Upload
buidien
View
214
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 1
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental
Anaacutelise da Fragilidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos no Muniacutecipio de
Buriti dos Lopes-PI
Geisy Candido da Silva 1 Denise Balestrero Menezes
2
Resumo ndash Os estudos da complexidade dinacircmica funcional e estrutural de um ambiente satildeo
essenciais para compor a harmonia entre as necessidades humanas e os limites dos
componentes naturais Para tanto eacute necessaacuterio o uso de ferramentais que possibilitem a
avaliaccedilatildeo da qualidade ambiental em funccedilatildeo das atividades antroacutepicas desenvolvidas nos
componentes naturais e eacute neste contexto que se insere o Iacutendice de Qualidade Ambiental que
pode ser aplicado na avaliaccedilatildeo de diferentes componentes do meio fiacutesico e bioacutetico Assim o
objetivo deste estudo foi avaliar a fragilidade dos recursos hiacutedricos no municiacutepio de Buriti dos
Lopes-PI inserido no domiacutenio morfoclimaacutetico da Mata dos Cocais atraveacutes do iacutendice de
Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos o diagnoacutestico do estado dos buritizais ldquoin siturdquo foi
fundamental para compor alternativas que possam conciliar o equiliacutebrio ambiental e o
desenvolvimento econocircmico do municiacutepio A composiccedilatildeo deste estudo foi realizada atraveacutes da
caracterizaccedilatildeo da aacuterea de estudo da obtenccedilatildeo e geoprocessamento de dados e aplicaccedilatildeo do
Iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos Estes dados foram analisados
posteriormente de forma conjunta sendo possiacutevel identificar que os maiores problemas da
dinacircmica ambiental do municiacutepio estatildeo relacionados agrave gestatildeo e o planejamento ambiental
urbano e rural indicando a possibilidade de delimitarem-se unidades de gerenciamento com
base nas peculiaridades ambientais e socioeconocircmicas de cada regiatildeo de Buriti dos Lopes
Abstract ndash Studies of functional and structural dynamics of an environment complexity are
essential to compose the harmony between human needs and the limits of natural components
Therefore the use of tooling to enable the assessment of environmental quality as a function of
human activities is necessary developed in the natural components and is in this context that the
Environmental Quality Index which can be applied in the evaluation of different components of
the physical environment and biotic The objective of this study was to evaluate the fragility of
water resources in the municipality of Buriti dos Lopes-PI inserted in morphoclimatic field of Mata
Cocais through the Environmental Quality Index of Water Resources the diagnosis of the state of
buritizais in situ was essential to produce alternatives that can reconcile the environmental
balance and economic development of the municipality The composition of this study was carried
out through the characterization of the study area the collection and GIS data and application of
Environmental Quality Index Water Resources These data were further analyzed jointly it is
possible to identify the major problems of environmental dynamics of the municipality are related
to the management and urban and rural environmental planning indicating the possibility of
demarcating up management units based on environmental and socio-economic peculiarities of
each region Buriti dos Lopes
Palavras-Chave ndash Fragilidade Ambiental Recursos Hiacutedricos Iacutendice de Qualidade Ambiental
1 Graduanda em Gestatildeo e Anaacutelise Ambiental Universidade Federal de Satildeo Carlos Satildeo Carlos-SP tel (16) 9 9991-2646 E-mail
silva_geisiyahioocombr 2 Profordf Dr Geoacuteloga do Departamento de Engenharia Civil Universidade Federal de Satildeo Carlos Satildeo Carlos-SP tel (16) 3306-6442 E-
mail denisebmufscarbr
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 2
1 INTRODUCcedilAtildeO
O estudo da complexidade dinacircmica funcional e estrutural de um ambiente eacute essencial para
compor a harmonia entre as necessidades humanas e os limites dos componentes naturais
Poreacutem as uacuteltimas deacutecadas tecircm sido marcadas por profundas modificaccedilotildees tecnoloacutegicas sociais
econocircmicas e principalmente ambientais as quais acarretam em intervenccedilotildees bruscas nos
sistemas naturais comprometendo seu estado de equiliacutebrio dinacircmico (SPORL e ROSS 2004)
sem indagar alternativas que possam beneficiar tanto o meio ambiente quanto as atividades
socioeconocircmicas
De acordo com Ross (1994) Crepani et al (1998) e Cabral et al (2011) a compreensatildeo das
fragilidades e dos potenciais do meio fiacutesico satildeo importantes ferramentas para a gestatildeo territorial
pois possibilitam a obtenccedilatildeo de uma visatildeo holiacutestica do ambiente proporcionando melhores
definiccedilotildees de diretrizes e accedilotildees a serem implementadas Desta forma metodologias que
expressem o grau de fragilidade do ambiente em funccedilatildeo do desenvolvimento das atividades
antroacutepicas satildeo de grande valia para o planejamento ambiental urbano
Esta abordagem pressupotildee que a relevacircncia dos impactos ambientais resultantes dos tipos
de usos e ocupaccedilotildees do solo estaacute associada agrave vulnerabilidade e agrave suscetibilidade dos
componentes ambientais (MOSCHINI 2005) o que pode ser entendido atraveacutes do conceito do
equiliacutebrio dinacircmico onde o equiliacutebrio significa um ambiente estaacutevel e o desequilibro ambientes
instaacuteveis considerando que por mais intocado seja o ambiente o mesmo sempre seraacute
indiretamente afetado pela accedilatildeo antroacutepica (ROSS 1994) Desta forma tais desequiliacutebrios
precisam ser monitorados visando inibir as degradaccedilotildees ambientais principalmente as de efeitos
sineacutergicos
Consequentemente eacute necessaacuterio o uso de ferramentais que auxiliem nesses diagnoacutesticos
possibilitando a avaliaccedilatildeo da qualidade ambiental em funccedilatildeo das atividades antroacutepicas
desenvolvidas nos componentes naturais e eacute neste contexto que se insere a escala do Iacutendice de
Qualidade Ambiental estabelecido em forma de curva funcional que expressa a qualidade do
ambiente variando entre 0 (zero) e 1 (um) correspondendo aos graus miacutenimos e maacuteximos
respectivamente (MOSCHINI 2005)
Portanto pesquisas que atuem nessa aacuterea podem auxiliar na gestatildeo e no planejamento
territorial de distintos ambientes com o objetivo de preservar e conservar sua diversidade
fauniacutestica e floriacutestica Neste vieacutes estaacute este trabalho que considerou a Mata dos Cocais localizada
entre os estados do Maranhatildeo Paraacute e Piauiacute caracterizada pela transiccedilatildeo entre os domiacutenios
morfoloacuteclimaacuteticos Amazocircnico e da Caatinga tem sofrido grande degradaccedilatildeo ambiental causada
principalmente pela quebra do equiliacutebrio ecoloacutegico decorrente da extraccedilatildeo exploratoacuteria de
espeacutecies nativas com uso de queimada conversatildeo de grandes aacutereas para atividades
agropecuaacuterias e ocupaccedilotildees urbanas desordenadas (CARDOSO 2011)
Dentre a diversidade e riqueza da vegetaccedilatildeo desta mata encontra-se o buriti (Mauritia
flexuosa) considerado uma das mais singulares palmeiras brasileiras pois aleacutem do valor
bioloacutegico paisagiacutestico e socioeconocircmico cultural a espeacutecie eacute indicativa da qualidade e presenccedila
de aacutegua em especial nas veredas caracterizando-se como uma espeacutecie sensiacutevel a alteraccedilotildees
do meio (ALMEIDA e PROENCcedilA 1998) Portanto a anaacutelise da fragilidade ambiental de veredas
pode ser fundamentada nos aspectos fisioloacutegicos da espeacutecie pois o diagnoacutestico ldquoin siturdquo
complementa os resultados do produto obtido na anaacutelise realizada em softwares de
geoprocessamento
Assim tendo como base as peculiaridades dos buritis em regiotildees de clima aacuterido e
semiaacuterido o objetivo deste estudo eacute avaliar a fragilidade dos recursos hiacutedricos no municiacutepio de
Buriti dos Lopes-PI inserido no domiacutenio morfoclimaacutetico da Mata dos Cocais atraveacutes do Iacutendice de
Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos o diagnoacutestico do estado dos buritizais ldquoin siturdquo foi
fundamental para compor alternativas que possam conciliar o equiliacutebrio ambiental e o
desenvolvimento econocircmico do municiacutepio
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 3
2 MATERIAIS E METOacuteDOS
A composiccedilatildeo deste trabalho foi realizada atraveacutes de caracterizaccedilatildeo da aacuterea de estudo
identificando-se as peculiaridades do municiacutepio obtenccedilatildeo e geoprocessamento de dados e
aplicaccedilatildeo do Iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos Estes dados foram
analisados posteriormente de forma conjunta relacionando as informaccedilotildees obtidas com
observaccedilotildees in siturdquo do estado dos buritizais em Buriti dos Lopes-PI que ocorreram durante as
atividades da UFSCar no Projeto Rondon ndash Operaccedilatildeo Velho Monge (17 de janeiro a 02 de
fevereiro de 2014)
21 Caracterizaccedilatildeo da Aacuterea de Estudo
O municiacutepio de Buriti dos Lopes-PI possui aacuterea de aproximadamente 691363 kmsup2 e estaacute
localizado a 60km do litoral piauiense apresentando clima alternadamente uacutemido e seco com
duraccedilatildeo de seis meses cada periacuteodo (MENDONCcedilA amp DANNI-OLIVEIRA 2007) Esta
caracteriacutestica climaacutetica influecircncia tanto na diversidade da flora e fauna quanto no tipo de solo
onde eacute possiacutevel identificar diferentes fisionomias vegetativas representadas por campo cerrado
caatinga arbustiva e arboacuterea e floresta secundaacuteria mista (CPRM 2004 e CARDOSO 2011)
(Figura 1)
Figura 1 ndash Mapas temaacuteticos da caracterizaccedilatildeo de Buriti dos Lopes-PI substrato geoloacutegico e usos e ocupaccedilotildees do solo
A geologia na aacuterea eacute caracterizada por unidades pertencentes agraves coberturas sedimentares
que abrangem 98 dos limites do municiacutepio onde haacute presenccedila de Depoacutesitos de Pacircntanos e
Mangues e Depoacutesitos Aluvionares de areias e cascalhos inconsolidados Como unidade
geoloacutegica de idade mais recente haacute os Depoacutesitos Coluacutevio-Eluviais o Grupo Barreiras em
destaque na porccedilatildeo centro-leste a Formaccedilatildeo Pimenteiras com arenito siltito e folhelho o Grupo
Serra Grande na porccedilatildeo basal e o embasamento cristalino representado pelo Complexo de
Granja constituiacutedo por gnaisse (CPRM 2004)
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 4
A rede hidrograacutefica municipal eacute caracterizada pelos rios Parnaiacuteba Longaacute e Pirangi (sendo
este um afluente intermitente com vazatildeo significativa apenas nos periacuteodos chuvosos) aleacutem de
diversas lagoas com destaque para as dos Porcos do Salgado Iracema e Grande dos Buritis
com grandes extensotildees responsaacuteveis por parte significativa da economia do municiacutepio baseada
na produccedilatildeo sazonal do arroz caju e algodatildeo (CPRM 2004)
22 Materiais Utilizados
Para a composiccedilatildeo do Plano de Informaccedilotildees georreferenciadas (PI) foi utilizado o software
ArcGISreg 102 onde foi feito o processamento dos dados tendo como base a obtenccedilatildeo a partir
da carta topograacutefica da cidade de Cocal (SA24YCIMI-615) (IBGE 1978) escala 1100000 da
hidrografia hipsometria e localizaccedilatildeo das comunidades rurais do municiacutepio A carta dos usos e
ocupaccedilotildees do solo foi obtida pela classificaccedilatildeo supervisionada das imagens LandSat 8 de
23novembro2014 composiccedilatildeo colorida RGB das bandas 65 e 4 com resoluccedilatildeo espacial de 30
metros sobre a qual foi realizada uma fusatildeo com a banda pancromaacutetica 8 de resoluccedilatildeo espacial
de 15 metros possibilitando o detalhamento maior dos usos do solo no municiacutepio
Foi realizada a digitalizaccedilatildeo da carta temaacutetica das unidades geoloacutegicas presentes no
municiacutepio tendo como base o esboccedilo geoloacutegico realizado pelo CPRM (2004) na escala de
1100000 Concomitantemente foi feita pesquisa no Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas
Subterracircneas (SIAGAS) (CPRM 2015) para verificaccedilatildeo do nuacutemero e localizaccedilatildeo de poccedilos
cadastrados no municiacutepio cujas coordenadas geograacuteficas foram espacializadas no Sistema de
Informaccedilatildeo Geograacutefica (SIG) com o intuito de analisar a relaccedilatildeo destes dados com a fragilidade
dos recursos hiacutedricos em Buriti dos Lopes-PI
23 Iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos
O Iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos (IQA-HIDRO) reflete a
suscetibilidade dos mesmos com relaccedilatildeo agrave distacircncia das fontes que podem gerar impactos
negativos sobre o meio como despejo de poluentes efeitos dos agrotoacutexicos e carreamento de
resiacuteduos soacutelidos decorrentes do uso do solo
Tendo por base estes conceitos o iacutendice foi obtido a partir da sobreposiccedilatildeo das cartas
temaacuteticas de usos e ocupaccedilotildees do solo e da hidrografia considerando a distacircncia dos recursos
hiacutedricos com relaccedilatildeo agraves fontes de impacto adotando como principio o grau miacutenimo de qualidade
(IQA-HIDRO=0) as aacutereas impactadas que apresentam distacircncia zero ateacute o rio mais proacuteximo e
grau de qualidade maacutexima (IQA-HIDRO=1) as aacutereas com distacircncia maior que 1000 metros ateacute o
rio mais proacuteximo
3 RESULTADOS E DISCUSSOtildeES
Com base no geoprocessamento das informaccedilotildees referentes agraves curvas de niacutevel foi
elaborada a carta temaacutetica de classes hipsomeacutetricas com sobreposiccedilatildeo do layer da hidrografia
para verificar correlaccedilotildees entre estes atributos Com a anaacutelise destes dados foi verificado que o
municiacutepio possui uma rede hidrograacutefica bastante rica poreacutem cerca de 80 dos afluentes satildeo
intermitentes ou seja estas drenagens cessam na estaccedilatildeo seca e voltam ao fluxo corrente na
estaccedilatildeo chuvosa
Aleacutem deste aspecto eacute importante salientar que esta porcentagem de afluentes intermitentes
encontra-se em regiotildees variando entre 1 e 420 metros de altitude localizadas a oeste do
municiacutepio tornando a capacidade de infiltraccedilatildeo da aacutegua no solo bastante variaacutevel o que
compromete o armazenamento de aacutegua no subsolo tanto em funccedilatildeo das caracteriacutesticas do
relevo quanto da caracteriacutestica da unidade geoloacutegica presente em cada porccedilatildeo do municiacutepio
Vinculado a estes atributos do meio fiacutesico o clima e a sazonalidade das fitofisionomias da
vegetaccedilatildeo tambeacutem influenciam no tipo de drenagem
Todavia haacute uma relaccedilatildeo intriacutenseca entre a combinaccedilatildeo do tipo de solo e o relevo frente agraves
caracteriacutesticas dos afluentes com os aspectos da vegetaccedilatildeo e o clima pois este conjunto de
fatores regulam as taxas de absorccedilatildeo da aacutegua pelo solo as taxas de evaporaccedilatildeo e as taxas de
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 5
retenccedilatildeo da aacutegua pela vegetaccedilatildeo Portanto com a anaacutelise desta carta obteve-se uma seacuterie de
indagaccedilotildees sobre quais outros fatores que estariam atuando sobre os tipos de drenagens
observados na aacuterea de estudo para suprir parte destes questionamentos foi realizada anaacutelise
comparativa entre a hidrografia e as unidades geoloacutegicas presentes no muniacutecipio de Buriti dos
Lopes-PI
Na carta temaacutetica das unidades geoloacutegicas foi possiacutevel observar a presenccedila de seis
domiacutenios hidrogeoloacutegicos sendo eles rochas cristalinas rochas sedimentares basaltos da
Formaccedilatildeo Sardinha coberturas coluacutevio-eluviais aluviotildees e os depoacutesitos de pacircntanos
As rochas cristalinas constituiacutedas por rochas preacute-cambrianas do tipo gnaisses compotildeem
(Complexo Granja) o que eacute denominado de aquiacutefero fissural condicionado a porosidade
secundaacuteria representada por fendas refletindo reservatoacuterios subterracircneos aleatoacuterios
descontiacutenuos e de pequena extensatildeo com um potencial hidrogeoloacutegico baixo (CPRM 2004)
Este domiacutenio hidrogeoloacutegico estaacute presente na porccedilatildeo centro-leste do municiacutepio onde eacute
possiacutevel identificar apenas afluentes intermitentes o que pode ser explicado pela caracteriacutestica
do substrato geoloacutegico que natildeo apresenta porosidade primaacuteria permite que grande parte do
fluxo nas estaccedilotildees chuvosas escoe acarretando na perda da aacutegua por evaporaccedilatildeo e
desfavorecendo a absorccedilatildeo da aacutegua pela vegetaccedilatildeo principalmente em aacutereas com relevo mais
acidentado
As unidades pertencentes agrave categoria de rochas sedimentares da Bacia do Rio Parnaiacuteba
satildeo representadas pelo Grupo Serra Grande e pelas Formaccedilotildees Pimenteiras e Cabeccedilas As
rochas do Grupo Serra Grande satildeo caracterizadas por potencial meacutedio qualiquantitativo de
aacuteguas subterracircneas (CPRM 2004) localizam-se na porccedilatildeo noroeste do municiacutepio onde a rede
de drenagem superficial tambeacutem eacute intermitente ou seja a unidade geoloacutegica apresenta
capacidade de absorccedilatildeo e retenccedilatildeo da aacutegua e estaacute sobre altitudes que variam de 1 a 337
metros consequentemente natildeo haacute uma relaccedilatildeo concisa que justifique a caracteriacutestica
intermitente dos afluentes
Segundo o estudo realizado pelo CPRM (2004) a Formaccedilatildeo Pimenteiras natildeo apresenta
importacircncia geoloacutegica pelo fato de possuir constituintes litoloacutegicos de baixa permeabilidade
poreacutem o fato desta unidade ocorrer em uma aacuterea significativa da regiatildeo centro-sul do municiacutepio
a mesma pode constituir-se como uma opccedilatildeo de reservatoacuterio subterracircneo pela ocorrecircncia de
niacuteveis arenosos permeaacuteveis Assim como as unidades geoloacutegicas anteriores a caracteriacutestica da
drenagem superficial eacute intermitente mesmo estando localizada sobre altitudes que variam pouco
(1 a 168 metros de altitude)
As caracteriacutesticas litoloacutegicas da Formaccedilatildeo Cabeccedilas indicam boas condiccedilotildees de
permeabilidade e porosidade favorecendo o processo de recarga e infiltraccedilatildeo direta das aacuteguas
de chuvas (CPRM 2004) poreacutem ocorre em restritas aacutereas o que reduz seu potencial de
armazenamento refletindo em drenagens superficiais intermitentes
A Formaccedilatildeo Sardinha assim como o Complexo Granja eacute constituiacuteda por rochas
impermeaacuteveis que se comportam como aquiacutefero fissural (CPRM 2004) possuindo porosidade
secundaacuteria Consequentemente a unidade natildeo apresenta potencial de armazenamento
subterracircneo seja pela pequena extensatildeo na porccedilatildeo noroeste do municiacutepio seja por outros
fatores intriacutensecos a dinacircmica do meio caracterizando os afluentes na aacuterea como intermitente
O Grupo Barreiras eacute caracterizado por uma expressiva variaccedilatildeo facioloacutegica com
intercalaccedilotildees de niacuteveis mais e menos permeaacuteveis o que lhe confere paracircmetros hidrogeoloacutegicos
variaacuteveis (CPRM 2004) Esta caracteriacutestica confere agrave unidade geoloacutegica a denominaccedilatildeo de
aquitarde o qual possui baixa permeabilidade e transmite aacutegua lentamente Apesar desta
peculiaridade sua extensatildeo significativa na regiatildeo centro-sul faz com que esta unidade seja
bastante explorada o que pode influenciar na perenidade dos recursos superficiais dado que a
aacutegua de chuva infiltrada pode natildeo alcanccedilar o estado de equiliacutebrio com o fluxo de base
Os depoacutesitos coluacutevio-eluviais representados pelas coberturas de sedimentos detriacuteticos natildeo
possuem potencial de reserva subterracircnea pois suas unidades litoloacutegicas satildeo delgadas e pouco
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 6
favoraacuteveis agrave acumulaccedilatildeo e captaccedilatildeo de aacutegua (CPRM 2004) Consequentemente a aacutegua de
chuva acaba sendo escoada eou evaporada conferindo aos cursos superficiais a caracteriacutestica
de intermitecircncia
Os Depoacutesitos Aluvionares que margeiam os principais rios e riachos do municiacutepio
apresentam uma boa alternativa como reservatoacuterio subterracircneo tendo um alto potencial
hidrogeoloacutegico de armazenamento o que compensa sua pequena espessura produzindo
vazotildees significativas de aacutegua as quais mantecircm importantes afluentes perenes localizados na
regiatildeo noroeste de Buriti dos Lopes-PI como por exemplo o Rio Longaacute e Parnaiacuteba Em
contrapartida os Depoacutesitos de Pacircntanos e Mangues por serem constituiacutedos predominantemente
por argila natildeo apresentam potencial hidrogeoloacutegico sendo os corpos superficiais dependentes
das chuvas o que traduz a caracteriacutestica intermitente dos mesmos
Contudo os domiacutenios hidrogeoloacutegicos natildeo influenciam apenas na dinacircmica superficial dos
recursos hiacutedricos mas tambeacutem atuam na quantidade e qualidade de aacutegua que as unidades
geoloacutegicas podem conter determinando assim seus limites e potenciais para o desenvolvimento
das atividades antroacutepicas Consequentemente apoacutes a sobreposiccedilatildeo das coordenadas
geograacuteficas dos poccedilos cadastrados no municiacutepio (CPRM 2015) sobre a carta temaacutetica das
unidades geoloacutegicas foi possiacutevel observar que o centro urbano possui 68 poccedilos dos 129
cadastrados em todo o municiacutepio os quais estatildeo sobre a Formaccedilatildeo Pimenteiras e Grupo
Barreiras
As caracteriacutesticas destas unidades geoloacutegicas demandam o equiliacutebrio entre a dinacircmica
hidroloacutegica da superfiacutecie a vegetaccedilatildeo e os usos e ocupaccedilotildees do solo contribuindo para que os
recursos subterracircneos sejam reabastecidos em um regime suficiente para conciliar as
necessidades antroacutepicas com os limites de exploraccedilatildeo Desta forma a fragilidade e as
caracteriacutesticas dos recursos hiacutedricos estatildeo condicionadas pelos atributos do meio fiacutesico pela
fitofisionomia da vegetaccedilatildeo e pela dinacircmica das atividades antroacutepicas desenvolvidas em aacutereas
proacuteximas aos corpos hiacutedricos influenciando tanto na qualidade quanto na quantidade de aacutegua
disponiacutevel Assim com a elaboraccedilatildeo da carta temaacutetica de usos e ocupaccedilotildees do solo foi possiacutevel
identificar aspectos da dinacircmica socioeconocircmica de Buriti dos Lopes-PI
A elaboraccedilatildeo desta carta esteve pautada pelo fim da estaccedilatildeo seca e inicio da estaccedilatildeo
chuvosa Assim a classificaccedilatildeo dos usos e ocupaccedilotildees do solo foi feita tendo como base as
seguintes categorias assoreamentobancos de areia cultivo de arroz (principalmente as
margens das lagoas de grande extensatildeo) queimada recursos hiacutedricos solo exposto vegetaccedilatildeo
degradada vegetaccedilatildeo nativa vegetaccedilatildeo ripaacuteria vegetaccedilatildeo ripaacuteria degradada e aacuterea urbana
Com os resultados obtidos nesta classificaccedilatildeo foi verificado que o territoacuterio do municiacutepio
apresenta cerca de 50 de vegetaccedilatildeo nativa concentrada a nordeste e sudeste Apesar desta
porcentagem significativa de vegetaccedilatildeo nativa eacute possiacutevel verificar que em grande parte do
entorno dos remanescentes conservados haacute vegetaccedilatildeo degradada (2770) isto se deve
principalmente aos cortes de estradas os quais aumentam o efeito de borda nos fragmentos
reduzindo suas reservas autoacutectones prejudicando o equiliacutebrio do ambiente tanto em termos de
possiacuteveis invasotildees de espeacutecies exoacuteticas quanto em termos de conectividade da paisagem
Aleacutem disto devido ao fim da estaccedilatildeo seca e iniacutecio da estaccedilatildeo chuvosa representada pela
imagem de sateacutelite eacute possiacutevel identificar cerca de 4 de aacutereas caracterizadas como
assoreamento eou bancos de areia advindos do carreamento de material particulado das
margens para os corpos hiacutedricos ou ainda aacutereas de cultivo de arroz jaacute colhidas ou mesmo
diminuiccedilatildeo de fluxo hiacutedrico expondo o fundo de rios e lagoas Outro fator que interfere tanto na
quantidade de material particulado quanto na qualidade da aacutegua presente nos rios e riachos eacute a
presenccedila da vegetaccedilatildeo ripaacuteria que ocupa 87 do territoacuterio municipal mantendo apenas 15
da vegetaccedilatildeo conservada contribuindo para o assoreamento e perda da qualidade dos
afluentes
As aacutereas com solo exposto (247) satildeo caracterizadas principalmente por estradas natildeo
pavimentadas pelas comunidades rurais e pela agricultura familiar com o cultivo do arroz
mandioca e algodatildeo Dentre os cultivos citados anteriormente a cultura sazonal do arroz eacute
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 7
bastante significativa ocupando 163 dos usos e ocupaccedilotildees do solo Neste contexto seu curto
periacuteodo de desenvolvimento restringe o aparecimento de pragas e doenccedilas nas lavouras
reduzindo o uso de agrotoacutexicos o que eacute um fator importante para a manutenccedilatildeo do solo e dos
recursos hiacutedricos (FARIAS FILHO amp FERRAZ JUacuteNIOR 2009)
Concomitante a estes aspectos a anaacutelise comparativa entre o tamanho da malha urbana no
periacuteodo de 36 anos (1978-2014) mostra que houve o avanccedilo de aproximadamente 10 da aacuterea
urbanizada cuja caracteriacutestica eacute evidente na regiatildeo leste da BR 343 e nas comunidades rurais
presentes no entono das lagoas em que haacute o cultivo do arroz resultando em 115 de ocupaccedilatildeo
urbana a qual suporta 11294 habitantes (583) (IBGE 2014) Este adensamento populacional
traz como consequecircncia o aumento de aacutereas impermeabilizadas aumento de poluentes na
superfiacutecie aumento na demanda de aacutegua e a degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa expondo o
ambiente agrave fragilidades
Tendo por base estas intervenccedilotildees identificar as fragilidades dos recursos hiacutedricos eacute um
importante aspecto para o planejamento e monitoramento ambiental principalmente em termos
qualiquantitativos os quais prejudicam tanto o equiliacutebrio ambiental quanto a qualidade de vida
das pessoas que utilizam estes recursos como fonte de abastecimento Para tanto eacute necessaacuterio
combinar a relevacircncia dos impactos ambientais resultantes dos tipos de usos e ocupaccedilotildees do
solo com a suscetibilidade das intervenccedilotildees nos corpos superficiais o que pode ser analisado
com a aplicaccedilatildeo do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos (IQA-HIDRO)
proposto por Moschini (2005) (Figura 2)
Os resultados obtidos com a espacializaccedilatildeo deste iacutendice com relaccedilatildeo aos impactos dos
usos e ocupaccedilotildees do solo no municiacutepio de Buriti dos Lopes-PI mostram que as atividades
desenvolvidas estatildeo bastante proacuteximas aos corpos hiacutedricos com distacircncia maacutexima de 858
metros As aacutereas com melhores classificaccedilotildees estatildeo concentradas na regiatildeo centro-sul
abrangendo as categorias ruim (593) regular (123) bom (031) e oacutetimo (005) Este
aspecto estaacute relacionado com a baixa densidade de comunidades rurais na aacuterea onde haacute
poucos acessos por estradas natildeo pavimentadas e as atividades de potencial poluidor tornam-se
restritas pelo predomiacutenio da agricultura familiar
Ademais na porccedilatildeo nordeste do municiacutepio existe uma mancha indicativa de boa
qualidade dos recursos hiacutedricos com o entorno caracterizado por poucas comunidades rurais e
consequentemente poucas vias de acesso contribuindo para a preservaccedilatildeo tanto da vegetaccedilatildeo
quanto dos recursos hiacutedricos Isto tambeacutem ocorre na regiatildeo central de Buriti dos Lopes-PI poreacutem
o fato da dinacircmica ambiental ser influenciada pela BR 343 as aacutereas com potencial de proteccedilatildeo
dos recursos hiacutedricos satildeo afetadas pelo processo de degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa nas
margens da estrada acarretando no aumento da lixiviaccedilatildeo e escoamento de material particulado
eou poluentes para os corpos hiacutedricos sendo estas manchas classificadas entre ruim e regular
Na regiatildeo noroeste as uacutenicas manchas significativas com potencial para a proteccedilatildeo da
qualidade dos recursos hiacutedricos estatildeo localizadas dentro dos limites da lagoa Grande dos Buritis
(formada no curso do Rio Longaacute proacuteximo agrave foz no Rio Parnaiacuteba) indicando que apesar do
cultivo do arroz ocorrer nas margens da lagoa as caracteriacutesticas da mistura de um ambiente
loacutetico e lecircntico faz com que o sistema aquaacutetico suporte esta atividade
Jaacute na porccedilatildeo centro-norte e nordeste estatildeo concentradas as aacutereas com maior
homogeneidade e de grande extensatildeo possuindo classificaccedilatildeo peacutessima de qualidade refletindo
um alto iacutendice da fragilidade dos recursos hiacutedricos frente agraves atividades desenvolvidas ocorrem
em especial no centro urbano cujas tendecircncias satildeo de expansatildeo para comportar o aumento
populacional demandando o desmatamento da vegetaccedilatildeo nativa para construccedilatildeo de residecircncias
e equipamentos urbanos e aumentando a pressatildeo sobre os recursos hiacutedricos com a finalidade
de abastecimento puacuteblico Estes fatores atuando de forma conjunta desencadeiam uma seacuterie de
alteraccedilotildees ambientais o que carece de planejamento e gestatildeo territorial para evitar que o
sistema entre em colapso
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 8
Figura 2 - Carta temaacutetica do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos com sobreposiccedilatildeo do layer referente agrave hidrografia
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 9
Para tanto eacute necessaacuterio que diretrizes e accedilotildees mitigadoras sejam implementadas o
quanto antes pois com base na anaacutelise realizada ldquoin siturdquo no Brejo dos Buritis que margeia a
regiatildeo nordeste da malha urbana foi possiacutevel comprovar que estaacute havendo a morte dos
buritizais pela falta de aacutegua Este fato se deve ao processo histoacuterico das intervenccedilotildees antroacutepicas
na aacuterea entre os quais eacute possiacutevel citar a construccedilatildeo de barragens e accediludes o rebaixamento do
niacutevel do lenccedilol freaacutetico (principalmente pela alta densidade de poccedilos localizados na aacuterea
urbana) o desmatamento e episoacutedios de queimadas que culminam na fragilidade do ambiente
(Figura 3)
Figura 3 ndash Degradaccedilatildeo ambiental no Brejo dos Buritis Buriti dos Lopes-PI Fonte Menezes (2014)
Neste contexto a fragilidade do ambiente pode ser observada pela presenccedila de espeacutecies
invasoras como a Embauacuteba que ressalta o deacuteficit no desenvolvimento do banco autoacutectone de
sementes nativas pelo estresse hiacutedrico sendo um aspecto que se natildeo controlado iraacute
comprometer toda a estrutura do ecossistema Desta forma a preservaccedilatildeo desta aacuterea torna-se
fundamental para a manutenccedilatildeo do equiliacutebrio ecoloacutegico na aacuterea pois a vegetaccedilatildeo de veredas
ajuda a proteger o sistema formado pelo solo pela vegetaccedilatildeo adjacente e pela aacutegua exercendo
a funccedilatildeo de corredor para a fauna e flora compondo um sistema em estado de equiliacutebrio (BAHIA
et al 2009)
4 CONCLUSAtildeO
Com este estudo foi possiacutevel identificar que o iacutendice de qualidade ambiental dos recursos
hiacutedricos eacute uma ferramenta bastante uacutetil no que diz respeito agrave avaliaccedilatildeo do ambiente frente suas
atividades com potencial poluidor poreacutem as observaccedilotildees ldquoin siturdquo satildeo essenciais para a
interpretaccedilatildeo dos resultados constituindo assim duas ferramentas complementares e
dependentes pois tornam possiacutevel a espacializaccedilatildeo e avaliaccedilatildeo do territoacuterio como um todo
Neste vieacutes os maiores problemas da dinacircmica ambiental do municiacutepio estatildeo voltados para a
gestatildeo e o planejamento ambiental urbano e rural no qual seja possiacutevel delimitar unidades de
gerenciamento com base nas peculiaridades ambientais e socioeconocircmicas de cada regiatildeo de
Buriti dos Lopes Desta forma seria possiacutevel manter a qualidade do ambiente vinculada agraves
atividades antroacutepicas
Consequentemente a aacuterea urbana eacute a porccedilatildeo do municiacutepio que carece de mais atenccedilatildeo
pois a expansatildeo da mesma sobre as veredas estatildeo causando uma seacuterie de distuacuterbios
ambientais os quais poderiam ser sanados com a definiccedilatildeo de diretrizes e accedilotildees mitigadoras
voltadas para a proteccedilatildeo e manutenccedilatildeo dos recursos hiacutedricos e da vegetaccedilatildeo Aleacutem destas
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 10
accedilotildees o auxilio da populaccedilatildeo tambeacutem eacute essencial o que pode ser feito atraveacutes da
sensibilizaccedilatildeo educaccedilatildeo ambiental incentivo de novas pesquisas que possam identificar as
demandas tanto do brejo quanto do desenvolvimento socioeconocircmico implementaccedilatildeo de um
viveiro no municiacutepio destinado ao reflorestamento do brejo oferta de oficinas para capacitaccedilatildeo
da comunidade para preservar e manter a qualidade ambiental natildeo apenas nas aacutereas de
veredas mas no municiacutepio como um todo abrangendo as comunidades rurais delimitar
corretamente as aacutereas de preservaccedilatildeo permanente impedindo a entrada de animais de grande
porte cadastro e restriccedilatildeo da perfuraccedilatildeo de poccedilos propor diretrizes para os usos e ocupaccedilotildees
do solo e o diagnoacutestico das condiccedilotildees das nascentes na tentativa de tornar estes locais
propiacutecios para o afloramento da aacutegua
Portanto apesar de Buriti dos Lopes manter um pequeno nuacutemero de habitantes eacute
possiacutevel observar a necessidade de implementar accedilotildees de gestatildeo ambiental tanto urbana
quanto rural evitando que futuramente com o aumento da populaccedilatildeo haja um colapso entre as
necessidades socioeconocircmicas ambientais e culturais Para tanto eacute necessaacuterio o incentivo de
novos estudos que supram as carecircncias de informaccedilotildees sobre a flora fauna relevo hidrologia
entre outras diversas caracteriacutesticas que possam influenciar na tomada de decisatildeo
planejamento monitoramento e gestatildeo territorial
BIBLIOGRAFIA
ALMEIDA SP amp PROENCcedilA CEB Cerrado Espeacutecies Vegetais Uacuteteis Planaltina EMBRAPA-CEPAC 1998
BAHIA T de O LUZ da R VELOSO M das DM NUNES Y R F NEVES WV BRAGA L da L LIMA P CV de Veredas na APA do Rio Pandeiros Importacircncia Impactos Ambientais e Perspectivas In Instituto Estadual de Florestas ndash MG v2 ndeg3 MG BIOTA 2009
CABRAL JB P ROCHA IR da MARTINS AP ASSUNCcedilAtildeO HF da BECEGATO VA Mapeamento da Fragilidade Ambiental da Bacia Hidrograacutefica do Rio Doce (GO) Utilizando Teacutecnicas de Geoprocessamento GeoFocus (Artiacuteculos) Nordm 11 51-69p
CARDOSO EMS Diminuiccedilatildeo dos Buritizais Um Estudo Analiacutetico no Contexto da Cidade de Buriti dos Lopes-PI Monografia ndash Especializaccedilatildeo em Gestatildeo Ambiental Faculdade Montenegro-FAM Ibicaraiacute - BA 2011
CREPANI E MEDEIROS JS HERNANDEZ FILHO P FLORENZO TG DUARTE V amp BARBOSA CCF Sensoriamento Remoto e Geoprocessamento Aplicados ao Zoneamento Ecoloacutegico-Econocircmico e ao Ordenamento Territorial Instituto de Pesquisa Espacial Satildeo Joseacute dos Campos 64p 1998
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Projeto Cadastro de Fontes de Abastecimento por Aacuteguas Subterracircnea-PI Diagnoacutestico do Municiacutepio de Buriti dos Lopes Fortaleza 2004 22p
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas Subterracircneas Pesquisa Geral Disponiacutevel em httpsiagaswebcprmgovbrlayoutpesquisa_complexaphp Acesso em fevereiro 2015
FARIAS FILHO MS amp FERRAZ JUacuteNIOR AS de L Importacircncia Socioecocircmica e Problemaacutetica Ambiental do Cultivo de Arroz nos Campos Inundaacuteveis da Baixada Maranhense In IV Jornada Internacional de Poliacuteticas Puacuteblicas Satildeo Luiacutes do Maranhatildeo - MA 2009
IBGE ndash Instituto Brasileiro de Geografia e Estatiacutestica Cidades Buriti dos Lopes-PI Disponiacutevel em httpwwwcidadesibgegovbrxtrasperfilphplang=ampcodmun=220200ampsearch=piaui|buriti-dos-lopes|info graficos-informacoes-completas Acesso em fevereiro 2015
MENDONCcedilA F amp DANNI-OLIVEIRA I M Climatologia Noccedilotildees Baacutesicas e Climas do Brasil Editora Oficina de Textos Satildeo Paulo 2007 160-161p
MOSCHINI L E Diagnoacutestico e Riscos Ambientais Relacionados a Fragmentaccedilatildeo de Aacutereas Naturais e Seminaturais da Paisagem Estudo de Caso Municiacutepio de Araraquara-SP Dissertaccedilatildeo de Mestrado Universidade Federal de Satildeo Carlos 2005 74f
ROSS JLS Anaacutelise Empiacuterica da Fragilidade dos Ambientes Naturais e Antropizados In Revista do Departamento de Geografia Nordm8 63-74p 1994
SPORL C amp ROSS JLS Anaacutelise Comparativa da Fragilidade Ambiental com Aplicaccedilatildeo de Trecircs Modelos GEOUSP- Espaccedilo e Tempo Satildeo Paulo Nordm15 pp 39-49 2004
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 2
1 INTRODUCcedilAtildeO
O estudo da complexidade dinacircmica funcional e estrutural de um ambiente eacute essencial para
compor a harmonia entre as necessidades humanas e os limites dos componentes naturais
Poreacutem as uacuteltimas deacutecadas tecircm sido marcadas por profundas modificaccedilotildees tecnoloacutegicas sociais
econocircmicas e principalmente ambientais as quais acarretam em intervenccedilotildees bruscas nos
sistemas naturais comprometendo seu estado de equiliacutebrio dinacircmico (SPORL e ROSS 2004)
sem indagar alternativas que possam beneficiar tanto o meio ambiente quanto as atividades
socioeconocircmicas
De acordo com Ross (1994) Crepani et al (1998) e Cabral et al (2011) a compreensatildeo das
fragilidades e dos potenciais do meio fiacutesico satildeo importantes ferramentas para a gestatildeo territorial
pois possibilitam a obtenccedilatildeo de uma visatildeo holiacutestica do ambiente proporcionando melhores
definiccedilotildees de diretrizes e accedilotildees a serem implementadas Desta forma metodologias que
expressem o grau de fragilidade do ambiente em funccedilatildeo do desenvolvimento das atividades
antroacutepicas satildeo de grande valia para o planejamento ambiental urbano
Esta abordagem pressupotildee que a relevacircncia dos impactos ambientais resultantes dos tipos
de usos e ocupaccedilotildees do solo estaacute associada agrave vulnerabilidade e agrave suscetibilidade dos
componentes ambientais (MOSCHINI 2005) o que pode ser entendido atraveacutes do conceito do
equiliacutebrio dinacircmico onde o equiliacutebrio significa um ambiente estaacutevel e o desequilibro ambientes
instaacuteveis considerando que por mais intocado seja o ambiente o mesmo sempre seraacute
indiretamente afetado pela accedilatildeo antroacutepica (ROSS 1994) Desta forma tais desequiliacutebrios
precisam ser monitorados visando inibir as degradaccedilotildees ambientais principalmente as de efeitos
sineacutergicos
Consequentemente eacute necessaacuterio o uso de ferramentais que auxiliem nesses diagnoacutesticos
possibilitando a avaliaccedilatildeo da qualidade ambiental em funccedilatildeo das atividades antroacutepicas
desenvolvidas nos componentes naturais e eacute neste contexto que se insere a escala do Iacutendice de
Qualidade Ambiental estabelecido em forma de curva funcional que expressa a qualidade do
ambiente variando entre 0 (zero) e 1 (um) correspondendo aos graus miacutenimos e maacuteximos
respectivamente (MOSCHINI 2005)
Portanto pesquisas que atuem nessa aacuterea podem auxiliar na gestatildeo e no planejamento
territorial de distintos ambientes com o objetivo de preservar e conservar sua diversidade
fauniacutestica e floriacutestica Neste vieacutes estaacute este trabalho que considerou a Mata dos Cocais localizada
entre os estados do Maranhatildeo Paraacute e Piauiacute caracterizada pela transiccedilatildeo entre os domiacutenios
morfoloacuteclimaacuteticos Amazocircnico e da Caatinga tem sofrido grande degradaccedilatildeo ambiental causada
principalmente pela quebra do equiliacutebrio ecoloacutegico decorrente da extraccedilatildeo exploratoacuteria de
espeacutecies nativas com uso de queimada conversatildeo de grandes aacutereas para atividades
agropecuaacuterias e ocupaccedilotildees urbanas desordenadas (CARDOSO 2011)
Dentre a diversidade e riqueza da vegetaccedilatildeo desta mata encontra-se o buriti (Mauritia
flexuosa) considerado uma das mais singulares palmeiras brasileiras pois aleacutem do valor
bioloacutegico paisagiacutestico e socioeconocircmico cultural a espeacutecie eacute indicativa da qualidade e presenccedila
de aacutegua em especial nas veredas caracterizando-se como uma espeacutecie sensiacutevel a alteraccedilotildees
do meio (ALMEIDA e PROENCcedilA 1998) Portanto a anaacutelise da fragilidade ambiental de veredas
pode ser fundamentada nos aspectos fisioloacutegicos da espeacutecie pois o diagnoacutestico ldquoin siturdquo
complementa os resultados do produto obtido na anaacutelise realizada em softwares de
geoprocessamento
Assim tendo como base as peculiaridades dos buritis em regiotildees de clima aacuterido e
semiaacuterido o objetivo deste estudo eacute avaliar a fragilidade dos recursos hiacutedricos no municiacutepio de
Buriti dos Lopes-PI inserido no domiacutenio morfoclimaacutetico da Mata dos Cocais atraveacutes do Iacutendice de
Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos o diagnoacutestico do estado dos buritizais ldquoin siturdquo foi
fundamental para compor alternativas que possam conciliar o equiliacutebrio ambiental e o
desenvolvimento econocircmico do municiacutepio
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 3
2 MATERIAIS E METOacuteDOS
A composiccedilatildeo deste trabalho foi realizada atraveacutes de caracterizaccedilatildeo da aacuterea de estudo
identificando-se as peculiaridades do municiacutepio obtenccedilatildeo e geoprocessamento de dados e
aplicaccedilatildeo do Iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos Estes dados foram
analisados posteriormente de forma conjunta relacionando as informaccedilotildees obtidas com
observaccedilotildees in siturdquo do estado dos buritizais em Buriti dos Lopes-PI que ocorreram durante as
atividades da UFSCar no Projeto Rondon ndash Operaccedilatildeo Velho Monge (17 de janeiro a 02 de
fevereiro de 2014)
21 Caracterizaccedilatildeo da Aacuterea de Estudo
O municiacutepio de Buriti dos Lopes-PI possui aacuterea de aproximadamente 691363 kmsup2 e estaacute
localizado a 60km do litoral piauiense apresentando clima alternadamente uacutemido e seco com
duraccedilatildeo de seis meses cada periacuteodo (MENDONCcedilA amp DANNI-OLIVEIRA 2007) Esta
caracteriacutestica climaacutetica influecircncia tanto na diversidade da flora e fauna quanto no tipo de solo
onde eacute possiacutevel identificar diferentes fisionomias vegetativas representadas por campo cerrado
caatinga arbustiva e arboacuterea e floresta secundaacuteria mista (CPRM 2004 e CARDOSO 2011)
(Figura 1)
Figura 1 ndash Mapas temaacuteticos da caracterizaccedilatildeo de Buriti dos Lopes-PI substrato geoloacutegico e usos e ocupaccedilotildees do solo
A geologia na aacuterea eacute caracterizada por unidades pertencentes agraves coberturas sedimentares
que abrangem 98 dos limites do municiacutepio onde haacute presenccedila de Depoacutesitos de Pacircntanos e
Mangues e Depoacutesitos Aluvionares de areias e cascalhos inconsolidados Como unidade
geoloacutegica de idade mais recente haacute os Depoacutesitos Coluacutevio-Eluviais o Grupo Barreiras em
destaque na porccedilatildeo centro-leste a Formaccedilatildeo Pimenteiras com arenito siltito e folhelho o Grupo
Serra Grande na porccedilatildeo basal e o embasamento cristalino representado pelo Complexo de
Granja constituiacutedo por gnaisse (CPRM 2004)
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 4
A rede hidrograacutefica municipal eacute caracterizada pelos rios Parnaiacuteba Longaacute e Pirangi (sendo
este um afluente intermitente com vazatildeo significativa apenas nos periacuteodos chuvosos) aleacutem de
diversas lagoas com destaque para as dos Porcos do Salgado Iracema e Grande dos Buritis
com grandes extensotildees responsaacuteveis por parte significativa da economia do municiacutepio baseada
na produccedilatildeo sazonal do arroz caju e algodatildeo (CPRM 2004)
22 Materiais Utilizados
Para a composiccedilatildeo do Plano de Informaccedilotildees georreferenciadas (PI) foi utilizado o software
ArcGISreg 102 onde foi feito o processamento dos dados tendo como base a obtenccedilatildeo a partir
da carta topograacutefica da cidade de Cocal (SA24YCIMI-615) (IBGE 1978) escala 1100000 da
hidrografia hipsometria e localizaccedilatildeo das comunidades rurais do municiacutepio A carta dos usos e
ocupaccedilotildees do solo foi obtida pela classificaccedilatildeo supervisionada das imagens LandSat 8 de
23novembro2014 composiccedilatildeo colorida RGB das bandas 65 e 4 com resoluccedilatildeo espacial de 30
metros sobre a qual foi realizada uma fusatildeo com a banda pancromaacutetica 8 de resoluccedilatildeo espacial
de 15 metros possibilitando o detalhamento maior dos usos do solo no municiacutepio
Foi realizada a digitalizaccedilatildeo da carta temaacutetica das unidades geoloacutegicas presentes no
municiacutepio tendo como base o esboccedilo geoloacutegico realizado pelo CPRM (2004) na escala de
1100000 Concomitantemente foi feita pesquisa no Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas
Subterracircneas (SIAGAS) (CPRM 2015) para verificaccedilatildeo do nuacutemero e localizaccedilatildeo de poccedilos
cadastrados no municiacutepio cujas coordenadas geograacuteficas foram espacializadas no Sistema de
Informaccedilatildeo Geograacutefica (SIG) com o intuito de analisar a relaccedilatildeo destes dados com a fragilidade
dos recursos hiacutedricos em Buriti dos Lopes-PI
23 Iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos
O Iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos (IQA-HIDRO) reflete a
suscetibilidade dos mesmos com relaccedilatildeo agrave distacircncia das fontes que podem gerar impactos
negativos sobre o meio como despejo de poluentes efeitos dos agrotoacutexicos e carreamento de
resiacuteduos soacutelidos decorrentes do uso do solo
Tendo por base estes conceitos o iacutendice foi obtido a partir da sobreposiccedilatildeo das cartas
temaacuteticas de usos e ocupaccedilotildees do solo e da hidrografia considerando a distacircncia dos recursos
hiacutedricos com relaccedilatildeo agraves fontes de impacto adotando como principio o grau miacutenimo de qualidade
(IQA-HIDRO=0) as aacutereas impactadas que apresentam distacircncia zero ateacute o rio mais proacuteximo e
grau de qualidade maacutexima (IQA-HIDRO=1) as aacutereas com distacircncia maior que 1000 metros ateacute o
rio mais proacuteximo
3 RESULTADOS E DISCUSSOtildeES
Com base no geoprocessamento das informaccedilotildees referentes agraves curvas de niacutevel foi
elaborada a carta temaacutetica de classes hipsomeacutetricas com sobreposiccedilatildeo do layer da hidrografia
para verificar correlaccedilotildees entre estes atributos Com a anaacutelise destes dados foi verificado que o
municiacutepio possui uma rede hidrograacutefica bastante rica poreacutem cerca de 80 dos afluentes satildeo
intermitentes ou seja estas drenagens cessam na estaccedilatildeo seca e voltam ao fluxo corrente na
estaccedilatildeo chuvosa
Aleacutem deste aspecto eacute importante salientar que esta porcentagem de afluentes intermitentes
encontra-se em regiotildees variando entre 1 e 420 metros de altitude localizadas a oeste do
municiacutepio tornando a capacidade de infiltraccedilatildeo da aacutegua no solo bastante variaacutevel o que
compromete o armazenamento de aacutegua no subsolo tanto em funccedilatildeo das caracteriacutesticas do
relevo quanto da caracteriacutestica da unidade geoloacutegica presente em cada porccedilatildeo do municiacutepio
Vinculado a estes atributos do meio fiacutesico o clima e a sazonalidade das fitofisionomias da
vegetaccedilatildeo tambeacutem influenciam no tipo de drenagem
Todavia haacute uma relaccedilatildeo intriacutenseca entre a combinaccedilatildeo do tipo de solo e o relevo frente agraves
caracteriacutesticas dos afluentes com os aspectos da vegetaccedilatildeo e o clima pois este conjunto de
fatores regulam as taxas de absorccedilatildeo da aacutegua pelo solo as taxas de evaporaccedilatildeo e as taxas de
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 5
retenccedilatildeo da aacutegua pela vegetaccedilatildeo Portanto com a anaacutelise desta carta obteve-se uma seacuterie de
indagaccedilotildees sobre quais outros fatores que estariam atuando sobre os tipos de drenagens
observados na aacuterea de estudo para suprir parte destes questionamentos foi realizada anaacutelise
comparativa entre a hidrografia e as unidades geoloacutegicas presentes no muniacutecipio de Buriti dos
Lopes-PI
Na carta temaacutetica das unidades geoloacutegicas foi possiacutevel observar a presenccedila de seis
domiacutenios hidrogeoloacutegicos sendo eles rochas cristalinas rochas sedimentares basaltos da
Formaccedilatildeo Sardinha coberturas coluacutevio-eluviais aluviotildees e os depoacutesitos de pacircntanos
As rochas cristalinas constituiacutedas por rochas preacute-cambrianas do tipo gnaisses compotildeem
(Complexo Granja) o que eacute denominado de aquiacutefero fissural condicionado a porosidade
secundaacuteria representada por fendas refletindo reservatoacuterios subterracircneos aleatoacuterios
descontiacutenuos e de pequena extensatildeo com um potencial hidrogeoloacutegico baixo (CPRM 2004)
Este domiacutenio hidrogeoloacutegico estaacute presente na porccedilatildeo centro-leste do municiacutepio onde eacute
possiacutevel identificar apenas afluentes intermitentes o que pode ser explicado pela caracteriacutestica
do substrato geoloacutegico que natildeo apresenta porosidade primaacuteria permite que grande parte do
fluxo nas estaccedilotildees chuvosas escoe acarretando na perda da aacutegua por evaporaccedilatildeo e
desfavorecendo a absorccedilatildeo da aacutegua pela vegetaccedilatildeo principalmente em aacutereas com relevo mais
acidentado
As unidades pertencentes agrave categoria de rochas sedimentares da Bacia do Rio Parnaiacuteba
satildeo representadas pelo Grupo Serra Grande e pelas Formaccedilotildees Pimenteiras e Cabeccedilas As
rochas do Grupo Serra Grande satildeo caracterizadas por potencial meacutedio qualiquantitativo de
aacuteguas subterracircneas (CPRM 2004) localizam-se na porccedilatildeo noroeste do municiacutepio onde a rede
de drenagem superficial tambeacutem eacute intermitente ou seja a unidade geoloacutegica apresenta
capacidade de absorccedilatildeo e retenccedilatildeo da aacutegua e estaacute sobre altitudes que variam de 1 a 337
metros consequentemente natildeo haacute uma relaccedilatildeo concisa que justifique a caracteriacutestica
intermitente dos afluentes
Segundo o estudo realizado pelo CPRM (2004) a Formaccedilatildeo Pimenteiras natildeo apresenta
importacircncia geoloacutegica pelo fato de possuir constituintes litoloacutegicos de baixa permeabilidade
poreacutem o fato desta unidade ocorrer em uma aacuterea significativa da regiatildeo centro-sul do municiacutepio
a mesma pode constituir-se como uma opccedilatildeo de reservatoacuterio subterracircneo pela ocorrecircncia de
niacuteveis arenosos permeaacuteveis Assim como as unidades geoloacutegicas anteriores a caracteriacutestica da
drenagem superficial eacute intermitente mesmo estando localizada sobre altitudes que variam pouco
(1 a 168 metros de altitude)
As caracteriacutesticas litoloacutegicas da Formaccedilatildeo Cabeccedilas indicam boas condiccedilotildees de
permeabilidade e porosidade favorecendo o processo de recarga e infiltraccedilatildeo direta das aacuteguas
de chuvas (CPRM 2004) poreacutem ocorre em restritas aacutereas o que reduz seu potencial de
armazenamento refletindo em drenagens superficiais intermitentes
A Formaccedilatildeo Sardinha assim como o Complexo Granja eacute constituiacuteda por rochas
impermeaacuteveis que se comportam como aquiacutefero fissural (CPRM 2004) possuindo porosidade
secundaacuteria Consequentemente a unidade natildeo apresenta potencial de armazenamento
subterracircneo seja pela pequena extensatildeo na porccedilatildeo noroeste do municiacutepio seja por outros
fatores intriacutensecos a dinacircmica do meio caracterizando os afluentes na aacuterea como intermitente
O Grupo Barreiras eacute caracterizado por uma expressiva variaccedilatildeo facioloacutegica com
intercalaccedilotildees de niacuteveis mais e menos permeaacuteveis o que lhe confere paracircmetros hidrogeoloacutegicos
variaacuteveis (CPRM 2004) Esta caracteriacutestica confere agrave unidade geoloacutegica a denominaccedilatildeo de
aquitarde o qual possui baixa permeabilidade e transmite aacutegua lentamente Apesar desta
peculiaridade sua extensatildeo significativa na regiatildeo centro-sul faz com que esta unidade seja
bastante explorada o que pode influenciar na perenidade dos recursos superficiais dado que a
aacutegua de chuva infiltrada pode natildeo alcanccedilar o estado de equiliacutebrio com o fluxo de base
Os depoacutesitos coluacutevio-eluviais representados pelas coberturas de sedimentos detriacuteticos natildeo
possuem potencial de reserva subterracircnea pois suas unidades litoloacutegicas satildeo delgadas e pouco
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 6
favoraacuteveis agrave acumulaccedilatildeo e captaccedilatildeo de aacutegua (CPRM 2004) Consequentemente a aacutegua de
chuva acaba sendo escoada eou evaporada conferindo aos cursos superficiais a caracteriacutestica
de intermitecircncia
Os Depoacutesitos Aluvionares que margeiam os principais rios e riachos do municiacutepio
apresentam uma boa alternativa como reservatoacuterio subterracircneo tendo um alto potencial
hidrogeoloacutegico de armazenamento o que compensa sua pequena espessura produzindo
vazotildees significativas de aacutegua as quais mantecircm importantes afluentes perenes localizados na
regiatildeo noroeste de Buriti dos Lopes-PI como por exemplo o Rio Longaacute e Parnaiacuteba Em
contrapartida os Depoacutesitos de Pacircntanos e Mangues por serem constituiacutedos predominantemente
por argila natildeo apresentam potencial hidrogeoloacutegico sendo os corpos superficiais dependentes
das chuvas o que traduz a caracteriacutestica intermitente dos mesmos
Contudo os domiacutenios hidrogeoloacutegicos natildeo influenciam apenas na dinacircmica superficial dos
recursos hiacutedricos mas tambeacutem atuam na quantidade e qualidade de aacutegua que as unidades
geoloacutegicas podem conter determinando assim seus limites e potenciais para o desenvolvimento
das atividades antroacutepicas Consequentemente apoacutes a sobreposiccedilatildeo das coordenadas
geograacuteficas dos poccedilos cadastrados no municiacutepio (CPRM 2015) sobre a carta temaacutetica das
unidades geoloacutegicas foi possiacutevel observar que o centro urbano possui 68 poccedilos dos 129
cadastrados em todo o municiacutepio os quais estatildeo sobre a Formaccedilatildeo Pimenteiras e Grupo
Barreiras
As caracteriacutesticas destas unidades geoloacutegicas demandam o equiliacutebrio entre a dinacircmica
hidroloacutegica da superfiacutecie a vegetaccedilatildeo e os usos e ocupaccedilotildees do solo contribuindo para que os
recursos subterracircneos sejam reabastecidos em um regime suficiente para conciliar as
necessidades antroacutepicas com os limites de exploraccedilatildeo Desta forma a fragilidade e as
caracteriacutesticas dos recursos hiacutedricos estatildeo condicionadas pelos atributos do meio fiacutesico pela
fitofisionomia da vegetaccedilatildeo e pela dinacircmica das atividades antroacutepicas desenvolvidas em aacutereas
proacuteximas aos corpos hiacutedricos influenciando tanto na qualidade quanto na quantidade de aacutegua
disponiacutevel Assim com a elaboraccedilatildeo da carta temaacutetica de usos e ocupaccedilotildees do solo foi possiacutevel
identificar aspectos da dinacircmica socioeconocircmica de Buriti dos Lopes-PI
A elaboraccedilatildeo desta carta esteve pautada pelo fim da estaccedilatildeo seca e inicio da estaccedilatildeo
chuvosa Assim a classificaccedilatildeo dos usos e ocupaccedilotildees do solo foi feita tendo como base as
seguintes categorias assoreamentobancos de areia cultivo de arroz (principalmente as
margens das lagoas de grande extensatildeo) queimada recursos hiacutedricos solo exposto vegetaccedilatildeo
degradada vegetaccedilatildeo nativa vegetaccedilatildeo ripaacuteria vegetaccedilatildeo ripaacuteria degradada e aacuterea urbana
Com os resultados obtidos nesta classificaccedilatildeo foi verificado que o territoacuterio do municiacutepio
apresenta cerca de 50 de vegetaccedilatildeo nativa concentrada a nordeste e sudeste Apesar desta
porcentagem significativa de vegetaccedilatildeo nativa eacute possiacutevel verificar que em grande parte do
entorno dos remanescentes conservados haacute vegetaccedilatildeo degradada (2770) isto se deve
principalmente aos cortes de estradas os quais aumentam o efeito de borda nos fragmentos
reduzindo suas reservas autoacutectones prejudicando o equiliacutebrio do ambiente tanto em termos de
possiacuteveis invasotildees de espeacutecies exoacuteticas quanto em termos de conectividade da paisagem
Aleacutem disto devido ao fim da estaccedilatildeo seca e iniacutecio da estaccedilatildeo chuvosa representada pela
imagem de sateacutelite eacute possiacutevel identificar cerca de 4 de aacutereas caracterizadas como
assoreamento eou bancos de areia advindos do carreamento de material particulado das
margens para os corpos hiacutedricos ou ainda aacutereas de cultivo de arroz jaacute colhidas ou mesmo
diminuiccedilatildeo de fluxo hiacutedrico expondo o fundo de rios e lagoas Outro fator que interfere tanto na
quantidade de material particulado quanto na qualidade da aacutegua presente nos rios e riachos eacute a
presenccedila da vegetaccedilatildeo ripaacuteria que ocupa 87 do territoacuterio municipal mantendo apenas 15
da vegetaccedilatildeo conservada contribuindo para o assoreamento e perda da qualidade dos
afluentes
As aacutereas com solo exposto (247) satildeo caracterizadas principalmente por estradas natildeo
pavimentadas pelas comunidades rurais e pela agricultura familiar com o cultivo do arroz
mandioca e algodatildeo Dentre os cultivos citados anteriormente a cultura sazonal do arroz eacute
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 7
bastante significativa ocupando 163 dos usos e ocupaccedilotildees do solo Neste contexto seu curto
periacuteodo de desenvolvimento restringe o aparecimento de pragas e doenccedilas nas lavouras
reduzindo o uso de agrotoacutexicos o que eacute um fator importante para a manutenccedilatildeo do solo e dos
recursos hiacutedricos (FARIAS FILHO amp FERRAZ JUacuteNIOR 2009)
Concomitante a estes aspectos a anaacutelise comparativa entre o tamanho da malha urbana no
periacuteodo de 36 anos (1978-2014) mostra que houve o avanccedilo de aproximadamente 10 da aacuterea
urbanizada cuja caracteriacutestica eacute evidente na regiatildeo leste da BR 343 e nas comunidades rurais
presentes no entono das lagoas em que haacute o cultivo do arroz resultando em 115 de ocupaccedilatildeo
urbana a qual suporta 11294 habitantes (583) (IBGE 2014) Este adensamento populacional
traz como consequecircncia o aumento de aacutereas impermeabilizadas aumento de poluentes na
superfiacutecie aumento na demanda de aacutegua e a degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa expondo o
ambiente agrave fragilidades
Tendo por base estas intervenccedilotildees identificar as fragilidades dos recursos hiacutedricos eacute um
importante aspecto para o planejamento e monitoramento ambiental principalmente em termos
qualiquantitativos os quais prejudicam tanto o equiliacutebrio ambiental quanto a qualidade de vida
das pessoas que utilizam estes recursos como fonte de abastecimento Para tanto eacute necessaacuterio
combinar a relevacircncia dos impactos ambientais resultantes dos tipos de usos e ocupaccedilotildees do
solo com a suscetibilidade das intervenccedilotildees nos corpos superficiais o que pode ser analisado
com a aplicaccedilatildeo do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos (IQA-HIDRO)
proposto por Moschini (2005) (Figura 2)
Os resultados obtidos com a espacializaccedilatildeo deste iacutendice com relaccedilatildeo aos impactos dos
usos e ocupaccedilotildees do solo no municiacutepio de Buriti dos Lopes-PI mostram que as atividades
desenvolvidas estatildeo bastante proacuteximas aos corpos hiacutedricos com distacircncia maacutexima de 858
metros As aacutereas com melhores classificaccedilotildees estatildeo concentradas na regiatildeo centro-sul
abrangendo as categorias ruim (593) regular (123) bom (031) e oacutetimo (005) Este
aspecto estaacute relacionado com a baixa densidade de comunidades rurais na aacuterea onde haacute
poucos acessos por estradas natildeo pavimentadas e as atividades de potencial poluidor tornam-se
restritas pelo predomiacutenio da agricultura familiar
Ademais na porccedilatildeo nordeste do municiacutepio existe uma mancha indicativa de boa
qualidade dos recursos hiacutedricos com o entorno caracterizado por poucas comunidades rurais e
consequentemente poucas vias de acesso contribuindo para a preservaccedilatildeo tanto da vegetaccedilatildeo
quanto dos recursos hiacutedricos Isto tambeacutem ocorre na regiatildeo central de Buriti dos Lopes-PI poreacutem
o fato da dinacircmica ambiental ser influenciada pela BR 343 as aacutereas com potencial de proteccedilatildeo
dos recursos hiacutedricos satildeo afetadas pelo processo de degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa nas
margens da estrada acarretando no aumento da lixiviaccedilatildeo e escoamento de material particulado
eou poluentes para os corpos hiacutedricos sendo estas manchas classificadas entre ruim e regular
Na regiatildeo noroeste as uacutenicas manchas significativas com potencial para a proteccedilatildeo da
qualidade dos recursos hiacutedricos estatildeo localizadas dentro dos limites da lagoa Grande dos Buritis
(formada no curso do Rio Longaacute proacuteximo agrave foz no Rio Parnaiacuteba) indicando que apesar do
cultivo do arroz ocorrer nas margens da lagoa as caracteriacutesticas da mistura de um ambiente
loacutetico e lecircntico faz com que o sistema aquaacutetico suporte esta atividade
Jaacute na porccedilatildeo centro-norte e nordeste estatildeo concentradas as aacutereas com maior
homogeneidade e de grande extensatildeo possuindo classificaccedilatildeo peacutessima de qualidade refletindo
um alto iacutendice da fragilidade dos recursos hiacutedricos frente agraves atividades desenvolvidas ocorrem
em especial no centro urbano cujas tendecircncias satildeo de expansatildeo para comportar o aumento
populacional demandando o desmatamento da vegetaccedilatildeo nativa para construccedilatildeo de residecircncias
e equipamentos urbanos e aumentando a pressatildeo sobre os recursos hiacutedricos com a finalidade
de abastecimento puacuteblico Estes fatores atuando de forma conjunta desencadeiam uma seacuterie de
alteraccedilotildees ambientais o que carece de planejamento e gestatildeo territorial para evitar que o
sistema entre em colapso
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 8
Figura 2 - Carta temaacutetica do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos com sobreposiccedilatildeo do layer referente agrave hidrografia
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 9
Para tanto eacute necessaacuterio que diretrizes e accedilotildees mitigadoras sejam implementadas o
quanto antes pois com base na anaacutelise realizada ldquoin siturdquo no Brejo dos Buritis que margeia a
regiatildeo nordeste da malha urbana foi possiacutevel comprovar que estaacute havendo a morte dos
buritizais pela falta de aacutegua Este fato se deve ao processo histoacuterico das intervenccedilotildees antroacutepicas
na aacuterea entre os quais eacute possiacutevel citar a construccedilatildeo de barragens e accediludes o rebaixamento do
niacutevel do lenccedilol freaacutetico (principalmente pela alta densidade de poccedilos localizados na aacuterea
urbana) o desmatamento e episoacutedios de queimadas que culminam na fragilidade do ambiente
(Figura 3)
Figura 3 ndash Degradaccedilatildeo ambiental no Brejo dos Buritis Buriti dos Lopes-PI Fonte Menezes (2014)
Neste contexto a fragilidade do ambiente pode ser observada pela presenccedila de espeacutecies
invasoras como a Embauacuteba que ressalta o deacuteficit no desenvolvimento do banco autoacutectone de
sementes nativas pelo estresse hiacutedrico sendo um aspecto que se natildeo controlado iraacute
comprometer toda a estrutura do ecossistema Desta forma a preservaccedilatildeo desta aacuterea torna-se
fundamental para a manutenccedilatildeo do equiliacutebrio ecoloacutegico na aacuterea pois a vegetaccedilatildeo de veredas
ajuda a proteger o sistema formado pelo solo pela vegetaccedilatildeo adjacente e pela aacutegua exercendo
a funccedilatildeo de corredor para a fauna e flora compondo um sistema em estado de equiliacutebrio (BAHIA
et al 2009)
4 CONCLUSAtildeO
Com este estudo foi possiacutevel identificar que o iacutendice de qualidade ambiental dos recursos
hiacutedricos eacute uma ferramenta bastante uacutetil no que diz respeito agrave avaliaccedilatildeo do ambiente frente suas
atividades com potencial poluidor poreacutem as observaccedilotildees ldquoin siturdquo satildeo essenciais para a
interpretaccedilatildeo dos resultados constituindo assim duas ferramentas complementares e
dependentes pois tornam possiacutevel a espacializaccedilatildeo e avaliaccedilatildeo do territoacuterio como um todo
Neste vieacutes os maiores problemas da dinacircmica ambiental do municiacutepio estatildeo voltados para a
gestatildeo e o planejamento ambiental urbano e rural no qual seja possiacutevel delimitar unidades de
gerenciamento com base nas peculiaridades ambientais e socioeconocircmicas de cada regiatildeo de
Buriti dos Lopes Desta forma seria possiacutevel manter a qualidade do ambiente vinculada agraves
atividades antroacutepicas
Consequentemente a aacuterea urbana eacute a porccedilatildeo do municiacutepio que carece de mais atenccedilatildeo
pois a expansatildeo da mesma sobre as veredas estatildeo causando uma seacuterie de distuacuterbios
ambientais os quais poderiam ser sanados com a definiccedilatildeo de diretrizes e accedilotildees mitigadoras
voltadas para a proteccedilatildeo e manutenccedilatildeo dos recursos hiacutedricos e da vegetaccedilatildeo Aleacutem destas
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 10
accedilotildees o auxilio da populaccedilatildeo tambeacutem eacute essencial o que pode ser feito atraveacutes da
sensibilizaccedilatildeo educaccedilatildeo ambiental incentivo de novas pesquisas que possam identificar as
demandas tanto do brejo quanto do desenvolvimento socioeconocircmico implementaccedilatildeo de um
viveiro no municiacutepio destinado ao reflorestamento do brejo oferta de oficinas para capacitaccedilatildeo
da comunidade para preservar e manter a qualidade ambiental natildeo apenas nas aacutereas de
veredas mas no municiacutepio como um todo abrangendo as comunidades rurais delimitar
corretamente as aacutereas de preservaccedilatildeo permanente impedindo a entrada de animais de grande
porte cadastro e restriccedilatildeo da perfuraccedilatildeo de poccedilos propor diretrizes para os usos e ocupaccedilotildees
do solo e o diagnoacutestico das condiccedilotildees das nascentes na tentativa de tornar estes locais
propiacutecios para o afloramento da aacutegua
Portanto apesar de Buriti dos Lopes manter um pequeno nuacutemero de habitantes eacute
possiacutevel observar a necessidade de implementar accedilotildees de gestatildeo ambiental tanto urbana
quanto rural evitando que futuramente com o aumento da populaccedilatildeo haja um colapso entre as
necessidades socioeconocircmicas ambientais e culturais Para tanto eacute necessaacuterio o incentivo de
novos estudos que supram as carecircncias de informaccedilotildees sobre a flora fauna relevo hidrologia
entre outras diversas caracteriacutesticas que possam influenciar na tomada de decisatildeo
planejamento monitoramento e gestatildeo territorial
BIBLIOGRAFIA
ALMEIDA SP amp PROENCcedilA CEB Cerrado Espeacutecies Vegetais Uacuteteis Planaltina EMBRAPA-CEPAC 1998
BAHIA T de O LUZ da R VELOSO M das DM NUNES Y R F NEVES WV BRAGA L da L LIMA P CV de Veredas na APA do Rio Pandeiros Importacircncia Impactos Ambientais e Perspectivas In Instituto Estadual de Florestas ndash MG v2 ndeg3 MG BIOTA 2009
CABRAL JB P ROCHA IR da MARTINS AP ASSUNCcedilAtildeO HF da BECEGATO VA Mapeamento da Fragilidade Ambiental da Bacia Hidrograacutefica do Rio Doce (GO) Utilizando Teacutecnicas de Geoprocessamento GeoFocus (Artiacuteculos) Nordm 11 51-69p
CARDOSO EMS Diminuiccedilatildeo dos Buritizais Um Estudo Analiacutetico no Contexto da Cidade de Buriti dos Lopes-PI Monografia ndash Especializaccedilatildeo em Gestatildeo Ambiental Faculdade Montenegro-FAM Ibicaraiacute - BA 2011
CREPANI E MEDEIROS JS HERNANDEZ FILHO P FLORENZO TG DUARTE V amp BARBOSA CCF Sensoriamento Remoto e Geoprocessamento Aplicados ao Zoneamento Ecoloacutegico-Econocircmico e ao Ordenamento Territorial Instituto de Pesquisa Espacial Satildeo Joseacute dos Campos 64p 1998
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Projeto Cadastro de Fontes de Abastecimento por Aacuteguas Subterracircnea-PI Diagnoacutestico do Municiacutepio de Buriti dos Lopes Fortaleza 2004 22p
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas Subterracircneas Pesquisa Geral Disponiacutevel em httpsiagaswebcprmgovbrlayoutpesquisa_complexaphp Acesso em fevereiro 2015
FARIAS FILHO MS amp FERRAZ JUacuteNIOR AS de L Importacircncia Socioecocircmica e Problemaacutetica Ambiental do Cultivo de Arroz nos Campos Inundaacuteveis da Baixada Maranhense In IV Jornada Internacional de Poliacuteticas Puacuteblicas Satildeo Luiacutes do Maranhatildeo - MA 2009
IBGE ndash Instituto Brasileiro de Geografia e Estatiacutestica Cidades Buriti dos Lopes-PI Disponiacutevel em httpwwwcidadesibgegovbrxtrasperfilphplang=ampcodmun=220200ampsearch=piaui|buriti-dos-lopes|info graficos-informacoes-completas Acesso em fevereiro 2015
MENDONCcedilA F amp DANNI-OLIVEIRA I M Climatologia Noccedilotildees Baacutesicas e Climas do Brasil Editora Oficina de Textos Satildeo Paulo 2007 160-161p
MOSCHINI L E Diagnoacutestico e Riscos Ambientais Relacionados a Fragmentaccedilatildeo de Aacutereas Naturais e Seminaturais da Paisagem Estudo de Caso Municiacutepio de Araraquara-SP Dissertaccedilatildeo de Mestrado Universidade Federal de Satildeo Carlos 2005 74f
ROSS JLS Anaacutelise Empiacuterica da Fragilidade dos Ambientes Naturais e Antropizados In Revista do Departamento de Geografia Nordm8 63-74p 1994
SPORL C amp ROSS JLS Anaacutelise Comparativa da Fragilidade Ambiental com Aplicaccedilatildeo de Trecircs Modelos GEOUSP- Espaccedilo e Tempo Satildeo Paulo Nordm15 pp 39-49 2004
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 3
2 MATERIAIS E METOacuteDOS
A composiccedilatildeo deste trabalho foi realizada atraveacutes de caracterizaccedilatildeo da aacuterea de estudo
identificando-se as peculiaridades do municiacutepio obtenccedilatildeo e geoprocessamento de dados e
aplicaccedilatildeo do Iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos Estes dados foram
analisados posteriormente de forma conjunta relacionando as informaccedilotildees obtidas com
observaccedilotildees in siturdquo do estado dos buritizais em Buriti dos Lopes-PI que ocorreram durante as
atividades da UFSCar no Projeto Rondon ndash Operaccedilatildeo Velho Monge (17 de janeiro a 02 de
fevereiro de 2014)
21 Caracterizaccedilatildeo da Aacuterea de Estudo
O municiacutepio de Buriti dos Lopes-PI possui aacuterea de aproximadamente 691363 kmsup2 e estaacute
localizado a 60km do litoral piauiense apresentando clima alternadamente uacutemido e seco com
duraccedilatildeo de seis meses cada periacuteodo (MENDONCcedilA amp DANNI-OLIVEIRA 2007) Esta
caracteriacutestica climaacutetica influecircncia tanto na diversidade da flora e fauna quanto no tipo de solo
onde eacute possiacutevel identificar diferentes fisionomias vegetativas representadas por campo cerrado
caatinga arbustiva e arboacuterea e floresta secundaacuteria mista (CPRM 2004 e CARDOSO 2011)
(Figura 1)
Figura 1 ndash Mapas temaacuteticos da caracterizaccedilatildeo de Buriti dos Lopes-PI substrato geoloacutegico e usos e ocupaccedilotildees do solo
A geologia na aacuterea eacute caracterizada por unidades pertencentes agraves coberturas sedimentares
que abrangem 98 dos limites do municiacutepio onde haacute presenccedila de Depoacutesitos de Pacircntanos e
Mangues e Depoacutesitos Aluvionares de areias e cascalhos inconsolidados Como unidade
geoloacutegica de idade mais recente haacute os Depoacutesitos Coluacutevio-Eluviais o Grupo Barreiras em
destaque na porccedilatildeo centro-leste a Formaccedilatildeo Pimenteiras com arenito siltito e folhelho o Grupo
Serra Grande na porccedilatildeo basal e o embasamento cristalino representado pelo Complexo de
Granja constituiacutedo por gnaisse (CPRM 2004)
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 4
A rede hidrograacutefica municipal eacute caracterizada pelos rios Parnaiacuteba Longaacute e Pirangi (sendo
este um afluente intermitente com vazatildeo significativa apenas nos periacuteodos chuvosos) aleacutem de
diversas lagoas com destaque para as dos Porcos do Salgado Iracema e Grande dos Buritis
com grandes extensotildees responsaacuteveis por parte significativa da economia do municiacutepio baseada
na produccedilatildeo sazonal do arroz caju e algodatildeo (CPRM 2004)
22 Materiais Utilizados
Para a composiccedilatildeo do Plano de Informaccedilotildees georreferenciadas (PI) foi utilizado o software
ArcGISreg 102 onde foi feito o processamento dos dados tendo como base a obtenccedilatildeo a partir
da carta topograacutefica da cidade de Cocal (SA24YCIMI-615) (IBGE 1978) escala 1100000 da
hidrografia hipsometria e localizaccedilatildeo das comunidades rurais do municiacutepio A carta dos usos e
ocupaccedilotildees do solo foi obtida pela classificaccedilatildeo supervisionada das imagens LandSat 8 de
23novembro2014 composiccedilatildeo colorida RGB das bandas 65 e 4 com resoluccedilatildeo espacial de 30
metros sobre a qual foi realizada uma fusatildeo com a banda pancromaacutetica 8 de resoluccedilatildeo espacial
de 15 metros possibilitando o detalhamento maior dos usos do solo no municiacutepio
Foi realizada a digitalizaccedilatildeo da carta temaacutetica das unidades geoloacutegicas presentes no
municiacutepio tendo como base o esboccedilo geoloacutegico realizado pelo CPRM (2004) na escala de
1100000 Concomitantemente foi feita pesquisa no Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas
Subterracircneas (SIAGAS) (CPRM 2015) para verificaccedilatildeo do nuacutemero e localizaccedilatildeo de poccedilos
cadastrados no municiacutepio cujas coordenadas geograacuteficas foram espacializadas no Sistema de
Informaccedilatildeo Geograacutefica (SIG) com o intuito de analisar a relaccedilatildeo destes dados com a fragilidade
dos recursos hiacutedricos em Buriti dos Lopes-PI
23 Iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos
O Iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos (IQA-HIDRO) reflete a
suscetibilidade dos mesmos com relaccedilatildeo agrave distacircncia das fontes que podem gerar impactos
negativos sobre o meio como despejo de poluentes efeitos dos agrotoacutexicos e carreamento de
resiacuteduos soacutelidos decorrentes do uso do solo
Tendo por base estes conceitos o iacutendice foi obtido a partir da sobreposiccedilatildeo das cartas
temaacuteticas de usos e ocupaccedilotildees do solo e da hidrografia considerando a distacircncia dos recursos
hiacutedricos com relaccedilatildeo agraves fontes de impacto adotando como principio o grau miacutenimo de qualidade
(IQA-HIDRO=0) as aacutereas impactadas que apresentam distacircncia zero ateacute o rio mais proacuteximo e
grau de qualidade maacutexima (IQA-HIDRO=1) as aacutereas com distacircncia maior que 1000 metros ateacute o
rio mais proacuteximo
3 RESULTADOS E DISCUSSOtildeES
Com base no geoprocessamento das informaccedilotildees referentes agraves curvas de niacutevel foi
elaborada a carta temaacutetica de classes hipsomeacutetricas com sobreposiccedilatildeo do layer da hidrografia
para verificar correlaccedilotildees entre estes atributos Com a anaacutelise destes dados foi verificado que o
municiacutepio possui uma rede hidrograacutefica bastante rica poreacutem cerca de 80 dos afluentes satildeo
intermitentes ou seja estas drenagens cessam na estaccedilatildeo seca e voltam ao fluxo corrente na
estaccedilatildeo chuvosa
Aleacutem deste aspecto eacute importante salientar que esta porcentagem de afluentes intermitentes
encontra-se em regiotildees variando entre 1 e 420 metros de altitude localizadas a oeste do
municiacutepio tornando a capacidade de infiltraccedilatildeo da aacutegua no solo bastante variaacutevel o que
compromete o armazenamento de aacutegua no subsolo tanto em funccedilatildeo das caracteriacutesticas do
relevo quanto da caracteriacutestica da unidade geoloacutegica presente em cada porccedilatildeo do municiacutepio
Vinculado a estes atributos do meio fiacutesico o clima e a sazonalidade das fitofisionomias da
vegetaccedilatildeo tambeacutem influenciam no tipo de drenagem
Todavia haacute uma relaccedilatildeo intriacutenseca entre a combinaccedilatildeo do tipo de solo e o relevo frente agraves
caracteriacutesticas dos afluentes com os aspectos da vegetaccedilatildeo e o clima pois este conjunto de
fatores regulam as taxas de absorccedilatildeo da aacutegua pelo solo as taxas de evaporaccedilatildeo e as taxas de
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 5
retenccedilatildeo da aacutegua pela vegetaccedilatildeo Portanto com a anaacutelise desta carta obteve-se uma seacuterie de
indagaccedilotildees sobre quais outros fatores que estariam atuando sobre os tipos de drenagens
observados na aacuterea de estudo para suprir parte destes questionamentos foi realizada anaacutelise
comparativa entre a hidrografia e as unidades geoloacutegicas presentes no muniacutecipio de Buriti dos
Lopes-PI
Na carta temaacutetica das unidades geoloacutegicas foi possiacutevel observar a presenccedila de seis
domiacutenios hidrogeoloacutegicos sendo eles rochas cristalinas rochas sedimentares basaltos da
Formaccedilatildeo Sardinha coberturas coluacutevio-eluviais aluviotildees e os depoacutesitos de pacircntanos
As rochas cristalinas constituiacutedas por rochas preacute-cambrianas do tipo gnaisses compotildeem
(Complexo Granja) o que eacute denominado de aquiacutefero fissural condicionado a porosidade
secundaacuteria representada por fendas refletindo reservatoacuterios subterracircneos aleatoacuterios
descontiacutenuos e de pequena extensatildeo com um potencial hidrogeoloacutegico baixo (CPRM 2004)
Este domiacutenio hidrogeoloacutegico estaacute presente na porccedilatildeo centro-leste do municiacutepio onde eacute
possiacutevel identificar apenas afluentes intermitentes o que pode ser explicado pela caracteriacutestica
do substrato geoloacutegico que natildeo apresenta porosidade primaacuteria permite que grande parte do
fluxo nas estaccedilotildees chuvosas escoe acarretando na perda da aacutegua por evaporaccedilatildeo e
desfavorecendo a absorccedilatildeo da aacutegua pela vegetaccedilatildeo principalmente em aacutereas com relevo mais
acidentado
As unidades pertencentes agrave categoria de rochas sedimentares da Bacia do Rio Parnaiacuteba
satildeo representadas pelo Grupo Serra Grande e pelas Formaccedilotildees Pimenteiras e Cabeccedilas As
rochas do Grupo Serra Grande satildeo caracterizadas por potencial meacutedio qualiquantitativo de
aacuteguas subterracircneas (CPRM 2004) localizam-se na porccedilatildeo noroeste do municiacutepio onde a rede
de drenagem superficial tambeacutem eacute intermitente ou seja a unidade geoloacutegica apresenta
capacidade de absorccedilatildeo e retenccedilatildeo da aacutegua e estaacute sobre altitudes que variam de 1 a 337
metros consequentemente natildeo haacute uma relaccedilatildeo concisa que justifique a caracteriacutestica
intermitente dos afluentes
Segundo o estudo realizado pelo CPRM (2004) a Formaccedilatildeo Pimenteiras natildeo apresenta
importacircncia geoloacutegica pelo fato de possuir constituintes litoloacutegicos de baixa permeabilidade
poreacutem o fato desta unidade ocorrer em uma aacuterea significativa da regiatildeo centro-sul do municiacutepio
a mesma pode constituir-se como uma opccedilatildeo de reservatoacuterio subterracircneo pela ocorrecircncia de
niacuteveis arenosos permeaacuteveis Assim como as unidades geoloacutegicas anteriores a caracteriacutestica da
drenagem superficial eacute intermitente mesmo estando localizada sobre altitudes que variam pouco
(1 a 168 metros de altitude)
As caracteriacutesticas litoloacutegicas da Formaccedilatildeo Cabeccedilas indicam boas condiccedilotildees de
permeabilidade e porosidade favorecendo o processo de recarga e infiltraccedilatildeo direta das aacuteguas
de chuvas (CPRM 2004) poreacutem ocorre em restritas aacutereas o que reduz seu potencial de
armazenamento refletindo em drenagens superficiais intermitentes
A Formaccedilatildeo Sardinha assim como o Complexo Granja eacute constituiacuteda por rochas
impermeaacuteveis que se comportam como aquiacutefero fissural (CPRM 2004) possuindo porosidade
secundaacuteria Consequentemente a unidade natildeo apresenta potencial de armazenamento
subterracircneo seja pela pequena extensatildeo na porccedilatildeo noroeste do municiacutepio seja por outros
fatores intriacutensecos a dinacircmica do meio caracterizando os afluentes na aacuterea como intermitente
O Grupo Barreiras eacute caracterizado por uma expressiva variaccedilatildeo facioloacutegica com
intercalaccedilotildees de niacuteveis mais e menos permeaacuteveis o que lhe confere paracircmetros hidrogeoloacutegicos
variaacuteveis (CPRM 2004) Esta caracteriacutestica confere agrave unidade geoloacutegica a denominaccedilatildeo de
aquitarde o qual possui baixa permeabilidade e transmite aacutegua lentamente Apesar desta
peculiaridade sua extensatildeo significativa na regiatildeo centro-sul faz com que esta unidade seja
bastante explorada o que pode influenciar na perenidade dos recursos superficiais dado que a
aacutegua de chuva infiltrada pode natildeo alcanccedilar o estado de equiliacutebrio com o fluxo de base
Os depoacutesitos coluacutevio-eluviais representados pelas coberturas de sedimentos detriacuteticos natildeo
possuem potencial de reserva subterracircnea pois suas unidades litoloacutegicas satildeo delgadas e pouco
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 6
favoraacuteveis agrave acumulaccedilatildeo e captaccedilatildeo de aacutegua (CPRM 2004) Consequentemente a aacutegua de
chuva acaba sendo escoada eou evaporada conferindo aos cursos superficiais a caracteriacutestica
de intermitecircncia
Os Depoacutesitos Aluvionares que margeiam os principais rios e riachos do municiacutepio
apresentam uma boa alternativa como reservatoacuterio subterracircneo tendo um alto potencial
hidrogeoloacutegico de armazenamento o que compensa sua pequena espessura produzindo
vazotildees significativas de aacutegua as quais mantecircm importantes afluentes perenes localizados na
regiatildeo noroeste de Buriti dos Lopes-PI como por exemplo o Rio Longaacute e Parnaiacuteba Em
contrapartida os Depoacutesitos de Pacircntanos e Mangues por serem constituiacutedos predominantemente
por argila natildeo apresentam potencial hidrogeoloacutegico sendo os corpos superficiais dependentes
das chuvas o que traduz a caracteriacutestica intermitente dos mesmos
Contudo os domiacutenios hidrogeoloacutegicos natildeo influenciam apenas na dinacircmica superficial dos
recursos hiacutedricos mas tambeacutem atuam na quantidade e qualidade de aacutegua que as unidades
geoloacutegicas podem conter determinando assim seus limites e potenciais para o desenvolvimento
das atividades antroacutepicas Consequentemente apoacutes a sobreposiccedilatildeo das coordenadas
geograacuteficas dos poccedilos cadastrados no municiacutepio (CPRM 2015) sobre a carta temaacutetica das
unidades geoloacutegicas foi possiacutevel observar que o centro urbano possui 68 poccedilos dos 129
cadastrados em todo o municiacutepio os quais estatildeo sobre a Formaccedilatildeo Pimenteiras e Grupo
Barreiras
As caracteriacutesticas destas unidades geoloacutegicas demandam o equiliacutebrio entre a dinacircmica
hidroloacutegica da superfiacutecie a vegetaccedilatildeo e os usos e ocupaccedilotildees do solo contribuindo para que os
recursos subterracircneos sejam reabastecidos em um regime suficiente para conciliar as
necessidades antroacutepicas com os limites de exploraccedilatildeo Desta forma a fragilidade e as
caracteriacutesticas dos recursos hiacutedricos estatildeo condicionadas pelos atributos do meio fiacutesico pela
fitofisionomia da vegetaccedilatildeo e pela dinacircmica das atividades antroacutepicas desenvolvidas em aacutereas
proacuteximas aos corpos hiacutedricos influenciando tanto na qualidade quanto na quantidade de aacutegua
disponiacutevel Assim com a elaboraccedilatildeo da carta temaacutetica de usos e ocupaccedilotildees do solo foi possiacutevel
identificar aspectos da dinacircmica socioeconocircmica de Buriti dos Lopes-PI
A elaboraccedilatildeo desta carta esteve pautada pelo fim da estaccedilatildeo seca e inicio da estaccedilatildeo
chuvosa Assim a classificaccedilatildeo dos usos e ocupaccedilotildees do solo foi feita tendo como base as
seguintes categorias assoreamentobancos de areia cultivo de arroz (principalmente as
margens das lagoas de grande extensatildeo) queimada recursos hiacutedricos solo exposto vegetaccedilatildeo
degradada vegetaccedilatildeo nativa vegetaccedilatildeo ripaacuteria vegetaccedilatildeo ripaacuteria degradada e aacuterea urbana
Com os resultados obtidos nesta classificaccedilatildeo foi verificado que o territoacuterio do municiacutepio
apresenta cerca de 50 de vegetaccedilatildeo nativa concentrada a nordeste e sudeste Apesar desta
porcentagem significativa de vegetaccedilatildeo nativa eacute possiacutevel verificar que em grande parte do
entorno dos remanescentes conservados haacute vegetaccedilatildeo degradada (2770) isto se deve
principalmente aos cortes de estradas os quais aumentam o efeito de borda nos fragmentos
reduzindo suas reservas autoacutectones prejudicando o equiliacutebrio do ambiente tanto em termos de
possiacuteveis invasotildees de espeacutecies exoacuteticas quanto em termos de conectividade da paisagem
Aleacutem disto devido ao fim da estaccedilatildeo seca e iniacutecio da estaccedilatildeo chuvosa representada pela
imagem de sateacutelite eacute possiacutevel identificar cerca de 4 de aacutereas caracterizadas como
assoreamento eou bancos de areia advindos do carreamento de material particulado das
margens para os corpos hiacutedricos ou ainda aacutereas de cultivo de arroz jaacute colhidas ou mesmo
diminuiccedilatildeo de fluxo hiacutedrico expondo o fundo de rios e lagoas Outro fator que interfere tanto na
quantidade de material particulado quanto na qualidade da aacutegua presente nos rios e riachos eacute a
presenccedila da vegetaccedilatildeo ripaacuteria que ocupa 87 do territoacuterio municipal mantendo apenas 15
da vegetaccedilatildeo conservada contribuindo para o assoreamento e perda da qualidade dos
afluentes
As aacutereas com solo exposto (247) satildeo caracterizadas principalmente por estradas natildeo
pavimentadas pelas comunidades rurais e pela agricultura familiar com o cultivo do arroz
mandioca e algodatildeo Dentre os cultivos citados anteriormente a cultura sazonal do arroz eacute
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 7
bastante significativa ocupando 163 dos usos e ocupaccedilotildees do solo Neste contexto seu curto
periacuteodo de desenvolvimento restringe o aparecimento de pragas e doenccedilas nas lavouras
reduzindo o uso de agrotoacutexicos o que eacute um fator importante para a manutenccedilatildeo do solo e dos
recursos hiacutedricos (FARIAS FILHO amp FERRAZ JUacuteNIOR 2009)
Concomitante a estes aspectos a anaacutelise comparativa entre o tamanho da malha urbana no
periacuteodo de 36 anos (1978-2014) mostra que houve o avanccedilo de aproximadamente 10 da aacuterea
urbanizada cuja caracteriacutestica eacute evidente na regiatildeo leste da BR 343 e nas comunidades rurais
presentes no entono das lagoas em que haacute o cultivo do arroz resultando em 115 de ocupaccedilatildeo
urbana a qual suporta 11294 habitantes (583) (IBGE 2014) Este adensamento populacional
traz como consequecircncia o aumento de aacutereas impermeabilizadas aumento de poluentes na
superfiacutecie aumento na demanda de aacutegua e a degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa expondo o
ambiente agrave fragilidades
Tendo por base estas intervenccedilotildees identificar as fragilidades dos recursos hiacutedricos eacute um
importante aspecto para o planejamento e monitoramento ambiental principalmente em termos
qualiquantitativos os quais prejudicam tanto o equiliacutebrio ambiental quanto a qualidade de vida
das pessoas que utilizam estes recursos como fonte de abastecimento Para tanto eacute necessaacuterio
combinar a relevacircncia dos impactos ambientais resultantes dos tipos de usos e ocupaccedilotildees do
solo com a suscetibilidade das intervenccedilotildees nos corpos superficiais o que pode ser analisado
com a aplicaccedilatildeo do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos (IQA-HIDRO)
proposto por Moschini (2005) (Figura 2)
Os resultados obtidos com a espacializaccedilatildeo deste iacutendice com relaccedilatildeo aos impactos dos
usos e ocupaccedilotildees do solo no municiacutepio de Buriti dos Lopes-PI mostram que as atividades
desenvolvidas estatildeo bastante proacuteximas aos corpos hiacutedricos com distacircncia maacutexima de 858
metros As aacutereas com melhores classificaccedilotildees estatildeo concentradas na regiatildeo centro-sul
abrangendo as categorias ruim (593) regular (123) bom (031) e oacutetimo (005) Este
aspecto estaacute relacionado com a baixa densidade de comunidades rurais na aacuterea onde haacute
poucos acessos por estradas natildeo pavimentadas e as atividades de potencial poluidor tornam-se
restritas pelo predomiacutenio da agricultura familiar
Ademais na porccedilatildeo nordeste do municiacutepio existe uma mancha indicativa de boa
qualidade dos recursos hiacutedricos com o entorno caracterizado por poucas comunidades rurais e
consequentemente poucas vias de acesso contribuindo para a preservaccedilatildeo tanto da vegetaccedilatildeo
quanto dos recursos hiacutedricos Isto tambeacutem ocorre na regiatildeo central de Buriti dos Lopes-PI poreacutem
o fato da dinacircmica ambiental ser influenciada pela BR 343 as aacutereas com potencial de proteccedilatildeo
dos recursos hiacutedricos satildeo afetadas pelo processo de degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa nas
margens da estrada acarretando no aumento da lixiviaccedilatildeo e escoamento de material particulado
eou poluentes para os corpos hiacutedricos sendo estas manchas classificadas entre ruim e regular
Na regiatildeo noroeste as uacutenicas manchas significativas com potencial para a proteccedilatildeo da
qualidade dos recursos hiacutedricos estatildeo localizadas dentro dos limites da lagoa Grande dos Buritis
(formada no curso do Rio Longaacute proacuteximo agrave foz no Rio Parnaiacuteba) indicando que apesar do
cultivo do arroz ocorrer nas margens da lagoa as caracteriacutesticas da mistura de um ambiente
loacutetico e lecircntico faz com que o sistema aquaacutetico suporte esta atividade
Jaacute na porccedilatildeo centro-norte e nordeste estatildeo concentradas as aacutereas com maior
homogeneidade e de grande extensatildeo possuindo classificaccedilatildeo peacutessima de qualidade refletindo
um alto iacutendice da fragilidade dos recursos hiacutedricos frente agraves atividades desenvolvidas ocorrem
em especial no centro urbano cujas tendecircncias satildeo de expansatildeo para comportar o aumento
populacional demandando o desmatamento da vegetaccedilatildeo nativa para construccedilatildeo de residecircncias
e equipamentos urbanos e aumentando a pressatildeo sobre os recursos hiacutedricos com a finalidade
de abastecimento puacuteblico Estes fatores atuando de forma conjunta desencadeiam uma seacuterie de
alteraccedilotildees ambientais o que carece de planejamento e gestatildeo territorial para evitar que o
sistema entre em colapso
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 8
Figura 2 - Carta temaacutetica do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos com sobreposiccedilatildeo do layer referente agrave hidrografia
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 9
Para tanto eacute necessaacuterio que diretrizes e accedilotildees mitigadoras sejam implementadas o
quanto antes pois com base na anaacutelise realizada ldquoin siturdquo no Brejo dos Buritis que margeia a
regiatildeo nordeste da malha urbana foi possiacutevel comprovar que estaacute havendo a morte dos
buritizais pela falta de aacutegua Este fato se deve ao processo histoacuterico das intervenccedilotildees antroacutepicas
na aacuterea entre os quais eacute possiacutevel citar a construccedilatildeo de barragens e accediludes o rebaixamento do
niacutevel do lenccedilol freaacutetico (principalmente pela alta densidade de poccedilos localizados na aacuterea
urbana) o desmatamento e episoacutedios de queimadas que culminam na fragilidade do ambiente
(Figura 3)
Figura 3 ndash Degradaccedilatildeo ambiental no Brejo dos Buritis Buriti dos Lopes-PI Fonte Menezes (2014)
Neste contexto a fragilidade do ambiente pode ser observada pela presenccedila de espeacutecies
invasoras como a Embauacuteba que ressalta o deacuteficit no desenvolvimento do banco autoacutectone de
sementes nativas pelo estresse hiacutedrico sendo um aspecto que se natildeo controlado iraacute
comprometer toda a estrutura do ecossistema Desta forma a preservaccedilatildeo desta aacuterea torna-se
fundamental para a manutenccedilatildeo do equiliacutebrio ecoloacutegico na aacuterea pois a vegetaccedilatildeo de veredas
ajuda a proteger o sistema formado pelo solo pela vegetaccedilatildeo adjacente e pela aacutegua exercendo
a funccedilatildeo de corredor para a fauna e flora compondo um sistema em estado de equiliacutebrio (BAHIA
et al 2009)
4 CONCLUSAtildeO
Com este estudo foi possiacutevel identificar que o iacutendice de qualidade ambiental dos recursos
hiacutedricos eacute uma ferramenta bastante uacutetil no que diz respeito agrave avaliaccedilatildeo do ambiente frente suas
atividades com potencial poluidor poreacutem as observaccedilotildees ldquoin siturdquo satildeo essenciais para a
interpretaccedilatildeo dos resultados constituindo assim duas ferramentas complementares e
dependentes pois tornam possiacutevel a espacializaccedilatildeo e avaliaccedilatildeo do territoacuterio como um todo
Neste vieacutes os maiores problemas da dinacircmica ambiental do municiacutepio estatildeo voltados para a
gestatildeo e o planejamento ambiental urbano e rural no qual seja possiacutevel delimitar unidades de
gerenciamento com base nas peculiaridades ambientais e socioeconocircmicas de cada regiatildeo de
Buriti dos Lopes Desta forma seria possiacutevel manter a qualidade do ambiente vinculada agraves
atividades antroacutepicas
Consequentemente a aacuterea urbana eacute a porccedilatildeo do municiacutepio que carece de mais atenccedilatildeo
pois a expansatildeo da mesma sobre as veredas estatildeo causando uma seacuterie de distuacuterbios
ambientais os quais poderiam ser sanados com a definiccedilatildeo de diretrizes e accedilotildees mitigadoras
voltadas para a proteccedilatildeo e manutenccedilatildeo dos recursos hiacutedricos e da vegetaccedilatildeo Aleacutem destas
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 10
accedilotildees o auxilio da populaccedilatildeo tambeacutem eacute essencial o que pode ser feito atraveacutes da
sensibilizaccedilatildeo educaccedilatildeo ambiental incentivo de novas pesquisas que possam identificar as
demandas tanto do brejo quanto do desenvolvimento socioeconocircmico implementaccedilatildeo de um
viveiro no municiacutepio destinado ao reflorestamento do brejo oferta de oficinas para capacitaccedilatildeo
da comunidade para preservar e manter a qualidade ambiental natildeo apenas nas aacutereas de
veredas mas no municiacutepio como um todo abrangendo as comunidades rurais delimitar
corretamente as aacutereas de preservaccedilatildeo permanente impedindo a entrada de animais de grande
porte cadastro e restriccedilatildeo da perfuraccedilatildeo de poccedilos propor diretrizes para os usos e ocupaccedilotildees
do solo e o diagnoacutestico das condiccedilotildees das nascentes na tentativa de tornar estes locais
propiacutecios para o afloramento da aacutegua
Portanto apesar de Buriti dos Lopes manter um pequeno nuacutemero de habitantes eacute
possiacutevel observar a necessidade de implementar accedilotildees de gestatildeo ambiental tanto urbana
quanto rural evitando que futuramente com o aumento da populaccedilatildeo haja um colapso entre as
necessidades socioeconocircmicas ambientais e culturais Para tanto eacute necessaacuterio o incentivo de
novos estudos que supram as carecircncias de informaccedilotildees sobre a flora fauna relevo hidrologia
entre outras diversas caracteriacutesticas que possam influenciar na tomada de decisatildeo
planejamento monitoramento e gestatildeo territorial
BIBLIOGRAFIA
ALMEIDA SP amp PROENCcedilA CEB Cerrado Espeacutecies Vegetais Uacuteteis Planaltina EMBRAPA-CEPAC 1998
BAHIA T de O LUZ da R VELOSO M das DM NUNES Y R F NEVES WV BRAGA L da L LIMA P CV de Veredas na APA do Rio Pandeiros Importacircncia Impactos Ambientais e Perspectivas In Instituto Estadual de Florestas ndash MG v2 ndeg3 MG BIOTA 2009
CABRAL JB P ROCHA IR da MARTINS AP ASSUNCcedilAtildeO HF da BECEGATO VA Mapeamento da Fragilidade Ambiental da Bacia Hidrograacutefica do Rio Doce (GO) Utilizando Teacutecnicas de Geoprocessamento GeoFocus (Artiacuteculos) Nordm 11 51-69p
CARDOSO EMS Diminuiccedilatildeo dos Buritizais Um Estudo Analiacutetico no Contexto da Cidade de Buriti dos Lopes-PI Monografia ndash Especializaccedilatildeo em Gestatildeo Ambiental Faculdade Montenegro-FAM Ibicaraiacute - BA 2011
CREPANI E MEDEIROS JS HERNANDEZ FILHO P FLORENZO TG DUARTE V amp BARBOSA CCF Sensoriamento Remoto e Geoprocessamento Aplicados ao Zoneamento Ecoloacutegico-Econocircmico e ao Ordenamento Territorial Instituto de Pesquisa Espacial Satildeo Joseacute dos Campos 64p 1998
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Projeto Cadastro de Fontes de Abastecimento por Aacuteguas Subterracircnea-PI Diagnoacutestico do Municiacutepio de Buriti dos Lopes Fortaleza 2004 22p
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas Subterracircneas Pesquisa Geral Disponiacutevel em httpsiagaswebcprmgovbrlayoutpesquisa_complexaphp Acesso em fevereiro 2015
FARIAS FILHO MS amp FERRAZ JUacuteNIOR AS de L Importacircncia Socioecocircmica e Problemaacutetica Ambiental do Cultivo de Arroz nos Campos Inundaacuteveis da Baixada Maranhense In IV Jornada Internacional de Poliacuteticas Puacuteblicas Satildeo Luiacutes do Maranhatildeo - MA 2009
IBGE ndash Instituto Brasileiro de Geografia e Estatiacutestica Cidades Buriti dos Lopes-PI Disponiacutevel em httpwwwcidadesibgegovbrxtrasperfilphplang=ampcodmun=220200ampsearch=piaui|buriti-dos-lopes|info graficos-informacoes-completas Acesso em fevereiro 2015
MENDONCcedilA F amp DANNI-OLIVEIRA I M Climatologia Noccedilotildees Baacutesicas e Climas do Brasil Editora Oficina de Textos Satildeo Paulo 2007 160-161p
MOSCHINI L E Diagnoacutestico e Riscos Ambientais Relacionados a Fragmentaccedilatildeo de Aacutereas Naturais e Seminaturais da Paisagem Estudo de Caso Municiacutepio de Araraquara-SP Dissertaccedilatildeo de Mestrado Universidade Federal de Satildeo Carlos 2005 74f
ROSS JLS Anaacutelise Empiacuterica da Fragilidade dos Ambientes Naturais e Antropizados In Revista do Departamento de Geografia Nordm8 63-74p 1994
SPORL C amp ROSS JLS Anaacutelise Comparativa da Fragilidade Ambiental com Aplicaccedilatildeo de Trecircs Modelos GEOUSP- Espaccedilo e Tempo Satildeo Paulo Nordm15 pp 39-49 2004
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 4
A rede hidrograacutefica municipal eacute caracterizada pelos rios Parnaiacuteba Longaacute e Pirangi (sendo
este um afluente intermitente com vazatildeo significativa apenas nos periacuteodos chuvosos) aleacutem de
diversas lagoas com destaque para as dos Porcos do Salgado Iracema e Grande dos Buritis
com grandes extensotildees responsaacuteveis por parte significativa da economia do municiacutepio baseada
na produccedilatildeo sazonal do arroz caju e algodatildeo (CPRM 2004)
22 Materiais Utilizados
Para a composiccedilatildeo do Plano de Informaccedilotildees georreferenciadas (PI) foi utilizado o software
ArcGISreg 102 onde foi feito o processamento dos dados tendo como base a obtenccedilatildeo a partir
da carta topograacutefica da cidade de Cocal (SA24YCIMI-615) (IBGE 1978) escala 1100000 da
hidrografia hipsometria e localizaccedilatildeo das comunidades rurais do municiacutepio A carta dos usos e
ocupaccedilotildees do solo foi obtida pela classificaccedilatildeo supervisionada das imagens LandSat 8 de
23novembro2014 composiccedilatildeo colorida RGB das bandas 65 e 4 com resoluccedilatildeo espacial de 30
metros sobre a qual foi realizada uma fusatildeo com a banda pancromaacutetica 8 de resoluccedilatildeo espacial
de 15 metros possibilitando o detalhamento maior dos usos do solo no municiacutepio
Foi realizada a digitalizaccedilatildeo da carta temaacutetica das unidades geoloacutegicas presentes no
municiacutepio tendo como base o esboccedilo geoloacutegico realizado pelo CPRM (2004) na escala de
1100000 Concomitantemente foi feita pesquisa no Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas
Subterracircneas (SIAGAS) (CPRM 2015) para verificaccedilatildeo do nuacutemero e localizaccedilatildeo de poccedilos
cadastrados no municiacutepio cujas coordenadas geograacuteficas foram espacializadas no Sistema de
Informaccedilatildeo Geograacutefica (SIG) com o intuito de analisar a relaccedilatildeo destes dados com a fragilidade
dos recursos hiacutedricos em Buriti dos Lopes-PI
23 Iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos
O Iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos (IQA-HIDRO) reflete a
suscetibilidade dos mesmos com relaccedilatildeo agrave distacircncia das fontes que podem gerar impactos
negativos sobre o meio como despejo de poluentes efeitos dos agrotoacutexicos e carreamento de
resiacuteduos soacutelidos decorrentes do uso do solo
Tendo por base estes conceitos o iacutendice foi obtido a partir da sobreposiccedilatildeo das cartas
temaacuteticas de usos e ocupaccedilotildees do solo e da hidrografia considerando a distacircncia dos recursos
hiacutedricos com relaccedilatildeo agraves fontes de impacto adotando como principio o grau miacutenimo de qualidade
(IQA-HIDRO=0) as aacutereas impactadas que apresentam distacircncia zero ateacute o rio mais proacuteximo e
grau de qualidade maacutexima (IQA-HIDRO=1) as aacutereas com distacircncia maior que 1000 metros ateacute o
rio mais proacuteximo
3 RESULTADOS E DISCUSSOtildeES
Com base no geoprocessamento das informaccedilotildees referentes agraves curvas de niacutevel foi
elaborada a carta temaacutetica de classes hipsomeacutetricas com sobreposiccedilatildeo do layer da hidrografia
para verificar correlaccedilotildees entre estes atributos Com a anaacutelise destes dados foi verificado que o
municiacutepio possui uma rede hidrograacutefica bastante rica poreacutem cerca de 80 dos afluentes satildeo
intermitentes ou seja estas drenagens cessam na estaccedilatildeo seca e voltam ao fluxo corrente na
estaccedilatildeo chuvosa
Aleacutem deste aspecto eacute importante salientar que esta porcentagem de afluentes intermitentes
encontra-se em regiotildees variando entre 1 e 420 metros de altitude localizadas a oeste do
municiacutepio tornando a capacidade de infiltraccedilatildeo da aacutegua no solo bastante variaacutevel o que
compromete o armazenamento de aacutegua no subsolo tanto em funccedilatildeo das caracteriacutesticas do
relevo quanto da caracteriacutestica da unidade geoloacutegica presente em cada porccedilatildeo do municiacutepio
Vinculado a estes atributos do meio fiacutesico o clima e a sazonalidade das fitofisionomias da
vegetaccedilatildeo tambeacutem influenciam no tipo de drenagem
Todavia haacute uma relaccedilatildeo intriacutenseca entre a combinaccedilatildeo do tipo de solo e o relevo frente agraves
caracteriacutesticas dos afluentes com os aspectos da vegetaccedilatildeo e o clima pois este conjunto de
fatores regulam as taxas de absorccedilatildeo da aacutegua pelo solo as taxas de evaporaccedilatildeo e as taxas de
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 5
retenccedilatildeo da aacutegua pela vegetaccedilatildeo Portanto com a anaacutelise desta carta obteve-se uma seacuterie de
indagaccedilotildees sobre quais outros fatores que estariam atuando sobre os tipos de drenagens
observados na aacuterea de estudo para suprir parte destes questionamentos foi realizada anaacutelise
comparativa entre a hidrografia e as unidades geoloacutegicas presentes no muniacutecipio de Buriti dos
Lopes-PI
Na carta temaacutetica das unidades geoloacutegicas foi possiacutevel observar a presenccedila de seis
domiacutenios hidrogeoloacutegicos sendo eles rochas cristalinas rochas sedimentares basaltos da
Formaccedilatildeo Sardinha coberturas coluacutevio-eluviais aluviotildees e os depoacutesitos de pacircntanos
As rochas cristalinas constituiacutedas por rochas preacute-cambrianas do tipo gnaisses compotildeem
(Complexo Granja) o que eacute denominado de aquiacutefero fissural condicionado a porosidade
secundaacuteria representada por fendas refletindo reservatoacuterios subterracircneos aleatoacuterios
descontiacutenuos e de pequena extensatildeo com um potencial hidrogeoloacutegico baixo (CPRM 2004)
Este domiacutenio hidrogeoloacutegico estaacute presente na porccedilatildeo centro-leste do municiacutepio onde eacute
possiacutevel identificar apenas afluentes intermitentes o que pode ser explicado pela caracteriacutestica
do substrato geoloacutegico que natildeo apresenta porosidade primaacuteria permite que grande parte do
fluxo nas estaccedilotildees chuvosas escoe acarretando na perda da aacutegua por evaporaccedilatildeo e
desfavorecendo a absorccedilatildeo da aacutegua pela vegetaccedilatildeo principalmente em aacutereas com relevo mais
acidentado
As unidades pertencentes agrave categoria de rochas sedimentares da Bacia do Rio Parnaiacuteba
satildeo representadas pelo Grupo Serra Grande e pelas Formaccedilotildees Pimenteiras e Cabeccedilas As
rochas do Grupo Serra Grande satildeo caracterizadas por potencial meacutedio qualiquantitativo de
aacuteguas subterracircneas (CPRM 2004) localizam-se na porccedilatildeo noroeste do municiacutepio onde a rede
de drenagem superficial tambeacutem eacute intermitente ou seja a unidade geoloacutegica apresenta
capacidade de absorccedilatildeo e retenccedilatildeo da aacutegua e estaacute sobre altitudes que variam de 1 a 337
metros consequentemente natildeo haacute uma relaccedilatildeo concisa que justifique a caracteriacutestica
intermitente dos afluentes
Segundo o estudo realizado pelo CPRM (2004) a Formaccedilatildeo Pimenteiras natildeo apresenta
importacircncia geoloacutegica pelo fato de possuir constituintes litoloacutegicos de baixa permeabilidade
poreacutem o fato desta unidade ocorrer em uma aacuterea significativa da regiatildeo centro-sul do municiacutepio
a mesma pode constituir-se como uma opccedilatildeo de reservatoacuterio subterracircneo pela ocorrecircncia de
niacuteveis arenosos permeaacuteveis Assim como as unidades geoloacutegicas anteriores a caracteriacutestica da
drenagem superficial eacute intermitente mesmo estando localizada sobre altitudes que variam pouco
(1 a 168 metros de altitude)
As caracteriacutesticas litoloacutegicas da Formaccedilatildeo Cabeccedilas indicam boas condiccedilotildees de
permeabilidade e porosidade favorecendo o processo de recarga e infiltraccedilatildeo direta das aacuteguas
de chuvas (CPRM 2004) poreacutem ocorre em restritas aacutereas o que reduz seu potencial de
armazenamento refletindo em drenagens superficiais intermitentes
A Formaccedilatildeo Sardinha assim como o Complexo Granja eacute constituiacuteda por rochas
impermeaacuteveis que se comportam como aquiacutefero fissural (CPRM 2004) possuindo porosidade
secundaacuteria Consequentemente a unidade natildeo apresenta potencial de armazenamento
subterracircneo seja pela pequena extensatildeo na porccedilatildeo noroeste do municiacutepio seja por outros
fatores intriacutensecos a dinacircmica do meio caracterizando os afluentes na aacuterea como intermitente
O Grupo Barreiras eacute caracterizado por uma expressiva variaccedilatildeo facioloacutegica com
intercalaccedilotildees de niacuteveis mais e menos permeaacuteveis o que lhe confere paracircmetros hidrogeoloacutegicos
variaacuteveis (CPRM 2004) Esta caracteriacutestica confere agrave unidade geoloacutegica a denominaccedilatildeo de
aquitarde o qual possui baixa permeabilidade e transmite aacutegua lentamente Apesar desta
peculiaridade sua extensatildeo significativa na regiatildeo centro-sul faz com que esta unidade seja
bastante explorada o que pode influenciar na perenidade dos recursos superficiais dado que a
aacutegua de chuva infiltrada pode natildeo alcanccedilar o estado de equiliacutebrio com o fluxo de base
Os depoacutesitos coluacutevio-eluviais representados pelas coberturas de sedimentos detriacuteticos natildeo
possuem potencial de reserva subterracircnea pois suas unidades litoloacutegicas satildeo delgadas e pouco
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 6
favoraacuteveis agrave acumulaccedilatildeo e captaccedilatildeo de aacutegua (CPRM 2004) Consequentemente a aacutegua de
chuva acaba sendo escoada eou evaporada conferindo aos cursos superficiais a caracteriacutestica
de intermitecircncia
Os Depoacutesitos Aluvionares que margeiam os principais rios e riachos do municiacutepio
apresentam uma boa alternativa como reservatoacuterio subterracircneo tendo um alto potencial
hidrogeoloacutegico de armazenamento o que compensa sua pequena espessura produzindo
vazotildees significativas de aacutegua as quais mantecircm importantes afluentes perenes localizados na
regiatildeo noroeste de Buriti dos Lopes-PI como por exemplo o Rio Longaacute e Parnaiacuteba Em
contrapartida os Depoacutesitos de Pacircntanos e Mangues por serem constituiacutedos predominantemente
por argila natildeo apresentam potencial hidrogeoloacutegico sendo os corpos superficiais dependentes
das chuvas o que traduz a caracteriacutestica intermitente dos mesmos
Contudo os domiacutenios hidrogeoloacutegicos natildeo influenciam apenas na dinacircmica superficial dos
recursos hiacutedricos mas tambeacutem atuam na quantidade e qualidade de aacutegua que as unidades
geoloacutegicas podem conter determinando assim seus limites e potenciais para o desenvolvimento
das atividades antroacutepicas Consequentemente apoacutes a sobreposiccedilatildeo das coordenadas
geograacuteficas dos poccedilos cadastrados no municiacutepio (CPRM 2015) sobre a carta temaacutetica das
unidades geoloacutegicas foi possiacutevel observar que o centro urbano possui 68 poccedilos dos 129
cadastrados em todo o municiacutepio os quais estatildeo sobre a Formaccedilatildeo Pimenteiras e Grupo
Barreiras
As caracteriacutesticas destas unidades geoloacutegicas demandam o equiliacutebrio entre a dinacircmica
hidroloacutegica da superfiacutecie a vegetaccedilatildeo e os usos e ocupaccedilotildees do solo contribuindo para que os
recursos subterracircneos sejam reabastecidos em um regime suficiente para conciliar as
necessidades antroacutepicas com os limites de exploraccedilatildeo Desta forma a fragilidade e as
caracteriacutesticas dos recursos hiacutedricos estatildeo condicionadas pelos atributos do meio fiacutesico pela
fitofisionomia da vegetaccedilatildeo e pela dinacircmica das atividades antroacutepicas desenvolvidas em aacutereas
proacuteximas aos corpos hiacutedricos influenciando tanto na qualidade quanto na quantidade de aacutegua
disponiacutevel Assim com a elaboraccedilatildeo da carta temaacutetica de usos e ocupaccedilotildees do solo foi possiacutevel
identificar aspectos da dinacircmica socioeconocircmica de Buriti dos Lopes-PI
A elaboraccedilatildeo desta carta esteve pautada pelo fim da estaccedilatildeo seca e inicio da estaccedilatildeo
chuvosa Assim a classificaccedilatildeo dos usos e ocupaccedilotildees do solo foi feita tendo como base as
seguintes categorias assoreamentobancos de areia cultivo de arroz (principalmente as
margens das lagoas de grande extensatildeo) queimada recursos hiacutedricos solo exposto vegetaccedilatildeo
degradada vegetaccedilatildeo nativa vegetaccedilatildeo ripaacuteria vegetaccedilatildeo ripaacuteria degradada e aacuterea urbana
Com os resultados obtidos nesta classificaccedilatildeo foi verificado que o territoacuterio do municiacutepio
apresenta cerca de 50 de vegetaccedilatildeo nativa concentrada a nordeste e sudeste Apesar desta
porcentagem significativa de vegetaccedilatildeo nativa eacute possiacutevel verificar que em grande parte do
entorno dos remanescentes conservados haacute vegetaccedilatildeo degradada (2770) isto se deve
principalmente aos cortes de estradas os quais aumentam o efeito de borda nos fragmentos
reduzindo suas reservas autoacutectones prejudicando o equiliacutebrio do ambiente tanto em termos de
possiacuteveis invasotildees de espeacutecies exoacuteticas quanto em termos de conectividade da paisagem
Aleacutem disto devido ao fim da estaccedilatildeo seca e iniacutecio da estaccedilatildeo chuvosa representada pela
imagem de sateacutelite eacute possiacutevel identificar cerca de 4 de aacutereas caracterizadas como
assoreamento eou bancos de areia advindos do carreamento de material particulado das
margens para os corpos hiacutedricos ou ainda aacutereas de cultivo de arroz jaacute colhidas ou mesmo
diminuiccedilatildeo de fluxo hiacutedrico expondo o fundo de rios e lagoas Outro fator que interfere tanto na
quantidade de material particulado quanto na qualidade da aacutegua presente nos rios e riachos eacute a
presenccedila da vegetaccedilatildeo ripaacuteria que ocupa 87 do territoacuterio municipal mantendo apenas 15
da vegetaccedilatildeo conservada contribuindo para o assoreamento e perda da qualidade dos
afluentes
As aacutereas com solo exposto (247) satildeo caracterizadas principalmente por estradas natildeo
pavimentadas pelas comunidades rurais e pela agricultura familiar com o cultivo do arroz
mandioca e algodatildeo Dentre os cultivos citados anteriormente a cultura sazonal do arroz eacute
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 7
bastante significativa ocupando 163 dos usos e ocupaccedilotildees do solo Neste contexto seu curto
periacuteodo de desenvolvimento restringe o aparecimento de pragas e doenccedilas nas lavouras
reduzindo o uso de agrotoacutexicos o que eacute um fator importante para a manutenccedilatildeo do solo e dos
recursos hiacutedricos (FARIAS FILHO amp FERRAZ JUacuteNIOR 2009)
Concomitante a estes aspectos a anaacutelise comparativa entre o tamanho da malha urbana no
periacuteodo de 36 anos (1978-2014) mostra que houve o avanccedilo de aproximadamente 10 da aacuterea
urbanizada cuja caracteriacutestica eacute evidente na regiatildeo leste da BR 343 e nas comunidades rurais
presentes no entono das lagoas em que haacute o cultivo do arroz resultando em 115 de ocupaccedilatildeo
urbana a qual suporta 11294 habitantes (583) (IBGE 2014) Este adensamento populacional
traz como consequecircncia o aumento de aacutereas impermeabilizadas aumento de poluentes na
superfiacutecie aumento na demanda de aacutegua e a degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa expondo o
ambiente agrave fragilidades
Tendo por base estas intervenccedilotildees identificar as fragilidades dos recursos hiacutedricos eacute um
importante aspecto para o planejamento e monitoramento ambiental principalmente em termos
qualiquantitativos os quais prejudicam tanto o equiliacutebrio ambiental quanto a qualidade de vida
das pessoas que utilizam estes recursos como fonte de abastecimento Para tanto eacute necessaacuterio
combinar a relevacircncia dos impactos ambientais resultantes dos tipos de usos e ocupaccedilotildees do
solo com a suscetibilidade das intervenccedilotildees nos corpos superficiais o que pode ser analisado
com a aplicaccedilatildeo do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos (IQA-HIDRO)
proposto por Moschini (2005) (Figura 2)
Os resultados obtidos com a espacializaccedilatildeo deste iacutendice com relaccedilatildeo aos impactos dos
usos e ocupaccedilotildees do solo no municiacutepio de Buriti dos Lopes-PI mostram que as atividades
desenvolvidas estatildeo bastante proacuteximas aos corpos hiacutedricos com distacircncia maacutexima de 858
metros As aacutereas com melhores classificaccedilotildees estatildeo concentradas na regiatildeo centro-sul
abrangendo as categorias ruim (593) regular (123) bom (031) e oacutetimo (005) Este
aspecto estaacute relacionado com a baixa densidade de comunidades rurais na aacuterea onde haacute
poucos acessos por estradas natildeo pavimentadas e as atividades de potencial poluidor tornam-se
restritas pelo predomiacutenio da agricultura familiar
Ademais na porccedilatildeo nordeste do municiacutepio existe uma mancha indicativa de boa
qualidade dos recursos hiacutedricos com o entorno caracterizado por poucas comunidades rurais e
consequentemente poucas vias de acesso contribuindo para a preservaccedilatildeo tanto da vegetaccedilatildeo
quanto dos recursos hiacutedricos Isto tambeacutem ocorre na regiatildeo central de Buriti dos Lopes-PI poreacutem
o fato da dinacircmica ambiental ser influenciada pela BR 343 as aacutereas com potencial de proteccedilatildeo
dos recursos hiacutedricos satildeo afetadas pelo processo de degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa nas
margens da estrada acarretando no aumento da lixiviaccedilatildeo e escoamento de material particulado
eou poluentes para os corpos hiacutedricos sendo estas manchas classificadas entre ruim e regular
Na regiatildeo noroeste as uacutenicas manchas significativas com potencial para a proteccedilatildeo da
qualidade dos recursos hiacutedricos estatildeo localizadas dentro dos limites da lagoa Grande dos Buritis
(formada no curso do Rio Longaacute proacuteximo agrave foz no Rio Parnaiacuteba) indicando que apesar do
cultivo do arroz ocorrer nas margens da lagoa as caracteriacutesticas da mistura de um ambiente
loacutetico e lecircntico faz com que o sistema aquaacutetico suporte esta atividade
Jaacute na porccedilatildeo centro-norte e nordeste estatildeo concentradas as aacutereas com maior
homogeneidade e de grande extensatildeo possuindo classificaccedilatildeo peacutessima de qualidade refletindo
um alto iacutendice da fragilidade dos recursos hiacutedricos frente agraves atividades desenvolvidas ocorrem
em especial no centro urbano cujas tendecircncias satildeo de expansatildeo para comportar o aumento
populacional demandando o desmatamento da vegetaccedilatildeo nativa para construccedilatildeo de residecircncias
e equipamentos urbanos e aumentando a pressatildeo sobre os recursos hiacutedricos com a finalidade
de abastecimento puacuteblico Estes fatores atuando de forma conjunta desencadeiam uma seacuterie de
alteraccedilotildees ambientais o que carece de planejamento e gestatildeo territorial para evitar que o
sistema entre em colapso
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 8
Figura 2 - Carta temaacutetica do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos com sobreposiccedilatildeo do layer referente agrave hidrografia
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 9
Para tanto eacute necessaacuterio que diretrizes e accedilotildees mitigadoras sejam implementadas o
quanto antes pois com base na anaacutelise realizada ldquoin siturdquo no Brejo dos Buritis que margeia a
regiatildeo nordeste da malha urbana foi possiacutevel comprovar que estaacute havendo a morte dos
buritizais pela falta de aacutegua Este fato se deve ao processo histoacuterico das intervenccedilotildees antroacutepicas
na aacuterea entre os quais eacute possiacutevel citar a construccedilatildeo de barragens e accediludes o rebaixamento do
niacutevel do lenccedilol freaacutetico (principalmente pela alta densidade de poccedilos localizados na aacuterea
urbana) o desmatamento e episoacutedios de queimadas que culminam na fragilidade do ambiente
(Figura 3)
Figura 3 ndash Degradaccedilatildeo ambiental no Brejo dos Buritis Buriti dos Lopes-PI Fonte Menezes (2014)
Neste contexto a fragilidade do ambiente pode ser observada pela presenccedila de espeacutecies
invasoras como a Embauacuteba que ressalta o deacuteficit no desenvolvimento do banco autoacutectone de
sementes nativas pelo estresse hiacutedrico sendo um aspecto que se natildeo controlado iraacute
comprometer toda a estrutura do ecossistema Desta forma a preservaccedilatildeo desta aacuterea torna-se
fundamental para a manutenccedilatildeo do equiliacutebrio ecoloacutegico na aacuterea pois a vegetaccedilatildeo de veredas
ajuda a proteger o sistema formado pelo solo pela vegetaccedilatildeo adjacente e pela aacutegua exercendo
a funccedilatildeo de corredor para a fauna e flora compondo um sistema em estado de equiliacutebrio (BAHIA
et al 2009)
4 CONCLUSAtildeO
Com este estudo foi possiacutevel identificar que o iacutendice de qualidade ambiental dos recursos
hiacutedricos eacute uma ferramenta bastante uacutetil no que diz respeito agrave avaliaccedilatildeo do ambiente frente suas
atividades com potencial poluidor poreacutem as observaccedilotildees ldquoin siturdquo satildeo essenciais para a
interpretaccedilatildeo dos resultados constituindo assim duas ferramentas complementares e
dependentes pois tornam possiacutevel a espacializaccedilatildeo e avaliaccedilatildeo do territoacuterio como um todo
Neste vieacutes os maiores problemas da dinacircmica ambiental do municiacutepio estatildeo voltados para a
gestatildeo e o planejamento ambiental urbano e rural no qual seja possiacutevel delimitar unidades de
gerenciamento com base nas peculiaridades ambientais e socioeconocircmicas de cada regiatildeo de
Buriti dos Lopes Desta forma seria possiacutevel manter a qualidade do ambiente vinculada agraves
atividades antroacutepicas
Consequentemente a aacuterea urbana eacute a porccedilatildeo do municiacutepio que carece de mais atenccedilatildeo
pois a expansatildeo da mesma sobre as veredas estatildeo causando uma seacuterie de distuacuterbios
ambientais os quais poderiam ser sanados com a definiccedilatildeo de diretrizes e accedilotildees mitigadoras
voltadas para a proteccedilatildeo e manutenccedilatildeo dos recursos hiacutedricos e da vegetaccedilatildeo Aleacutem destas
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 10
accedilotildees o auxilio da populaccedilatildeo tambeacutem eacute essencial o que pode ser feito atraveacutes da
sensibilizaccedilatildeo educaccedilatildeo ambiental incentivo de novas pesquisas que possam identificar as
demandas tanto do brejo quanto do desenvolvimento socioeconocircmico implementaccedilatildeo de um
viveiro no municiacutepio destinado ao reflorestamento do brejo oferta de oficinas para capacitaccedilatildeo
da comunidade para preservar e manter a qualidade ambiental natildeo apenas nas aacutereas de
veredas mas no municiacutepio como um todo abrangendo as comunidades rurais delimitar
corretamente as aacutereas de preservaccedilatildeo permanente impedindo a entrada de animais de grande
porte cadastro e restriccedilatildeo da perfuraccedilatildeo de poccedilos propor diretrizes para os usos e ocupaccedilotildees
do solo e o diagnoacutestico das condiccedilotildees das nascentes na tentativa de tornar estes locais
propiacutecios para o afloramento da aacutegua
Portanto apesar de Buriti dos Lopes manter um pequeno nuacutemero de habitantes eacute
possiacutevel observar a necessidade de implementar accedilotildees de gestatildeo ambiental tanto urbana
quanto rural evitando que futuramente com o aumento da populaccedilatildeo haja um colapso entre as
necessidades socioeconocircmicas ambientais e culturais Para tanto eacute necessaacuterio o incentivo de
novos estudos que supram as carecircncias de informaccedilotildees sobre a flora fauna relevo hidrologia
entre outras diversas caracteriacutesticas que possam influenciar na tomada de decisatildeo
planejamento monitoramento e gestatildeo territorial
BIBLIOGRAFIA
ALMEIDA SP amp PROENCcedilA CEB Cerrado Espeacutecies Vegetais Uacuteteis Planaltina EMBRAPA-CEPAC 1998
BAHIA T de O LUZ da R VELOSO M das DM NUNES Y R F NEVES WV BRAGA L da L LIMA P CV de Veredas na APA do Rio Pandeiros Importacircncia Impactos Ambientais e Perspectivas In Instituto Estadual de Florestas ndash MG v2 ndeg3 MG BIOTA 2009
CABRAL JB P ROCHA IR da MARTINS AP ASSUNCcedilAtildeO HF da BECEGATO VA Mapeamento da Fragilidade Ambiental da Bacia Hidrograacutefica do Rio Doce (GO) Utilizando Teacutecnicas de Geoprocessamento GeoFocus (Artiacuteculos) Nordm 11 51-69p
CARDOSO EMS Diminuiccedilatildeo dos Buritizais Um Estudo Analiacutetico no Contexto da Cidade de Buriti dos Lopes-PI Monografia ndash Especializaccedilatildeo em Gestatildeo Ambiental Faculdade Montenegro-FAM Ibicaraiacute - BA 2011
CREPANI E MEDEIROS JS HERNANDEZ FILHO P FLORENZO TG DUARTE V amp BARBOSA CCF Sensoriamento Remoto e Geoprocessamento Aplicados ao Zoneamento Ecoloacutegico-Econocircmico e ao Ordenamento Territorial Instituto de Pesquisa Espacial Satildeo Joseacute dos Campos 64p 1998
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Projeto Cadastro de Fontes de Abastecimento por Aacuteguas Subterracircnea-PI Diagnoacutestico do Municiacutepio de Buriti dos Lopes Fortaleza 2004 22p
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas Subterracircneas Pesquisa Geral Disponiacutevel em httpsiagaswebcprmgovbrlayoutpesquisa_complexaphp Acesso em fevereiro 2015
FARIAS FILHO MS amp FERRAZ JUacuteNIOR AS de L Importacircncia Socioecocircmica e Problemaacutetica Ambiental do Cultivo de Arroz nos Campos Inundaacuteveis da Baixada Maranhense In IV Jornada Internacional de Poliacuteticas Puacuteblicas Satildeo Luiacutes do Maranhatildeo - MA 2009
IBGE ndash Instituto Brasileiro de Geografia e Estatiacutestica Cidades Buriti dos Lopes-PI Disponiacutevel em httpwwwcidadesibgegovbrxtrasperfilphplang=ampcodmun=220200ampsearch=piaui|buriti-dos-lopes|info graficos-informacoes-completas Acesso em fevereiro 2015
MENDONCcedilA F amp DANNI-OLIVEIRA I M Climatologia Noccedilotildees Baacutesicas e Climas do Brasil Editora Oficina de Textos Satildeo Paulo 2007 160-161p
MOSCHINI L E Diagnoacutestico e Riscos Ambientais Relacionados a Fragmentaccedilatildeo de Aacutereas Naturais e Seminaturais da Paisagem Estudo de Caso Municiacutepio de Araraquara-SP Dissertaccedilatildeo de Mestrado Universidade Federal de Satildeo Carlos 2005 74f
ROSS JLS Anaacutelise Empiacuterica da Fragilidade dos Ambientes Naturais e Antropizados In Revista do Departamento de Geografia Nordm8 63-74p 1994
SPORL C amp ROSS JLS Anaacutelise Comparativa da Fragilidade Ambiental com Aplicaccedilatildeo de Trecircs Modelos GEOUSP- Espaccedilo e Tempo Satildeo Paulo Nordm15 pp 39-49 2004
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 5
retenccedilatildeo da aacutegua pela vegetaccedilatildeo Portanto com a anaacutelise desta carta obteve-se uma seacuterie de
indagaccedilotildees sobre quais outros fatores que estariam atuando sobre os tipos de drenagens
observados na aacuterea de estudo para suprir parte destes questionamentos foi realizada anaacutelise
comparativa entre a hidrografia e as unidades geoloacutegicas presentes no muniacutecipio de Buriti dos
Lopes-PI
Na carta temaacutetica das unidades geoloacutegicas foi possiacutevel observar a presenccedila de seis
domiacutenios hidrogeoloacutegicos sendo eles rochas cristalinas rochas sedimentares basaltos da
Formaccedilatildeo Sardinha coberturas coluacutevio-eluviais aluviotildees e os depoacutesitos de pacircntanos
As rochas cristalinas constituiacutedas por rochas preacute-cambrianas do tipo gnaisses compotildeem
(Complexo Granja) o que eacute denominado de aquiacutefero fissural condicionado a porosidade
secundaacuteria representada por fendas refletindo reservatoacuterios subterracircneos aleatoacuterios
descontiacutenuos e de pequena extensatildeo com um potencial hidrogeoloacutegico baixo (CPRM 2004)
Este domiacutenio hidrogeoloacutegico estaacute presente na porccedilatildeo centro-leste do municiacutepio onde eacute
possiacutevel identificar apenas afluentes intermitentes o que pode ser explicado pela caracteriacutestica
do substrato geoloacutegico que natildeo apresenta porosidade primaacuteria permite que grande parte do
fluxo nas estaccedilotildees chuvosas escoe acarretando na perda da aacutegua por evaporaccedilatildeo e
desfavorecendo a absorccedilatildeo da aacutegua pela vegetaccedilatildeo principalmente em aacutereas com relevo mais
acidentado
As unidades pertencentes agrave categoria de rochas sedimentares da Bacia do Rio Parnaiacuteba
satildeo representadas pelo Grupo Serra Grande e pelas Formaccedilotildees Pimenteiras e Cabeccedilas As
rochas do Grupo Serra Grande satildeo caracterizadas por potencial meacutedio qualiquantitativo de
aacuteguas subterracircneas (CPRM 2004) localizam-se na porccedilatildeo noroeste do municiacutepio onde a rede
de drenagem superficial tambeacutem eacute intermitente ou seja a unidade geoloacutegica apresenta
capacidade de absorccedilatildeo e retenccedilatildeo da aacutegua e estaacute sobre altitudes que variam de 1 a 337
metros consequentemente natildeo haacute uma relaccedilatildeo concisa que justifique a caracteriacutestica
intermitente dos afluentes
Segundo o estudo realizado pelo CPRM (2004) a Formaccedilatildeo Pimenteiras natildeo apresenta
importacircncia geoloacutegica pelo fato de possuir constituintes litoloacutegicos de baixa permeabilidade
poreacutem o fato desta unidade ocorrer em uma aacuterea significativa da regiatildeo centro-sul do municiacutepio
a mesma pode constituir-se como uma opccedilatildeo de reservatoacuterio subterracircneo pela ocorrecircncia de
niacuteveis arenosos permeaacuteveis Assim como as unidades geoloacutegicas anteriores a caracteriacutestica da
drenagem superficial eacute intermitente mesmo estando localizada sobre altitudes que variam pouco
(1 a 168 metros de altitude)
As caracteriacutesticas litoloacutegicas da Formaccedilatildeo Cabeccedilas indicam boas condiccedilotildees de
permeabilidade e porosidade favorecendo o processo de recarga e infiltraccedilatildeo direta das aacuteguas
de chuvas (CPRM 2004) poreacutem ocorre em restritas aacutereas o que reduz seu potencial de
armazenamento refletindo em drenagens superficiais intermitentes
A Formaccedilatildeo Sardinha assim como o Complexo Granja eacute constituiacuteda por rochas
impermeaacuteveis que se comportam como aquiacutefero fissural (CPRM 2004) possuindo porosidade
secundaacuteria Consequentemente a unidade natildeo apresenta potencial de armazenamento
subterracircneo seja pela pequena extensatildeo na porccedilatildeo noroeste do municiacutepio seja por outros
fatores intriacutensecos a dinacircmica do meio caracterizando os afluentes na aacuterea como intermitente
O Grupo Barreiras eacute caracterizado por uma expressiva variaccedilatildeo facioloacutegica com
intercalaccedilotildees de niacuteveis mais e menos permeaacuteveis o que lhe confere paracircmetros hidrogeoloacutegicos
variaacuteveis (CPRM 2004) Esta caracteriacutestica confere agrave unidade geoloacutegica a denominaccedilatildeo de
aquitarde o qual possui baixa permeabilidade e transmite aacutegua lentamente Apesar desta
peculiaridade sua extensatildeo significativa na regiatildeo centro-sul faz com que esta unidade seja
bastante explorada o que pode influenciar na perenidade dos recursos superficiais dado que a
aacutegua de chuva infiltrada pode natildeo alcanccedilar o estado de equiliacutebrio com o fluxo de base
Os depoacutesitos coluacutevio-eluviais representados pelas coberturas de sedimentos detriacuteticos natildeo
possuem potencial de reserva subterracircnea pois suas unidades litoloacutegicas satildeo delgadas e pouco
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 6
favoraacuteveis agrave acumulaccedilatildeo e captaccedilatildeo de aacutegua (CPRM 2004) Consequentemente a aacutegua de
chuva acaba sendo escoada eou evaporada conferindo aos cursos superficiais a caracteriacutestica
de intermitecircncia
Os Depoacutesitos Aluvionares que margeiam os principais rios e riachos do municiacutepio
apresentam uma boa alternativa como reservatoacuterio subterracircneo tendo um alto potencial
hidrogeoloacutegico de armazenamento o que compensa sua pequena espessura produzindo
vazotildees significativas de aacutegua as quais mantecircm importantes afluentes perenes localizados na
regiatildeo noroeste de Buriti dos Lopes-PI como por exemplo o Rio Longaacute e Parnaiacuteba Em
contrapartida os Depoacutesitos de Pacircntanos e Mangues por serem constituiacutedos predominantemente
por argila natildeo apresentam potencial hidrogeoloacutegico sendo os corpos superficiais dependentes
das chuvas o que traduz a caracteriacutestica intermitente dos mesmos
Contudo os domiacutenios hidrogeoloacutegicos natildeo influenciam apenas na dinacircmica superficial dos
recursos hiacutedricos mas tambeacutem atuam na quantidade e qualidade de aacutegua que as unidades
geoloacutegicas podem conter determinando assim seus limites e potenciais para o desenvolvimento
das atividades antroacutepicas Consequentemente apoacutes a sobreposiccedilatildeo das coordenadas
geograacuteficas dos poccedilos cadastrados no municiacutepio (CPRM 2015) sobre a carta temaacutetica das
unidades geoloacutegicas foi possiacutevel observar que o centro urbano possui 68 poccedilos dos 129
cadastrados em todo o municiacutepio os quais estatildeo sobre a Formaccedilatildeo Pimenteiras e Grupo
Barreiras
As caracteriacutesticas destas unidades geoloacutegicas demandam o equiliacutebrio entre a dinacircmica
hidroloacutegica da superfiacutecie a vegetaccedilatildeo e os usos e ocupaccedilotildees do solo contribuindo para que os
recursos subterracircneos sejam reabastecidos em um regime suficiente para conciliar as
necessidades antroacutepicas com os limites de exploraccedilatildeo Desta forma a fragilidade e as
caracteriacutesticas dos recursos hiacutedricos estatildeo condicionadas pelos atributos do meio fiacutesico pela
fitofisionomia da vegetaccedilatildeo e pela dinacircmica das atividades antroacutepicas desenvolvidas em aacutereas
proacuteximas aos corpos hiacutedricos influenciando tanto na qualidade quanto na quantidade de aacutegua
disponiacutevel Assim com a elaboraccedilatildeo da carta temaacutetica de usos e ocupaccedilotildees do solo foi possiacutevel
identificar aspectos da dinacircmica socioeconocircmica de Buriti dos Lopes-PI
A elaboraccedilatildeo desta carta esteve pautada pelo fim da estaccedilatildeo seca e inicio da estaccedilatildeo
chuvosa Assim a classificaccedilatildeo dos usos e ocupaccedilotildees do solo foi feita tendo como base as
seguintes categorias assoreamentobancos de areia cultivo de arroz (principalmente as
margens das lagoas de grande extensatildeo) queimada recursos hiacutedricos solo exposto vegetaccedilatildeo
degradada vegetaccedilatildeo nativa vegetaccedilatildeo ripaacuteria vegetaccedilatildeo ripaacuteria degradada e aacuterea urbana
Com os resultados obtidos nesta classificaccedilatildeo foi verificado que o territoacuterio do municiacutepio
apresenta cerca de 50 de vegetaccedilatildeo nativa concentrada a nordeste e sudeste Apesar desta
porcentagem significativa de vegetaccedilatildeo nativa eacute possiacutevel verificar que em grande parte do
entorno dos remanescentes conservados haacute vegetaccedilatildeo degradada (2770) isto se deve
principalmente aos cortes de estradas os quais aumentam o efeito de borda nos fragmentos
reduzindo suas reservas autoacutectones prejudicando o equiliacutebrio do ambiente tanto em termos de
possiacuteveis invasotildees de espeacutecies exoacuteticas quanto em termos de conectividade da paisagem
Aleacutem disto devido ao fim da estaccedilatildeo seca e iniacutecio da estaccedilatildeo chuvosa representada pela
imagem de sateacutelite eacute possiacutevel identificar cerca de 4 de aacutereas caracterizadas como
assoreamento eou bancos de areia advindos do carreamento de material particulado das
margens para os corpos hiacutedricos ou ainda aacutereas de cultivo de arroz jaacute colhidas ou mesmo
diminuiccedilatildeo de fluxo hiacutedrico expondo o fundo de rios e lagoas Outro fator que interfere tanto na
quantidade de material particulado quanto na qualidade da aacutegua presente nos rios e riachos eacute a
presenccedila da vegetaccedilatildeo ripaacuteria que ocupa 87 do territoacuterio municipal mantendo apenas 15
da vegetaccedilatildeo conservada contribuindo para o assoreamento e perda da qualidade dos
afluentes
As aacutereas com solo exposto (247) satildeo caracterizadas principalmente por estradas natildeo
pavimentadas pelas comunidades rurais e pela agricultura familiar com o cultivo do arroz
mandioca e algodatildeo Dentre os cultivos citados anteriormente a cultura sazonal do arroz eacute
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 7
bastante significativa ocupando 163 dos usos e ocupaccedilotildees do solo Neste contexto seu curto
periacuteodo de desenvolvimento restringe o aparecimento de pragas e doenccedilas nas lavouras
reduzindo o uso de agrotoacutexicos o que eacute um fator importante para a manutenccedilatildeo do solo e dos
recursos hiacutedricos (FARIAS FILHO amp FERRAZ JUacuteNIOR 2009)
Concomitante a estes aspectos a anaacutelise comparativa entre o tamanho da malha urbana no
periacuteodo de 36 anos (1978-2014) mostra que houve o avanccedilo de aproximadamente 10 da aacuterea
urbanizada cuja caracteriacutestica eacute evidente na regiatildeo leste da BR 343 e nas comunidades rurais
presentes no entono das lagoas em que haacute o cultivo do arroz resultando em 115 de ocupaccedilatildeo
urbana a qual suporta 11294 habitantes (583) (IBGE 2014) Este adensamento populacional
traz como consequecircncia o aumento de aacutereas impermeabilizadas aumento de poluentes na
superfiacutecie aumento na demanda de aacutegua e a degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa expondo o
ambiente agrave fragilidades
Tendo por base estas intervenccedilotildees identificar as fragilidades dos recursos hiacutedricos eacute um
importante aspecto para o planejamento e monitoramento ambiental principalmente em termos
qualiquantitativos os quais prejudicam tanto o equiliacutebrio ambiental quanto a qualidade de vida
das pessoas que utilizam estes recursos como fonte de abastecimento Para tanto eacute necessaacuterio
combinar a relevacircncia dos impactos ambientais resultantes dos tipos de usos e ocupaccedilotildees do
solo com a suscetibilidade das intervenccedilotildees nos corpos superficiais o que pode ser analisado
com a aplicaccedilatildeo do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos (IQA-HIDRO)
proposto por Moschini (2005) (Figura 2)
Os resultados obtidos com a espacializaccedilatildeo deste iacutendice com relaccedilatildeo aos impactos dos
usos e ocupaccedilotildees do solo no municiacutepio de Buriti dos Lopes-PI mostram que as atividades
desenvolvidas estatildeo bastante proacuteximas aos corpos hiacutedricos com distacircncia maacutexima de 858
metros As aacutereas com melhores classificaccedilotildees estatildeo concentradas na regiatildeo centro-sul
abrangendo as categorias ruim (593) regular (123) bom (031) e oacutetimo (005) Este
aspecto estaacute relacionado com a baixa densidade de comunidades rurais na aacuterea onde haacute
poucos acessos por estradas natildeo pavimentadas e as atividades de potencial poluidor tornam-se
restritas pelo predomiacutenio da agricultura familiar
Ademais na porccedilatildeo nordeste do municiacutepio existe uma mancha indicativa de boa
qualidade dos recursos hiacutedricos com o entorno caracterizado por poucas comunidades rurais e
consequentemente poucas vias de acesso contribuindo para a preservaccedilatildeo tanto da vegetaccedilatildeo
quanto dos recursos hiacutedricos Isto tambeacutem ocorre na regiatildeo central de Buriti dos Lopes-PI poreacutem
o fato da dinacircmica ambiental ser influenciada pela BR 343 as aacutereas com potencial de proteccedilatildeo
dos recursos hiacutedricos satildeo afetadas pelo processo de degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa nas
margens da estrada acarretando no aumento da lixiviaccedilatildeo e escoamento de material particulado
eou poluentes para os corpos hiacutedricos sendo estas manchas classificadas entre ruim e regular
Na regiatildeo noroeste as uacutenicas manchas significativas com potencial para a proteccedilatildeo da
qualidade dos recursos hiacutedricos estatildeo localizadas dentro dos limites da lagoa Grande dos Buritis
(formada no curso do Rio Longaacute proacuteximo agrave foz no Rio Parnaiacuteba) indicando que apesar do
cultivo do arroz ocorrer nas margens da lagoa as caracteriacutesticas da mistura de um ambiente
loacutetico e lecircntico faz com que o sistema aquaacutetico suporte esta atividade
Jaacute na porccedilatildeo centro-norte e nordeste estatildeo concentradas as aacutereas com maior
homogeneidade e de grande extensatildeo possuindo classificaccedilatildeo peacutessima de qualidade refletindo
um alto iacutendice da fragilidade dos recursos hiacutedricos frente agraves atividades desenvolvidas ocorrem
em especial no centro urbano cujas tendecircncias satildeo de expansatildeo para comportar o aumento
populacional demandando o desmatamento da vegetaccedilatildeo nativa para construccedilatildeo de residecircncias
e equipamentos urbanos e aumentando a pressatildeo sobre os recursos hiacutedricos com a finalidade
de abastecimento puacuteblico Estes fatores atuando de forma conjunta desencadeiam uma seacuterie de
alteraccedilotildees ambientais o que carece de planejamento e gestatildeo territorial para evitar que o
sistema entre em colapso
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 8
Figura 2 - Carta temaacutetica do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos com sobreposiccedilatildeo do layer referente agrave hidrografia
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 9
Para tanto eacute necessaacuterio que diretrizes e accedilotildees mitigadoras sejam implementadas o
quanto antes pois com base na anaacutelise realizada ldquoin siturdquo no Brejo dos Buritis que margeia a
regiatildeo nordeste da malha urbana foi possiacutevel comprovar que estaacute havendo a morte dos
buritizais pela falta de aacutegua Este fato se deve ao processo histoacuterico das intervenccedilotildees antroacutepicas
na aacuterea entre os quais eacute possiacutevel citar a construccedilatildeo de barragens e accediludes o rebaixamento do
niacutevel do lenccedilol freaacutetico (principalmente pela alta densidade de poccedilos localizados na aacuterea
urbana) o desmatamento e episoacutedios de queimadas que culminam na fragilidade do ambiente
(Figura 3)
Figura 3 ndash Degradaccedilatildeo ambiental no Brejo dos Buritis Buriti dos Lopes-PI Fonte Menezes (2014)
Neste contexto a fragilidade do ambiente pode ser observada pela presenccedila de espeacutecies
invasoras como a Embauacuteba que ressalta o deacuteficit no desenvolvimento do banco autoacutectone de
sementes nativas pelo estresse hiacutedrico sendo um aspecto que se natildeo controlado iraacute
comprometer toda a estrutura do ecossistema Desta forma a preservaccedilatildeo desta aacuterea torna-se
fundamental para a manutenccedilatildeo do equiliacutebrio ecoloacutegico na aacuterea pois a vegetaccedilatildeo de veredas
ajuda a proteger o sistema formado pelo solo pela vegetaccedilatildeo adjacente e pela aacutegua exercendo
a funccedilatildeo de corredor para a fauna e flora compondo um sistema em estado de equiliacutebrio (BAHIA
et al 2009)
4 CONCLUSAtildeO
Com este estudo foi possiacutevel identificar que o iacutendice de qualidade ambiental dos recursos
hiacutedricos eacute uma ferramenta bastante uacutetil no que diz respeito agrave avaliaccedilatildeo do ambiente frente suas
atividades com potencial poluidor poreacutem as observaccedilotildees ldquoin siturdquo satildeo essenciais para a
interpretaccedilatildeo dos resultados constituindo assim duas ferramentas complementares e
dependentes pois tornam possiacutevel a espacializaccedilatildeo e avaliaccedilatildeo do territoacuterio como um todo
Neste vieacutes os maiores problemas da dinacircmica ambiental do municiacutepio estatildeo voltados para a
gestatildeo e o planejamento ambiental urbano e rural no qual seja possiacutevel delimitar unidades de
gerenciamento com base nas peculiaridades ambientais e socioeconocircmicas de cada regiatildeo de
Buriti dos Lopes Desta forma seria possiacutevel manter a qualidade do ambiente vinculada agraves
atividades antroacutepicas
Consequentemente a aacuterea urbana eacute a porccedilatildeo do municiacutepio que carece de mais atenccedilatildeo
pois a expansatildeo da mesma sobre as veredas estatildeo causando uma seacuterie de distuacuterbios
ambientais os quais poderiam ser sanados com a definiccedilatildeo de diretrizes e accedilotildees mitigadoras
voltadas para a proteccedilatildeo e manutenccedilatildeo dos recursos hiacutedricos e da vegetaccedilatildeo Aleacutem destas
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 10
accedilotildees o auxilio da populaccedilatildeo tambeacutem eacute essencial o que pode ser feito atraveacutes da
sensibilizaccedilatildeo educaccedilatildeo ambiental incentivo de novas pesquisas que possam identificar as
demandas tanto do brejo quanto do desenvolvimento socioeconocircmico implementaccedilatildeo de um
viveiro no municiacutepio destinado ao reflorestamento do brejo oferta de oficinas para capacitaccedilatildeo
da comunidade para preservar e manter a qualidade ambiental natildeo apenas nas aacutereas de
veredas mas no municiacutepio como um todo abrangendo as comunidades rurais delimitar
corretamente as aacutereas de preservaccedilatildeo permanente impedindo a entrada de animais de grande
porte cadastro e restriccedilatildeo da perfuraccedilatildeo de poccedilos propor diretrizes para os usos e ocupaccedilotildees
do solo e o diagnoacutestico das condiccedilotildees das nascentes na tentativa de tornar estes locais
propiacutecios para o afloramento da aacutegua
Portanto apesar de Buriti dos Lopes manter um pequeno nuacutemero de habitantes eacute
possiacutevel observar a necessidade de implementar accedilotildees de gestatildeo ambiental tanto urbana
quanto rural evitando que futuramente com o aumento da populaccedilatildeo haja um colapso entre as
necessidades socioeconocircmicas ambientais e culturais Para tanto eacute necessaacuterio o incentivo de
novos estudos que supram as carecircncias de informaccedilotildees sobre a flora fauna relevo hidrologia
entre outras diversas caracteriacutesticas que possam influenciar na tomada de decisatildeo
planejamento monitoramento e gestatildeo territorial
BIBLIOGRAFIA
ALMEIDA SP amp PROENCcedilA CEB Cerrado Espeacutecies Vegetais Uacuteteis Planaltina EMBRAPA-CEPAC 1998
BAHIA T de O LUZ da R VELOSO M das DM NUNES Y R F NEVES WV BRAGA L da L LIMA P CV de Veredas na APA do Rio Pandeiros Importacircncia Impactos Ambientais e Perspectivas In Instituto Estadual de Florestas ndash MG v2 ndeg3 MG BIOTA 2009
CABRAL JB P ROCHA IR da MARTINS AP ASSUNCcedilAtildeO HF da BECEGATO VA Mapeamento da Fragilidade Ambiental da Bacia Hidrograacutefica do Rio Doce (GO) Utilizando Teacutecnicas de Geoprocessamento GeoFocus (Artiacuteculos) Nordm 11 51-69p
CARDOSO EMS Diminuiccedilatildeo dos Buritizais Um Estudo Analiacutetico no Contexto da Cidade de Buriti dos Lopes-PI Monografia ndash Especializaccedilatildeo em Gestatildeo Ambiental Faculdade Montenegro-FAM Ibicaraiacute - BA 2011
CREPANI E MEDEIROS JS HERNANDEZ FILHO P FLORENZO TG DUARTE V amp BARBOSA CCF Sensoriamento Remoto e Geoprocessamento Aplicados ao Zoneamento Ecoloacutegico-Econocircmico e ao Ordenamento Territorial Instituto de Pesquisa Espacial Satildeo Joseacute dos Campos 64p 1998
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Projeto Cadastro de Fontes de Abastecimento por Aacuteguas Subterracircnea-PI Diagnoacutestico do Municiacutepio de Buriti dos Lopes Fortaleza 2004 22p
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas Subterracircneas Pesquisa Geral Disponiacutevel em httpsiagaswebcprmgovbrlayoutpesquisa_complexaphp Acesso em fevereiro 2015
FARIAS FILHO MS amp FERRAZ JUacuteNIOR AS de L Importacircncia Socioecocircmica e Problemaacutetica Ambiental do Cultivo de Arroz nos Campos Inundaacuteveis da Baixada Maranhense In IV Jornada Internacional de Poliacuteticas Puacuteblicas Satildeo Luiacutes do Maranhatildeo - MA 2009
IBGE ndash Instituto Brasileiro de Geografia e Estatiacutestica Cidades Buriti dos Lopes-PI Disponiacutevel em httpwwwcidadesibgegovbrxtrasperfilphplang=ampcodmun=220200ampsearch=piaui|buriti-dos-lopes|info graficos-informacoes-completas Acesso em fevereiro 2015
MENDONCcedilA F amp DANNI-OLIVEIRA I M Climatologia Noccedilotildees Baacutesicas e Climas do Brasil Editora Oficina de Textos Satildeo Paulo 2007 160-161p
MOSCHINI L E Diagnoacutestico e Riscos Ambientais Relacionados a Fragmentaccedilatildeo de Aacutereas Naturais e Seminaturais da Paisagem Estudo de Caso Municiacutepio de Araraquara-SP Dissertaccedilatildeo de Mestrado Universidade Federal de Satildeo Carlos 2005 74f
ROSS JLS Anaacutelise Empiacuterica da Fragilidade dos Ambientes Naturais e Antropizados In Revista do Departamento de Geografia Nordm8 63-74p 1994
SPORL C amp ROSS JLS Anaacutelise Comparativa da Fragilidade Ambiental com Aplicaccedilatildeo de Trecircs Modelos GEOUSP- Espaccedilo e Tempo Satildeo Paulo Nordm15 pp 39-49 2004
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 6
favoraacuteveis agrave acumulaccedilatildeo e captaccedilatildeo de aacutegua (CPRM 2004) Consequentemente a aacutegua de
chuva acaba sendo escoada eou evaporada conferindo aos cursos superficiais a caracteriacutestica
de intermitecircncia
Os Depoacutesitos Aluvionares que margeiam os principais rios e riachos do municiacutepio
apresentam uma boa alternativa como reservatoacuterio subterracircneo tendo um alto potencial
hidrogeoloacutegico de armazenamento o que compensa sua pequena espessura produzindo
vazotildees significativas de aacutegua as quais mantecircm importantes afluentes perenes localizados na
regiatildeo noroeste de Buriti dos Lopes-PI como por exemplo o Rio Longaacute e Parnaiacuteba Em
contrapartida os Depoacutesitos de Pacircntanos e Mangues por serem constituiacutedos predominantemente
por argila natildeo apresentam potencial hidrogeoloacutegico sendo os corpos superficiais dependentes
das chuvas o que traduz a caracteriacutestica intermitente dos mesmos
Contudo os domiacutenios hidrogeoloacutegicos natildeo influenciam apenas na dinacircmica superficial dos
recursos hiacutedricos mas tambeacutem atuam na quantidade e qualidade de aacutegua que as unidades
geoloacutegicas podem conter determinando assim seus limites e potenciais para o desenvolvimento
das atividades antroacutepicas Consequentemente apoacutes a sobreposiccedilatildeo das coordenadas
geograacuteficas dos poccedilos cadastrados no municiacutepio (CPRM 2015) sobre a carta temaacutetica das
unidades geoloacutegicas foi possiacutevel observar que o centro urbano possui 68 poccedilos dos 129
cadastrados em todo o municiacutepio os quais estatildeo sobre a Formaccedilatildeo Pimenteiras e Grupo
Barreiras
As caracteriacutesticas destas unidades geoloacutegicas demandam o equiliacutebrio entre a dinacircmica
hidroloacutegica da superfiacutecie a vegetaccedilatildeo e os usos e ocupaccedilotildees do solo contribuindo para que os
recursos subterracircneos sejam reabastecidos em um regime suficiente para conciliar as
necessidades antroacutepicas com os limites de exploraccedilatildeo Desta forma a fragilidade e as
caracteriacutesticas dos recursos hiacutedricos estatildeo condicionadas pelos atributos do meio fiacutesico pela
fitofisionomia da vegetaccedilatildeo e pela dinacircmica das atividades antroacutepicas desenvolvidas em aacutereas
proacuteximas aos corpos hiacutedricos influenciando tanto na qualidade quanto na quantidade de aacutegua
disponiacutevel Assim com a elaboraccedilatildeo da carta temaacutetica de usos e ocupaccedilotildees do solo foi possiacutevel
identificar aspectos da dinacircmica socioeconocircmica de Buriti dos Lopes-PI
A elaboraccedilatildeo desta carta esteve pautada pelo fim da estaccedilatildeo seca e inicio da estaccedilatildeo
chuvosa Assim a classificaccedilatildeo dos usos e ocupaccedilotildees do solo foi feita tendo como base as
seguintes categorias assoreamentobancos de areia cultivo de arroz (principalmente as
margens das lagoas de grande extensatildeo) queimada recursos hiacutedricos solo exposto vegetaccedilatildeo
degradada vegetaccedilatildeo nativa vegetaccedilatildeo ripaacuteria vegetaccedilatildeo ripaacuteria degradada e aacuterea urbana
Com os resultados obtidos nesta classificaccedilatildeo foi verificado que o territoacuterio do municiacutepio
apresenta cerca de 50 de vegetaccedilatildeo nativa concentrada a nordeste e sudeste Apesar desta
porcentagem significativa de vegetaccedilatildeo nativa eacute possiacutevel verificar que em grande parte do
entorno dos remanescentes conservados haacute vegetaccedilatildeo degradada (2770) isto se deve
principalmente aos cortes de estradas os quais aumentam o efeito de borda nos fragmentos
reduzindo suas reservas autoacutectones prejudicando o equiliacutebrio do ambiente tanto em termos de
possiacuteveis invasotildees de espeacutecies exoacuteticas quanto em termos de conectividade da paisagem
Aleacutem disto devido ao fim da estaccedilatildeo seca e iniacutecio da estaccedilatildeo chuvosa representada pela
imagem de sateacutelite eacute possiacutevel identificar cerca de 4 de aacutereas caracterizadas como
assoreamento eou bancos de areia advindos do carreamento de material particulado das
margens para os corpos hiacutedricos ou ainda aacutereas de cultivo de arroz jaacute colhidas ou mesmo
diminuiccedilatildeo de fluxo hiacutedrico expondo o fundo de rios e lagoas Outro fator que interfere tanto na
quantidade de material particulado quanto na qualidade da aacutegua presente nos rios e riachos eacute a
presenccedila da vegetaccedilatildeo ripaacuteria que ocupa 87 do territoacuterio municipal mantendo apenas 15
da vegetaccedilatildeo conservada contribuindo para o assoreamento e perda da qualidade dos
afluentes
As aacutereas com solo exposto (247) satildeo caracterizadas principalmente por estradas natildeo
pavimentadas pelas comunidades rurais e pela agricultura familiar com o cultivo do arroz
mandioca e algodatildeo Dentre os cultivos citados anteriormente a cultura sazonal do arroz eacute
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 7
bastante significativa ocupando 163 dos usos e ocupaccedilotildees do solo Neste contexto seu curto
periacuteodo de desenvolvimento restringe o aparecimento de pragas e doenccedilas nas lavouras
reduzindo o uso de agrotoacutexicos o que eacute um fator importante para a manutenccedilatildeo do solo e dos
recursos hiacutedricos (FARIAS FILHO amp FERRAZ JUacuteNIOR 2009)
Concomitante a estes aspectos a anaacutelise comparativa entre o tamanho da malha urbana no
periacuteodo de 36 anos (1978-2014) mostra que houve o avanccedilo de aproximadamente 10 da aacuterea
urbanizada cuja caracteriacutestica eacute evidente na regiatildeo leste da BR 343 e nas comunidades rurais
presentes no entono das lagoas em que haacute o cultivo do arroz resultando em 115 de ocupaccedilatildeo
urbana a qual suporta 11294 habitantes (583) (IBGE 2014) Este adensamento populacional
traz como consequecircncia o aumento de aacutereas impermeabilizadas aumento de poluentes na
superfiacutecie aumento na demanda de aacutegua e a degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa expondo o
ambiente agrave fragilidades
Tendo por base estas intervenccedilotildees identificar as fragilidades dos recursos hiacutedricos eacute um
importante aspecto para o planejamento e monitoramento ambiental principalmente em termos
qualiquantitativos os quais prejudicam tanto o equiliacutebrio ambiental quanto a qualidade de vida
das pessoas que utilizam estes recursos como fonte de abastecimento Para tanto eacute necessaacuterio
combinar a relevacircncia dos impactos ambientais resultantes dos tipos de usos e ocupaccedilotildees do
solo com a suscetibilidade das intervenccedilotildees nos corpos superficiais o que pode ser analisado
com a aplicaccedilatildeo do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos (IQA-HIDRO)
proposto por Moschini (2005) (Figura 2)
Os resultados obtidos com a espacializaccedilatildeo deste iacutendice com relaccedilatildeo aos impactos dos
usos e ocupaccedilotildees do solo no municiacutepio de Buriti dos Lopes-PI mostram que as atividades
desenvolvidas estatildeo bastante proacuteximas aos corpos hiacutedricos com distacircncia maacutexima de 858
metros As aacutereas com melhores classificaccedilotildees estatildeo concentradas na regiatildeo centro-sul
abrangendo as categorias ruim (593) regular (123) bom (031) e oacutetimo (005) Este
aspecto estaacute relacionado com a baixa densidade de comunidades rurais na aacuterea onde haacute
poucos acessos por estradas natildeo pavimentadas e as atividades de potencial poluidor tornam-se
restritas pelo predomiacutenio da agricultura familiar
Ademais na porccedilatildeo nordeste do municiacutepio existe uma mancha indicativa de boa
qualidade dos recursos hiacutedricos com o entorno caracterizado por poucas comunidades rurais e
consequentemente poucas vias de acesso contribuindo para a preservaccedilatildeo tanto da vegetaccedilatildeo
quanto dos recursos hiacutedricos Isto tambeacutem ocorre na regiatildeo central de Buriti dos Lopes-PI poreacutem
o fato da dinacircmica ambiental ser influenciada pela BR 343 as aacutereas com potencial de proteccedilatildeo
dos recursos hiacutedricos satildeo afetadas pelo processo de degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa nas
margens da estrada acarretando no aumento da lixiviaccedilatildeo e escoamento de material particulado
eou poluentes para os corpos hiacutedricos sendo estas manchas classificadas entre ruim e regular
Na regiatildeo noroeste as uacutenicas manchas significativas com potencial para a proteccedilatildeo da
qualidade dos recursos hiacutedricos estatildeo localizadas dentro dos limites da lagoa Grande dos Buritis
(formada no curso do Rio Longaacute proacuteximo agrave foz no Rio Parnaiacuteba) indicando que apesar do
cultivo do arroz ocorrer nas margens da lagoa as caracteriacutesticas da mistura de um ambiente
loacutetico e lecircntico faz com que o sistema aquaacutetico suporte esta atividade
Jaacute na porccedilatildeo centro-norte e nordeste estatildeo concentradas as aacutereas com maior
homogeneidade e de grande extensatildeo possuindo classificaccedilatildeo peacutessima de qualidade refletindo
um alto iacutendice da fragilidade dos recursos hiacutedricos frente agraves atividades desenvolvidas ocorrem
em especial no centro urbano cujas tendecircncias satildeo de expansatildeo para comportar o aumento
populacional demandando o desmatamento da vegetaccedilatildeo nativa para construccedilatildeo de residecircncias
e equipamentos urbanos e aumentando a pressatildeo sobre os recursos hiacutedricos com a finalidade
de abastecimento puacuteblico Estes fatores atuando de forma conjunta desencadeiam uma seacuterie de
alteraccedilotildees ambientais o que carece de planejamento e gestatildeo territorial para evitar que o
sistema entre em colapso
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 8
Figura 2 - Carta temaacutetica do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos com sobreposiccedilatildeo do layer referente agrave hidrografia
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 9
Para tanto eacute necessaacuterio que diretrizes e accedilotildees mitigadoras sejam implementadas o
quanto antes pois com base na anaacutelise realizada ldquoin siturdquo no Brejo dos Buritis que margeia a
regiatildeo nordeste da malha urbana foi possiacutevel comprovar que estaacute havendo a morte dos
buritizais pela falta de aacutegua Este fato se deve ao processo histoacuterico das intervenccedilotildees antroacutepicas
na aacuterea entre os quais eacute possiacutevel citar a construccedilatildeo de barragens e accediludes o rebaixamento do
niacutevel do lenccedilol freaacutetico (principalmente pela alta densidade de poccedilos localizados na aacuterea
urbana) o desmatamento e episoacutedios de queimadas que culminam na fragilidade do ambiente
(Figura 3)
Figura 3 ndash Degradaccedilatildeo ambiental no Brejo dos Buritis Buriti dos Lopes-PI Fonte Menezes (2014)
Neste contexto a fragilidade do ambiente pode ser observada pela presenccedila de espeacutecies
invasoras como a Embauacuteba que ressalta o deacuteficit no desenvolvimento do banco autoacutectone de
sementes nativas pelo estresse hiacutedrico sendo um aspecto que se natildeo controlado iraacute
comprometer toda a estrutura do ecossistema Desta forma a preservaccedilatildeo desta aacuterea torna-se
fundamental para a manutenccedilatildeo do equiliacutebrio ecoloacutegico na aacuterea pois a vegetaccedilatildeo de veredas
ajuda a proteger o sistema formado pelo solo pela vegetaccedilatildeo adjacente e pela aacutegua exercendo
a funccedilatildeo de corredor para a fauna e flora compondo um sistema em estado de equiliacutebrio (BAHIA
et al 2009)
4 CONCLUSAtildeO
Com este estudo foi possiacutevel identificar que o iacutendice de qualidade ambiental dos recursos
hiacutedricos eacute uma ferramenta bastante uacutetil no que diz respeito agrave avaliaccedilatildeo do ambiente frente suas
atividades com potencial poluidor poreacutem as observaccedilotildees ldquoin siturdquo satildeo essenciais para a
interpretaccedilatildeo dos resultados constituindo assim duas ferramentas complementares e
dependentes pois tornam possiacutevel a espacializaccedilatildeo e avaliaccedilatildeo do territoacuterio como um todo
Neste vieacutes os maiores problemas da dinacircmica ambiental do municiacutepio estatildeo voltados para a
gestatildeo e o planejamento ambiental urbano e rural no qual seja possiacutevel delimitar unidades de
gerenciamento com base nas peculiaridades ambientais e socioeconocircmicas de cada regiatildeo de
Buriti dos Lopes Desta forma seria possiacutevel manter a qualidade do ambiente vinculada agraves
atividades antroacutepicas
Consequentemente a aacuterea urbana eacute a porccedilatildeo do municiacutepio que carece de mais atenccedilatildeo
pois a expansatildeo da mesma sobre as veredas estatildeo causando uma seacuterie de distuacuterbios
ambientais os quais poderiam ser sanados com a definiccedilatildeo de diretrizes e accedilotildees mitigadoras
voltadas para a proteccedilatildeo e manutenccedilatildeo dos recursos hiacutedricos e da vegetaccedilatildeo Aleacutem destas
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 10
accedilotildees o auxilio da populaccedilatildeo tambeacutem eacute essencial o que pode ser feito atraveacutes da
sensibilizaccedilatildeo educaccedilatildeo ambiental incentivo de novas pesquisas que possam identificar as
demandas tanto do brejo quanto do desenvolvimento socioeconocircmico implementaccedilatildeo de um
viveiro no municiacutepio destinado ao reflorestamento do brejo oferta de oficinas para capacitaccedilatildeo
da comunidade para preservar e manter a qualidade ambiental natildeo apenas nas aacutereas de
veredas mas no municiacutepio como um todo abrangendo as comunidades rurais delimitar
corretamente as aacutereas de preservaccedilatildeo permanente impedindo a entrada de animais de grande
porte cadastro e restriccedilatildeo da perfuraccedilatildeo de poccedilos propor diretrizes para os usos e ocupaccedilotildees
do solo e o diagnoacutestico das condiccedilotildees das nascentes na tentativa de tornar estes locais
propiacutecios para o afloramento da aacutegua
Portanto apesar de Buriti dos Lopes manter um pequeno nuacutemero de habitantes eacute
possiacutevel observar a necessidade de implementar accedilotildees de gestatildeo ambiental tanto urbana
quanto rural evitando que futuramente com o aumento da populaccedilatildeo haja um colapso entre as
necessidades socioeconocircmicas ambientais e culturais Para tanto eacute necessaacuterio o incentivo de
novos estudos que supram as carecircncias de informaccedilotildees sobre a flora fauna relevo hidrologia
entre outras diversas caracteriacutesticas que possam influenciar na tomada de decisatildeo
planejamento monitoramento e gestatildeo territorial
BIBLIOGRAFIA
ALMEIDA SP amp PROENCcedilA CEB Cerrado Espeacutecies Vegetais Uacuteteis Planaltina EMBRAPA-CEPAC 1998
BAHIA T de O LUZ da R VELOSO M das DM NUNES Y R F NEVES WV BRAGA L da L LIMA P CV de Veredas na APA do Rio Pandeiros Importacircncia Impactos Ambientais e Perspectivas In Instituto Estadual de Florestas ndash MG v2 ndeg3 MG BIOTA 2009
CABRAL JB P ROCHA IR da MARTINS AP ASSUNCcedilAtildeO HF da BECEGATO VA Mapeamento da Fragilidade Ambiental da Bacia Hidrograacutefica do Rio Doce (GO) Utilizando Teacutecnicas de Geoprocessamento GeoFocus (Artiacuteculos) Nordm 11 51-69p
CARDOSO EMS Diminuiccedilatildeo dos Buritizais Um Estudo Analiacutetico no Contexto da Cidade de Buriti dos Lopes-PI Monografia ndash Especializaccedilatildeo em Gestatildeo Ambiental Faculdade Montenegro-FAM Ibicaraiacute - BA 2011
CREPANI E MEDEIROS JS HERNANDEZ FILHO P FLORENZO TG DUARTE V amp BARBOSA CCF Sensoriamento Remoto e Geoprocessamento Aplicados ao Zoneamento Ecoloacutegico-Econocircmico e ao Ordenamento Territorial Instituto de Pesquisa Espacial Satildeo Joseacute dos Campos 64p 1998
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Projeto Cadastro de Fontes de Abastecimento por Aacuteguas Subterracircnea-PI Diagnoacutestico do Municiacutepio de Buriti dos Lopes Fortaleza 2004 22p
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas Subterracircneas Pesquisa Geral Disponiacutevel em httpsiagaswebcprmgovbrlayoutpesquisa_complexaphp Acesso em fevereiro 2015
FARIAS FILHO MS amp FERRAZ JUacuteNIOR AS de L Importacircncia Socioecocircmica e Problemaacutetica Ambiental do Cultivo de Arroz nos Campos Inundaacuteveis da Baixada Maranhense In IV Jornada Internacional de Poliacuteticas Puacuteblicas Satildeo Luiacutes do Maranhatildeo - MA 2009
IBGE ndash Instituto Brasileiro de Geografia e Estatiacutestica Cidades Buriti dos Lopes-PI Disponiacutevel em httpwwwcidadesibgegovbrxtrasperfilphplang=ampcodmun=220200ampsearch=piaui|buriti-dos-lopes|info graficos-informacoes-completas Acesso em fevereiro 2015
MENDONCcedilA F amp DANNI-OLIVEIRA I M Climatologia Noccedilotildees Baacutesicas e Climas do Brasil Editora Oficina de Textos Satildeo Paulo 2007 160-161p
MOSCHINI L E Diagnoacutestico e Riscos Ambientais Relacionados a Fragmentaccedilatildeo de Aacutereas Naturais e Seminaturais da Paisagem Estudo de Caso Municiacutepio de Araraquara-SP Dissertaccedilatildeo de Mestrado Universidade Federal de Satildeo Carlos 2005 74f
ROSS JLS Anaacutelise Empiacuterica da Fragilidade dos Ambientes Naturais e Antropizados In Revista do Departamento de Geografia Nordm8 63-74p 1994
SPORL C amp ROSS JLS Anaacutelise Comparativa da Fragilidade Ambiental com Aplicaccedilatildeo de Trecircs Modelos GEOUSP- Espaccedilo e Tempo Satildeo Paulo Nordm15 pp 39-49 2004
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 7
bastante significativa ocupando 163 dos usos e ocupaccedilotildees do solo Neste contexto seu curto
periacuteodo de desenvolvimento restringe o aparecimento de pragas e doenccedilas nas lavouras
reduzindo o uso de agrotoacutexicos o que eacute um fator importante para a manutenccedilatildeo do solo e dos
recursos hiacutedricos (FARIAS FILHO amp FERRAZ JUacuteNIOR 2009)
Concomitante a estes aspectos a anaacutelise comparativa entre o tamanho da malha urbana no
periacuteodo de 36 anos (1978-2014) mostra que houve o avanccedilo de aproximadamente 10 da aacuterea
urbanizada cuja caracteriacutestica eacute evidente na regiatildeo leste da BR 343 e nas comunidades rurais
presentes no entono das lagoas em que haacute o cultivo do arroz resultando em 115 de ocupaccedilatildeo
urbana a qual suporta 11294 habitantes (583) (IBGE 2014) Este adensamento populacional
traz como consequecircncia o aumento de aacutereas impermeabilizadas aumento de poluentes na
superfiacutecie aumento na demanda de aacutegua e a degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa expondo o
ambiente agrave fragilidades
Tendo por base estas intervenccedilotildees identificar as fragilidades dos recursos hiacutedricos eacute um
importante aspecto para o planejamento e monitoramento ambiental principalmente em termos
qualiquantitativos os quais prejudicam tanto o equiliacutebrio ambiental quanto a qualidade de vida
das pessoas que utilizam estes recursos como fonte de abastecimento Para tanto eacute necessaacuterio
combinar a relevacircncia dos impactos ambientais resultantes dos tipos de usos e ocupaccedilotildees do
solo com a suscetibilidade das intervenccedilotildees nos corpos superficiais o que pode ser analisado
com a aplicaccedilatildeo do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos (IQA-HIDRO)
proposto por Moschini (2005) (Figura 2)
Os resultados obtidos com a espacializaccedilatildeo deste iacutendice com relaccedilatildeo aos impactos dos
usos e ocupaccedilotildees do solo no municiacutepio de Buriti dos Lopes-PI mostram que as atividades
desenvolvidas estatildeo bastante proacuteximas aos corpos hiacutedricos com distacircncia maacutexima de 858
metros As aacutereas com melhores classificaccedilotildees estatildeo concentradas na regiatildeo centro-sul
abrangendo as categorias ruim (593) regular (123) bom (031) e oacutetimo (005) Este
aspecto estaacute relacionado com a baixa densidade de comunidades rurais na aacuterea onde haacute
poucos acessos por estradas natildeo pavimentadas e as atividades de potencial poluidor tornam-se
restritas pelo predomiacutenio da agricultura familiar
Ademais na porccedilatildeo nordeste do municiacutepio existe uma mancha indicativa de boa
qualidade dos recursos hiacutedricos com o entorno caracterizado por poucas comunidades rurais e
consequentemente poucas vias de acesso contribuindo para a preservaccedilatildeo tanto da vegetaccedilatildeo
quanto dos recursos hiacutedricos Isto tambeacutem ocorre na regiatildeo central de Buriti dos Lopes-PI poreacutem
o fato da dinacircmica ambiental ser influenciada pela BR 343 as aacutereas com potencial de proteccedilatildeo
dos recursos hiacutedricos satildeo afetadas pelo processo de degradaccedilatildeo da vegetaccedilatildeo nativa nas
margens da estrada acarretando no aumento da lixiviaccedilatildeo e escoamento de material particulado
eou poluentes para os corpos hiacutedricos sendo estas manchas classificadas entre ruim e regular
Na regiatildeo noroeste as uacutenicas manchas significativas com potencial para a proteccedilatildeo da
qualidade dos recursos hiacutedricos estatildeo localizadas dentro dos limites da lagoa Grande dos Buritis
(formada no curso do Rio Longaacute proacuteximo agrave foz no Rio Parnaiacuteba) indicando que apesar do
cultivo do arroz ocorrer nas margens da lagoa as caracteriacutesticas da mistura de um ambiente
loacutetico e lecircntico faz com que o sistema aquaacutetico suporte esta atividade
Jaacute na porccedilatildeo centro-norte e nordeste estatildeo concentradas as aacutereas com maior
homogeneidade e de grande extensatildeo possuindo classificaccedilatildeo peacutessima de qualidade refletindo
um alto iacutendice da fragilidade dos recursos hiacutedricos frente agraves atividades desenvolvidas ocorrem
em especial no centro urbano cujas tendecircncias satildeo de expansatildeo para comportar o aumento
populacional demandando o desmatamento da vegetaccedilatildeo nativa para construccedilatildeo de residecircncias
e equipamentos urbanos e aumentando a pressatildeo sobre os recursos hiacutedricos com a finalidade
de abastecimento puacuteblico Estes fatores atuando de forma conjunta desencadeiam uma seacuterie de
alteraccedilotildees ambientais o que carece de planejamento e gestatildeo territorial para evitar que o
sistema entre em colapso
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 8
Figura 2 - Carta temaacutetica do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos com sobreposiccedilatildeo do layer referente agrave hidrografia
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 9
Para tanto eacute necessaacuterio que diretrizes e accedilotildees mitigadoras sejam implementadas o
quanto antes pois com base na anaacutelise realizada ldquoin siturdquo no Brejo dos Buritis que margeia a
regiatildeo nordeste da malha urbana foi possiacutevel comprovar que estaacute havendo a morte dos
buritizais pela falta de aacutegua Este fato se deve ao processo histoacuterico das intervenccedilotildees antroacutepicas
na aacuterea entre os quais eacute possiacutevel citar a construccedilatildeo de barragens e accediludes o rebaixamento do
niacutevel do lenccedilol freaacutetico (principalmente pela alta densidade de poccedilos localizados na aacuterea
urbana) o desmatamento e episoacutedios de queimadas que culminam na fragilidade do ambiente
(Figura 3)
Figura 3 ndash Degradaccedilatildeo ambiental no Brejo dos Buritis Buriti dos Lopes-PI Fonte Menezes (2014)
Neste contexto a fragilidade do ambiente pode ser observada pela presenccedila de espeacutecies
invasoras como a Embauacuteba que ressalta o deacuteficit no desenvolvimento do banco autoacutectone de
sementes nativas pelo estresse hiacutedrico sendo um aspecto que se natildeo controlado iraacute
comprometer toda a estrutura do ecossistema Desta forma a preservaccedilatildeo desta aacuterea torna-se
fundamental para a manutenccedilatildeo do equiliacutebrio ecoloacutegico na aacuterea pois a vegetaccedilatildeo de veredas
ajuda a proteger o sistema formado pelo solo pela vegetaccedilatildeo adjacente e pela aacutegua exercendo
a funccedilatildeo de corredor para a fauna e flora compondo um sistema em estado de equiliacutebrio (BAHIA
et al 2009)
4 CONCLUSAtildeO
Com este estudo foi possiacutevel identificar que o iacutendice de qualidade ambiental dos recursos
hiacutedricos eacute uma ferramenta bastante uacutetil no que diz respeito agrave avaliaccedilatildeo do ambiente frente suas
atividades com potencial poluidor poreacutem as observaccedilotildees ldquoin siturdquo satildeo essenciais para a
interpretaccedilatildeo dos resultados constituindo assim duas ferramentas complementares e
dependentes pois tornam possiacutevel a espacializaccedilatildeo e avaliaccedilatildeo do territoacuterio como um todo
Neste vieacutes os maiores problemas da dinacircmica ambiental do municiacutepio estatildeo voltados para a
gestatildeo e o planejamento ambiental urbano e rural no qual seja possiacutevel delimitar unidades de
gerenciamento com base nas peculiaridades ambientais e socioeconocircmicas de cada regiatildeo de
Buriti dos Lopes Desta forma seria possiacutevel manter a qualidade do ambiente vinculada agraves
atividades antroacutepicas
Consequentemente a aacuterea urbana eacute a porccedilatildeo do municiacutepio que carece de mais atenccedilatildeo
pois a expansatildeo da mesma sobre as veredas estatildeo causando uma seacuterie de distuacuterbios
ambientais os quais poderiam ser sanados com a definiccedilatildeo de diretrizes e accedilotildees mitigadoras
voltadas para a proteccedilatildeo e manutenccedilatildeo dos recursos hiacutedricos e da vegetaccedilatildeo Aleacutem destas
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 10
accedilotildees o auxilio da populaccedilatildeo tambeacutem eacute essencial o que pode ser feito atraveacutes da
sensibilizaccedilatildeo educaccedilatildeo ambiental incentivo de novas pesquisas que possam identificar as
demandas tanto do brejo quanto do desenvolvimento socioeconocircmico implementaccedilatildeo de um
viveiro no municiacutepio destinado ao reflorestamento do brejo oferta de oficinas para capacitaccedilatildeo
da comunidade para preservar e manter a qualidade ambiental natildeo apenas nas aacutereas de
veredas mas no municiacutepio como um todo abrangendo as comunidades rurais delimitar
corretamente as aacutereas de preservaccedilatildeo permanente impedindo a entrada de animais de grande
porte cadastro e restriccedilatildeo da perfuraccedilatildeo de poccedilos propor diretrizes para os usos e ocupaccedilotildees
do solo e o diagnoacutestico das condiccedilotildees das nascentes na tentativa de tornar estes locais
propiacutecios para o afloramento da aacutegua
Portanto apesar de Buriti dos Lopes manter um pequeno nuacutemero de habitantes eacute
possiacutevel observar a necessidade de implementar accedilotildees de gestatildeo ambiental tanto urbana
quanto rural evitando que futuramente com o aumento da populaccedilatildeo haja um colapso entre as
necessidades socioeconocircmicas ambientais e culturais Para tanto eacute necessaacuterio o incentivo de
novos estudos que supram as carecircncias de informaccedilotildees sobre a flora fauna relevo hidrologia
entre outras diversas caracteriacutesticas que possam influenciar na tomada de decisatildeo
planejamento monitoramento e gestatildeo territorial
BIBLIOGRAFIA
ALMEIDA SP amp PROENCcedilA CEB Cerrado Espeacutecies Vegetais Uacuteteis Planaltina EMBRAPA-CEPAC 1998
BAHIA T de O LUZ da R VELOSO M das DM NUNES Y R F NEVES WV BRAGA L da L LIMA P CV de Veredas na APA do Rio Pandeiros Importacircncia Impactos Ambientais e Perspectivas In Instituto Estadual de Florestas ndash MG v2 ndeg3 MG BIOTA 2009
CABRAL JB P ROCHA IR da MARTINS AP ASSUNCcedilAtildeO HF da BECEGATO VA Mapeamento da Fragilidade Ambiental da Bacia Hidrograacutefica do Rio Doce (GO) Utilizando Teacutecnicas de Geoprocessamento GeoFocus (Artiacuteculos) Nordm 11 51-69p
CARDOSO EMS Diminuiccedilatildeo dos Buritizais Um Estudo Analiacutetico no Contexto da Cidade de Buriti dos Lopes-PI Monografia ndash Especializaccedilatildeo em Gestatildeo Ambiental Faculdade Montenegro-FAM Ibicaraiacute - BA 2011
CREPANI E MEDEIROS JS HERNANDEZ FILHO P FLORENZO TG DUARTE V amp BARBOSA CCF Sensoriamento Remoto e Geoprocessamento Aplicados ao Zoneamento Ecoloacutegico-Econocircmico e ao Ordenamento Territorial Instituto de Pesquisa Espacial Satildeo Joseacute dos Campos 64p 1998
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Projeto Cadastro de Fontes de Abastecimento por Aacuteguas Subterracircnea-PI Diagnoacutestico do Municiacutepio de Buriti dos Lopes Fortaleza 2004 22p
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas Subterracircneas Pesquisa Geral Disponiacutevel em httpsiagaswebcprmgovbrlayoutpesquisa_complexaphp Acesso em fevereiro 2015
FARIAS FILHO MS amp FERRAZ JUacuteNIOR AS de L Importacircncia Socioecocircmica e Problemaacutetica Ambiental do Cultivo de Arroz nos Campos Inundaacuteveis da Baixada Maranhense In IV Jornada Internacional de Poliacuteticas Puacuteblicas Satildeo Luiacutes do Maranhatildeo - MA 2009
IBGE ndash Instituto Brasileiro de Geografia e Estatiacutestica Cidades Buriti dos Lopes-PI Disponiacutevel em httpwwwcidadesibgegovbrxtrasperfilphplang=ampcodmun=220200ampsearch=piaui|buriti-dos-lopes|info graficos-informacoes-completas Acesso em fevereiro 2015
MENDONCcedilA F amp DANNI-OLIVEIRA I M Climatologia Noccedilotildees Baacutesicas e Climas do Brasil Editora Oficina de Textos Satildeo Paulo 2007 160-161p
MOSCHINI L E Diagnoacutestico e Riscos Ambientais Relacionados a Fragmentaccedilatildeo de Aacutereas Naturais e Seminaturais da Paisagem Estudo de Caso Municiacutepio de Araraquara-SP Dissertaccedilatildeo de Mestrado Universidade Federal de Satildeo Carlos 2005 74f
ROSS JLS Anaacutelise Empiacuterica da Fragilidade dos Ambientes Naturais e Antropizados In Revista do Departamento de Geografia Nordm8 63-74p 1994
SPORL C amp ROSS JLS Anaacutelise Comparativa da Fragilidade Ambiental com Aplicaccedilatildeo de Trecircs Modelos GEOUSP- Espaccedilo e Tempo Satildeo Paulo Nordm15 pp 39-49 2004
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 8
Figura 2 - Carta temaacutetica do iacutendice de Qualidade Ambiental dos Recursos Hiacutedricos com sobreposiccedilatildeo do layer referente agrave hidrografia
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 9
Para tanto eacute necessaacuterio que diretrizes e accedilotildees mitigadoras sejam implementadas o
quanto antes pois com base na anaacutelise realizada ldquoin siturdquo no Brejo dos Buritis que margeia a
regiatildeo nordeste da malha urbana foi possiacutevel comprovar que estaacute havendo a morte dos
buritizais pela falta de aacutegua Este fato se deve ao processo histoacuterico das intervenccedilotildees antroacutepicas
na aacuterea entre os quais eacute possiacutevel citar a construccedilatildeo de barragens e accediludes o rebaixamento do
niacutevel do lenccedilol freaacutetico (principalmente pela alta densidade de poccedilos localizados na aacuterea
urbana) o desmatamento e episoacutedios de queimadas que culminam na fragilidade do ambiente
(Figura 3)
Figura 3 ndash Degradaccedilatildeo ambiental no Brejo dos Buritis Buriti dos Lopes-PI Fonte Menezes (2014)
Neste contexto a fragilidade do ambiente pode ser observada pela presenccedila de espeacutecies
invasoras como a Embauacuteba que ressalta o deacuteficit no desenvolvimento do banco autoacutectone de
sementes nativas pelo estresse hiacutedrico sendo um aspecto que se natildeo controlado iraacute
comprometer toda a estrutura do ecossistema Desta forma a preservaccedilatildeo desta aacuterea torna-se
fundamental para a manutenccedilatildeo do equiliacutebrio ecoloacutegico na aacuterea pois a vegetaccedilatildeo de veredas
ajuda a proteger o sistema formado pelo solo pela vegetaccedilatildeo adjacente e pela aacutegua exercendo
a funccedilatildeo de corredor para a fauna e flora compondo um sistema em estado de equiliacutebrio (BAHIA
et al 2009)
4 CONCLUSAtildeO
Com este estudo foi possiacutevel identificar que o iacutendice de qualidade ambiental dos recursos
hiacutedricos eacute uma ferramenta bastante uacutetil no que diz respeito agrave avaliaccedilatildeo do ambiente frente suas
atividades com potencial poluidor poreacutem as observaccedilotildees ldquoin siturdquo satildeo essenciais para a
interpretaccedilatildeo dos resultados constituindo assim duas ferramentas complementares e
dependentes pois tornam possiacutevel a espacializaccedilatildeo e avaliaccedilatildeo do territoacuterio como um todo
Neste vieacutes os maiores problemas da dinacircmica ambiental do municiacutepio estatildeo voltados para a
gestatildeo e o planejamento ambiental urbano e rural no qual seja possiacutevel delimitar unidades de
gerenciamento com base nas peculiaridades ambientais e socioeconocircmicas de cada regiatildeo de
Buriti dos Lopes Desta forma seria possiacutevel manter a qualidade do ambiente vinculada agraves
atividades antroacutepicas
Consequentemente a aacuterea urbana eacute a porccedilatildeo do municiacutepio que carece de mais atenccedilatildeo
pois a expansatildeo da mesma sobre as veredas estatildeo causando uma seacuterie de distuacuterbios
ambientais os quais poderiam ser sanados com a definiccedilatildeo de diretrizes e accedilotildees mitigadoras
voltadas para a proteccedilatildeo e manutenccedilatildeo dos recursos hiacutedricos e da vegetaccedilatildeo Aleacutem destas
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 10
accedilotildees o auxilio da populaccedilatildeo tambeacutem eacute essencial o que pode ser feito atraveacutes da
sensibilizaccedilatildeo educaccedilatildeo ambiental incentivo de novas pesquisas que possam identificar as
demandas tanto do brejo quanto do desenvolvimento socioeconocircmico implementaccedilatildeo de um
viveiro no municiacutepio destinado ao reflorestamento do brejo oferta de oficinas para capacitaccedilatildeo
da comunidade para preservar e manter a qualidade ambiental natildeo apenas nas aacutereas de
veredas mas no municiacutepio como um todo abrangendo as comunidades rurais delimitar
corretamente as aacutereas de preservaccedilatildeo permanente impedindo a entrada de animais de grande
porte cadastro e restriccedilatildeo da perfuraccedilatildeo de poccedilos propor diretrizes para os usos e ocupaccedilotildees
do solo e o diagnoacutestico das condiccedilotildees das nascentes na tentativa de tornar estes locais
propiacutecios para o afloramento da aacutegua
Portanto apesar de Buriti dos Lopes manter um pequeno nuacutemero de habitantes eacute
possiacutevel observar a necessidade de implementar accedilotildees de gestatildeo ambiental tanto urbana
quanto rural evitando que futuramente com o aumento da populaccedilatildeo haja um colapso entre as
necessidades socioeconocircmicas ambientais e culturais Para tanto eacute necessaacuterio o incentivo de
novos estudos que supram as carecircncias de informaccedilotildees sobre a flora fauna relevo hidrologia
entre outras diversas caracteriacutesticas que possam influenciar na tomada de decisatildeo
planejamento monitoramento e gestatildeo territorial
BIBLIOGRAFIA
ALMEIDA SP amp PROENCcedilA CEB Cerrado Espeacutecies Vegetais Uacuteteis Planaltina EMBRAPA-CEPAC 1998
BAHIA T de O LUZ da R VELOSO M das DM NUNES Y R F NEVES WV BRAGA L da L LIMA P CV de Veredas na APA do Rio Pandeiros Importacircncia Impactos Ambientais e Perspectivas In Instituto Estadual de Florestas ndash MG v2 ndeg3 MG BIOTA 2009
CABRAL JB P ROCHA IR da MARTINS AP ASSUNCcedilAtildeO HF da BECEGATO VA Mapeamento da Fragilidade Ambiental da Bacia Hidrograacutefica do Rio Doce (GO) Utilizando Teacutecnicas de Geoprocessamento GeoFocus (Artiacuteculos) Nordm 11 51-69p
CARDOSO EMS Diminuiccedilatildeo dos Buritizais Um Estudo Analiacutetico no Contexto da Cidade de Buriti dos Lopes-PI Monografia ndash Especializaccedilatildeo em Gestatildeo Ambiental Faculdade Montenegro-FAM Ibicaraiacute - BA 2011
CREPANI E MEDEIROS JS HERNANDEZ FILHO P FLORENZO TG DUARTE V amp BARBOSA CCF Sensoriamento Remoto e Geoprocessamento Aplicados ao Zoneamento Ecoloacutegico-Econocircmico e ao Ordenamento Territorial Instituto de Pesquisa Espacial Satildeo Joseacute dos Campos 64p 1998
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Projeto Cadastro de Fontes de Abastecimento por Aacuteguas Subterracircnea-PI Diagnoacutestico do Municiacutepio de Buriti dos Lopes Fortaleza 2004 22p
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas Subterracircneas Pesquisa Geral Disponiacutevel em httpsiagaswebcprmgovbrlayoutpesquisa_complexaphp Acesso em fevereiro 2015
FARIAS FILHO MS amp FERRAZ JUacuteNIOR AS de L Importacircncia Socioecocircmica e Problemaacutetica Ambiental do Cultivo de Arroz nos Campos Inundaacuteveis da Baixada Maranhense In IV Jornada Internacional de Poliacuteticas Puacuteblicas Satildeo Luiacutes do Maranhatildeo - MA 2009
IBGE ndash Instituto Brasileiro de Geografia e Estatiacutestica Cidades Buriti dos Lopes-PI Disponiacutevel em httpwwwcidadesibgegovbrxtrasperfilphplang=ampcodmun=220200ampsearch=piaui|buriti-dos-lopes|info graficos-informacoes-completas Acesso em fevereiro 2015
MENDONCcedilA F amp DANNI-OLIVEIRA I M Climatologia Noccedilotildees Baacutesicas e Climas do Brasil Editora Oficina de Textos Satildeo Paulo 2007 160-161p
MOSCHINI L E Diagnoacutestico e Riscos Ambientais Relacionados a Fragmentaccedilatildeo de Aacutereas Naturais e Seminaturais da Paisagem Estudo de Caso Municiacutepio de Araraquara-SP Dissertaccedilatildeo de Mestrado Universidade Federal de Satildeo Carlos 2005 74f
ROSS JLS Anaacutelise Empiacuterica da Fragilidade dos Ambientes Naturais e Antropizados In Revista do Departamento de Geografia Nordm8 63-74p 1994
SPORL C amp ROSS JLS Anaacutelise Comparativa da Fragilidade Ambiental com Aplicaccedilatildeo de Trecircs Modelos GEOUSP- Espaccedilo e Tempo Satildeo Paulo Nordm15 pp 39-49 2004
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 9
Para tanto eacute necessaacuterio que diretrizes e accedilotildees mitigadoras sejam implementadas o
quanto antes pois com base na anaacutelise realizada ldquoin siturdquo no Brejo dos Buritis que margeia a
regiatildeo nordeste da malha urbana foi possiacutevel comprovar que estaacute havendo a morte dos
buritizais pela falta de aacutegua Este fato se deve ao processo histoacuterico das intervenccedilotildees antroacutepicas
na aacuterea entre os quais eacute possiacutevel citar a construccedilatildeo de barragens e accediludes o rebaixamento do
niacutevel do lenccedilol freaacutetico (principalmente pela alta densidade de poccedilos localizados na aacuterea
urbana) o desmatamento e episoacutedios de queimadas que culminam na fragilidade do ambiente
(Figura 3)
Figura 3 ndash Degradaccedilatildeo ambiental no Brejo dos Buritis Buriti dos Lopes-PI Fonte Menezes (2014)
Neste contexto a fragilidade do ambiente pode ser observada pela presenccedila de espeacutecies
invasoras como a Embauacuteba que ressalta o deacuteficit no desenvolvimento do banco autoacutectone de
sementes nativas pelo estresse hiacutedrico sendo um aspecto que se natildeo controlado iraacute
comprometer toda a estrutura do ecossistema Desta forma a preservaccedilatildeo desta aacuterea torna-se
fundamental para a manutenccedilatildeo do equiliacutebrio ecoloacutegico na aacuterea pois a vegetaccedilatildeo de veredas
ajuda a proteger o sistema formado pelo solo pela vegetaccedilatildeo adjacente e pela aacutegua exercendo
a funccedilatildeo de corredor para a fauna e flora compondo um sistema em estado de equiliacutebrio (BAHIA
et al 2009)
4 CONCLUSAtildeO
Com este estudo foi possiacutevel identificar que o iacutendice de qualidade ambiental dos recursos
hiacutedricos eacute uma ferramenta bastante uacutetil no que diz respeito agrave avaliaccedilatildeo do ambiente frente suas
atividades com potencial poluidor poreacutem as observaccedilotildees ldquoin siturdquo satildeo essenciais para a
interpretaccedilatildeo dos resultados constituindo assim duas ferramentas complementares e
dependentes pois tornam possiacutevel a espacializaccedilatildeo e avaliaccedilatildeo do territoacuterio como um todo
Neste vieacutes os maiores problemas da dinacircmica ambiental do municiacutepio estatildeo voltados para a
gestatildeo e o planejamento ambiental urbano e rural no qual seja possiacutevel delimitar unidades de
gerenciamento com base nas peculiaridades ambientais e socioeconocircmicas de cada regiatildeo de
Buriti dos Lopes Desta forma seria possiacutevel manter a qualidade do ambiente vinculada agraves
atividades antroacutepicas
Consequentemente a aacuterea urbana eacute a porccedilatildeo do municiacutepio que carece de mais atenccedilatildeo
pois a expansatildeo da mesma sobre as veredas estatildeo causando uma seacuterie de distuacuterbios
ambientais os quais poderiam ser sanados com a definiccedilatildeo de diretrizes e accedilotildees mitigadoras
voltadas para a proteccedilatildeo e manutenccedilatildeo dos recursos hiacutedricos e da vegetaccedilatildeo Aleacutem destas
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 10
accedilotildees o auxilio da populaccedilatildeo tambeacutem eacute essencial o que pode ser feito atraveacutes da
sensibilizaccedilatildeo educaccedilatildeo ambiental incentivo de novas pesquisas que possam identificar as
demandas tanto do brejo quanto do desenvolvimento socioeconocircmico implementaccedilatildeo de um
viveiro no municiacutepio destinado ao reflorestamento do brejo oferta de oficinas para capacitaccedilatildeo
da comunidade para preservar e manter a qualidade ambiental natildeo apenas nas aacutereas de
veredas mas no municiacutepio como um todo abrangendo as comunidades rurais delimitar
corretamente as aacutereas de preservaccedilatildeo permanente impedindo a entrada de animais de grande
porte cadastro e restriccedilatildeo da perfuraccedilatildeo de poccedilos propor diretrizes para os usos e ocupaccedilotildees
do solo e o diagnoacutestico das condiccedilotildees das nascentes na tentativa de tornar estes locais
propiacutecios para o afloramento da aacutegua
Portanto apesar de Buriti dos Lopes manter um pequeno nuacutemero de habitantes eacute
possiacutevel observar a necessidade de implementar accedilotildees de gestatildeo ambiental tanto urbana
quanto rural evitando que futuramente com o aumento da populaccedilatildeo haja um colapso entre as
necessidades socioeconocircmicas ambientais e culturais Para tanto eacute necessaacuterio o incentivo de
novos estudos que supram as carecircncias de informaccedilotildees sobre a flora fauna relevo hidrologia
entre outras diversas caracteriacutesticas que possam influenciar na tomada de decisatildeo
planejamento monitoramento e gestatildeo territorial
BIBLIOGRAFIA
ALMEIDA SP amp PROENCcedilA CEB Cerrado Espeacutecies Vegetais Uacuteteis Planaltina EMBRAPA-CEPAC 1998
BAHIA T de O LUZ da R VELOSO M das DM NUNES Y R F NEVES WV BRAGA L da L LIMA P CV de Veredas na APA do Rio Pandeiros Importacircncia Impactos Ambientais e Perspectivas In Instituto Estadual de Florestas ndash MG v2 ndeg3 MG BIOTA 2009
CABRAL JB P ROCHA IR da MARTINS AP ASSUNCcedilAtildeO HF da BECEGATO VA Mapeamento da Fragilidade Ambiental da Bacia Hidrograacutefica do Rio Doce (GO) Utilizando Teacutecnicas de Geoprocessamento GeoFocus (Artiacuteculos) Nordm 11 51-69p
CARDOSO EMS Diminuiccedilatildeo dos Buritizais Um Estudo Analiacutetico no Contexto da Cidade de Buriti dos Lopes-PI Monografia ndash Especializaccedilatildeo em Gestatildeo Ambiental Faculdade Montenegro-FAM Ibicaraiacute - BA 2011
CREPANI E MEDEIROS JS HERNANDEZ FILHO P FLORENZO TG DUARTE V amp BARBOSA CCF Sensoriamento Remoto e Geoprocessamento Aplicados ao Zoneamento Ecoloacutegico-Econocircmico e ao Ordenamento Territorial Instituto de Pesquisa Espacial Satildeo Joseacute dos Campos 64p 1998
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Projeto Cadastro de Fontes de Abastecimento por Aacuteguas Subterracircnea-PI Diagnoacutestico do Municiacutepio de Buriti dos Lopes Fortaleza 2004 22p
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas Subterracircneas Pesquisa Geral Disponiacutevel em httpsiagaswebcprmgovbrlayoutpesquisa_complexaphp Acesso em fevereiro 2015
FARIAS FILHO MS amp FERRAZ JUacuteNIOR AS de L Importacircncia Socioecocircmica e Problemaacutetica Ambiental do Cultivo de Arroz nos Campos Inundaacuteveis da Baixada Maranhense In IV Jornada Internacional de Poliacuteticas Puacuteblicas Satildeo Luiacutes do Maranhatildeo - MA 2009
IBGE ndash Instituto Brasileiro de Geografia e Estatiacutestica Cidades Buriti dos Lopes-PI Disponiacutevel em httpwwwcidadesibgegovbrxtrasperfilphplang=ampcodmun=220200ampsearch=piaui|buriti-dos-lopes|info graficos-informacoes-completas Acesso em fevereiro 2015
MENDONCcedilA F amp DANNI-OLIVEIRA I M Climatologia Noccedilotildees Baacutesicas e Climas do Brasil Editora Oficina de Textos Satildeo Paulo 2007 160-161p
MOSCHINI L E Diagnoacutestico e Riscos Ambientais Relacionados a Fragmentaccedilatildeo de Aacutereas Naturais e Seminaturais da Paisagem Estudo de Caso Municiacutepio de Araraquara-SP Dissertaccedilatildeo de Mestrado Universidade Federal de Satildeo Carlos 2005 74f
ROSS JLS Anaacutelise Empiacuterica da Fragilidade dos Ambientes Naturais e Antropizados In Revista do Departamento de Geografia Nordm8 63-74p 1994
SPORL C amp ROSS JLS Anaacutelise Comparativa da Fragilidade Ambiental com Aplicaccedilatildeo de Trecircs Modelos GEOUSP- Espaccedilo e Tempo Satildeo Paulo Nordm15 pp 39-49 2004
15ordm Congresso Brasileiro de Geologia de Engenharia e Ambiental 10
accedilotildees o auxilio da populaccedilatildeo tambeacutem eacute essencial o que pode ser feito atraveacutes da
sensibilizaccedilatildeo educaccedilatildeo ambiental incentivo de novas pesquisas que possam identificar as
demandas tanto do brejo quanto do desenvolvimento socioeconocircmico implementaccedilatildeo de um
viveiro no municiacutepio destinado ao reflorestamento do brejo oferta de oficinas para capacitaccedilatildeo
da comunidade para preservar e manter a qualidade ambiental natildeo apenas nas aacutereas de
veredas mas no municiacutepio como um todo abrangendo as comunidades rurais delimitar
corretamente as aacutereas de preservaccedilatildeo permanente impedindo a entrada de animais de grande
porte cadastro e restriccedilatildeo da perfuraccedilatildeo de poccedilos propor diretrizes para os usos e ocupaccedilotildees
do solo e o diagnoacutestico das condiccedilotildees das nascentes na tentativa de tornar estes locais
propiacutecios para o afloramento da aacutegua
Portanto apesar de Buriti dos Lopes manter um pequeno nuacutemero de habitantes eacute
possiacutevel observar a necessidade de implementar accedilotildees de gestatildeo ambiental tanto urbana
quanto rural evitando que futuramente com o aumento da populaccedilatildeo haja um colapso entre as
necessidades socioeconocircmicas ambientais e culturais Para tanto eacute necessaacuterio o incentivo de
novos estudos que supram as carecircncias de informaccedilotildees sobre a flora fauna relevo hidrologia
entre outras diversas caracteriacutesticas que possam influenciar na tomada de decisatildeo
planejamento monitoramento e gestatildeo territorial
BIBLIOGRAFIA
ALMEIDA SP amp PROENCcedilA CEB Cerrado Espeacutecies Vegetais Uacuteteis Planaltina EMBRAPA-CEPAC 1998
BAHIA T de O LUZ da R VELOSO M das DM NUNES Y R F NEVES WV BRAGA L da L LIMA P CV de Veredas na APA do Rio Pandeiros Importacircncia Impactos Ambientais e Perspectivas In Instituto Estadual de Florestas ndash MG v2 ndeg3 MG BIOTA 2009
CABRAL JB P ROCHA IR da MARTINS AP ASSUNCcedilAtildeO HF da BECEGATO VA Mapeamento da Fragilidade Ambiental da Bacia Hidrograacutefica do Rio Doce (GO) Utilizando Teacutecnicas de Geoprocessamento GeoFocus (Artiacuteculos) Nordm 11 51-69p
CARDOSO EMS Diminuiccedilatildeo dos Buritizais Um Estudo Analiacutetico no Contexto da Cidade de Buriti dos Lopes-PI Monografia ndash Especializaccedilatildeo em Gestatildeo Ambiental Faculdade Montenegro-FAM Ibicaraiacute - BA 2011
CREPANI E MEDEIROS JS HERNANDEZ FILHO P FLORENZO TG DUARTE V amp BARBOSA CCF Sensoriamento Remoto e Geoprocessamento Aplicados ao Zoneamento Ecoloacutegico-Econocircmico e ao Ordenamento Territorial Instituto de Pesquisa Espacial Satildeo Joseacute dos Campos 64p 1998
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Projeto Cadastro de Fontes de Abastecimento por Aacuteguas Subterracircnea-PI Diagnoacutestico do Municiacutepio de Buriti dos Lopes Fortaleza 2004 22p
CPRM-Serviccedilo Geoloacutegico do Brasil Sistema de Informaccedilatildeo de Aacuteguas Subterracircneas Pesquisa Geral Disponiacutevel em httpsiagaswebcprmgovbrlayoutpesquisa_complexaphp Acesso em fevereiro 2015
FARIAS FILHO MS amp FERRAZ JUacuteNIOR AS de L Importacircncia Socioecocircmica e Problemaacutetica Ambiental do Cultivo de Arroz nos Campos Inundaacuteveis da Baixada Maranhense In IV Jornada Internacional de Poliacuteticas Puacuteblicas Satildeo Luiacutes do Maranhatildeo - MA 2009
IBGE ndash Instituto Brasileiro de Geografia e Estatiacutestica Cidades Buriti dos Lopes-PI Disponiacutevel em httpwwwcidadesibgegovbrxtrasperfilphplang=ampcodmun=220200ampsearch=piaui|buriti-dos-lopes|info graficos-informacoes-completas Acesso em fevereiro 2015
MENDONCcedilA F amp DANNI-OLIVEIRA I M Climatologia Noccedilotildees Baacutesicas e Climas do Brasil Editora Oficina de Textos Satildeo Paulo 2007 160-161p
MOSCHINI L E Diagnoacutestico e Riscos Ambientais Relacionados a Fragmentaccedilatildeo de Aacutereas Naturais e Seminaturais da Paisagem Estudo de Caso Municiacutepio de Araraquara-SP Dissertaccedilatildeo de Mestrado Universidade Federal de Satildeo Carlos 2005 74f
ROSS JLS Anaacutelise Empiacuterica da Fragilidade dos Ambientes Naturais e Antropizados In Revista do Departamento de Geografia Nordm8 63-74p 1994
SPORL C amp ROSS JLS Anaacutelise Comparativa da Fragilidade Ambiental com Aplicaccedilatildeo de Trecircs Modelos GEOUSP- Espaccedilo e Tempo Satildeo Paulo Nordm15 pp 39-49 2004