A n tapayas (Carica papaya L.) sarong nakakakan na prutas arog kan

melon na itinatanom sa mga lugar na mainit an klima. An prutas na ini matagok an laman na kolor dilaw o pula kun hinog asin perpekto para sa ensalada , tinapay asin mga pan dolce. An hilaw na prutas rinurunot o niluluto arog kan kalabasa, asin maray man na sangkap sa kadakol na lutong-Asyano. An “papain” asin iba pang katas hali sa tapayas ginagamit sa pag-pros-eso nin pagkakan, pambulong asin pampagayon. Halimbawa, sa Pilipinas, ini popular na sangkap nin sabon, syampu, losyun asin iba pang produk-tong pampagayon.

Tano ta importante an tapayas?

• An tapayas mayaman na pinaghahalian nin bita-mina asin mineral asin hibla.

• An tapayas iyo an pinaghahalian kan sarong “enzyme”, an apod kaini papain na ginagamit sa paggibo nin serbesa; pampalumoy nin karne; pag-producir nin mga bulong asin produktong pampagayon.

• An tapayas iyo an pang-anom (6th) na impor-tanteng tanom na prutas sa Pilipinas asin itina-tanom kan kadaklan kan mga sadit na para-uma.

• An Pilipinas nag-eksportar nin tapayas sa mga bansa sa Asya, Tahao Sirangan asin Estados Unidos.

Ano an kaulangan sa pag-producir nin tapayas sa Pilipinas?

Sarong importanteng problema iyo an helang na inaapod na “Papaya Rings-pot Virus Disease o PRSV. Kan 1982, sarong epid-emya kan PRSV an namati kan Silang, Cavite na biyo na naapektuhan an in-dustriya kan pagtatapayas

sa Timog Katagalugan. An bayrus inilalakop kan

pirang klase nin apids na marikas na naglalakop sa mga patanuman.

Ano an sintomas kan helang na PRSV sa Tapayas?

An mga tapayas na may helang nin PRSV mina-sadit o minapandak an tubo asin an mga prutas kirimi an porma asin sa ubak kaini may mga birilog-bilog o mala-singsing na korte. Sa kahaluyan, an kaenterohan kan tanom nagagadan. Kun an tanom ma-impeksyon habang semilya pa ini o duwang bulan pagkatanum, an mga prutas dai na magurang o mahinog. Kun an poon ma-impeksyon kung gurang na, madiit an gusi nin prutas kaini. An mga prutas hali sa may helang na poon, magiging maluya an kalidad huli sa “ringspot” sa ubak kaini.

Pano mabulong asin imanehar kan mga paraoma an helang na PRSV?

An tapayas na tinamaan kan PRSV dai na ma-bubulong. An paraoma pwedeng gumamit kan minasunod na paagi ta ngani mapundo an paglakop kan helang.• Isuway an mga tapa-

yas na pigdududahan na may helang asin ulangon an pagtanom sa lantad.

• Suluon an gabos na may helang na tapayas asin raoton an mga nawawalat na pananom sa palibot kun makahiling nin sintomas kan impeksyon nin bayrus. Magtanom nin ibang kahoy o gulay para makatabang sa paglimitar kan hiro nin mga apids.

• Ibitaran na magtanom nin pamilya nin “cucur-bits” arog kan kalabasa asin melon, huli ta ini mga tanom na nagsisirbing alternatibong tanom na naiimpekyunan kan PRSV.

• Balyuhan an sistema kan pagtanom sa paagi kan minasunod: pagribay nin klase nin tamon kada panahon asin paglaag nin ibang tanum sa paultanan kan tapayas.

Pano an bioteknolohiya maging alternatibo kan tradisyunal na mag-kurtar kan helang?

An tradisyunal na pag-kurtar kan helang na ginagamit kan mga paraoma igwa nin limitasyon. Kadagdagan kaini, mayo nin natural na resistensya laban sa helang kan mga tapayas na kinukultibar. Sa paagi kan bioteknolohiya, magiba-ibang klase nin tanon an magigibo na igwa nin resistensya sa PRSV.

Ano an PRSV-R na Tapayas?

An PRSV-R na tapayas sarong klase nin tanom na ginibo sa paagi nin bioteknolohiya ta nganing an tapayas mayka-igwa nin resistensya sa helang. An resistensyang ini dara huli sa pag-introdusir nin materyal genetiko hali sa “ring spot virus”. Ining materyal na ini pinoprotektaran an tapayas siring kan pag bakuna sa taho. Sa paagi nin pagtanom nin PRSV-R na tapayas, an mga paraoma makakakua nin mas halangkaw na gusi asin de-kalidad na prutas.

Anu-anong mga institusyon an nagtat-rabaho sa paggibo nin PRSV-R na Tapa-yas asin cisay an nagtatao nin pondo para sa arog kaining proyekto?

An Institute of Plant Breeding (IPB) sa UP at Los Banos (UPLB) iyo an nangenot sa paggibo kan PRSV-R na tapayas. An proyekto sa Biotek na tapayas nagpoon kan 1999 na pinagpondohan kan DOST asin PCARRD. An pondo kan proyekto pig-suportahan kan magiba-ibang ahensya internasyo-nal. An International Service for the Acquisition of

Agri-biotech Applications (ISAAA), sa paagi kan Papaya Biotechnology Network, nagging dakulang tabang sa paglipat kan teknolohiya hali sa Mon-santo pa siring sa PCARRD.

Dai daw makaraot an PRSV-R na Tapayas?

Dai makakaraot an PRSV-R na tapayas sa kadahilanan na bago madara sa merkado, ini nag-agi sa dakul na pagprubar asin ebalwasyon. Igdi sa Pilipinas, an “biosafe-ty” iniebalwar sa apat

na paagi: (1) kontroladong pag-adal sa loag kan laboratoryo asin kulong na patanuman, (2) saradiit asin kontroladong trayal, (3) iba-ibang lokasyon asin patanuman na trayal at (4) komersyalisadong pagpaluwas kan tanom. An National Committee on Biosafety of the Philippines (NCBP) iyo an respon-sible sa pagpaluwas nin direktiba sa pag –ebalwar nin karahayan kan PRSV-R na tapayas na nasa kontroladong kondisyon mentras an Bureau of Plant Industry (BPI) sa irarom kan Department of Agriculture iyo an ma-ebalwar kan karahayan kainin asin pagriparo duman sa mga darakulang patanuman bago ini ipaluwas sa mercado.

Makukua na baga an PRSV-R na ta-payas sa mercado?

An PRSV-R na tapayas naba-bakal na sa mga mercado sa Estados Unidos asin Canada. An mga paraoma sa Tsina nagpoon na sa komersyal-isasyon kan tanom. Dai pa ini makukua sa Pilipinas nin huli ta minaagi pa ini sa pag-adal asin ebalwasyon kan resistensya sa bayrus na helang.

r i n g s p o t v i r u s r e s i s tA n t

pApAYA

Mga Kahaputan asinKasimbagan sa Pag-gibo nin

Para sa karagdagang impormasyon,makipag-ugnay:

Dr. Desiree M. HauteaABSPII Regional Coordinator and Product Manager

Email: dmh.uplb@gmail.com

o Dr. Pablito M. MagdalitaProject Leader

Email: pablitomagdalita@yahoo.com

Institute of Plant BreedingUniversity of the Philippines Los Baños

College, Laguna 4031Telefax: 049-536-5140

Project Partners:

AB SPIISeptember 24, 2007

kan Pilipinas

Ang pagpapalimbag ng babasahing ito ay inihatid sa inyo ng USAID. Ang mga pananaw at nilalaman na napapaloob dito

ay pananagutan ng ABSPII.