçáo do Repoitó- no de Vaknnm Eernandes, que reproduzindo (1521) aquele regrmento, bem como os que se lhe seguem, diz que êle fora feito por Gaspar Nicolas, rnesre sgfrnente neSta arte, de certo a então chamada arte da eftrologia, a clência ahonómica do tempo

Náo sòmente temos Gaspar Nicolas como autor da primeira tiaduçdo poi tuguesa que até hoje pudemos descobrir da célebre obra de Sacrobofto (o Tratado da Spera do n a d o ) , como nos parece certo ser êle o autor do Regimento da declinaçúo do 401, ou, mais pròpriamente, da colecção preciosa dos regimentos náuticos que vainos reproduzir e do calendái to e iabelas que os acompanham, i&o é, dos dois interessantíssimos trabalhos que compõem o singular volume da biblioteca de Evora

O impressor ou empremrdor de todos êles deve ter sido Ger- man Gulhard, ou Germão Galhardo, coino é tempo de se lhe

4 0 7

Page 228: Questões Histórico-Coloniais vol. I

chamar, cujo nome se I ê no frontespício da coiecçáo dos reg$- m e n t o ~

22) E as datar? A separação tipográfica por novo frontespício das duas obras

reunidas agora, e talvez que de longa data no volume, e a nu- meraçáo diferente das folhas de rmpressão (formato) parecem determinar sofrivelmente a p~b l i caçá~ diStinta e avulsa delas Não devem, porém, ter-se diaanciado muito uma da outra.

Que a Sperd é ,popoStenor a 1495 sabemo-lo pela inserção bela da carta a D. Joáo 11. Neita época íam adiantadas as nossas descobertas, e algumas das asseverações de Sacrobosco poderiam já considerat-se antiquadas e falsas eni Portugal, a pouco mais tarde ter deitado a publicaçáo da obra, sem comento O U ampliação que a tornasse aceitável .ios conhecimentos e aos ebidiosos do tempo, mòrmente sendo feita por um douto ma- temánco como se revela Gaspar Nicolss

Do5 regrmentos sabemos já que 51es e h v a m feitos antes de 1521, pelo menos, ano em que 13 os encontramos reprodu- zidos por Vafentim Fernandes

Das determinações das abrrras que nêles se encontram pode com razão entender-se que náo sáo muito anteriores aquele ano, como veremos Náo desihmos de Ihes surpreender a época exafta da impressão, que ptovisòriamente calculamos em 1519 ou 1520

Dada, porém, a aproximaçáo que Erra indicada, entendemos náo dever demorar a sua reed~çáo Como já o observámos, Ea- dmo-Ia com a ortografia a h a l e corrente, sempre que eka translasáo não possa sugerir quaisquer dúvidas, e vamo-la con- frontando cuidadosamente com a reproduçáo de Valentim Fer- nandes.

Comunicando ao público e&a parte de alguns subsídios colhidos para obra de maior fôlego, julgamo-nos dispensados de acentuar novamente a importância, que consideramos Eunda- mental, de tais documentos

4 0 8

Que eram e& segzmentos os adoptados e seguidos pela marinharia portuguesa no comêço do século XVI e anterior- mente à revoluçáo feita por Pedro Nunes e pela sua escola, é inconteQáve1 pela inserçáo delas nos reportórros populares do tempo e pelas próprias alusões do gande cosmógrafo.

Lendo alguns livros eRrangeiros, e infelizmente alguns na- cionais, também, acêrca das nossas grandes descobertas, dir-se-ia que puséramos apenas um espírito excepcional de aventura e de intrepidez ao serviço da ciência eJtranha.

Humboldt, por exemplo, diz, o que aliás antes e depois têm repetido escritores nossos, que as Efemindes de Rego- montano, calculadas para os anos de 1475 a 1506, foram, nas coaas da Africa, da América e da fndia, o dite&ório das prtmeiras grandes viagens de descoberta de Barcolomeu Dias, de Colombo e de Gama, irmanando ainda com e&es nomes o de Vespucci, que nos permitimos abater na classi£icaçáo do sábio geógrafo Temo-nos contentado em copiar &o, deixando ficar esquecidos ou ignorados os trabalhos de Zacuto, da junta de D. Joáo 11, de Gaspar Nicolas, ctc.

Ora, não foi precisamente assim que as cousas se passaram. e é realmente tempo de as irmos tirando a limpo d e h s con- fusões e dêfies êrroc vulgares.

Portugal náo foi sòmente um ninho de intrépidos aventu- reiros, foi um laboratório aCtivíssimo e privilegiado de e5tudo e de ciência, nos séculos xv e XVI

E porque o foi é que pôde e soube conquiitar a glória de abrir as primeiras páginas da geografia moderna

Também cá tivemos Regiamontanos

Page 229: Questões Histórico-Coloniais vol. I

DOCUMENTOS

Segue-se o reglrnento da declinação do sol para por ella saber o rnareonte em qual narte está, se àquem ou d'alem da Ilnha equl- noclal. Com o regimento da estrella do norte.

Primeiramente saberás que dos 1 1 dias de Março até os 14

de Setembro anda o sol da banda do norte da Iinha equinocral. E dos 14 de Setembro até os 10 dias de Março anda o sol

da banda do sul da Iinha equinocial. E quando o sol for da banda do norte da Iinha equinocial

e fizer a sombra ao norte da altura que tomares, verás quantos graus faltam para go. E com eites que faltarem para go ajun- tarás a declinaçáo daquele dia, tudo junto. Tanto e h r á s arre- dado da Iinha para a parte do norte

E se nêee tempo que o sol andar da banda do norte da Itnha equinocial e tomares a altura do sol e as sombras forem para o sul aqui ajuntarás a declinação com a altura que to- mares E se passares de go, aqueles que passarem e h r á s da banda do norte da equinocial. E se não chegarem a 90, aqueles que menos forem de go aqueles eAarás arredado para a banda do sul E se porventura a altura e declinação que aruntares jun- tamente carrar go graus, efiarás na linha equinocial.

Avisa-te que cada vez que tomares o sol em go graus e não a( hares sombra a nenhuma parte, quer o sol ande da banda do norte, quer da banda do sul, aqueles gtaus que achares de dec1ina;áo aqueles e h r á s arredado para a partt donde o sol andar, a saber se o sol andar da banda do norte, aqueles es- tarás arredado para a banda do norte, c se o sol andar da banda do sul, aquela declinaçáo que achares, aquela e h r á s arredado para a banda do sul

EBas olrtras repartr~óes rio de quando o sol anda da bdnda

do sul da Iinha equrnocral, qtre é de 14 drds de Setembro até ro de Março

Quando o sol ior ao sul da linha equinocial e tomares a sua altura e as sombras forem para o sul da altura que tomares, verás quantos faltam pata 90 -E com eRes que faltam para go aiuntarás a d ~ l i n a ~ á o daquele dia, e todo Junto tanto eftarás arredado da linha para a parte do sul

E se nêAe tempo que o sol andar da banda do sul da linha e tomares a altura do sol e as sombras forem para o norte, a que ajuntarás a declinaçáo com a mesma altuia que tomares, e tudo Junto verás quantos graus sáo, e se náo chegarem a go, os que menos forem de go aqueles eStarás arredado da linha para a parte do norte E se a altura e a declinaçáo que ajun- tares passarem de 90 graus, aqueles que passarem aqueles e&- rás arredado da linha para a parte do sul E se porventura, a almra e declinaçáo que ajuntares jueamente carrar go graus, - - estarás na Iinha.

E se alguma hora tomares altura do sol cm menos de go graus e náo achares declinaçáo nenhuma, aquilo que menos tomares de go aquilo eftarás arredado da linha para a parte donde te fizer a sombra

E avisar-te-ás que sempre faças a conta ao som das sombras e segundo que responder a conta assim hás de dizer a que parte da linha eAás

E sabes que sesxnta minutos fazem I grau, e tnnta % grau, e vinte lazem %, e quinze de glau e dôze fazem % de grau

Regimento da estrêla do norte com os sl- nais das guardas para a quando quere que tomares a altura da estrêla do norte, para saberes quanto estás arredado da Ilnha equl- noclal para a parte do norte.

Item quando as guardas eAáo no braço de loeSte e& a guarda dianteira com a eQrSla do norte, leSte e oeSte E a es-

trêla norte cStá acima do eixo I % grau.

Page 230: Questões Histórico-Coloniais vol. I

E quando as guardas eaáo na Iinha abaixo do brap do loeAe, eitá uma guarda por outra lefie e oeste. E a estrfla do norte eitá acima $0 ;/i grau

Quando as pardas e850 no pé, e03 a guarda dianteira com a eaê l a do norte norte e 5ul. E a eArêla do norte eJtá acima do eixo 3 graus.

E quando as guardas eitáo na Iinha acima do pé eStá uma guarda por outra norte, norte e sul. E a e W l a do norte eQá acima do eixo 5 grau.

E quando as guardas forem em cada uma dos sobreditos quatro rumos E da altura que tomares tirares os graus que a eStrêla eRá acima do eixo E os outros que ficarem citarás arredado da Ilnha equinoclal para a parte do norte

E m eaes outros quatro rumos adrantr escntos anda a es-

trêla do norte abarxo do erxo, a saber Quando as pardas eAáo no braio de leite, e5tá a guarda

dianteira com a eitrêla do norte, lefic e oeee E a estrêla do norte eitá abaixo do eixo I $ grau

E quando as guardas e G o na Iinha acima do braço de leite eAá uma guarda por outra leite e oehe E E estrêla do norte está abalxo do eixo 3 3 graus

E ¶uando as guardas eAáo na cabega, c5tá tá guarda dian- teira com a eRrêla do norte norte e sul E a ehêla do norte efiá abaixo do eixo 3 graur.

E quando as pardas eRáo iia Iinha abaixo da cabeça, eAá uma guarda pot outra noite e sul E a eStrêla do norte esd abaixo do eixo 3 grau

E quando quer que ac pardas forem acima escritos em cada um h u e l c s quatro rutnos com a altura que tomare, da eitrêld ajuntarás os graus que a dita efirêla eJtá abaixo do eixo. F todo Junto tanto estarás arredado da linha equinocial para

parie do norte C) (7) AtC aqui nio há vananter no texco do Reportono, com o qual vrmor

confrontando o nossa Cremos escusado dizcr o que são as g-dar A alpbi

4 1 2

Regimento para saberes quantas 16guas entram por grau por cada uma destas ('1 sete quadas abaixo escritas. E íslo do norte a sul.

Primeiramente saberás que o grau do norte e sul é de 17 3 léguas de Portugal, s 4 milhas por légua E sessenta minutos fazem I grau.

Item por uma carta (g) releva por grau 17 léguas e 5 sesmos de Iégu~ E afahtás da Iinha direita por grau 3 $ léguas ('O)

E por duas quartas releva por grau 19 léguas e I sesmo de légua. E alafiarás da linha direita por grau 7 % léguas.

c r bítn da Grande Urra ou Grande Cano. c a béta e a gama da Pequena brsa, creio qiic ainda bole sc chamam vulgarmente as guardar das rcrpe&ivas conRelaqóe.~"~ A rdrêta do norte, i dato quc i a polar. a alpha da Pequcna Ursa. 10 do polo do none As guardas dcla a que se rcfcrc o tu to são a blta e a gama dcita con&tt<)a@o Curnpm notar, porem. que a fantasia que x atnbuc a Cadamosto (1454). C aparece no l t t n c m n ~ m PortugaUensc (1500) ç no N w u s Orbw~, de G ~ n a e u s (1532). de uma eRrêla polar austral, ou antes ae uma Pequcnr Uma ou Carro do Sul -Cano &I ofiro, - não parecc ter rido accica pelos nosso$ marcantes

Não podcndo. como derclava. reproduzir agora a figura que no WXID ongind dê te r r g m m t o , se rcgue zmcdntamcnte í rubrica c a quc c h x refere. dawi upogdfiumcntc as duas linhas principais

(8) C a r w , diz o Rcp e) Desta vez diz mal o tcxco E quarta. ou como c s d no Rcp -qru (10) O Rcp diz r u S erro tipogrifico

4 1 3

Page 231: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Iiem por três quartas releva por grau zr 2 léguas. E afas- caris da Iinha direita por grau r r léguas e 5 sesmos de légua

E por quatro quartas televa por grau 24 3/4 Iéguas E afas- tarás da Iinha direita por grau 17 5 léguas

I ~ e m por cinco quartas releva por grau 31 ;/4 léguas E afastarás da Iinha direita por grau 26 Iéguas (li) e r sesmo de légua

E por seis quartas releva por grau 46 '/. léguas E afastarás da Iinha direita por grau 42 % léguas

E por sete quartas releva por grau 87 léguas e r sesmo de légua E aiafiarás da Iinha direita 85 légua\

- E se o caminho for a IeOe ou a *&e, náo se podem

dar liguas a nenhum grau, salvo que em todo p) cam~nho terás a mesma altura que era donde partifie E se te afafiares do caminho, pela diferença da altura saberás quanto eftás afas- tado do caminho

Porém, as aguagens &fie podem fazer muito engano.

Reglmento para se saber as horas da nolte pela estrbla do norte e suas guardas. s sa- bendo em cada mês as guardas em que rumo fazem mela nalle, logo contares as horas an- tes da mela nolte: ou depois sem errardes quasl nada E os meses vao por os dende qulnze em qulnze dias por todo ano na ma- neira seguinte ( 1 3 ) :

Janeiro meiado, meia noite no braço esquerdo E em fim de janeiro uma hora acima do braço Fevereiro meiado, meia noite, dous horas acima do braço. E em fim de fevereiro na Iinha do ombro esquerdo

( i i ) O R P ~ diz o xxvrl e um sesmo (11) Na Rcp 16-x crn trdo, ercadamentc (13) De cnds ou d'ende (de e cnde) dele, dslrr Qnere dizer <i< or

meses v60 p o ~ qui~~zenasn. ou *por or quinze dias delefn NêRc repmrnto .r variantes au erratni do R c p , sáo por dons horos, duas horas, e por em oma, acima

Março meiado, meia noite uma hora em cima da Iinha. E em fim de março dous horas acima da linha Abril meiado, meia noite na cabeqa E em fim de abril uma hora abaixo da cabeqa

Maio meiado, meia noite dons horas abamo da cabeça. E em fim de maio na linha do ombro direito

Junho meiado, meia noite uma hora abaixo da Iinha E em fim de junho dous holas abaixo da linha. Julho meiado, meia noite no braço direito E em fim de julho uma hora abaixo do btaço Agoao meiado, dous horas abaixo do braço. E em fim de ago&o na Iinha Setembro meiado, meia noite uma hora abaixo da Iinha E em fim de setembro dous horas abatxo da linha Outubro meiado, meia noite no pé. E em fim de outubro uma hoia acima do pé. Novembro meiado, meia noite dous horas acima do pé E em fim de novembto - na Linha Dezembro meiado, meia noite uma hora acima da linlia E em fim de dezembro dous horas acima da linha

Seguem-se as alturas e primeiramente

A 1 ~ 1 a s do norte desde a Iinha equinocidl até o cabo de Finis terra

Alturas do sul desde a linha equ~nocial da Guiné até o Cabo de Boa Esperança

Alturas do sul desde o Cabo de Boa Esperança até à Iinha equinoclal da coSta de Haber

Alturas do norte em a coas de Haber pala dentto do mar ROXO

Doutra banda do mar Rôxo para o eheito até o mar da Pérsia.

Da banda da Pérsia r fndia até o Cabo de Camory.

Page 232: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Alturas do sul até às ilhas do Cravo Alturas da cerra d o Brasil da banda do sul.

Altufas do norte desde a irnha equsnoctal até o cabo de Ftnrs terra.

o Lznha eyuinonal I Ilha de S. Torné z Rio do Príncipe. 3 Rio do Campo. 4 Cabo das Palmas e ilha de Fernáo do P á 5 Cabo das Baixas e a Mina. 6 Cabo do Monte 7 RIO dns Palmas. 8 Rio da Serra Leoa. g Rio de Cachecase.

io Rio do Pichel. 1 1 Bugubá 12 Cabororo 13 Rio das O&as 14 Rio de Gârnbia. 15 Cabo Verde. Ilha d e Santiago. Ilha do Fogo. 16 Rio de Çanaga Ilha de Maio. 17 Anterote e ilha do sal. 18 Sete montes e ilha d e Santana Sáo Vicente Santa Lu-

zia e S. Nicolau. ig Furna d e Santa Mana. 20 RIO de S. Joáo (") 21 Cabo Btanco 22 Cabo das Barbas 23 A n g a de Gonçalo de Srntra ----

(14) E h altura cSt;ío mw rofnvclmcnte dcttrminadls c i f k d evitar confusóes Em ver dc RIO. o Rcp diz Rror de S p io , o que senr toIcnvel w x rcfcnssc ao afluente do Casamansa, do mesmo nome, e n í o como x refere ac no dr S lona ao sul do cabo M~nk, d a urtas modernls, em iga z j '

416

Tróptco de Cancct qwe é do norte.

24 Rio douro c5). 25 Angra dos Cavalos. 26 Outra angra dos Ruivos e o Bojador

27 Cabo de Bojador e illins de Gram Canaria, Tanarife e

d o Ferro 28 h r t è Ventura dlia

29 Cabo de nom Ilhas da Palma e Lancerote

30 Meça e Ilha das salvagens 31 Tafatama 32 Ilha da Madeira Rio dos Savens 33 Pôrto Santo Cnbo de Camty (I6) 34 Soneja 35 Larache 36 Trafalgar 37 Cabo de S Vicente e ilha de Santa Maria. 38 Perceveira e a ilha de S. Miguel 39 Lisboa Ilhas d'a~ores 40 Berlengis ilha E ilha Terceira 41 Porco de Portugal. 42 Ilhas de Bayona. 43 Cabo d e FintAerra.

Alturas do sw1 desde a Lnha equrnonal de Gurné até o cabo de Boa Esperança

Eyurnoc~al I Cabo de Lopes Gonçalves ('7 2 Cabo de Caterina.

(15) Rio do Ouro (16) 0 Rcp escreve Canti (17) 0 Rep escreve Lopegonçal~rs Lapa GonçaLves parece-me a ver350

exatta Convtm notar uma causa Preparando um rrabalho especial sôbrr as an-

tigas denorninacóri geagráficas, abRer-me-ci de acompanhar de noras cada uma das que encontram ncfie documcnro, que alcm de tudo não ofercccm grandes dúvidas

Page 233: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Angra da Judia Praia de S. Domingos. Rio de Manicongo. Ilha da Ascençáo Rio de Moodego Cabo Ledo Rio de S Lázaro Cabo dos Lobos.

Monte Negro. Serra lJatda Angra das Aldeias e a ilha de Santa Helena. Mangadas Areas Cabo Negro Os Medóes. A serr.1 de S Láraro Praia de Rui Pires Cabo do Pndráo. Ptaia Fria

24 Ponta da Concepçáo 25 Praia das Alagoas, 26 Feição da Boca 27 Angra de Santo António 2 8 Angra de S Tomé 29 Angrs de S CriftovZa. 30 3I 32 % RIO do Ifante 33 Angra de Santa Helena. 34 % Cabo de Boa Esperança

4 18

Alturas do Sul desde o cabo de Boa E~peran fa até à Itnhd eqa2noczal da CoAa de Haber .

34 5 Cabo de BO3 Esperança. 35 Cabo das Agulhas. 34 Cabo das Vacas. 23 Cabo do Arectfe ('8) 32 ;/a Rio do Ifante (Ig)' 31 Terra do Natal 8 ;/a Ponta de Santa Luzia p).

2 7 Terra dos Fumos. 25 $13 RLO d3 Lsgôa 25 Agua de Bo3 Paz r). 23 i /Z Cabo das Corentes 22 Cabo de Santa Maria 21 Cabo de S. SebaAiáo zo Sofala. 17 RIO dos Bons Sinais. r6 Rio de Angox. 15 Moçambique 14 Rio de Santo António. r2 Rio Direito ro Cabo Delgado g Quiloa 7 Monifia ilha, o meio dela. 6 Zanzlbar ilha 5 Penda ilha. 3 Mornba~a. 3 Rio Tachango. 2 Melindc. I Paté

(i81 E éao O Rep cmcnda 73, mas em compensyáo na altura mtenor . , -- dissera 54 por 34

(ig) Erro O R q c o r n g 28 9 (ao) 0 Rep wrngc agaada (ar ) 0 Rcp diz o 1/5

Page 234: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Alturas do norte em a coita de Hrber pnra den~ro do mau RUxo

o Equrnocaal r 5 Barra Boa

2 % Brauha 3 hlagodoro 6 ;/4 Zatzeia 12 Cahn dc Goarafun i 2 Z/li Scot'ita ilha, s ou ri\=io dela. r r Mire I I ;/q Barbozá rz Zeyla r j f i Dalnca ilha r8 Soaquc ilha

Dontrn L a n h do mnu Roxo prir/r o éJlrejto r té o mar de

I'ei57d

1 7 X Luz 22 % Gyda porto de Meca r*) 15 5 Zci.bam ilha 12 '/? beb iiiandeb o cftreito 13 % Aden r5 9 . ' L ~ m a r a m ~ l l i a 15 Farteque r7 Dyirff~r 17 2/3 Ci~rra, Muria, ilhas. ro $ hfacira ilha zz !4 Cabo dc Reçalhat Lj % Cur1at

(z r ) O Rep diz o 2/r (a 3) O Kcp corrige G~ordnfun (a+) O Rcr diz Gliada

420

23 2/3 Masquct. 24 % (') PÓL 26 Cabo de Mocandomo do efireita da Persia.

Da banda de Pénta e fndia até ao cato de Comory.

17 Ormuz l h a . 24 2 / j DyuIcend rio gtandc 20 % DYII (DIu) zj Gago ]unto com Cdmbaya. r9 Chs~iI. 18 Dabul. i6 Goa. 14 Aiioz 14 Atijadiva. I j fi Baugala. 1; Mangalor. r2 hlontedely 11 Carianor I I Calecud. io 2/3 Crangalnr 10 Cochim g Caycoiilam 7 Caho de Comoty 7 Co lumbv porto de Ceylom (a5). 5 Gamispola illias. 4 Pedir, porto da ilha de Çamatra f6). 7 Qucdi, porto da coSta de Malaca. 2 Mnlaca c~dade.

Equanocinl. a Cabo de Cyíigapura

(25) O Rep cscrcve Colomhn (26) 0 Rcp crcrtvc já Sainetra

Page 235: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Attwras do sul até às tlhas do Cravo - A terra darruuem, a ilha de Çamatra

4 Campar, porto da dita ilha 6 Jaoa ilha, convem a saber o meio dela 7 Ilha do Fogo. 7 Solitaria ilha 5 Bandan, ilhas d ~ s masas.

Equinocral Maluco ilhas do Cravo

Alturas da terra do Brasil da banda da sul 2 Rio do Arecife 3 Baía das Tartarugas 4 Baía de S. Lucas

5 S Roque Santa Marid tla Rabida 6 Aratapica 7 S Domingos 8 Pernambaco Ilha da Assençáo 8 Cabo de Santo AuguAino (18) 9 73 Santo Aleixo

[o Rio de S Miguel. r i X Rio de S Francisco I 2 Rio R'eal r3 $ Baía de todos os Santos (ZO)

14 Porto Real 15 Rio da Praia 16 Ilha de Santa Helena Rio dos Cosmos. 17 Porto Seguro. 18 Rio de S Jorge.

(37) O Rcp cscrcve Maluco I l h a do Crava (28) O Rrp 8 % (29) 0 R t p d~z 12

4 2 2

19 % Rio de Santa Luzia. 20 j/3 Ilha da Santa Barbosa. 2 I Baixos dos Pargos. a2 Baía do Salvador. 23 Cabo Frio.

O Tróptco de Capncórnro Rio da Canane. Ilhas do r~pica. Rio dos Dragos Rio do Stremo r). Baía do Repwro. ilha da Baía Angra onde se viu bate]. Rio dos Negros Cabo da Ponta Baía Aparcelada Arrecife. Cabo de Santa Maria

Regra para saber as mar6s a qualquer hora do dia.

Lua de um dia preamar a uma hora depois do meio dia. Lu3 de dois dias preamar a uma hora e quatro qumtos Lua de três dias preamar às duas horas e três quintos Lua de quatro dias preamar às três horas e dois quintos Lua de cinco dias preamar às quatro horas e um quinto. Lua de seis dias preamar às cinco horas Lua de sete dias preamar às seis horas e quatro quintos

(30) 0 R t p ercrevc &o do Effrrmo

433

Page 236: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Lua de oxa dias preamar i r pcis horas C crês ~ U I I I ~ O S .

t u a de nove dizs preamar às sete horss e dais quintos Lua de dez dras prexm;rr i s oirn lioras ç um quinto. Lua de onze dias prezmar às tjovc h~iris C I ~ ~01110.

L ~ i o de doze dia? preamar às Ilove horas e quatro quincos Lu3 de treze dias preamar i4 dr i hor't? e crês quinros Lua dc ilunrorze dias preamar is on7s horar t. dois quinros Lu2 de qiiinze ritas preamar as doze Iiorns e um quinto.

E arrrnr deves saber ytte a cadd dta da lua ewi dcrescentando qwatro qtirntos de hora

T?E LA PART PKISE PAR LES POl?TC(;AI.S DANS

LR i3ECOL'I:LFCTE UI; L'AMERIQUE

L'Hl3ROCMI'HfL: H1 HICA!NE' dLi XXVIr S!ECLE,

D'APKP.5 LES PREhIiERB EXPLOHATLONS

Pi>R'CL:GA:SCS

\'I,$C;C?ds, EXPI.OR.tT,OES E Cí>NqI::S"I'A!; UOS

Pí3R'rIJGUIISES

1 -- ~ j 7 4 - - 5620 -- n4 MINA AO Ci\T;Ci NEGR'XC>. 31:

GL'NDO GARCI:\ Ihli Nl>t:S Chll l.LO IIRANCci

i1 - 1,503 - :Gjr -TTRRAS 1: MTN..I< ATR!TANAÇ. Sí-'~

CI!NDi> G.4LTASAK RI'RELO 1)F AR.4I;XCl

li1 iC>r7-- rózz --EENCiUilA E C SEU SFRT.4C. I><>R

I,?.$ ,2NtlKlhin

IV -- 1637 - - jST.4Rl:T.El~~bíÇh~i(~5 F KfXl~\ l l S J'ORI'U.

CUESE5 ' iA CO.STi\ OCli>llNirtl, DE AFRIC'A,

1'02 L'M tiSON!MO

V --- 1620 - ~ - rb2.j -- IJRODL!CÓES, t2C)?ilPil<.lO i. G(J\'I'RNO

30 :;!1NG0 E DF; IIKCOI.?~, !:EC::Ni>O hIANti-L

l!C(;."ilO FC?TOh,fAIOR. .9Nl.(>NIO 1)INIZ. bi:NIO

BANii i CAHDOSO C AS':DN!O Rt?2rR11,4 :i-

j~rrno $ ' I - r516 -- ~ G I ~ - - F S . < ~ ~ , % Y : I S E bl!J\AS DF &+RICA SL-

GiiNDO Lil\ítitsOS

UI: COMO xAI!kC;rlVAM 0.5 I'CiRTCC;I.'iSl:S ;V(>

CO?.'fE(30 DO ÇECULO XVI ..r

Page 237: Questões Histórico-Coloniais vol. I

Diste lzv, o , i-ealqado pela Edito-

I-ia1 Afrca. /<lia das Chagas, 2 ? a

2 7, Llsboa, composto e r riipl-cJ rso dzrrante o mcs J e Jitlhci d e I 9 . {0 ,

izesta ctdade iie Lrsboa,Jíl;-se 1tn2a tu-agem esycclal de x o o uxem-

plares em yayc.1 t7rglCs f'l~irna