1393/9/1 :شﺮﯾﺬﭘ ﺦﯾرﺎﺗ 1392/12/21 :لﻮﺻو ﺦﯾرﺎﺗ …sppl.ui.ac.ir/article_16015_5309b3ae1d0e8756acf03fa50508fe38.pdf1393 نﺎﺘﺴﻣز (15 ﯽﭘﺎﯿﭘ)

)جغرافیا(ریزي فضایی پژوهشی برنامه-علمی فصلنامه1393زمستان، )15پیاپی (، چهارم، شمارهچهارمسال

1/9/1393: تاریخ پذیرش21/12/1392: تاریخ وصول65-86: صص

[email protected]نویسنده مسؤول *

هاي غیررسمی در گسیختگی فضایی ساختار شهريارزیابی نقش سکونتگاه)سگنبدکاووشهر : مطالعه موردي(

3، عبدالحمید محمدي2، غالمرضاملکشاهی*1رحیم بردي آنامرادنژاد

استادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزي شهري دانشگاه مازندران-1ي دانشگاه مازندراناستادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزي شهر-2

کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزي شهري از دانشگاه مازندران-3

چکیدهـ به وهاي ناپایداري توسعه شهري یکی از زمینه هـاي غیررسـمی در کشـورهاي در حـال توسـعه، سـکونتگاه ژهی

، لطمـات آورندیمبه وجودسیمایی آشفته و بی نظم در بخش خاصی از شهرآن کهها ضمن این سکونتگاه. باشدمیغیررسـمی هـاي سکونتگاهامروزه . کنندمجموعه شهر تحمیل میبر کلاي را فرهنگی گستردهاقتصادي و اجتماعی،

ي فضـایی هاينابرابراین محالت، . باشندیمشامل محالت افغان آباد، سیدآباد، بدلجه و چاي بوئی شهر گنبدکاووس ـ ااند؛ لـذا نمودهه و مدیران شهري را با چالشی جدي مواجه اجتماعی در شهر را تشدید کرد- باهـدف پـژوهش نی

قیتحقروش. هاي غیررسمی در گسیختگی فضایی ساختار شهري گنبد کاووس انجام گرفتارزیابی نقش سکونتگاهدادهي آمـار لیـ و تحلهیـ تجزبـا بتوانـد تاباشدیمی شیمایپوی فیتوص-یلیتحليهای از روشبیترک؛نیزبکار رفته

حجـم (ه پرسشـنام 384در این مقاله از متغیرهـاي منـدرج در شود؛ لذا ترکینزدقیتحقاهدافبهآمدهبدستي هاو نیـز و د-از آزمـون کـاي هادادهلیو تحلهیتجزي برا، نیهمچن. براي پیشبرد تحقیق بهره گرفته شده است) نمونه

ي محالت مورد نظر فاقد مجوز و هانیزماکثر دهدیمنشانقیتحقيهاافتهی. استشدهاستفادههمبستگی اسپیرمن با این وجود از خدمات و تسهیالت شهري استفاده نموده و به رشد خـود . باشندیمسند رسمی براي ساخت و ساز

1393زمستان)15پیاپی (،چهارم، شماره چهارمسال ، )جغرافیا(ریزي فضایی برنامهپژوهشی-علمی فصلنامه/ 66

ود لیکن با ساختارهاي اجتماعی، اقتصـادي و کالبـدي نابسـامان خـ دهندیمدر بدنه شهر همانند محالت دیگر ادامه . اندنمودهفضاي شهر گنبد کاووس تحمیل بر کلنوعی گسیختگی را

.شهري، عناصر کالبدي، گنبد کاووسهاي غیررسمی، گسیختگی فضایی، ساختارسکونتگاه: واژه هاي کلیدي

مقدمهر با بافت نابسـامان و مسـکن نابهنجـا ن یکی از پیامدهاي گسترش شهرنشینی سریع، ایجاد محله هاي حاشیه نشی

که در محله هاي خاصی دهندیممهاجران روستایی و اقشار کم درآمد شهري تشکیل معموالًاست، که ساکنان آن را امروزه براي این محالت بی برنامه، خودرو و غیرقانونی اصطالح سکونتگاه هـاي . )89:1388قرخلو،(د اناسکان یافته

گسست کالبدي پاره اي از نواحی مسکونی از پیکره کل شهر سکونتگاه هاي نابسامان بهاین . رودیمغیررسمی بکار اسـکان غیررسـمی ). 104:1382جـواهري پـور، (د شـو یاجتماعی م-و کاهش میزان برخورداري از خدمات شهري

ي مختلـف و ضـعف هـا اسیـ مقي فضـایی در هاينابرابرالگوي سکونت نتیجه در آنپدیده اي جغرافیایی است که ).3:1388دویران،(ت یافته اسشهر نمودکه در باشدیموح منطقه اي و ملی برنامه ریزي، در سط

ي محـدوده اسکان غیررسمی نه تنها به شکل یک فضاي زیستی در حاشیه شهر، بلکه حتی در بدنه اصـلی و در و تا روعن شاین نوع اسکا1320در ایران از حدود سال ). 57:1383علی اکبري،(د گردیمحریم قانونی شهرها ایجاد

؛ کننـد ، در سکونتگاه هاي نابسامان و غیررسمی زندگی میکشوردرصد جمعیت شهرنشین 30تا 20بین 1387سال درصد سکونتگاه هاي غیررسمی در ایـران، در محـدوده 90طبق اعالم وزارت مسکن و شهرسازي، بیش از همچنین

دامه این روند در بلند مدت نه تنها منجر به تصـرف ا).(www.udro.org.irاندقانونی و مصوب شهرها احداث شدهگردد؛ بلکه باعث افزایش چشمگیر تعداد مسـاکن متزلـزل و آسـیب غیرقانونی میبه صورتزمین و خدمات شهري

.خواهد شدپذیر در شهرها شـهر شـهري فضـایی سـاختار یختگیهـاي غیررسـمی در گسـ ارزیـابی نقـش سـکونتگاه مقاله حاضر با هـدف

ه تحلیلی بوده و با استفاده از تکمیل پرسشنامه توسط جامعه نمونـ -اووس صورت گرفته و روش کار توصیفیگنبدک.میدانی اطالعات مورد نیاز فراهم گردیدو مشاهدات

طرح مسئلهبررسی پیوستگی و یا گسستگی مجموعه ها و عناصر ساختار اصلی شهر و بررسی رابطـه فضـایی بـین اجـزا بـا

اگرچـه ). 109:1380صادقی،(ت کل شهر از محورهاي اصلی تشخیص شدت و قدرت رابطه فضایی اسیکدیگر و یاو شبکه ارتباطی تنها عامل تعیین کننده در ساختار یک شهر نیست و عوامل مختلـف اقتصـادي، اجتمـاعی، کالبـدي

ل انتخاب شده بـراي شـبکه شهري را باید شکمعرف ساختارنیترمهم؛ اما باشندیمدر شکل دهی به آن دخیل رهیغ.حمل و نقل آن دانست

67/ ي ساختار شهرییفضایختگیدر گسیررسمیغيهانقش سکونتگاهیابیارز

آلمـانی شهر سازانتوسط ،شطرنجیبه صورتجدیدبا تفکرات شهرسازي گنبدکاووسشبکه حمل و نقل شهر کوچـه هـاي ، حـداقل معـابر بـن بسـت با حداقلشهرساختار این؛ لذاگردیده استو در زمان پهلوي اول طراحی

ي اخیر ساختار شهري گنبـد هاساللیکن در . دهدیمرا نشان اي پیوسته و منظمیفضروان؛باریک و ترافیک شهريي حاشیه اي بافـت شـطرنجی نتوانسـت تـداوم هابخشتوسعه هاي شهري بدون برنامه دچار تغییراتی و در لیبه دل.یابد

؛باشـد یمـ یررسمی در کشورهاي در حال توسعه، سکونتگاه هاي غژهیبه واز زمینه هاي ناپایداري توسعه شهري ي شهري براي حل و فصل مشکالت مسکن اقشار آسیب پـذیر جامعـه و کنتـرل هااستیسعدم توانایی به علتکه

غیر به صورتاین روند در بلند مدت نه تنها منجر به تصرف زمین و خدمات شهري . شکل گرفته استهامهاجرت,Smolka).(خواهد شد ن متزلزل و آسیب پذیر در شهرها ؛ بلکه باعث افزایش چشمگیر تعداد مساکگرددیمقانونی

2008,19

امروزه اسکان غیررسمی را نه تنها به شکل یک فضاي زیستی در حاشیه شهر، بلکـه حتـی در بدنـه اصـلی و در 30تـا 20بـین 1387سـال تـا برابر آمارها). 57:1383علی اکبري،(م یکنیمي حریم قانونی شهرها مشاهده محدوده

این رقم براي کـل سـاکنان .کنندیرصد جمعیت شهرنشین ایران، در سکونتگاه هاي نابسامان و غیررسمی زندگی مدطبق اعـالم وزارت مسـکن همچنین .جهان، یک میلیارد نفر است که معادل یک سوم جمعیت شهرنشین جهان است

ه قـانونی و مصـوب شـهرها احـداث درصد سکونتگاه هاي غیررسمی در ایران، در محدود90و شهرسازي، بیش از ).(http://udro.org.irاندشده

ي هـا اسیمقي فضایی در هاينابرابرالگوي سکونت نتیجه در آناسکان غیررسمی، پدیده اي جغرافیایی است که دویـران، (ت یافته اسشهر نموددر هاآنکه نتیجه باشدیممختلف و ضعف برنامه ریزي، در سطوح منطقه اي و ملی

سکونتگاه هاي نابسامان به گسست کالبدي پاره اي از نواحی مسکونی از پیکـره کـل شـهر و کـاهش این ). 3:1388به حاشیه رانده شدن پـاره اي از گـروه همچنیناجتماعی و کیفیت سکونت و -میزان برخورداري از خدمات شهري

).104:1382جواهري پور، (د شویها مبراي مسئوالن جديو البتهیر گنبدکاووس در حال تبدیل شدن به چالشی جدید این مشکالت در شهر مهاجر پذ

ـ بـه دل دلیل اهمیت این موضوع نیز به این خاطر است که خانوارهاي مهـاجر بسـیاري . باشدیمشهري مشـکالت لیافـزون گسترش روز. اي سکونت دارنداقتصادي، مسائل قومی، فرهنگی و ارزان بودن اراضی در این محالت حاشیه

.کندیمي فضایی را در این شهر تشدید هاينابرابراین محالت

و ضرورتاهمیت بی شک آگاهی از علل شکل گیري و اثرات پدیده هاي مختلف در ساختار شهرها؛ جهت شناخت نقـاط قـوت،

مـورد نظـر که این شناخت با ارزیـابی کامـل پدیـده استریناپذامري ضروري و اجتناب هایکاستضعف و تعدیل .ردیگیمصورت


دیگر در فرآیند نوین برنامه ریزي شهري، ارزیابی یکی از مراحل اساسی جهت تعیین تغییـرات اتفـاق به عبارتضمن اصالح الگوهاي فضایی شهر و کاهش خطاهاي برنامـه ریـزي، در انطبـاق ن کاربرد آ. باشدیمافتاده در شهرها

.انجامدیمرایط زمان و مکان با شهاطرحهرچه بیشتر برنامه ها و سکونتگاه هـاي گذاردیمامروزه یکی از پدیده هاي که بر کالبد، اقتصاد و فرهنگ یک شهر اثرات انکار ناپذیري

بـراي بـه رسـمیت شـمردن و ا محله هاي شهري، مدیریت شـهر ر به صورتغالباًکه باشدیمغیر رسمی و خودرو پرداختن به مسئله اسکان غیر رسمی نه تنهـا گفت، توانی؛ لذا مه نموده استدادن خدمات یا عدم آن با چالش مواج

توسـعه هـا و اعتقادي و انسانی، بلکه سازگار با منافع اجتماعی و پایداري سکونتگاهيهاضرورتی بر آمده از ارزش).1381:6صرافی، (ملی است

سیمایی آشفته و بی نظم براي منظر کل ن که ن آضمشهر گنبدکاووسامروزه سکونتگاه هاي غیر رسمی پیرامون و استفاده از مصالح غیر استانداردبه دلیل تراکم باالي جمعیت، اندزدهشهر ایجاد کرده و بافت شطرنجی آن را برهم

ه در صورت وقوع اتفاقاتی چون زمـین کو بدون در نظر گرفتن اصول مهندسی با مخاطرات فراوانی روبه رو هستند .مخاطره آمیز خواهد بودساکن در آني جمعیت برا،لرزه

اهداف تحقیق :باشدیماهداف در نظر گرفته شده براي این پژوهش به شرح ذیل

.شهر گنبدکاووسشهريفضایی ساختاریختگیهاي غیررسمی در گسارزیابی نقش سکونتگاه: هدف کلی:اهداف جزئی

.وسو توسعه شهر گنبد کاوسیر شکل گیريبررسی-.دنشین شهر گنبحاشیه غیررسمی و هاي بررسی علل شکل گیري سکونتگاه-.از سکونتگاه هاي غیررسمیکیهر بررسی خصوصیات اجتماعی، اقتصادي و کالبدي -.ارائه پیشنهاداتی براي بهبود وضع موجود شهر-

پیشینه تحقیقشناسان قات زیادي توسط شهر سازان و جامعهتحقیو سکونتگاه هاي غیررسمی در مورد موضوع حاشیه نشینی

در فضـایی ختگی یهاي غیررسمی در گسدر ارتباط با نقش سکونتگاههرچند. صورت گرفته استو ایران در جهان ي خارجی هاز پژوهشبرخی اه لیکن در ذیل بمشاهده نشد در تحقیقات داخل کشور مورديشهري موردي ساختار

:شودیاشاره مکندکمک مقالهاینشبردپیدرتواندکه به نوعی میدر مقاله اي نوشته است که شهرك سازي توسط گروهی از ساکنان فقیر با خانه هاي متزلـزل و ) 2006(داگالس

و تغییـر در و سـازها کمبود خدمات عمومی و دفع مواد زائد سمی، بهره برداري از حاشیه رودخانه ها براي ساخت


و رانش زمین به خاطر دست اندازي در رودخانـه ل یبروز سي زیر زمینی، امکان هاآبی دبی رودخانه و حتی آلودگ).(Douglas, 2006,56شودیم، دغدغه اي جدید براي مدیران شهري محسوب رهیو غو کوه ها در چین شهرسازي و شهرنشـینی پـس از اصـالحات اقتصـادي اواخـر : سدینویمدر تحقیق خود ) 2011(ژانگ

از نظـر . هاي غیررسمی نیز پس از این دوران پدیدار گشـت رفت و شکل گیري و گسترش سکونتگاهشدت گ1970یک نتیجه اجتناب ناپـذیر از افـزایش به عنوانژانگ پیدایش این سکونتگاه ها تحت تغییر و تحول نظام سوسیالیسم

جزئیـات پـژوهش . باشـد یمشهرها نابرابري اجتماعی، شهرنشینی، فقر و فضاهاي با خیل عظیم روستائیان مهاجر به).Zhang,2011(د باشیمگذار مسائل اقتصادي و سیاسی در عملکرد سکونتگاه هاي غیررسمی رینقش تأثپیرامون

ـ بـه و از زمینه هاي ناپایداري توسـعه شـهري ه کاندآوردهنیز ) 2008(اسمولکا و همکاران در کشـورهاي در ژهیي شـهري بـراي حـل و فصـل هـا اسـت یسعدم توانایی به علتکه ؛باشدیمحال توسعه، سکونتگاه هاي غیررسمی

این روند در بلنـد مـدت نـه تنهـا . شکل گرفته استهامهاجرتمشکالت مسکن اقشار آسیب پذیر جامعه و کنترل ؛ بلکه باعث افزایش چشمگیر تعـداد مسـاکن گرددیمغیر قانونی به صورتمنجر به تصرف زمین و خدمات شهري

.خواهد شدزل و آسیب پذیر در شهرها متزل:به موارد ذیل اشاره نمودتوانیمچنین در بعد داخلی نیز هم

ي اسکان غیررسمی شـهر اهـواز؛ مطالعـه و توانمندسازدر پژوهشی با عنوان ساماندهی ) 1388(يو نوذرزیاري ب شهرنشینی در جهـان معاصـر اسـت که اسکان غیررسمی، از پیامدهاي نامطلواندنمودهکوي منبع آب بیان :موردي

کـالن شـهرهاي خصوصاًي منطقه اي شکل گرفته و شهرها و هاينابرابرکه به ویژه در نتیجه صنعتی شدن شتابان و گیـري آن در و شـکل این مقاله ضمن بررسـی اسـکان غیررسـمی . کشور را با مسائل عدیده اي مواجه ساخته است

همچنین ایـن مقالـه . یی به منظور ساماندهی و توانمند سازي آن پرداخته استهاراهبردکوي آب شهر اهواز، به ارائه پرسش نامه، استدالل کرده که علت شکل گیري این پدیده ها در کـوي 250پس از بررسی متغیرهاي الزم مندرج در

ت اقتصـادي و ي بی رویه از یک سو و مسائل و مشکالهامهاجرتمنبع آب نتیجه صنعتی شدن شتابان شهر اهواز و .مدیریتی بوده است

اسـکان غیررسـمی و اقتصـاد سیاسـی فضـا بیـان مسئلهدر مقاله اي با عنوان حاشیه رانده شدن، ) 1388(ن دویراي منطقه اي و تمرکز رشد منحصر در مناطق ویـژه شـهري هاينابرابرنمودي از به عنوانداشته که اسکان غیررسمی

راتب در نظام شهري و سـکونتگاهی و در نتیجـه وجـود فاصـله و شـکاف بـین و فقدان سلسله مشهرهاکالنچون این مقاله با بررسی اسـناد و کتـب موجـود در مـورد فضـا، و اقتصـاد سیاسـی فضـا و اسـکان . مناطق مختلف است

.غیررسمی قصد آن را داشته تا با نگرش اقتصاد سیاسی فضا شکل گیري اسکان غیررسمی را تجزیه و تحلیل نمایدتهـران، شهرکالني احتمالی سکونتگاه هاي غیررسمی هابحرانمدیریت ی تحت عنواندر پژوهش) 1389(شفیعا

بررسی آثار و ابعاد، کالبدي و اجتماعی در سـکونتگاه هـاي غیررسـمی : اندداشتهشناسایی، تحلیل، ارائه راه کار بیان اد، کالبدي و اجتماعی در این نوع سکونتگاه ها، قابلیـت بررسی آثار و ابع. ي ویژه علمی و کاربردي داردهاتیمطلوب

یی که در صورت عـدم مـدیریت، زمینـه سـاز هابحران. سازدیمي شهري را فراهم هابحرانشناخت زمینه هاي بروز


مقاله مورد بحث با بررسی این نوع سکونتگاه ها و بـا اسـتناد . مشکالت فراتر از سطح محلی و منطقه اي خواهد بوداطالعات و آمـار جمـع آوري شـده در دوره هـاي مختلـف تـاریخی، اسـکان غیررسـمی در تهـران را ناشـی از به

پیشگیري، آمادگی، مقابله و بازسازي مـدیریت بحـران بر چرخهي داخلی استان تهران دانسته و با تمرکز هامهاجرت.به ارائه راهکار هاي مدیریتی پرداخته است

و یعنوان تبیین عوامل، اثرات و پیامدهاي حاشیه نشـین بانیز در پژوهش خود ) 1386(بنی فاطمه و کمال کوهی این نوع اسـکان را برشـمرده و عوامـل يهایژگیارائه راهکارهاي تعدیل آن ضمن بررسی تعاریف حاشیه نشینی، و

ی کرده و در خاتمه ارزیابرانیوضعیت حاشیه نشینی را در امختلف بررسی وگیري حاشیه نشینی را از دیدگاه شکل.اندنیز چند راهکار ارائه داده

و فرضیات تحقیقسؤاالت؟اندگذاشتههاي غیررسمی چه تأثیرات فضایی در ساختار شهر گنبدکاووس برجاي کونتگاهس) 1شهر گنبدکاووس مؤثر بوده است؟ درغیررسمیهاي پیدایش سکونتگاهچه عواملی در) 2

:، فرضیات اصلی تحقیق عبارتند ازهاآنر راستاي سؤاالت تحقیق و دبا توجه.سکونتگاه هاي غیررسمی باعث توسعه فیزیکی ناهمگون شهر گنبد شده است-هاي غیررسـمی در شـهر گنبـدکاووس نقـش مـؤثرتري گیري سکونتگاهدر شکل،مهاجران روستایی و افغانی-.اندداشته

روش تحقیقشـیوه . تحلیلـی اسـت -توسـعه اي و روش بررسـی آن توصـیفی -بردي نوع تحقیق حاضر از نظر هدف، کار

ي جغرافیایی و مکانی پژوهش، محـالت افغـان محدوده. باشدیماي و میدانی گردآوري اطالعات و داده ها کتابخانهنفـر سرپرسـت 8177جامعه آماري پـژوهش نیـز، . باشدیمآباد، سیدآباد، بدلجه و چاي بوئی در شهر گنبد کاووس

حجم نمونه . باشدیممرتبط در شهر گنبدکاووس و مسئوالنمحالت و همچنین مدیران شهري نین در اخانوار ساک.نفر بدست آمده است384مطالعه نیدر ا) 1381،140حافظ نیا،(ن کوکراه نیز براي جامعه اول از طریق رابط

ارزیـابی شـده و نتـایج 2ضریب آلفاي کرونبـاخ آن با استفاده ازسؤاالت1پرسشنامه است که پایایی،قابزار تحقیاعتبار سـؤاالت نیـز از . باشدیمأیید کننده ابزار سنجش ت) خضریب آلفاي کرونبا= 837/0(ه حاصله براي متغیر وابست

براي تجزیه و تحلیل و پردازش اطالعـات . مورد تأیید قرار گرفته است) مراجعه به متخصصان(3طریق اعتبار صورياسـتفاده GISو Excelاز و نمـودار براي ترسـیم نقشـه وSpssدو و همبستگی در نرم افزار-ي کايهامونآزنیز از

.شده است

1-Reliability2-Cronbach's Alpha Coefficient3-Face Validity


در بـاره مشـکالت و ن دوم، ابزار گردآوري اطالعات مصاحبه است که بـا مـدیران شـهري و مسـئوال در جامعه. ي غیررسمی مصاحبه گردیدهاسکونتگاهنیازهاي

متغیرهاي تحقیق ي روستاییان به شهر، ناکافی بـودن نظـارت هامهاجرتیی مانند هاشاخصکه توانیمی طور کلتحقیق به نیر اد

و بی توجهی سـازندگان مسـکن بـه قـوانین ، ی حاشیه اي آندر نواحي شهري به ویژه و سازهاشهرداري برساخت از هـم یرهاي مسـتقل محسـوب نمـود و متغنیترمهماز رهیو غازجمله دریافت پروانه ساخت وسازساختمقررات

گرچـه ریـز . شـود یمـ کالبدي آن را نیز متغیر وابسته محسوب در توسعهو عدم توازن شهر گنبدگسیختگی ساختار.در متن پرسشنامه ها مطرح شده استهاشاخص

محدوده مورد مطالعهي شـرقی اسـتان هـا شهرسـتان از(س کیلومتر مربع، مرکز شهرسـتان گنبـد کـاوو 30با وسعت س شهر گنبدکاوو

ي قـه یدق15درجـه و 37این شهر از نظر موقعیت ریاضـی در مختصـات . باشدیمواقع در شمال کشورمان ) گلستاندر (و چهـل چـاي ) در شـمال (دقیقه طول شرقی و بـین شـاخه اصـلی گرگـانرود 10درجه و 55عرض شمالی و

). 9:1385جاجرمی و کلته،(تي عریض آبرفتی واقع شده اسهاتراسي بر رو) جنوب

ی نظريمبانوهادگاهید،مفاهیمفضا را عنصر بنیـادي جامعـه دانسـته و گسـیختگی ؛علوم اجتماعی نوینگذارانیبنسه 3وگیدنز2، ساندرز1اوري

کـه دداننـ یمـ درونی در شهرها را به دلیل تولید یا انباشت سازمان یافته سرمایه داري نوین و تداوم شـکاف طبقـاتی ). 310:1386پـاپلی یـزدي و رجبـی سـناجردي، (د شـو یمـ باعث ایجاد فضاهاي ویژه و غیرقابل دسترس در شـهرها

توسعه فیزیکی، اقتصادي و رشد ریتحت تأثسومی که شهر جهانعرصه شهري اعتقاد دارد نظرانصاحباز 4آگیولرایـن نـوع بهـره بـرداري، اثـرات . ابدییمن افزایش ي مجاور آهانیزمشتابان جمعیتی است، تقاضا و بهره برداري از

). (Aguilar,2008:134کندیمزیست محیطی مختلف و تغییرات کالبدي مشخصی را در فضاي شهري ایجاد ـ بـه و هاي ناپایداري توسـعه شـهري به نظر اسمولکا از زمینه شـکل گیـري ه در کشـورهاي در حـال توسـع ژهی

ي شهري براي حل و فصل مشکالت مسکن اقشار هااستیسعدم توانایی به علتکه استي غیررسمیهاسکونتگاه.Smolka, 2008:101 )(ت شکل گرفته اسهامهاجرتآسیب پذیر جامعه و کنترل

اعتقاد است که شهرك سازي توسط گروهی از سـاکنان فقیـر بـا خانـه هـا متزلـزل و کمبـود نیبر اداگالس نیز و تغییـر در دبـی و سـازها د سمی، بهره برداري از حاشیه رودخانه ها براي سـاخت خدمات عمومی و دفع مواد زائ

1 Urry2 Saunders3 Giddens4 Aguilar


و رانش زمین به خاطر دسـت انـدازي در رودخانـه و ل یبروز سي زیر زمینی، امکان هاآبرودخانه و حتی آلودگی Douglas, 2006) .(د شویمدغدغه اي جدید براي مدیران شهري محسوب ... کوه ها و

هـاي مختلفـی ارائـه شـده علت یابی و شناخت زمینه هاي حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، نظریهدر ارتباط با:گرددیمدر زیر اشاره هاآناست که به برخی از در دیدگاه اکولوژي شکل گیري نواحی فقیرنشین، به پستی ژن ساکنان آن نـواحی نسـبت داده : دیدگاه اکولوژي

معتقدند که حتی اگر گروه هاي مهاجر قومی و نژادي دیگري نیز در ایـن محلـه هـا این گروهپردازانهینظر. شودیمبنابراین مشکل این محله هاي فقیرنشـین بـه نـواحی خـاص . این نواحی فقیر باقی خواهند ماندم ساکن شوند باز ه

رونیسم اجتمـاعی را در این مکتب دا). 96:1377افروغ،(د که در این نواحی ساکن انبرمی گردد و نه به افراديهاآني امپریالیسم به یک نظام طبیعی عمـومی در آزادمورد شهرها با سکوت به کار گرفته و شکل گیري خاص شهرها را

).31:1379،شکویی(ت نسبت داده اسد شـود و واقعیـت موجـو ي غیررسـمی درگیـر نمـی هـا سکونتگاهدیدگاه لیبرال با چرایی پیدایش :دیدگاه لیبرال

را قهري و از تبعات نظام جهانی موجود که در مجمـوع مـورد قبـول ) گسترش سکونتگاه هاي غیررسمیوپیدایش (این امـر شـاید ناشـی از ). 97:1373پیران،(د کنیمیی در سطوح مختلف بسنده هاحلانگارد، لذا به ارائه راه است می

طبقات حاکم و حاکمیت کشورهاي کانونی نسبت به نظام سرمایه داري و ) به مفهوم جدید آن(تعهدي باشد که علم ي باشند، علـت عمـده بسیاري از محققان لیبرال، که از معتقدان و مبلغان مکتب کارکرد گرایی می. گرفته استبرعهدههـا افـزایش بـه نظـر آن . آورندهاي روستایی به شمار میهاي شهري و دافعهنشینی را ناشی از کارکرد جاذبهحاشیه

.آوردز علل مهمی است که زمینه را براي مهاجرت مازاد نیروي کار روستایی فراهم میجمعیت یکی ا، ناهنجـاري مسـکن خودسـاز زیـر پردازدیمیی که تنها به معلول هاروشتا با ارائه راه و کوشدیمدیدگاه لیبرال

هداشـتی بـه حـداقل برسـاند و ي اجتماعی و زیست محیطی و بجنبهکالبدي و نیز از –استاندارد را از منظر فضایی کلی این دیدگاه بـر به طور. راهی بجوید تا چنین مناطقی به هر شکل در کل شهر و نهایتاً در نظام شهري ادغام شود

این باور است که باید پدیده اسکان غیررسمی را پذیرفت و باید بهسازي و سـاماندهی بـدان نگریسـت کـه از ایـن انـد آوردهي بـه کـف تـر یرفتنیپذاز ساکنان اجتماعات آلونکی محیط زندگی ) رنه چندان چشم گی(رهگذر درصدي

). 98:همان منبع (سـکونتگاه هـاي ن چهره هاي دیدگاه لیبرالی، جان اف ترنر است که با مقاله مشـهور خـود بـا عنـوا نیترمهماز

و جنـوب شـرقی آسـیا پرداختـه در آمریکاي التـین ژهیبه وشهري کنترل شده به مطالعه سکونتگاه هاي غیررسمی، .است

مکتب وابسـتگی پردازانهینظربرخالف اندیشمندان لیبرال، گروه دیگري از متفکران از جمله :برالیلریغدیدگاه که الگوي توسعه وابسته و برون زا، جریان صنعتی شدن وابسته، شهرنشینی شتابان و دارندیمدر آمریکاي التین بیان

ي سـاختاري هاتعادلو عدم ابدییمل دارد و به موازات رشد نامتعادل، نابرابري درآمد ها افزایش ناهمگون را به دنبا).17:1381حاج یوسفی،(د ریگیمجامعه شتاب


يبـه طـور . در این دیدگاه، اسکان غیررسمی شهري در واقع فرآیند انتقال فقر و محرومیت روستا به شهرهاستادي، اجتماعی و سیاسـی نـامتوازن و ناعادالنـه، جمعیـت شـناور شـهرها از جملـه ي اقتصهانظامعملکرد بر اثرکه

ایـن . انـد آوردهیمـ روستاییان تهی دست مهاجر ساختار، روابط و کارکرد هاي اجتماعی متضادي را در شهرها پدیـد آنـان . کنندیمی و در فضاهایی فاقد ساختار سکونتی متعارف زندگاندنشدهمهاجران در جامعه شهري جذب و ادغام

کـه در آورنـد یمـ ي زمین دیگران، با خودسازي و خودیاري سکونتگاه هاي نامتعارف و محقر شهري را پدید بر رو).3:1388قرخلو،(د رویمعین حال مأمنی هم براي سایر مهاجران تازه وارد به شمار

نگرند، اگر چه در قبـول ایـن به مسائل میها، که عمدتاً از دیدگاه اقتصاد سیاسی رادیکالیست: کالیراددگاهیدي مهاجرت از روستاها و شهرهاي کوچک بـه شـهرهاي اصل، که حاشیه نشینی در کشورهاي در حال توسعه، نتیجه

هـا را ناشـی از هـا، ایـن مهـاجرت هـا هـم عقیـده هسـتند، لـیکن بـرخالف لیبرالیسـت باشد، با لیبرالیستیمبزرگ دانند، بلکه ساختار اقتصادي نابسامان کشورهاي در حـال توسـعه را، کـه ناشـی از خصوصیات کارکردي شهرها نمی

تحلیـل گـران اقتصـاد . داننـد یادغام کشورهاي مزبور در نظام اقتصادي و تجارت جهانی است، در این امر دخیل مـ ات بومی جاي خود را شوند تولیدي بازار وارد میهنگامی که مناطق داراي اقتصاد معیشتی به جرگه: سیاسی معتقدند

هـاي تولیـدي، بـه صـورت جمعیت زیادي به علت دگرگونی سـاخت وغالباً به یکی دو محصول عمده خواهند داد).15:1387محمدي،(شوندمیموجبهاي عظیم مهاجرتی رانیروي کار آزاد شده درآمده، موج

بحثهایی هستند که در محالت اطراف شهر گنبـد در هاي غیررسمی افراد و خانواردر این تحقیق منظور از سکونتگاه

و نامناسب سکنی دارند؛ البته به لحاظ دسترسی به خدمات زیر ساختی در شرایط حاد و متعارفریغهایی سکونتگاه:میانمودهذیل تقسیم به صورتاساس محالت اسکان غیر رسمی شهر را نیبر هم. بردینمبحرانی به سر

ویژگی عمده ایـن گونـه محـالت بافـت کـامالً روسـتایی و ارگانیـک، وجـود : یافتهگونه روستاهاي توسعه-ي زراعی و باغات در کنار بافت مسکونی و نوع زندگی ساکنین است که همچنان بـه کشـاورزي و دامـداري هانیزم

.دنمواشاره توانیمو تا حدودي بدلجه به چاي بوئیت پردازند از جمله این محالدر محل زندگی خود میبـه تـوان یمـ مورد نیدر ا. انددادهاکثریت ساکنان این محالت را مهاجران تشکیل :گونه محالت مهاجرنشین -). 1شکل (د سیدآباد و محله افغان آباد اشاره نموه محل


موقعیت سکونتگاه هاي غیررسمی شهر گنبد کاووس-1شکل یافته هاي میدانی نگارندگان: مأخذ

تماعی محالتساختار اجدر چهار محله غیررسمی افغان آباد، سیدآباد، بدلجه و چاي بوئی شهر گنبد کاووس : توزیع فضایی جمعیت. الف

ت اسـ 6/100هـا آنو نسـبت جنسـی در باشدیمزن 4076نفر مرد و 4101دارند که نفر سکونت8177حدود در ).1جدول (

1385شهر گنبد کاووس در سال وضعیت جمعیتی سکونتگاه هاي غیررسمی -1جدول نسبت جنسیزنمردجمعیتنام محالت2609134012696/105افغان آباد19539589953/96سیدآباد18349069286/97بدلجه

17818978845/101چاي بوئی8177410140766/100جمع محالت

12916764647645202/100شهر گنبد کاووسو یافته هاي میدانی نگارندگان1385ایران، کز آمارمر: مأخذ


. جمعیت ساکن در این محالت از خاستگاه هاي قومی و جغرافیایی متعدد و متفـاوتی هسـتند : ترکیب قومی. بدر . باشندیمو مهاجر تفکیک عنوان کنیم؛ در محله افغان آباد بیشتر ساکنان تبعه افغانیبه صورتلیکن اگر بخواهیم

ي دیگري چون فارس و تـرك نیـز هاتیقومهرچند باشندیچ مبلوو) سیستانی(سیدآباد اکثریت ساکنان زابلیمحله و بعـد از هـا ترکمنر محله چاي بوئی نیز اکثریت با د. ددر محله بدلجه اکثریت ساکنان ترکمن هستن. شوندیمدیده

.باشدیمهاقزاقآن کـاووس از کل مهاجران وارد شده طی یک دهه به شهر گنبد 1385طبق سرشماري سال ::وضعیت مهاجرت. ج

درصـد از 9/37،ي اسـتان هـا شهرسـتان درصـد از سـایر 6/23درصد از شهرسـتان محـل سرشـماري بـوده و 8/37).1385،رانیمرکز آمار ا(اظهار نشده بوددرصد2/0نیز از خارج کشور و درصد5/0،هااستاني سایر هاشهرستان

محل تولد پاسخ دهنـدگان مـد ؛همچنین در مطالعات میدانی صورت گرفته از طریق پرسشنامه ها ي توزیع شدهبیشترین میزان افـراد مهـاجر، ا سکونتگاه هن نتایج مستخرج از این پرسشنامه ها نشان داد در بین ای.تنظر قرار گرف

).2جدول (باشدیممربوط به محالت افغان آباد و سیدآباد

توزیع پاسخگویان بر اساس محل تولد در محالت غیررسمی شهر گنبدکاووس-2دول ج

نام محالتشهرستان سرشماري

ي هاشهرستانسایر استان

ي هاشهرستانهااستانسایر

خارج از کشور

اظهار نشده

2/398/125/146/289/4افغان آباد5/156/323/452/14/5سید آباد3/639/255/803/2بدلجه

4/738/2005/23/3چاي بوئیمیانگین محالت

8/472317897/3

یافته هاي میدانی نگارندگان: مأخذ

وضعیت سواد از عوامل تأثیر گذار در شیوه زندگی ساکنان محالت شهري و نحوه برخورد آنـان :سطح سواد. دنظـر از گنبـدکاووس سکونتگاه هاي غیر رسـمی شـهر ي انجام گرفتههایبررسطبق . باشدیمبا مسائل مختلف شهر

و بـاالتر چشـمگیر سـال انیـ مدر حد نسبتاً قابل قبولی قرار دارند؛ لیکن هنوز معضل بی سوادي در بین افـراد سوادبنابراین با توجه به اهمیت سطح سواد سرپرست خانوار و ارتباط نزدیک آن با سطح شغل و درآمد افـراد و . باشدیم

در : زندگی خانواده ها؛ وضعیت سواد در بین سرپرستان خانوار مورد بررسی قرار گرفت که نتـایج نشـان داد کیفیت 29/57در محلـه سـیدآباد . باشندیمدرصد بی سواد 71/87درصد سرپرستان باسواد و 12/28سطح محله افغان آباد

درصـد بـی 58/39درصد باسـواد و 41/60جه در محله بدل. درصد بی سواد بودند70/42درصد این افراد باسواد و ).3جدول (د درصد هستن20/55درصد سرپرستان خانوار باسواد و 79/44در محله چاي بوئی نیز . باشندیمسواد


1390وضعیت سواد سرپرستان خانوار در سکونتگاه هاي غیررسمی شهر گنبد کاووس،-3جدول

نام محالتبی سوادباسواد

درصدراوانیفدرصدفراوانی2712/286987/71افغان آباد553/57417/42سیدآباد5841/603858/39بدلجه

438/44532/55چاي بوئی18365/4720135/52کل محالت


ه هاي غیر رسمی شهر گنبدکاووسوضعیت سواد سرپرستان خانوار در سکونتگا-2شکل یافته هاي میدانی نگارندگان: مأخذ

ساختار اقتصادي محالتي مختلـف شـغلی سـاکن هـا فیـ طدر محالت غیر رسمی شهر گنبد کاووس افـرادي بـا :وضعیت شغلی) الفري، بنـایی و ی، کـارگ فروشـ دسـت آباد شغل اغلب سرپرستان خانوار کفاشی، ن نمونه در محله افغابه عنوان. هستند

.باشدیمخرید و فروش دام یی چـون مغـازه داري، هـا شـغل و افـرادي بـا باشدیمي بوئی وضع کمی بهتر ه و چادر محالت سیدآباد، بدلج

در حالت کلی در این محالت بیشترین درصـد شـغلی . عمیرکاري و بعضاً کارمندان مهاجر سکونت دارند، ترانندگیعد از آن بیشترین درصـد مربـوط بـه کـارگران ب. دباشیم) 7/41(د ربوط به شغل آزاي خانوار مهاسرپرستدر میان

).4جدول (د قرار دار) 6/21(...و ر رده هاي بعدي نیز کشاورزي، دامداري د. تاس) 3/26(ه ساد


در سکونتگاه هاي غیررسمیوضعیت شغلی سرپرست خانواربر اساستوزیع پاسخگویان -4جدول دامداري ،کشاورزيبیکارکارمندشغل آزادر سادهکارگنام محالت

درصدفراوانیدرصدفراوانیدرصدفراوانیدرصدفراوانیدرصدفراوانی448/45271/2800002526افغان آباد323/33333/34219/212283/8سیدآباد166/164850146/1400187/18بدلجه

94/9522/5431/300323/33چاي بوئی1013/261607/41389/925/0836/21کل محالت


هاي میدانی صورت گرفته در بین محـالت غیررسـمی شـهر طبق بررسی:وضعیت درآمد سرپرست خانوار. بشـاید دلیـل ایـن امـر، . به محله افغـان آبـاد اسـت گنبدکاووس، بیشترین خانواده هاي با درآمد پایین و فقیر مربوط

. سرپرست خانوار و محرومیت از پذیرش در بسیاري از مشاغل مرتبط با سطح سـواد باشـد کافیت نداشتن تحصیالجـدول (ت متوسط و متوسط روبه پایین اسدر حالت کلی میزان درآمد اکثر خانوار هاي ساکن در محالت غیررسمی

5 .(میزان درآمد سرپرست خانوار در هر ماه در سکونتگاه هاي غیررسمیبر اساساسخگویان توزیع پ-5جدول

نام محالتهزار 300ریز

تومانهزار 600تا300

تومانهزار تا یک میلیون 600

تومانیک میلیون و باالتر

درصدیفراواندرصدیفراواندرصدیفراواندرصدفراوانی625/64292/3052/500افغان آباد94/9469/47313/32104/10سیدآباد218/21401/28271/2883/8بدلجه

177/17519/22229/22625/3چاي بوئی1094/281662/43851/22242/6محالتل ک


کالبدي- ساختار فضایی نوع مالکیـت زمـین یکـی از مشخصـات سـکونتگاه هـاي : دهاي مسکونیوضعیت مالکیت زمین و واح) الف

انـد شـده ي کشاورزي ساکن هانیزمی نبوده و یا در سند رسماین محالت داراي ن غیررسمی است که معموالً ساکناو ایـن افـراد ه که داراي سند مشاع بوده و از سوي شهرداري مجوزي براي تغییر کاربري یا ساخت مسکن داده نشـد


یا تصـاحب غیرقـانونی و فروشد اقدام به تفکیک سنتی بدون رعایت استانداردهاي الزم نموده و بعضاً به خرید خو.ي کشاورزي و معابر غیر استاندارد در شهرهاستهانیزمنتیجه این امر بافت روستایی با . اندزدهدست

مســکونی و (الکیــت قطعــات در محــالت مــورد نظــر؛ نــوع مه بنــابراین در مطالعــات پیمایشــی صــورت گرفتــ، قولنامه اي، بدون سند و سایر مورد بررسی قرار گرفتـه )سنددار(در چهار گروه عمده به شرح رسمی ) غیرمسکونی

از این سکونتگاه ها پرداخته شـده کیهر در ذیل به بررسی وضعیت مالکیت قطعات مسکونی و غیرمسکونی . است).6جدول (ت اس

غیررسمی شهر گنبدکاووسدر محالتمسکونی مین و واحدهايزت وضعیت مالکی-6جدول

نام محالتسایربدون سندقولنامه ايسنددار

درصدفراوانیدرصدفراوانیدرصدفراوانیدرصدفراوانی292/30177/17469/47416/4افغان آباد62/6125/12636/65156/15سیدآباد417/4283/82425239/23بدلجه

532/5531/3302/31104/10چاي بوئی1296/33404/101634/42525/13کل محالت


حاصـل از ج نظارت شهرداري بر احـداث واحـدهاي مسـکونی بـا توجـه بـه نتـای :نحوه نظارت شهرداري) بفاقـد هـا ساختماندرصد 95/73که در محله افغان آباد يبه طور. شدباینممطالعات میدانی ناکافی و در حد مطلوب

ن فاقد پروانه و شناسنامه سـاختما ها ساختماندرصد 25/56پروانه و شناسنامه ساختمان هستند در محله سیدآباد نیز 41/35ی نیـز و شناسنامه ساختمان ندارنـد در چـاي بـوئ ه پروانهاساختماندرصد87/46در محله بدلجه . باشندمی

).7جدول (د باشنیممجوز براي ساخت و ساز ن درصد فاقد ای

وضعیت پروانه ساخت در محالت غیررسمی -7جدول داراي پروانه ونام محله

شناسنامه ساختمانفاقد پروانه و

شناسنامه ساختماندرصدفراوانیدرصدفراوانی

25267195/73افغان آباد4275/435425/56سید آباد5112/534587/46بدلجه

6258/643441/35چاي بوئی1809/462041/53کل محالت



. باشـد یمـ هاي غیر رسـمی از رسـمی ي مهم در تمایز سکونتگاههاشاخصکیفیت بنا از : کیفیت بنایتضعو. جهاي حاشیه اي داراي مساکنی بـا شهرهاي کشور خودمان این سکونتگاهیحتوهرچند در بسیاري از کشورهاي دنیا

؛ لیکن در شهر گنبد کـاووس و نـه حاشـیه هـاي آن چنـین باشندیمی زاغه و حلبی آباد عبارتبهکیفیت و نیترنازلقابـل در حد ي این محالت حداقل از لحاظ نوع ساخت و کیفیتهاساختمان. شودیمبه ندرت دیده ییهاساختمان

سـاخت حـال در-1:گرفتقرارو مورد بررسیتقسیمکلیدسته6درکیفیت بنا محالتدر این.قبولی قرار دارندبـا واحـدهاي (مرمتـی -4،)سال25تا5با عمرواحدهاي(نگهداريقابل-3،)سال5ازکمترواحدهاي(زنوسا-2

.گرفتقرارمطالعهمورد،مخروبه-6) لسا50باالي(تخریبی-5.)سال50تا25عمر

کیفیت بنا در سکونتگاه هاي غیررسمی شهر گنبد کاووس-8جدول میانگین محالتچاي بوئیبدلجهسیدآبادافغان آبادکیفیت بنا

14/623/475/816/1032/7ساختحالدر3/163676/2226/2124نوساز

1/5015/451/6219/5114/52قابل نگهداري2/1517/416/597/1113/9تیمرم

5/1112/92/142/581/6تخریبی72/029/10005/0مخروبه100100100100100جمع


ها بنا به خصوصیات اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی هـر شـهر و مساحت و سرانه کاربري: هايت کاربرضعیو) دضـرورت هـا آندر برنامه ریزي، شـناخت و مطابقـت نانهیبواقعبنابراین به منظور برخورد . ت دارندمحله باهم تفاو

م البتـه دلیلـی هـ . ی رعایت نمایـد فیو کبا این وجود هر محله شهري باید حداقل استانداردها را از لحاظ کمی . دارد. ن، در سطح محله یا زیر محله در نظر گرفته شـود مانند بیمارستان یا جایگاه توزیع بنزیهاتیفعالندارد که بعضی از

بعضی . یا مراکز اداري شهر باید به نسبت شهر یا مناطق شهري داراي عملکرد گردندهایفروشولی در عوض عمده محلـه (ا تمام فضـاه در سطحنوع عملکرد خود بر حسباز خدمات مانند بقالی، کتابخانه، زمین ورزشی، و مسجد؛

بـا هـا يکاربردر محالت مورد مطالعه مساحت ).135:1380شیعه،(د شونمیدر نظر گرفته)... وهاحیکوچک، محله، ن. باشدیمو از سرانه هاي استاندارد کشوري براي هر کاربري دور دهدیمتفاوت معناداري را نشان گریکدی

خـود ز ورزشی و فضاي سـب مساحت و سرانه کاربرين باال بودن مساحت و سرانه کاربري مسکونی و پایین بودسرانه کاربري مسکونی در محله . باشدیمحداقل از بعد کمی هايکاربردلیلی بر رعایت نشدن استانداردهاي فضایی

مترمربـع اسـت کـه 71/202چاي بوئی و در28/141، در محله بدلجه 99/160دآبادیس، در محله 76/147افغان آباد


را فـراهم آورده هـا يکـاربر و زمینه کمبـود در سـایر باشدیماالتر ب) رمت50تا 40(از استانداردهاي کشوري عتاًیطب). 9جدول (ت اس

ي موجود و سرانه هاي استاندارد در سکونتگاه هاي غیررسمی هايکاربرمقایسه سرانه هاي -9جدول

نوع کاربري

سرانه هاي چاي بوئیبدلجهسیدآبادافغان آبادر استاندارد د

ن ایرا)مترمربع(

نفر1781:جمعیتنفر1834:جمعیتنفر1953:جمعیتنفر2609: جمعیت

سرانهمساحتسرانهمساحتسرانهمساحتسرانهمساحت

40- 8/62558376/1477/8244139/1603/25912128/1416/36103071/20250مسکونی2-8/290212/112/387698/17/472057/29/216021/14تجاري3-1/1714257/67/5531832/285/745060/47/457857/25آموزشی1-5/384847/18/150477/02/33028/1420736/26/0مذهبی2-4/254797/02/375592/14/254738/134/351197/15/2ورزشی

7- 004/287347/1000012فضاي سبز20- 6/13638727/527/8305752/421/4064916/2263/6274423/3525معابر


ي هـا تفاوتطبق مطالعات میدانی شبکه معابر این سکونتگاه ها با یکدیگر از لحاظ کیفیت :یفیت شبکه معابرک. هدر ایـن . باشـد یمـ برخوردار در محله افغان آباد شبکه معابر از وضعیت بسیار نامناسبی به خصوص. عمده اي دارند

انجام ساخت و سازهاي خارج از محدوده مصـوب طـرح تفصـیلی شـهر لیبه دلمحله و تا حدودي سه محله دیگر در ساخت این معابر ...و شیب طولی و عرضی ها،تقاطع، زوایا، هايسازگنبد کاووس پارامترهایی مانند عرض، زیر

ایـن معـابر . ي اصلی اکثر کوچه ها آسفالت ندارند و خاکی هستندهاابانیخبجز ت در این محال. رعایت نشده استبـه مأمن حیوانات و حشرات مـوذي بـوده و از لحـاظ بهداشـتی ها در آنجاري بودن فاضالب برخی منازل لیبه دل

ه و کوچه هاي خاکی در زمان بارندگی غیر قابل تـردد بـود . در محله افغان آباد شرایط وخیمی وجود داردخصوص.مجدداً به منازل برگشته و مشکالت فراوانی را براي ساکنان آن به همراه داردهاآنآب

هاي ناهمواري و وجود گودال در معابر، نبود جـدول بنـدي شبکه معابر؛ شاخصدر بررسی مشکالت ساختاريام بارنـدگی، عـدم روشـنایی مناسب، نبود آسفالت در برخی معابر، تجمع و انباشت زباله، آب گرفتگی معابر در هنگ

) .10جدول (ت مورد سنجش قرار گرفو د-معابر، دفع فاضالب منازل در کوچه ها از طریق آزمون کاي


مشکالت ساختاري شبکه معابر محالت غیر رسمی-10جدول

شاخصفراوانی داده هاي مشاهده شده

میانگیندرجه آزادي

df

Chi-square

درجه معناداري Sig

لی خیزیاد

کممتوسطزیادخیلی

کمناهمواري و وجود گودال در

معابر2858910--28/1223/313000/0

97/1276/177000/0--7225161نبود جدول بندي مناسب75/1322/169000/0-1811256810نبود آسفالت در معابر37/1254/238000/0--2659425تجمع و انباشت زباله

آب گرفتگی معابر در هنگام بارندگی

33471341106030/3417/97000/0

50/1293/157000/0--2429052عدم روشنایی معابردر کوچهدفع فاضالب منازل

ها5417695411846/2492/200000/0


آزمون فرضیات».کاووس شده استشهر گنبدباعث توسعه فیزیکی ناهمگون یهاي غیررسمسکونتگاه«: فرضیه اول. الف5

ـ در شهر گنبد ساخت و سازهاي بدون نظارت شهرداري ؛ 95/73:فغـان آبـاد ا(ه و گسترش مسـاکن بـدون پروانلی شـهر در منـاطق از یک سو و عدم اجراي کامل طـرح تفصـی ) 41/35:چاي بوئی؛87/46:بدلجه ؛ 25/65:سیدآباد

و چهـل چـاي و تخریـب گرگـان رود مذکور از سوي دیگر، باعث توسعه ناموزون شهر در حـریم رودخانـه هـاي ). 3شکل (ت ي کشاورزي و منابع طبیعی گردیده اسهانیزم

عکس ماهواره اي شهر گنبدکاووس-3شکل


ت ن نوع توسعه هاي بدون برنامه در محالبا ایس معابر شهري گنبد کاووه و منظم شبکبافت شطرنجین چنیهمبه مطالـب فـوق و بـا ؛ لذا با توجه)4و 3شکل (ت تبدیل به معابر بی نظم، کم عرض و ارگانیک شده اسايحاشیهکـاووس شهر گنبدباعث توسعه فیزیکی ناهمگون یهاي غیررسمسکونتگاه«: فرضیه اول4و 3ي هاه شکلاستناد ب

.ردیگیمقرار د مورد تأیی» .شده است

بافت شطرنجی و توسعه ناهمگون شهر گنبد کاووس ه نقش-4شکل

هـاي غیررسـمی در شـهر گنبـدکاووس گیري سکونتگاهدر شکل،هاجران روستایی و افغانیم«: فرضیه دوم. ببه لحـاظ اجتمـاعی، به منظور آزمون این فرضیه، ابتدا تمامی عوامل متأثر از ورود مهاجران » .اندداشتهنقش مؤثرتري

متقابل این عوامـل در یکـدیگر راتیو تأثي فهرست گردید سپس، در مدل تفهیمی که در آن روابط و کالبداقتصادي در مـدل نیـ در اتمـامی عوامـل موجـود . به نمایش درآمد5به صورت شکل تیدر نهاو قرار گرفتمورد بررسی

.اندشدهگی کالبدي شهر گنبد به شکل گیري محالت غیررسمی و از هم گسیختتینها


مدل تفهیمی روابط علی در گسیختگی فضایی-5شکل

و نیز همبستگی اسپیرمن استفاده بـه عمـل آمـد کـه بـا و این فرضیه نیز از آزمون کاي دبه منظور آزمون آماريکـه بـین ورود میریـ گیمـ آمده برابر صـفر اسـت، بنـابراین نتیجـه بدستSigن چو،توجه به نتایج آزمون کاي دو

شـود رد میH0فرضگریدبه عبارتهاي غیررسمی ارتباط معنی داري وجود دارد، گیري سکونتگاهمهاجران و شکلایـن . شـود هاي غیررسـمی مـی گیري سکونتگاهپس ورود مهاجران باعث شکل. شودمورد قبول واقع میH1و فرض

rی بین مهاجرت و سکونتگاه هاي غیررسـمی برابـر یعنی ضریب همبستگ.تدرصد اس42ارتباط در حدود 0/42

هاي غیررسمی ارتباط گیري سکونتگاهو شکلس به شهر گنبدکاوون ین ورود مهاجراب«: بنابراین فرضیه دوم. باشدمی.گیردقرار مید مورد تأیی» .معناداري وجود دارد

نتیجه گیريي هـا دگاهیـ و دبا موضـوعات مطـرح شـده در مبـانی نظـري نتایج مقاله حاضر حاکی از آن است که در ارتباط

توسعه، دیدگاه لیبرالیسم و دیدگاه در حالي غیررسمی در شهرهاي کشورهاي هاسکونتگاهمختلف درباره علل بروز مهـاجرت از روسـتاها و شـهرهاي ولـی دیـدگاه رادیکالیسـم کـه باشدینماکولوژیکی در گنبد کاووس مورد تأیید

چـون دیـدگاه . ی بیشـتري دارد خـوان هـم دانـد مـی هـا سـکونتگاه را دلیل ظهور این گونه هاي بزرگ کوچک به شهرو دانـد ینمـ رهیـ و غبرتري ژنـی ایو رادیکالیسم برخالف دو دیدگاه قبلی، مهاجرت را نتیجه کارکرد خاص شهري

ادغـام خود متـأثر از ال توسعه که ناشی از ساختار اقتصادي نابسامان کشورهاي در حرا عمدتاً ها این مهاجرتریشه هنگامی کـه تحلیل گران اقتصاد سیاسی معتقدند. دانندیکشورهاي مزبور در نظام اقتصادي و تجارت جهانی است، م

شوند تولیدات بومی جاي خود را غالباً بـه یکـی دو محصـول ي بازار وارد میمناطق داراي اقتصاد معیشتی به جرگه


هاي تولیدي، به صورت نیروي کار آزاد شده درآمـده، ت زیادي به علت دگرگونی ساختجمعیوعمده خواهند داد. شوندمیموجبهاي عظیم مهاجرتی راموج

ي داخلی، مهاجرت پناهندگان افغان نیز منجر به پیدایش محـالت هامهاجرتعالوه بر ،در شهر گنبد کاووس نیزگیـري ایـن ري از توسعه محالت غیررسمی نیز بـه شـکل ضعف مدیریت شهري در جلوگی. حاشیه نشین شده است

هـاي که بین ورود مهاجران و شـکل گیـري سـکونتگاه دهدیمنتایج تحقیق میدانی نشان . محالت کمک کرده استبدست آمده برابر Sigکه چون میابییمبا توجه به نتایج آزمون کاي دو در . غیررسمی ارتباط معنی داري وجود دارد

گیري سکونتگاه هاي غیررسمی ارتباط معنی نتیجه گرفت که بین ورود مهاجران و شکلتوانیمنابراین صفر است، بrهـاي غیررسـمی برابـر همبستگی بـین مهـاجرت و سـکونتگاه بیو ضرداري وجود دارد 0/42 ایـن . باشـد مـی

ي غیررسـمی نشـان هـا هسـکونتگا گیـري در شکلرا هامهاجرتتأثیر در هر حالهمبستگی گرچه قوي نیست ولی .دهدیم

و شهر گنبد، ساخت و سازهاي بـدون نظـارت شـهرداري ي غیررسمی درهاسکونتگاهگیري یکی از نتایج شکلاز 41/35:و چاي بـوئی ؛87/46:بدلجه ؛ 25/65:؛ سیدآباد 95/73:افغان آباددر محالت گسترش مساکن بدون پروانه

باعث توسعه ناموزون شـهر ه کاستگریدر در مناطق مذکور از سوي یک سو و عدم اجراي کامل طرح تفصیلی شه. هاي کشاورزي و منابع طبیعی گردیده استو چهل چاي و تخریب زمینگرگان روددر حریم رودخانه هاي

سکونتگاه هاي نابسامان به گسست کالبـدي پـاره اي از نـواحی مسـکونی از پیکـره کـل شـهر و کـاهش میـزان هـا به حاشیه رانـده شـدن پـاره اي از گـروه همچنیناجتماعی و کیفیت سکونت و -مات شهريبرخورداري از خد

ي غیررسـمی هاسکونتگاهشکاف عمیقی را میان ي اجتماعی و اقتصادي بر اساس مطالعات میدانیهایبررس. شودیم.دهدیمو بخش رسمی شهر گنبد کاووس نشان

اووس از لحاظ اجتمـاعی، اقتصـادي و کالبـدي بـه شـرح زیـر ي غیررسمی گنبدکهاسکونتگاهمشکالت اصلی :باشدیم

ي فرهنگی و بی سـوادي، نبـود هاتجانساعتیاد و فروش مواد مخدر، بیکاري، فقدان امنیت، عدم : جتماعیا) فالتفریحی و فضاي سبز کافی ،فضاهاي آموزشی

دوري از مرکز شهر لیبه دلو نقل باالتر ي خانوار، بیکاري، هزینه حملهاسرپرستدرآمد پایین : قتصاديا) بیفیت پـایین ، ک...و وضعیت نامناسب معابر محالت به لحاظ شیب، عرض، جدول بندي، روشنایی : البدي ک) ج

.ي غیر قانونی و بدون پروانهو سازها، ساخت ...و ، مصالح بکار رفته عمر بنابه لحاظ هاساختمان

پیشنهاداتباید از شکل گیري این سکونتگاه ها در داخل و یـا زیهر چونتگاه هاي غیررسمی قبل از براي رفع مشکالت سک

:ي زیر را اجرا نمودهاروشتوانیمهت این امر ج،دبیرون محدوده شهرها جلوگیري نمو.به شهر گنبد کاووس توسط مسئوالن شهريهامهاجرتتیت و هدانظار-


.بین محالتي جمعیتیهاییجابجانظارت بیشتر به -.ي اجتماعی، اقتصادي و کالبدي محالت شهرهایژگیوایجاد پایگاه آماري دقیق از -يهـا یکاسـت راهبردي با توجه به نقـاط ضـعف و –تغییر روش تهیه طرح جامع وترمیم آن به طرح ساختاري -

.سی شهر گنبد کاوولیو تفصفراوان طرح جامع .ي کشاورزي اطراف به بدنه اصلی شهرهانیزمروستا ها و جلوگیري از تغییر کاربري و پیوستن-.نظارت بیشتر شهرداري بر ساخت و سازهاي و جلوگیري از ساخت و سازهاي بدون پروانه-.ي موجود در دست کار شهرداريهاطرحسرعت بخشیدن به -.امونیي ساماندهی روستاهاي پیرهاطرحمالی و قانونی الزم جهت تحقق به موقع ت حمای-.هایدسترسبهسازي شبکه معابر و ،کالبدي-ی فضایی ساماندهتالش در جهت ایجاد هویت شهري، -

منابع ،فضا و نابرابري اجتماعی، ارائه الگویی براي جدایی گزینی فضایی و پیامدهاي آن،)1377(،دافروغ، عما-1

.انتشارات دانشگاه تربیت مدرس تهرانتبیین عوامل، اثرات و پیامدهاي حاشیه نشینی و ارائه راهکارهاي ، )1386(و کمال کوهی،بنی فاطمه، حسین-2

.24-7صص ، فصلنامه دانشگاه آزاد اسالمی واحد شوشتر، سال دوم، شماره سوم، تعدیل آن، جلد دوم تهران، اي شهر و پیرامونهنظریه، )1386(،حسین،رجبی سناجرديوپاپلی یزدي، محمدحسین -3

. نتشارات سمتاهاي اطالعات سیاسی اقتصادي، شمارهمجله ، نظرييهادگاهید: آلونک نشینی در ایران،)1373(،پیران، پرویز-4

87-88.نشریه هفت شهر، فصلنامه عمران و ، حاشیه نشینی شهري و فرآیند تحول آن، )1381(حاج یوسفی، علی،-5

.هران، تماره هشتم، شازي شهريانتشارت سازمان عمران و بهس،بهسازي شهري.تهران، انتشارات سمت،، چاپ هفتمانسانیدر علوممقدمه اي بر روش تحقیق ، )1381(حمدرضا،، محافظ نیا-6ي کیفیت زندگی در شهر از نظر هاشاخصسنجش وضعیت ، )1385(، مجاجرمی، کاظم و کلته، ابراهی-7

، 8شماره ال چهارم، س،نغرافیا و توسعه، پاییز و زمستا، مجله جگنبد قابوس:شهروندان، مطالعه موردي.18-5:صص

مطالعه موردي در منطقه (یابی اقتصادي اجتماعی اسکان غیررسمی ساخت،)1382(،جواهري پور، مهرداد-8انتشارات ،جلد اول، تهران،در حاشیه نشینی و اسکان غیررسمیمجموعه مقاالت ،)کالن شهري تهران

.یبخشبهزیستی و تواندانشگاه علوم


مایش ملی ، هاسکان غیررسمی و اقتصاد سیاسی فضا، مسئلهحاشیه رانده شدن) 1388(ل دویران، اسماعی-9انشگاه آزاد اسالمی ، د)با محوریت منطقه کالن شهري تهران(راهبردها –هاچالش: سکونتگاه هاي غیررسمی

.سفندماه، اواحد شهرريز ساماندهی و توانمند سازي اسکان غیررسمی شهر اهوا، )1388(،تذردخ، آونوذري... رامت ا، کزیاري-10

.21-36ص ، ص1388، تابستان 68ي جغرافیاي انسانی، شماره هاپژوهش، مجله )کوي منبع آب(ي هاسکونتگاهي احتمالی هابحرانمدیریت ، )1389(،هشفیعا، محمدعلی وشفیعا، سعید و شفیعا، سپید-11

سومین همایش ملی مقاوم سازي و مدیریت ،رائه راهکار، احلیل، تتهران، شناساییشهرکالنغیررسمی .1389ردیبهشت ، اشهري

.ن، انتشارات جهاد دانشگاهی، تهراجغرافیاي اجتماعی شهرها، )1379(شکوئی، حسین، -12.و صنعتدانشگاه علم ، تهران، انتشارات مقدمه اي بر برنامه ریزي شهري، )1380(،لشیعه، اسماعی-13، درون شهريونقلحملریزي بر برنامهی کاربري اراضی شهري با تأکید ابیمکان، )1380(،، شصادقی-14

.ت، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علم و صنعمونه موردي شهر گنبد کاووسن،ي راهکارهاي توانمند سازيجودر جستي اسکان خود انگیخته، هایژگیوبازنگري ، )1382(،رصرافی، مظف-15

.ی، تهرانبخشتوانمجموعه مقاالت حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، انتشارات دانشگاه علوم بهزیستی و ي هاپژوهش، فصلنامه شناسی اجتماعی در ایرانبیو آستوسعه شهري ، )1383(،لسماعی، اعلی اکبري-16

.49-69ص ، ص48ماره ، شجغرافیایی سال سی و پنجم،)شهر سنندج: مورد(هاي غیررسمی تحلیل پایداري شهري در سکونتگاه، )1388(قرخلو، مهدي،-17

.1-16ص ، ص1388اییز ، پ69ماره ، شي جغرافیاي انسانیهاپژوهش، ي حاشیه نشینی در شهرستان کوهدشت استان لرستانهاچالشبررسی ، )1387(،و همکارانیاسر ، محمدي-18

.98-85ص ، ص1387، زمستان 66یاي انسانی، شماره ي جغرافهاپژوهش.1385و مسکننتایج سرشماري عمومی نفوس ، )1385(،نرایآمار امرکز -19

20. Aguilar, A.G,(2008), Peri-urbanization, illegal settlements, and environmental impact inMexico City, Cities 25 (3) , 133–145.

21. Douglas, I, (2006), Peri-urban ecosystems and societies: transitional zones and contrastingvalues. In: McGregor, D, Simon, D, Thompson, D. (Eds.), The Peri-Urban, Interface: Approaches to

Sustainable Natural and Human Resource Use. Earthscan, London, pp. 18–29.22. Smolka, M, (2008), Informality and poverty in Latin American urban policies. In: Martine,

G, et al. (Eds.), The New Global Frontier: Urbanization,Poverty, and Environment in the 21stCentury, Earthscan, London,pp.99-114.

23. Zhang,L,(2011), The political economy of informal settlements in post-socialist China: Thecase of chengzhongcun(s), journal homepage: www.elsevier.com/locate/geoforum. pp1-11.

24.http://udro.org.ir.

Documents

1393/9/1 :شﺮﯾﺬﭘ ﺦﯾرﺎﺗ 1392/12/21 :لﻮﺻو ﺦﯾرﺎﺗ …sppl.ui.ac.ir/article_16015_5309b3ae1d0e8756acf03fa50508fe38.pdf1393 نﺎﺘﺴﻣز (15 ﯽﭘﺎﯿﭘ)