Upload
veritasliberabit
View
216
Download
1
Embed Size (px)
DESCRIPTION
A Recepção de Lukács No Brasil
Citation preview
12/04/2015 ArecepodeLukcsnoBrasil
http://pcb.org.br/fdr/index.php?view=article&catid=2%3Aartigos&id=430%3Aarecepcaodelukacsnobrasil&tmpl=component&print=1&layout=default& 1/11
ArecepodeLukcsnoBrasil
GarimpamosnositeHerramientaesteartigodoprofessorCelsoFredericosobreareceposidiasdeLukcsnoBrasil,quecomeadaseguinteforma:"somenteapsoXXCongressodoPCUS(PartidoComunistadaUnioSovitica),em1956,quandoseinicia,aindaqueparcialmente,orompimentocomaortodoxiastalinista,queLukcscomeaaserconhecidopelomovimentocomunistae,consequentemente,pelaesquerdabrasileira".
Em1959,oscomunistasbrasileirostomam,pelaprimeiravez,contato"oficial"comasidiasdeLukcs.ArevistaProblemasdapazedosocialismo(nmero4,1959),rgomovimentocomunistainternacional,publicouemsuaedioparaoBrasil,oensaiodeBelaFogarasi,"AsconcepesfilosficasdeGeorgLukcs",querefletiaaanimosidadeentoexistentecontraonossoautordevidosuaparticipaonasaes"contrarevolucionrias"em1956.
Aindaem1959,arevistaEstudossociais(nmero5),dirigidapelofundadordoPCB,AstrojildoPereira,publicaoprimeirotextodeLukcsemlnguaportuguesa:oprefciodeAdestruiodarazo,queapareceucomottulo"Oirracionalismofenmenointernacionaldoperodoimperialista".
Arevistaeraentooploqueaglutinavaosintelectuaiscomunistaspreocupadosemrenovaromarxismoparaalmdascartilhasstalinistas,comsuasinevitveistrsleisdadialtica,cincomodosdeproduoetc.Masostemposaindanoeramtotalmentefavorveisamaioresousadias.Porisso,prudentemente,otextodeLukcsfezseacompanhardoensaio"RelaoentreasidiaspolticasefilosficasdeLukcs",deautoriadeJoszefSzigeti,MinistrodaCulturadaHungria.SeguindoumalinhadeargumentaoidnticadeBelaFogarasi,apesardalinguagemmenostruculenta,oautoraproveitouparaestenderacrticaaosdiscpulosdeLukcsnaHungria(IstvnMszros,MiklosAlmasieAgnesHeller).Naapresentaodosdoistextos,EstudosSociaisincluiuumacautelosa"notadaredao"informandoqueapublicaovisavaacontribuirparaodebatesobreodesenvolvimentodopensamentofilosficomarxista.
Dequalquermodo,ascondiesfavoreciamarenovao.Noplanointernacional,iniciavaseumdebatenospartidoscomunistasaindaperplexoscomoprocessodedesestalinizao.Internacionalmente,osgruposrenovadoresjhaviamobtidoumaimportantebyBrowsetoSave">vitriapolticacomaDeclaraodemarode1958,documentoaprovadopeladireodoPCB,queacenavapelaprimeiravezparaacentralidadedaquestodemocrticanaconstruodosocialismo,rompendoassim,comaestratgiainsurrecionalistaecomodogmatismofomentadopelaimportaodemodelostericos(nocaso:omodeloderevoluoparaospasescoloniais,elaboradopelaInternacionalComunistaem1928e,desdeento,seguidopeloPCB).
Paralelamente,amaissignificativarefernciaaLukcsjhaviasidofeitaem1960pelorespeitvelintelectualmarxistaNelsonWerneckSodr,naedioatualizadadesuaHistriadaLiteraturaBrasileira,pelaEditoraJosOlympio.Oconhecidohistoriadorincorporouexplicitamentediversasidiaslukacsianasemsuainterpretaodenossahistrialiterria.GraasaopioneirismoeaoprestgiodeNelsonWerneckSodr,Lukcsingressou,emgrandeestilo,nosestudosdaliteraturabrasileira.
UmdosprimeirosintelectuaisbrasileirosaencamparaasidiasdeHistriaeconscinciadeclassefoiMichaelLwy.Em1962,elepublicouumensaio"Conscinciadeclasseepartidorevolucionrio",naRevistaBrasiliense(nmero41),emquetraaumpaineldasposiestericassobrearelao
12/04/2015 ArecepodeLukcsnoBrasil
http://pcb.org.br/fdr/index.php?view=article&catid=2%3Aartigos&id=430%3Aarecepcaodelukacsnobrasil&tmpl=component&print=1&layout=default& 2/11
entrepartidopolticoeespontaneidadeoperria.OtextoconcentrasenaexposiodasidiasdeLnin,Rosa,GramscieoLukcsdeHistriaeconscinciadeclasse,ocupandoumaposiodehonra(altimapartetemcomosubttulo"AsntesetericadeLukcs").
OmesmoLwy,emparceriacomSaraChucid,haviarealizadonapocaumapesquisaempricasobreaconscinciapolticadosdirigentessindicais,publicadanaRevistabrasileiradeestudospolticos("Opinieseatitudesdoslderessindicaismetalrgicos",nmero13,1962).Ainspiraodotema,evidentemente,veiodeHistriaeconscinciadeclasse,passandoaser,daparafrente,refernciatericaparapesquisassociolgicassobreaconscinciadostrabalhadoresurbanos.
Assim,aospoucos,Lukcsfoisendoconhecidopelopblicobrasileironoperodoanterioraogolpemilitarde1964.Ocontatocomassuasidiasfoitambmfacilitadopelasrecentestraduesemitalianoefrancsquepassaramacircularemnossaslivrarias.MasfoisomenteapsogolpequeaobradeLukcsconheceuumamaiordivulgao.
Apolticacultural
Fechandoasportasdaparticipaopolticainstitucional,ogolpemilitarde1964fezdaresistnciaculturalumplodeaglutinaodosopositoresaoregime.
Aefervescnciaartsticadopr64,expressanocinemanovo,nabossanova,nosCentrosPopularesdeCultura,desdobrouse,apsogolpe,numamplomovimentoderesistnciaculturalcontraosnovosgovernantes,acensuraeochamado"terrorismocultural".Acontestaoinicialdoregimefoifeitabasicamentepelaintelligentsiaradicalizada,nummomentodramticoemqueaclasseoperriaencontravasedesmobilizadaesofrendoumarepressoqueosdonosdopodernoousavamestenderparaaclassemdiaintelectualizada.esteocontextodeondesurgiroaguerridomovimentoestudantilque,apartirde1966,ocupouasprincipaiscidadesdopas,desafiandoaditadura.
Umamudanasepassavaemnossaestruturadeclasses,semquenapocasepudessepercebercomclareza.Tratasedaformaodeumvastocontingentedeprodutoreseconsumidoresdecultura,umanumerosapequenaburguesiaintelectualizada,geradoradascondiesparaacriaodeummercadoedeumaindstriadebensculturaisnoBrasil.Essesetoreraocampoprincipalparaasidiasdeesquerdaeoncleoderesistnciaaoregimemilitar.ApublicaodasprimeirastraduesdeLukcsvaisedarnesseambientederadicalizaopoltica.
OdestinodeLukcsesteveinicialmentevinculadoaoprojetodeumpequenogrupodeintelectuaiscomunistasnoligadosprofissionalmentevidaacadmica.Osventosdarenovaodomovimentocomunistainternacionaleasituaoespecficadaesquerdabrasileira,derrotada,frustradaeinquietacomosrumosdoregimemilitar,favoreceramaaproximaoeaadesosidiaslukacsianas,quehaviam,comovimos,comeadoaserdigeridasaindanopr64.
UmfatorealmentesurpreendenteaeruditaobradeLukcstersidorecebidacomentusiasmopordivulgadoresqueaelativeramacessoquandotinham,quasesempre,entre20e25anosdeidade.EssaintelectualidadealprimocantodedicoutodososseusesforosparatornarLukcsumarefernciaobrigatrianosdebatesintelectuais.Aprecocidadeintelectualparecetersidoumacaractersticadessafaseherica:foramosjovensqueimpulsionaramabossanova,ocinemanovo,oteatro,quepuxaramaresistnciaaogolpemilitare,finalmente,empunharamarmasnaguerrilhaurbana.
AdivulgaodaobradeLukcs,assim,esteveinicialmentenasmosdejovensintelectuais,quasetodosgravitandoaoredordoPCB,queatuavamnoRiodeJaneiro(LeandroKonder,CarlosNelsonCoutinho),emSoPaulo(JosChasin,JosCarlosBruni)e,posteriormente,emJuizdeFora(JosPauloNetto,GilvanProcpioRibeiroeLuizSrgioHenriques).
OutracaractersticaimportantequeascondiespolticasdapocaimpediramqueajovemintelectualidadeemergissecomoumaalternativadedireodentrodoPCB:aoinvsda
12/04/2015 ArecepodeLukcsnoBrasil
http://pcb.org.br/fdr/index.php?view=article&catid=2%3Aartigos&id=430%3Aarecepcaodelukacsnobrasil&tmpl=component&print=1&layout=default& 3/11
polticastrictusensu,osintelectuaisconcentraramsebasicamentenocampoespecficodapolticacultural.Assim,elesno"incomodavam"adireodopartidoe,emtroca,garantiamsuaautonomiadetrabalho.AconvivnciaerafacilitadapelaestreitaafinidadeentreapolticageraldoPCBealinhalukacsianaimprimidaaotrabalhointelectual.BastalembraraquiqueapolticaculturaldeLukcsumdesdobramentodapolticadefrente,expostapelaprimeiravezem1929nas"TesesdeBlum",aqual,porsuavez,guardaalgumassemelhanasestratgicascomalinhadesenvolvidapeloPCBaps1958.Porisso,adireodopartidousoudosrecursosquetinha(presenasnaseditoras,jornais,cursosepalestrasementidadesdemassaetc.)parapromoveraomximoalgunsdessesintelectuais,quelogoficaramamplamenteconhecidospelopblico,desfrutandodeumanotoriedadeemboapartedevidaaosubterrneadopartido.
AadoodasidiasdeLukcs,noBrasil,tevediferentessignificados.Antesdemaisnada,elainseriasenoesforoderenovaodomarxismopsdesestalinizaoserviadesuportetericonalutaideolgicacontraoirracionalismo(emespecialafilosofiaexistencialistaquetantoprestgioteveentrensnadcadade50einciodadcadade60)e,depois,contraoformalismo,estruturalismoepositivismo(emvoganosanos70)servia,tambm,parasereestudarcriticamentealiteraturaeservia,finalmente,emescalamenor,parasepensaremtemasdarealidadebrasileira.
Assimconcebida,apolticaculturaldeorientaolukacsianainseriasenumquadroestratgico.Inicialmente,voltavasecontraopassadoimediatodoscomunistas,expressonapetrificaodateoriadosmanuaissoviticos,quecontinuariam,durantelongotempo,servindodebaseparaaeducaodosquadrospartidrios.Noplanoartstico,permitiaacrticadaexperinciaproletkultdosCentrosPopularesdeCulturadaUnioNacionaldosEstudantesedozdanovismoincrustadonatradiodopartido.Finalmente,apolticaculturaldeextraolukacsianaseriaoinstrumentointelectualparasedisputarahegemoniajuntointelectualidadeeaosprodutoresartsticos.
Umadivulgaomilitante
Adivulgaodasidiasdofilsofohngarofoifeitaatravsdatraduodesuasobras,dapublicaodelivrosdeinspiraolukacsiana,quasesempreporeditorasprximasaoPCBe,tambm,atravsdaparticipaodeseusdiscpulosnasdiversasrevistasquesurgiramnosanos60e70.
luzdasidiaslukacsianas,diversostrabalhosdevalorforampublicados.LeandroKonderescreveuuminteressantelivro,modestonaspretenses,masmuitotilparaosestudiosos,chamadoOsmarxistaseaarte(CivilizaoBrasileira,1967),emqueresenhaasdiferentesinterpretaesmarxistassobreofenmenoartsticoapartirdoprismalukacsiano.Em1978,escreveuoensaio"Lukcseaarquitetura"(reproduzidonaantologiaOMarxismonabatalhadasidias(NovaFronteira,1984).AreflexoglobaldeLeandroKondersobreopensadorhngaroestnacuidadosabiografiaintelectualacompanhadaporumaseleodetextos:Lukcs(L&PM,1980).
CarlosNelsonCoutinho,numapocadifcil,enfrentou,praticamentesozinho,avagaestruturalistaqueassolavaopas,atravsdolivroOestruturalismoeamisriadarazo(PazeTerra,1972).Asperipciasparaconseguirumeditorparaaobraforamumcaptulopartenahistriadacensuraedaautocensura,empocaderepressopolticaeacovardamentogeral.
UmaapropriaoflexveleinteligentedealgumascategoriasdaestticalukacsianafoifeitapelopoetaFerreiraGullar,numimportantelivrodecrticaliterria,Vanguardaesubdesenvolvimento(CivilizaoBrasileira,1969),escritoparadiscutiratesedavalidadeuniversaldasexperinciasformaisdavanguarda,talcomoerapropostapocapormuitosartistasecrticos.
JosPauloNettoexpstemasestticosemdoisensaiospublicadosnaRevistadeCulturaVozes:"Lukcseateoriadoromance"(nmero6,ano68,1974)e"AteoriadoromancedojovemLukcs"(nmero10,ano70,1976).QuandodeseuexlioemPortugal,escreveuLukcseacrticadafilosofiaburguesa(SearaNova,1978),eumlongoprefcioCartasobreostalinismo(Argumentos/SearaNova,1978).Maistarde,lanou"Paraacrticadavidacotidiana"emCotidiano:conhecimentoe
12/04/2015 ArecepodeLukcsnoBrasil
http://pcb.org.br/fdr/index.php?view=article&catid=2%3Aartigos&id=430%3Aarecepcaodelukacsnobrasil&tmpl=component&print=1&layout=default& 4/11
crtica(Cortez,1987),ondeapresentaasidiasdeLukcssobreotema.Finalmente,deveseaJosPauloNettoumaequilibradabiografia,naqualnosapresentaumjuzoserenosobreaproduointelectualdenossoautor:Lukcsoguerreirosemrepouso(Brasiliense,1983).
AstradiesportuguesasdealgunslivrosdeLukcscircularamamplamentenoBrasil:aTeoriadoromance(Presena,s/d)acomunicaoconhecidapor"Visoaristocrticaedemocrticadomundo",apresentadaporLukcsnos"EncontrosinternacionaisdeGenebra",em1946,seguidadaclebrepolmicacomKarlJaspers,estincludanolivroOespritoeuropeu(PublicaesEuropaAmrica,1962)em1968,asPublicaesDonQuixoteeditaramacorrespondnciaentreLukcseAnnaSegherscomottulodeOescritoreocrticohtambmatraduoportuguesadeHistriaeconscinciadeclasse(PublicaesEscorpio,1978)umcaptulodessaltimaobrafoireproduzidojuntocomoensaiodeAdamSchaffemSobreoconceitodeconscinciadeclasse(PublicaesEscorpio,1973)finalmente,JooBarrentoreuniueapresentouensaiosdeBloch,EislereBrechtrelativosaodebatesobreoexpressionismo.Lukcscomparececom"Tratasedorealismo!"(cf.Realismo,materialismo,utopia.MoaresEditores,1978).
Aviaprussiana
Umtemadeinspiraolukacsianasemprepresenteentreseusdiscpulospreocupadosementenderaspeculiaridadesdavidasocialeculturalbrasileira,dizrespeitoaomodopeloqualnossopasassistiutransioparaocapitalismo.Abuscadaformaparticularpelaqualocapitalismoseobjetivounaformaosocialbrasileira,comtodasassuasdecisivasimplicaes,levoudiversosautoresretomadadoconceitodeviaprussiana,presenteemalgunstextosdeMarxedesenvolvidosdepoisporLnin,Lukcse,numregistrodiferente,porGramsci.
OprimeiroafalardapossibilidadedesepensaranossarealidadeluzdessarefernciafoiJooQuartimdeMoraes,leitoratentodaobradeLnin.NumartigonoassinadoparaarevistaDebate,editadanaFranaporexiladospolticos,eleanalisouapolticaagrriadaditaduracomoexpressodamodernizaoconservadoraquevinhaimplementandouma"reformaagrriaprussiana"noBrasil(cf."Ascontradiesnoseiodaclassedominante",emDebate,nmero6,1971).
OsleitoresdeLukcstambmentenderamqueatransionoBrasilpodeserexplicadaapelandoseparaaviaprussiana:umaformademodernizaosocial,feitadecimaparabaixo,atravsdaconciliaodaselitesedaexclusodasmassasnasdecisessociaisepolticas.Contrariamenteaomodeloclssicodetransio,noqualocorreumarupturaentreovelho(asrelaesdeproduonocampo,asinstituiespolticasautoritriasetc.)eonovo(ocapitalismo,ademocraciapolticaetc.),naviaprussianaodesenvolvimentotardiodasrelaesdeproduocapitalistafeitopelacomposioentreasclassesdominantes,semademocraciapolticaesemcontarcomaparticipaopopular.
Otema,emsuadiretainspiraolukacsiana,foitrabalhadoinicialmentenoensaiodeC.N.CoutinhosobreLimaBarretoemRealismo&antirealismonaliteraturabrasileira(PazeTerra,1974),maslogodeixoudeserumpanodefundodacompreensoliterriaparasetornarchaveexplicativadaformaosocialbrasileiraerefernciacentralparasesituaralutapolticapelaredemocratizaodopas.Alutademocrticapassavaaserinterpretadacomoumareversodoprussianismopresenteemtodaanossavidapoltica.
Oconceito,assim,iluminoudiversosestudossobrearealidadebrasileira.Entreoutroscitaramos:LuizWerneckVianna,LiberalismoesindicatonoBrasil(PazeTerra,1976)LeandroKonder,AdemocraciaeoscomunistasnoBrasil(Graal,1980)IvandeOteroRibeiro,"AimportnciadaexploraofamiliarcamponesanaAmricaLatina",emTemasdeCinciasHumanas,nmero4,1978MarcoAurlioNogueira,Asdesventurasdoliberalismo:JoaquimNabuco,amonarquiaearepblica(PazeTerra,1984).
AutilizaopolticamaisinfluentedoconceitodeviaprussianaestnoartigodeC.N.Coutinho"A
12/04/2015 ArecepodeLukcsnoBrasil
http://pcb.org.br/fdr/index.php?view=article&catid=2%3Aartigos&id=430%3Aarecepcaodelukacsnobrasil&tmpl=component&print=1&layout=default& 5/11
democraciacomovaloruniversal"(inEncontroscomaCivilizaoBrasileira,nmero9,1979),otextomaislidoedebatidopelaesquerdanadcadade80.Oconceitoserviuparacaracterizaratendnciaelitistaeexcludentedenossaformaosocial,quesemanifestadesdeaproclamaodaRepblica(umamanobra"peloalto"),passandopeloimprio,pelaRevoluode30,atseexasperarnops64.Oantdotoviaprussiana,paraoautor,a"renovaodemocrtica"davidapoltica.Apartirdessediagnstico,C.N.CoutinhodeixadeladoLukcsepassaaseapoiaremGramscieseuspupilositalianos.
Numalinhadiferente,outrolukacsiano,J.Chasin,reconhecendoafecundidadedasreflexesdeLukcssobreaviaprussianacomoummodelonoclssicodeobjetivaodocapitalismo,procuradistinguir,nointeriordestas,asparticularidadesbrasileiraspara,assim,evitartomaro"casoalemo"comomodelonico.Comparandoahistriadasduasformaessociais,procurouavanarnoprocessodediferenciaoeconcreo:
...enquantoaindustrializaoalemdasltimasdcadasdosculoXIX,eatinge,noprocesso,apartirdecertomomento,grandevelocidadeeexpresso,apontodaAlemanhaalcanaraconfiguraoimperialista,noBrasilaindustrializaoprincipiaaserealizarefetivamentemuitomaistarde,jnumpontoavanadodapocadasguerrasimperialistas,esemnunca,comisto,rompersuacondiodepassubordinadoaosploshegemnicosdaeconomiainternacional.Desorteque"overdadeirocapitalismo"alemotardio,enquantoobrasileirohipertardio(Chasin,1978:628).
Essadiferenciao,entreoutras,fazcomqueoautorprefiraadesignaocaminhocolonialparaapontaraparticularidadedeumcasoespecficoderealizaodocapitalismo.Oleitoratentosimplicaespolticasdosconceitostericospercebe,semmaioresdificuldade,queestanoumaquerelameramenteterminolgica.Arefernciacondiocolonialesubordinaoaocapitalismointernacionalacenaparaumredirecionamentoda"questodemocrtica",queperdeasuaautonomiaabsolutaquandounida"questonacional".
OadeusaLukcs
AdivulgaodeLukcs,comoprocuramosmostrar,foiobradeumageraodeintelectuaisquesefirma,principalmente,apartirdoGolpede1964,ampliaseerenovaseduranteadcadade70,quandonovosjovensseintegraramnareorganizaodoPCB.Durantelongosanos,essaintelectualidade,foradapelascircunstnciaspolticasadversas,ficouconfinadamilitnciacultural.Mudadasascircunstncias,avelhaeanovaintelectualidadesdeextraolukacsianaredefiniramasuamilitncia.E,comocostumaacontecernessesmomentosdecisrios,osdestinosbiogrficosforamosmaisdiferentes.Paramuitos,curiosamente,acrisedoregimemilitareareativaodapolticainstitucionalimplicouoabandonodoleninismoe,porextenso,deLukcsedatradiopolticaeculturalqueeleencarnava.
Umaquestodefundopermanece:porqueLukcsdeixoudeserumarefernciaintelectualnomomentoemqueosseusdiscpulospassaramdapolticaculturalpolticastrictosensu?
Arespostaperguntalevanos,inicialmente,constataodocarterepisdicodareflexolukacsiananocampodateoriapoltica.Dasproblemticasincursesjuvenisretomadadapolticanostextospublicadospostumamente(Ohomemeademocracia,porexemplo),humlongohiatospreenchidomomentaneamenteporentrevistaserpidoscomentrios.Apesardisso,opensamentolukacsiano,emseuconjunto,contmosgermesdeumateoriapolticadematrizleninista.OleitoratentodaOntologiapode,tambm,estabelecerasrelaesdapolticacomaesferaideolgica.Masisso,efetivamente,muitopouco.
Gramsci,aocontrrio,umautorquedesenvolveuumateoriapolticaoriginal.OsseustextossemadensidadefilosficaeorigormetodolgicodeLukcsvoltamsediretamenteparaaesferadopolticoeabrempistasnovasparaateoriamarxista.Poroutrolado,ocarterfragmentriodesuaobra(diferentementedotextosintetizadoretotalizantedeLukcs)permiteumainterpretaomaisabertae
12/04/2015 ArecepodeLukcsnoBrasil
http://pcb.org.br/fdr/index.php?view=article&catid=2%3Aartigos&id=430%3Aarecepcaodelukacsnobrasil&tmpl=component&print=1&layout=default& 6/11
malevel.porisso,alis,queopensamentodeGramsciserviu,entreoutrascoisas,instrumentalizaopolticafeitapormilitanteseurocomunistasitalianos,comoBerlinguer,Ingrao,Napolitanaoetc.(polticosbrilhantesetericosinexpressivos)aosexercciosacadmicosdepoliticalscience(nosquaisGramsciseparadodatradiomarxistarevolucionria)spesquisasnareaeducacional(emqueocomunistaitalianocostumaserapresentadocomoumprecursordapedagogiadePauloFreire...)e,ainda,comorefernciatericanasanlisesdavidapolticabrasileira(semquesuasricascategorias,frutosdaparticularidadeitaliana,passempelomesmoprocessodeconcreoparaseaclimatarnonovoterreno).
ComLukcsforadecena,encerraseumcaptulonahistriadarecepopolticopartidriadesuasidiasnoBrasil.Paralelamentetrajetriaperseguidapelosintelectuaiscomunistaseporeles,decertaforma,influenciadosLukcsfoisendoaospoucosincorporadonasuniversidades.
Lukcsnauniversidade
ApesardaimportnciadeLukcsparaopensamentomarxistadosculoXX,suasidiasnuncacircularamnosmeiosacadmicos.Pelocontrrio:umsilnciodesdenhoso,frutododesconhecimentooudamvontade,sempreacompanhouasobrasdonossoautor.Almdasrazesbiogrficas(oslongosanosdeostracismoedecampanhasdifamatriassofridasporLukcs),oanticomunismo(dedireitaedeesquerda)dominantenasuniversidadesfoitambmumdosfatoresresponsveispelasuararefeitapresena.
Asformasderecepoouasimpleshostilidadepodemseracompanhadasemtrsreasacadmicasdistintas:filosofia,sociologiaeliteratura.Comoimpossvelabordaresseprocessoemtodoopas,atenhomebasicamenteUniversidadedeSoPaulo,fazendoumaououtrarefernciaforadessecentrodeestudos.AprioridadeatribudaUSPjustificasenosporserumploirradiadordasdiscussesacadmicascomotambmpelofatode,durantemuitosanos,boapartedaintelectualidadeemoutrosestados(oRiodeJaneiro,porexemplo),tersemantidoforadavidauniversitria.
1.Afilosofia
ApresenadecisivadeprofessoresfrancesesnaformaoeconsolidaodoDepartamentodeFilosofiadaUSPmanteveocurrculoescolaratrelado,durantedcadas,aumdeterminandotipodeorientao.AFranaeraanicarefernciaparaosnossosestudiososdefilosofiaqueaquiseformavame,noraro,lcomplementavamosseusestudos.Porisso,MichelFoucaultdissecertavezaumcolegaseudaUSPque"ledpartementdephilosophiecestundpartementfranaisdoutremer".Essafrancofiliamantevevriasgeraesdeestudiososdistantesdacultura,dalnguadafilosofiaalems.Comisso,evidentemente,Marxpermaneciaumaautorsecundrioe,juntocomele,Lukcs.
Foisomenteduranteapolarizaopolticaeideolgicavigentenopr64queMarxcomeouaservistocomoumautordignodeateno.Nessapocaformouse,pelaprimeiravezumgrupointerdisciplinarparaestudarOCapital.OprofessorPauloArantes,conhecedordafilosofiaclssicaalemeestudiosodasrazesfrancesasdafilosofiapraticadanaUSP,fezoseguintecomentriosobreoespritoqueorientavaaleituradeMarx:"nohaviacursosespecializadossobreMarxnafaculdade,algunsprofessoresealunosmaisadiantadosresolveramsereunirparalerOCapital(...).Intillembrarquetudoerafrancs:mtodos,tcnicasetemas.(...)ComearamalerOCapitalcomoGuroultouGoldschmidtexplicavamPlatoouDescartes..."(Arantes,1989:38,41).
Evidentemente,emtalcaldodeculturaadescobertadanovidaderevolucionriaqueomarxismoabriareflexofilosficapermaneceudesconhecida.Paraumautortointegradoaomarxismoeculturaalem,comoLukcs,nosobrarianenhumespao,tiranteumavagasimpatiaporHistriaeconscinciadeclasseeaconvicodequeelenoera"propriamente"umfilsofo.
porissoquesapartirdadcadade80Lukcspodetornarseobjetodeestudo.WolfgangLeo
12/04/2015 ArecepodeLukcsnoBrasil
http://pcb.org.br/fdr/index.php?view=article&catid=2%3Aartigos&id=430%3Aarecepcaodelukacsnobrasil&tmpl=component&print=1&layout=default& 7/11
Maardedicouduastesesaopensadorhngaro:Ocoraoeasalmas.IntroduoleituradateoriapolticaemLukcs19181920(1980)eFormaodateoriaemHistriaeconscinciadeclassedeLukcs(1988).
CarlosEduardoJordoescreveuumatesequeanalisaumaimportantepolmicaestticatravadaporLukcsOdebatesobreoexpressionismo:umcaptulodamodernidadeesttica(1991).MarcosNobrerevisitouaobramaisconhecidadeLukcs:Limitesdareificao.UmestudosobreHistriaeconscinciadeclasse.L.B.MontezescreveuOconceitodetotalidadeeolugardeGoethenopensamentodeLukcs(1994).ArleniceSilvacruzouliteraturaefilosofiaemOpicomoderno.OromancehistricoemLukcs(1999).
2.Asociologia
AescolasociolgicalideradaporFlorestanFernandeshmuitoconheciaeestudavaasobrasdeMarx.Alis,oprprioFlorestanFernandes,em1946,traduziueprefaciouaContribuiocrticadaeconomiapoltica.Osclssicosdomarxismo,portanto,sempreestiverampresentesnaformaodossocilogos.
Oprojetointelectualuspiano,entretanto,estavainteiramentevoltadoparaajustificaodasociologiacomoumacinciaautnoma,dotadadeumobjetoedeummtodoprprios.Afiliaopositivistadesseprojetoclara.Bastalembraraquiaafirmaodurkheimianasegundoaqualosfatossociaisdevemserexplicadosatravsdeoutrosfatossociais,isto,semanecessidadedeserecorreraoutrasinstncias(economiapoltica,histria,etc.).AformaodoarsenaltericodasociologiapraticadainicialmentenaUSPincluaDurkheim,Weber,Marxeoestruturofuncionalismoamericano.Marx,assim,eraumautorimportantecitadoelogiosamentecomo"umclssicodasociologiaalem",enocomoocriadordomaterialismohistrico.
EssaincompreensodanovidadeinstauradapelaobradeMarxdificultavaumaaproximaoaLukcs,oqueerareforadocertamentepelaindisfarvelhostilidadedesteltimoparacomossocilogos(WrightMillseraumadaspoucasexcees).DesdeHistriaeconscinciadeclasse,Lukcscontestava,semmeiaspalavras,apretensodeseestudaro"social"comoobjetoautnomodeconhecimento.Nestaobra,reivindicaseumconhecimentotericoprticototalizadoreintegradodarealidade.Asociologia,porsuavez,juntocomasdemaiscinciasparticulares,vistacomoaexpressoreificadadadivisosocialdotrabalho.MaisvirulentaaindaacrticafeitanaspginasdeAdestruiodarazo:asociologiaapresentadacomoumaformaregressivaeconservadoradeconhecimentoqueseafirmouexatamentequandoateoriadovalortrabalhohaviamostradoassuasimplicaesrevolucionrias.Aexplicaodo"social"autonomizado,assim,umamanifestaodeconservadorismointeressadaemesconderosubterrneodasociedadecapitalista,aeconomiapoltica,olocalobscuronoqualserealizaaexploraodotrabalhohumano.Emoutroslivros,comonaOntologiaenaentrevistaconcedidaaFrancoFerrarotti(cf.F.Ferrarotti,ColloquiocomLukcs,laricercasociologicaeilmarxismo,FrancoAngeliEditore,1975),Lukcsvoltouaoassunto.
EmqualquerumdessesmomentosLukcssurgecomoumpensadorinconvenientequeinviabilizaqualquertentativadeseglorificara"naturezasociolgicadasociologia",aodenunciaropressupostoconservadordessaempreitada(que,curiosamente,coexistiacomoideriopoliticamenteprogressistadasociologiaeclticadaUSP).Lukcs,portanto,eraumautoraserevitado.
Nestecontexto,elespdesurgircomoreforotericodaquelespesquisadoresquedivergiamdopensamentosociolgicohegemniconocursodeCinciasSociaisdaUSPepresenteemquasetodasasuniversidadesbrasileirasatoinciodadcadade1970.Apartirdeentoalgunsdosantigosprofessoresdaqueledepartamentopassaramfinalmenteaincorporaremsuaspesquisastemaslukacsianos.
AprincipalmenodapresenadeLukcsestnosdiversoslivrosdeMichaelLwy,emqueoautor,jresidindonaFrana,parecequererajustarcontascomoseupassadouspiano:Mtododialticoe
12/04/2015 ArecepodeLukcsnoBrasil
http://pcb.org.br/fdr/index.php?view=article&catid=2%3Aartigos&id=430%3Aarecepcaodelukacsnobrasil&tmpl=component&print=1&layout=default& 8/11
teoriapoltica(PazeTerra,1975),Ideologiasecinciasocial(Cortez,1985)eAsaventurasdeKarlMarxcontraobarodeMnchausen(BuscaVida,1987).
Acrticasociologiafeitanaticalukacsianaestpresentenosseguintesensaios:JosPauloNetto,"Lukcseasociologia"(Contexto,nmero1,1976)eMarcoAurlioNogueira,"Anotaespreliminaresparaumahistriacrticadasociologia"(TemasdeCinciasHumanas,nmero3,1978)..
AsreflexesdeLukcssobreotemadaconscinciadeclasse,bemcomosuasdiscussesmetodolgicasinspiraramdiversospesquisadoresqueestudaramomovimentooperrioesuasrepresentaesideolgicas.Entreeles,estequeescreve,CelsoFrederico,ConscinciaoperrianoBrasil(tica,1978)eVanguardaoperria(Smbolo,1979)RicardoAntunes,Classeoperria,sindicatoepartidonoBrasil(Cortez,1988)eArebeldiadotrabalho(Ensaio/Unicamp,1988)eAdalbertoParanhos,"Conscinciadeclasseeconscinciapossvel"(emRevistadeCulturaVozes,nmero8,ano70,1976).
Omitopositivistadaobjetividade,proclamadopelasociologia,fezsetambmpresenteemnossasescolasdejornalismo,oquemotivouacerteiracrticadeinspiraolukacsianafeitaporAdelmoGenroFilho,Osegredodapirmide.Paraumateoriamarxistadojornalismo(Tch!,1987).
Asociologiaproduzaindaosinsumostericosdequesealimentamaspesquisasnareadeserviosocial.AcrticadefinitivaaessarecepodasociologiaestemJosPauloNetto,Ditaduraeserviosocial(Cortez,1991).
3.ALiteratura
OprojetoquenorteouavidaintelectualdeAntonioCandidoeseusdiscpuloslotadosprincipalmentenoDepartamentodeTeoriaLiterriadaUSPoestudodasrelaesentreliteraturaesociedadefatalmentepassariapelaobradeLukcs.Eoencontropareceterocorridojnadcadade50,nassalasdeaulaeemalgumasbrevesrefernciasaopensamentolukacsianocomo,porexemplo,noensaio"Acompreensodarealidade",de1957,republicadoem1959nolivroOobservadorliterrio,emediodoConselhoEstadualdeCultura.Nessemomento,entretanto,AntonioCandidojeraumcrticoformado:duranteadcadade40bemantesdetomarcontatocomaobradeLukcselejhaviadesenvolvidosuaprpriateoriasobreasrelaesentreliteraturaesociedade.
LukcsteveporissoumarecepodifusaemalgunsdiscpulosdeAntonioCandido(DaviArrigucciJr.,JooLuizLafet,WalniceNogueiraGalvoetc.)Suaobrafoitomadamaiscomofonteparaseestudaremosnexosdaliteraturacomasociedade,bemcomoparatratardetpicosrelativosprincipalmenteprosa(gneroromanesco,realismo,tempo,ironiaetc.).
Aconcepolukacsianaserviutambmderefernciaparamuitosestudosdenossaliteraturaregionalistaproduzidanoprmodernismoefortementeimpregnadapelonaturalismo.Entreosinmerotrabalhosrealizadosnessalinhadepesquisa,poderamoscitar:LgiaChiappini,RegionalismoeModernismo(tica,1978)eNoentretantodostempos:literaturaehistriaemJooSimesLopesNeto(MartinsFontes,1988)CarmenLydiadeSouzaDias,Paixoderaiz:ValdomiroSilveiraeoregionalismo(tica,1984)FlvioLoureiroChaves,SimesLopesNeto:regionalismoeliteratura(MercadoAberto,1982)AdilsonOdairCitelli,Omundodosilncio:umestudosobrePeloSerto,deAfonsoArinos(USP,ms.,1981).
DestaqueespecialdeveserconcedidoaolivrodeAlfredoBosi,Histriaconcisadaliteraturabrasileira,editadoem1970,pelaeditoraCultrix,comsucessivasreedies.Olivroteveumenormesucessodepblicoefoiadotadoemcursossecundrioseuniversitrios.Paradarcontadenossahistrialiterria,AlfredoBosiincorporoudiversostemaslukasianoscomoadistinonaturalismo/realismo,acategoriadatipicidadeeanoodevisesdomundotiradaporGoldmanndaspginasdeHistriaeconscinciadeclasse.Estaltimanoofoienriquecidapeloautorcomumatipologiadosgrauscrescentesdetensoexistentesentreoheridoromanceeoseumundo.Com
12/04/2015 ArecepodeLukcsnoBrasil
http://pcb.org.br/fdr/index.php?view=article&catid=2%3Aartigos&id=430%3Aarecepcaodelukacsnobrasil&tmpl=component&print=1&layout=default& 9/11
esserecurso,AlfredoBosiabriuapossibilidadeparaumainterpretaosocialdoromancepsicolgicodeClariceLispector,oumticodeGuimaresRosa,marcadosporformasde"tensotransfigurada",quehaviamsetornadoemtradicionaismataburrosdetodacrticasociolgicasectria.
FinalmentecaberealarostrabalhosdocrticoRobertoSchwarz.Asualeiturainteligenteeflexveldaobralukacsianalhepermitiudarumtratamentorigorosocrticaliterria.Vejamse,apropsito,oslivrosAsereiaeodesconfiado(PazeTerra,2ed.,1981),Opaidefamliaeoutrosensaiosbreves(PazeTerra,1978)eosestudosdedicadosaonossomaiorescritor,MachadodeAssis,aquelequeparaserrealistarompeucomoslimitesimpostospelocnondorealismoclssico:Aovencedorasbatatas(DuasCidades,1977)eUmmestrenaperiferiadocapitalismo:MachadodeAssis(DuasCidades,1990).
Passadoefuturo
Sejapelaabsoroacadmicaseletivaoupelaassimilaomilitanteapressada,Lukcsdeixoudeserumautorconhecidodopblicobrasileiro.
Noambienteacadmico,comovimos,suareceporesumiuse,quasesempre,aoreaproveitamentoinstrumentaldealgunsconceitos.Essaassimilao,portanto,pdeserfeitaindependentementedaconcordnciacomaorientaomarxistadopensamentolukacsiano.
Paraaesquerdabrasileiraatuanteforadaacademia,diferentemente,Lukcssurgiucomoumpensadorcapazdeimpulsionararenovaodomarxismo,exignciaqueentrounaordemdodiaapsoXXCongressodoPCUS.Comoprocuramosmostrarnaspginasanteriores,essatarefafoilevadafrenteporumajovemintelectualidadecomunistaqueconcentrousuaatuaonoencaminhamentodapolticaculturaldoPCB.OencontrocomopensamentodeLukcsserviatantoparasuperarocatecismostalinistaquantoparafazerfrenteaoenormeprestgioentodesfrutadopelafilosofiaexistencialista.
AutilizaodeLukcsnocombatefilosofiadaexistnciacomoumadasexpressesmodernasdoirracionalismomereceumaobservaoparte.Ofincapnadefesadomarxismoclssicoenarazocomoodivisordeguasdopensamentofilosficovoltasediretamentecontraafilosofiaexistencialistaque,apesardospesares,traziatemasnovosenecessrios.Asimplescondenaoerejeiodeixouomarxismodesarmadodiantedequestesquepoderiamterenriquecidooseureferencialterico(aliberdadeindividual,apsicanliseetc.).Eforamjustamenteessestemasventiladospeloexistencialismoque,temposdepois,conquistaramaintelectualidadeprogressista.Porisso,olugardomarxismoclssico,encarnadoporLukcs,foisendoocupadocadavezmaisporumcomplexoculturalheterogneoqueconfigurouavisodomundodachamada"novaesquerda".Essaorientaointelectualestevepresentenarevoluodoscostumes,naorganizaodasminorias,nomovimentofeministaenopensamentopolticovoluntarista(quesubstituiLninporChe,Mao,Marcuseetc.).Nessecontexto,orealismodialticodeLukcsfoivistocomoantiquadoepoucotilimpacinciarevolucionriadeumapequenaburguesiaintelectualizada,ansiosaporfazerumarevoluoradicalcapazdemodificarnosaeconomia,mas,principalmente,asuperestruturadasociedade.OnicolivrodeLukcsquedespertoualguminteressefoiHistriaeconscinciadeclasse.Sabemosqueelefoilidopormilitantesdasorganizaesarmadasnosanos6768,mascertamenteserviuapenasdecombustvelparaafrevolucionriaeomessianismopoltico,poisnodeixouvestgionosdocumentosescritosnapoca.
Norefluxoocorridonops68consolidouseatendnciairracionalista,queteve,comocontraponto,aefmeraascensodoformalismoestruturalistaedesuaversomarxistacomAlthusser.Tantonumaquantonoutra,arupturacomolegadohegelianodesconsideravatodooprojetolukacsiano.Mesmonoperodoposterior,odaaberturapoltica,oirracionalismoganhounovasroupagensepermaneceuinfluentejuntoavastossegmentosdaesquerdaintelectualizada,enquantoolugarocupadomomentaneamenteporAlthusserpassouasloporumainterpretaoantileninistadeGramsci.
H,finalmente,umltimoobstculoquevemdificultandoarecepodasidiasdeLukcseque
12/04/2015 ArecepodeLukcsnoBrasil
http://pcb.org.br/fdr/index.php?view=article&catid=2%3Aartigos&id=430%3Aarecepcaodelukacsnobrasil&tmpl=component&print=1&layout=default 10/11
mereceserdestacado.Tratase,empoucospalavras,daincompatibilidadeentreareflexolukacsianae,digamos,oespritodotempo.Seareivindicaodaontologiacomoocaminhoparaarenovaodomarxismoesbarranaindignciatericadapsmodernidade,ogostoliterriodeLukcs,poroutrolado,passadistaemseuarraigadoneoclassicismoancoradonaestticarealistadosculoXIX.Talaspectodeixouosdiscpulosdesarmadosparaenfrentarainterpretaodaartemodernaepartedaculturabrasileiraelatinoamericana,detradiojesutica,herdeiradiretadoBarrocoibrico.Oexemploadmirveldo"realismomgico"daliteraturalatinoamericanaedesignificativapartedenossamelhorproduoartstica(Aleijadinho,VillaLobos,GuimaresRosa,Niemeyeretc.),deumaformaououtra,influenciadapelatradiobarrocaeporseusmtodosdefigurao.
AincompatibilidadeentreovisclassicistadaestticalukacsianaeocaldodeculturadominantenestapartedaperiferiadomundocapitalistainviabilizouoprojetodepolticaculturalacalentadopelosjovensintelectuaisdoPCB.Asdificuldadesquesobrevieramjestavamanunciadasnoinciodosanos60,quandoosprodutoresartsticosprximosaopartidotomaramcontato,pelaprimeiravez,comopensamentoestticodeLukcs,atravsdapublicaodesuasobras,decursosepalestraspromovidaspelos"trabalhadoresintelectuais"doPCB.Aconcordnciacomanecessidadederenovaromarxismo,desefazerumaartequerefletisseosproblemassociaisdoBrasil,foipacfica.OfascnioexercidopelostextosdeLukcsfoiimediato.Masnofoidecisivo.
Osartistasdeteatro,porexemplo,estavamempenhadosnumalutapararenovaro"realismoclssico"presentenoteatrobrasileiro.Paraeles,aprincipalrefernciacontinuavasendoo"teatropico"deBrecht.Lukcs,nestecontexto,parecialhesumcontinuadordaquelasconcepes"aristotlicas"quepretendiamcombater.
Omesmofenmenodeusenocinema,ondeopensamentodeLukcseradivulgadopelocrticoitalianoGuidoAristarco.OinteresselogodespertadopelasidiasestticasdeLukcsaplicadasaocinemacolidiacomofascnioporEisensteinesuastcnicasvanguardistasdemontagem.
TantonoteatrocomonocinemaarecepodeLukcstevepelafrentearesistnciadedoisclssicosgeniais,BrechteEisenstein,ambosdefensores,cadaumaseumodo,dorealismoemarte.EmborafossemtericossemovigoreaenvergaduraintelectualdeLukcs,eramambosartistasdeimportnciauniversal,e,aindaporcima,personalidadesinseridasnatradioculturaldomovimentocomunista.
AsreservasdoscriadoresdearteprenunciaramofatodequearecepodasidiasdeLukcsnoBrasil,comoumdivisordeguasnocampotericoecomopontadelanadapolticaculturaldoscomunistas,noseriahegemnica.
Nosanos80,Lukcscontinuavasendoumarefernciavivaparaossegmentosdaesquerdapreocupadosemrenovaromarxismo,bemcomoparacrculosdeestudosdentroeforadauniversidade.Masdeixou,sistematicamente,deserotericoqueorientavaapolticacultural.Nessemomento,portanto,chegavaaofimaprimeiravagadarecepopolticopartidriadasidiaslukacsianas.
UmsegundomomentodarecepodeLukcspareceestarsedesenhandonohorizonteatravsdosestudoscentradosnaOntologiadosersocial.
ArevistaPraxis,editadaemBeloHorizonte,circuloude1994a1997.Nosseusdeznmeros,publicoudiversostextosdeautoresbrasileiroseestrangeiros(NicolasTertulian,GuidoOldrinietc)sobreaOntologia.
Umgrupodejovensintelectuais,organizadosemtornodeJosChasin,vemseempenhandonadivulgaodaderradeiraobradeLukcs.AtravsdaEditorasEnsaioeAdHominem,edasrevistascomosmesmosnomesdaseditoras,forampublicadosdiversostextosdeLukcsedeseudiscpuloIstvanMszros.OprofessorJosChasin,recentementefalecido,publicouumlongoensaiosobreo
12/04/2015 ArecepodeLukcsnoBrasil
http://pcb.org.br/fdr/index.php?view=article&catid=2%3Aartigos&id=430%3Aarecepcaodelukacsnobrasil&tmpl=component&print=1&layout=default 11/11
itinerriodeMarxeLukcs,"Marxestatutoontolgicoeresoluometodolgica",inFranciscoJosSoaresTeixeira,PensandocomMarx(S.Paulo:Ed.Ensaio,1995),almdeterorientadodiversastesesquevisavamdecifrarosdiversoscaptulosdaOntologia.Ver,apropsito,EsterWeismann,OproblemadaideologianaontologiadeG.Lukcs(JooPessoa,1986),SergioLessaSociabilidadeeindividuao.AcategoriadareproduonaontologiadeG.Lukcs(BeloHorizonte,1990),MariaAnglicaB.Rodrigues,Adeterminaodo"momentoideal"naontologiadeG.Lukcs(PUCS.Paulo,1990),eRonaldoV.Fortes,TrabalhoeGnesena"Ontologia"deGeorgeLukcs(BeloHorizonte,2001).
SergioLessa,daUniversidadeFederaldeAlagoas,organizouum"CentrodeDocumentaoLukcs",escreveuotextodidticoAontologiadeLukcs(Edufal,1996),olivroTrabalhoesersocial(Edufal,1997),eorientouatesedeMariaNormaA.BrandodeHolanda,OfenmenodoestranhamentonaontologiadeGeorgLukcs(JooPessoa,1998).
interessanteobservarqueessastesesacadmicas,exercciosdeexegese,dedicaramseaanalisarcaptulosdaobradeLukcsequeessescaptulosforamtraduzidosereproduzidosnosanexosdatese.Comisso,praticamentetodaaOntologiadosersocialjseencontratraduzidaemportugus.
Bibliografia
Arantes,Paulo."Falsaconscinciacomoforaprodutiva.NotasobrefilosofiaemarxismonoBrasil".In:LuaNova,nmero19,1989.
Chasin,Jos,OintegralismodePlnioSalgado.CinciasHumanas,1978.