gob.mx /cultura
[email protected]
(55) 5337 1845 o al (800) 004-4800
Secretaría de Salud
Niuki niarieya :
Ne Secretaria de Cultura xits'i k'o texe yo nte'e k'o mi saja
kja ts'imbaxkua, texe k'o ra kja'a k'o ne ngeme coronavirus
(COVID-19) ñe ri tsja'a na jo'o texe k'o kja'a ngekua dya ri sodye
ñe dya ri kuajku.
Yo coronavirus nge na dyoji tr'exi o ngeme, nrese ne trje'e ra
tsaku ri sodye na jo'o, nge yo pes'i yo nte'e ñe yo dyoxu.
Yo coronavirus kja nte'e mi kja'a k'e ngeme nu dya na zezhi kja
yo nte'e k'o b'ub'u na jo'o.
Ri tsja'a tr'onu kja unidad ne inteligencia
epidemiológica ñe sanitaria.
Telepjono:
Ngumu:
Lengua:
Traducción:
Ne dadyo coronavirus COVID-19, ra kuajku na nte'e nre na
nte'e.
O kuajku na nte'e k'o sodye ma je'e ñe ma jens'e pjotru o
k’ijñi, ma in zengua na nte'e k'u sodye, ma in penchi k'o ya kuajtu
k'e ne ngeme ñe kja rri choru in tee, in xijñu ñe in cho'o ma dya
bi in xiñe.
¿PJE PJEZHI K'E CORONAVIRUS?
¿PJE RI TSJA'A MA IN SO'O K'E NGEME
CORONAVIRUS?
¿JA KJA'A GA KUAJKU?
K'O RI TSJA'APA
DYARI
SODYE
Jñartjo (mazahua)
Sergio Nicolas Eugenio
Ju talhich'alhkatnankan ju atalaknabinti talak-mak'ats'aniyan
lhichux lapanak ju talak ukxunt'ajun ju tanabi atalaknabinti ju ix
lakata koronabirus (kobid-19) chai ni na taskini ni alhilakaint'iti
ni jantucha kakalhajun ju ix lakata ta'an'at
Ju koronabirus yuchi lakt'ikst'i sapunita'an'at' ju
kalhimak'tan'ayan, tachu añadir tusni jantuch lay ti'axan chai
tapakxanti ju lapanak chai Atalanta
Ju koronabirus tachu tapakxanti ju lapanak jantu naba
makxkia
Ju sa'st'i koronabirus kobid-19, lai kakalhoya la'atam lapanak
chai ix t'alapanak
Kakalhoya ju ta'an'ani lapanak ju ali'in aksni ka uj'una' chai
aksni ka ak't'ixnina' bachu aksni mak'amimakch'apaya' ju
ta'an'atach aksni kach'apaya ju taxto' ju ts'amantach ju
t'an'anis'apu' chai aksni ch'apaya ju min kin, lhixin chai min
la'chulh aksni tuka makch'aai
¿Tijuchu koronabirus?
¿Tas ik lalhchi ni ik's'uk'ats'a ju ixlakat ta'an'ati
koronabirus?
¿Tas kakalhajun?
CULTURA
DELA
PREVENCIÓN
Ikskinlh ju ix lhilakchibinti ju talhiatal-aninintach. Ju nima
makxkaya ta'an'at ni ox ik ukxunts'ukulh.
Puchibint':
Fuente:
Lengua:
Traducción:
LhimaꞋalhꞋama (tepehua)
Martín Apolonio García
Secretaria de Cultura piwayetuirie yunaime recintos culturales
kikamete xatsika coronavirus (COVID-19) hetsié mieme metá
kemitiyuna-ki’erie peraye’atiwati kemitiyi’iwiyariwa hetsié
timieme.
Miki coronavirus mepihiki nuiwari mekwiniyati, tatsieti ri hiiyá
metá mitiuti’iwenitsié paiti ‘utineikati, ‘iki kwiniya panuyeika
teuteri wahetsié metá tewaxi wahetsié.
Coronavirus teuteri wakwiniya, yeme waikawa pikatikwiniya.
‘Iki kwiniya Coronavirus COVID-19, kaniyiweni xeimetsié pita
tewitsié muwiere xeimetsié ‘uyeikati.
Xeime tewi tikuyemetsie ‘uyeikati xeimetsié pita kaniuwiwiereni,
‘itewaritsié mexikatini kukiyatsié, yaxeikiá xeime xika pe’utahiawé
tikuyeme, me xikatini tixai piini xika petiukumayiani kwiniya mana
kayeikametsié ‘ana ta ri xika pe’akumayiani ‘ateeta, ‘atsuurita
metá ‘ahixita pekakamaimawe-ti tatsieti pepitikuye.
¿TITA CORONAVIRUS TIHIKI?
¿KEPEYIANENI XIKA PETIUTAKWINE
CORONAVIRUS KI?
¿KEPAI TIYUWIRIWE?
TEPI YI’IWI YANI
MEXI
TEKA KUYE
Keneyuta’iwauritia Unidad de Inteligencia Epidemiológica y
Sanitaria tsié
Tixaxatame:
kewa ‘iki niuki mitinuiwaxi:
Lengua:
Traducción:
wixárika (huichol)
Dagoberto RoblesTutupika Carrillo
¿Ja kjaꞌa gi soo?
Ri je'e ñe ri jens'e Ri pes'i o paa
Uñi'iUñi'iK'o u'u kja in nzero
Dya soo ra ts'onsu in jñuau (ma i xi na zezhi ne ngeme)
Ma in soo ma dyaku in trje'e, ri ma'a kja ngunate.
Ra xiñe na jo'o k'o nreje ñe k'o xabo o usaji k'e pare gel nu 70
%.
¿Pje ra kjaji mbara dya ra sodyeji?
Ma ri je'e o ma ri jense, ri jense a kjanu, ri tsobu in xijñu ñe
in te'e k'o k'o na b'itu o k'o in madye'e.
Dya ri sogu in tsijñi a jomu. Ma i nee ri sogu in tsijñi, ri
jyodu na b'itu pa ri sosu, ri tsantr'u kja na mbuxa k'e priñable,
ri jyutru kja in tsantru kja kañabu; kja ri xiñe na jo'o.
Ri chjintsi na jo'o ja k'o ri ma'a ñe kja in ngumu, ja k'o in
pepji, ja k'o kara o nte'e, kja yo b'ub'u tr'ezi, ñe ja jmuru yo
nte'e. Ri jyesi ra kjogu o nrajmu ñe ra kjogu ne jyaru.
Ri tseme kja in nzumu ma in soo trje'e ñe ri ma'a kja ate ma in
soo ja na uts'u (in soo o paa ma zaratsu na punkju ne 38° C, k'e
uñi'i, udyizi, pib'i in boxu).
Dya ri choru in jmi ma dya jo’o in dye’e, in xijñu, in te'e ñe
in cho’o.
Dya ri chebi yo nte'e yo soo trje'e.
PEZHE ÑE K'O TSJA'A
¿Yo ñechje soo ra nris'i ñe ne r jogu k'e coronavirus?
¿Ne ngeme dadyo coronavirus soo ra xitsi ja mi pes'i?
¿K'e ñechje k'e influen-za nre soo ra nrisi ne ngeme
coronavirus?
¿Ne dadyo ngeme ngextrjo yo tita kjapu ra zodye?
Iyo. Yo ñechje dya so'o ra siji mbara nrixkiji k'e ngeme.
Iyo. Ngextrjo ri xitsi ma ri pes'i k'e ngeme k'o na xiskuama k'o
mi daku kja laboratorio.
Iyo. Ne ñechje k'e influenza dya nris'i k'e ngeme. Ne ngeme
COVID-19 nestao naño ñechje.
Iyo. Soo ra kuajtu texe o nte'e, mbero yo tita ra zodye na
punkju.
PJE RA TSAJI MA KARA NA PUNKJU NTE'E.
B'epji 1
Otrjo tsotru.
(dyecha k'o kja'a)
B'epji 2
Ra kjotru ja k'o pa'a na
punkju ntee.
(na punkju k'o kja'a)
B'epji 3
Dya pepji.
(na punkju k'o kja'a)
Ri usaji k'e gel k'o pare ma ri
kjogu kja ts'imbaxkua.
Ri usaji k'e gel k'o pare ma ri
kjogu kja ts'imbaxkua.
Dya ra tsjaji ne ts'imbaxkua o ra tsjaji na pa'a texe k'o
kja'a.
Jñanrru na jo'o pje ri tsja'a mbara dya ri
sodye.
Jñanrru na jo'o pje ri tsja'a mbara dya ri
sodye.
Ra sobuji yo nte'e ri tsetrjo
50%
Ri tsakuanu ma o kja'a na ts'imbaxkua k'e jña'a k'o kja kja
jñiñi.
¿Tas k'ats'anaich?
Uj'utcha ; akt'ichnit Ak'lhunti
Lakpaxkat'Tijlhu ta'an'at'
Talakxkayanti axanit(tislhju palay makxkay)
Ni uks'ak'ats'aya nint'ulay Axanit, inaich ju laka pak'uchun
batachi ik mak'ch'aal-hch ju laka'xkan chai ik makto'kalh ju
pinkin gel al 70%
¿Tas iklayach ni jantu ikta'an'a' ?
Aksni uj' una chai, akt'ixni-na maij kinkaxtakalh ju kin payu
chai lai bachu lailàka lhmani maka.
Jantu ik akchujnulh, niba task’ini iknabi lakala'atam pumpu’ ju
jantu'x os, ik muju laka la'amtam bolhsa' ju plastiko, ox ik akch'
chai ik ma'alhchu laka amakx-talh, astanchi ik mak'ch' alhchu ju
kin maka.
Alakxakanalh chai ts'ala ikpulakch'aa chai ju min lakta’xto’ ju
laka chaa', ixpulak lamin lhich'alhkat, juta lakchojut’, paalhtan,
tataixto' ju lapanak, aa'li, ikpumats'uk'unk'u chai kapumalaklhkulh
ju malhkiyu
Ktamakaulh ju laka chaa' ni ba ik taan'aaxani chai ik alh ju
laka pak'uch'un ni ba ikpaxanti ju ta'an'at (makxkia skakat yuch ju
38° ixkatu a'ts'ulh,ixkata ju pixtu’, kinkaxilhilat', aali').
Jantu iklakpucha'pakalh nilhkeleo ju kin maka' bachu chuxchu
lhixinKilh chai la'achulh'.
Jantu ik lakach'apalh ju lapanak juba pakxanta ta'an'ati
axanit.
LAKCHIBI CHAI TABASALANT'
¿Ju p'asni k'uchi alai ma'niyojuy chai k'uch'uy ju sast'i
ta'anti koronabirus?
¿Ju s'ast'i koronabirus lay lhit'aunik'ana laka la'atam'
alakpuxko-banti soo'?
¿Ju ix lhisajnat ju ixlakati influensa bachu lay laklhima'ni ju
sa'st'i koronabirus?
¿Ju sast’i koronabirus ba siatatan' lakmak-tan'ay?
Jantu. Ju p'asni k'uchi jantu iktilhik'uch'ukalh ni jantu ix
lakatu ta'an'at.
Jantu. lai ik lhitajunikana lakalaitam chaa’ talay lhitajukan ju
lakt'ikst' maktkay ts'apu.
Jantu. Ju ix lhis'ajni ju influensa jantu k'uch'uy ju kobid-19
maktask'ini ju kalhik'uch'un
Jantu. lay maktan'ay ju lhilhu la'cha'an, ju lakata'an'at palay
katata'an'a
Tas ik lhistajkalhch ju laka la'atam lhilhu lapanak ya alin
lakchibinti chai k'atan
Lhich'alhkat-nankan 1
Jantu alin talak'chaut
(La'akaulhu ta'an'at')
Lhich'alhkat-nankan 2
Malakchokan ju ta pakxankantach ju
ta'an'at
(Tamcientos ju ta'an'at).
Alhimak'ch'ak'ach ju lakma'ni ju
lakt'ikst'i s'apuni ta'an'at aksni
t'anuy juta lakchibinkan ju
tanabikan la’atam
Lhich'alhkat-nankan 3
kamamaktaka-ma ju lak'lhichal-
hk'at chai
(Tamil ta'an'at )
kalhimamaktaka-ma chai
kamapayakana ju abilhchan ju ix
lakata lakchibintn chai lajk'atan
ixnabiputunkan
Ap'uxkau ju ixlakati ni jantucha
kakalhajun
Alhimak'ch'ak'ach ju lakma'ni ju
lakt'ikst'i s'apuni ta'an'at aksni
t'anuy juta lakchibinkan ju
tanabikan la’atam
Ap'uxkau ju ixlakati ni jantucha
kakalhajun
Tas ik lhistajkana-chi ni jantuch kin
kalhaulh, ju ta nabikan ju
alaknnabint.
Kapuxkokana' tas kalhitamaktalhch
tach la't'ati %
¿KEREU’ERIEKA, KE’ANENI?
Kukiya metá ‘itsewari Hiiyá
‘Amu’ú metsakukuine
Naiti kwiniya ‘atewiyaritsié
Xika ‘aixi pekatiu’iweni(yeme kwinie meuku’anene)
Xikarí yeme petikuyeni, ‘aixi pekatiu’iweni, tiyu’uayemawame
kaniutiwaumiki.
Tepukamaimawani yatiukateterekaku haaki metá xapuniki,
mexikatini gel tepeuyu-wiriwani alcohol 70% ki.
¿KEPAI TEYIATI TEPIYI’IWIYANI?
Kepauka temutikukuni mexikatini temuti’itsewani,
kemiti’itsewatire temitekux-axatiariwa mipai tepiteka huni,
tatsieti ri teheuyutinan-imati tuwaxaki mexikatini tatsikuriki.
Tepikauti’autsikawiwani. Xika ri tekateunewieka, tuwaxaki metá
xapaki tepiku´itiwani ‘ana ta ri nairuta tei’ikayeme tenikihiame
tepeixiriwani; miyá ta ri teteyurieme ‘aixi tepitekamaimawani.
‘Aixi tepiteu ‘itiwani naitsarie metá pinite naime temitekumaiwa
tepiteti’itiwani takitá mitiyepine, temitewa’uxi-mayatsié,
temiwayutixex-eiriwatsié metá tsepá hakewa, yaxeikiá ‘eká
meutayeikani tepipitiaka metá tsiere tau xiriyari.
Takitá tepayeteni xika teteheukukuyeni metá tiyu’uayemawame
hetsia pepeuyaní xika tehiiyat-ikaní, xeitewiyari tamaamata heimana
’atahaika ’anutiyakameki, xika tamu’ú tatsiukwitikaní,
taxiriwametsié xika tatsekakukuineni, mexikatini tatsumé
‘uhaneni.
Tahixie tepikayuyemaiwani teukwiematikaiti tamaamatetsié, yeme
matsi tatsuri, tateni metá tahixite tepikakumaiwani.
Tepikayukweriwayurieka hipame wahixie ke’ane mipai
memiteheukukukuye.
YAKI XATSIKA METÁ MITIYURI
¿Antibioticos ’Uayete mi hekwa coronavirus ti’uayemawe?
¿Kwiniya mihekwa coronavirus petiukax-eiriyarieni xeimieme?
¿Xika pe’utsekieni Influenza ‘uayeyariki peranayeweni
corona-viruski petikuyeti?
¿Kwiniya coronavirus ‘ukiraixi xeikiá tiwak-winiya?
Waiki. Antobiótico ‘Uayete pikatikwaiwá peyunike
pe’a’erieti.
Waiki. Miki xeikiá mepitetimaamate laboratorio paiti.
Waiki. Influenza ‘uayeyari coronavirus pikamiewé miki tati
COVID-19 yu’uay-eyarikipimiwé.
Waiki. Yunaiti kiekari-tari piwakwiniya, xeikiá tati ‘ukiraixi
waikawa mepikwiniya memika-teukanenewieki.
KEMITIANE WAIKAWA MEMEUXUAWETSIÉ
Xeime 1
ka’uyunaka
(tikuyeme mepikayuwaika-
wa)
Hutame 2
peunani kewa kwiniya muyeika
(tikuyeme mepiyuxeiwaxa-
wi)
Gel antibacterial keneu’awiriwani peheutahaximeti
waikawa memiwaxuawet-
sié ‘ixiarata.
Haikame 3
Mireutipariyari-tiani naiti wewiya mexikatini ‘ixiarari
(tikuyeme mepiyumiyari)
miratinenekai, yatini mitipatsiex-
iani kepauka mitiyinikekai.
Ketineutiwawá piinite
kemitiyi’iwiyariwa hetsié timieme.
Gel antibacterial keneu’awiriwani peheutahaximeti
waikawa memiwaxuawet-
sié ‘ixiarata.
Ketineutiwawá piinite
kemitiyi’iwiyariwa hetsié timieme.
ki tayeiyari mihekiá
mitiyu’iwiyani
‘Iwatamete hixiata 50% xeikiá
piyiwaweni
