CLERO SECULAR E ESTUDIANTES NA DIOCESE DE SANTIAGO … · conseguinte aculturaciŠn. î final tra- ... Campomanes no Discurso sobr e el fomen - to de la industria popular , e Jovellanos

INTRODUCCIÓN

Os ilustrados espa�ois asumironcomo un axioma sen discutir a tese doatraso espa�ol que, como tal, non nece-sitaba de probas. As discusi�ns oumatizaci�ns xurdiron unicamente entorno �s causas daquel atraso, como �ben co�ecido, e � acento que uns ououtros foron po�endo nas receitas con-cretas para tratar de superar ou deacurtar as diferencias e para resolver osproblemas internos da sociedade espa-�ola. Un dos atrasos que posteriormen-te tam�n asumiron os historiadores, eincluso achegaron datos que parec�anavalalo, refer�ase � baixa taxa de po-boaci�n alfabetizada, escolarizada, e �sbaixos niveis de lectura, sobre todo sese trataba de comparar os nosos datoscos de pa�ses do norte de Europa ecomprendidos entre os afectados polaReforma, coa que se ligaba a cultura dolibro. Sen embargo, a partir de 1978 ini-ciouse un proceso de revisi�n destasconclusi�ns, curiosamente relaciona-do no tempo con estudios non moi

s�lidos, debido � orientaci�n derivadada tipolox�a documental que servira debase. ç luz do comportamento doutrospobos non se lle pod�a atribu�r o hipo-t�tico atraso espa�ol � ÒContrarrefor-maÓ tridentina, porque esta estaba moiinteresada na formaci�n doutrinal dopobo como medio de consolidaci�n doseu proxecto, como demostran fiel-mente os textos sinodais dos s�culosXVI-XVII e as medidas tomadas polosbispos tridentinos. Xa case ningu�ndiscute que a Contrarreforma � algom�is que Òpo�er rosarios nas mansÓdos fieis; � instrucci�n, e neste sentidoa capacidade de ler e de escribir era unmecanismo que facilitaba moito a ensi-nanza da doutrina, como reco�ecen oscuras de Santiago nos seus m�ltiplesinformes e queixas dirixidas �s bispos.Tampouco pod�a xustificarse polo r�xi-me pol�tico dominante, porque eraunha realidade com�n con outros pa�-ses europeos que non se axustaban �staxas de alfabetizaci�n asignadas aEspa�a. O problema complic�basem�is, e a�nda se complica, � tratar derelacionar os niveis e tendencias da

81

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- N�m. 39 - Maio 2003

CLERO SECULAR E ESTUDIANTES NA DIOCESEDE SANTIAGO DURANTE O SÉCULO XVIII

Baudilio Barreiro Mall�n*Universidade da Coru�a

* Catedrático de Historia Moderna.

82 Baudilio Barreiro Mallón

alfabetizaci�n con outras variables detipo social, econ�mico e incluso estruc-tural, como parec�an definir o casoespa�ol. Entre estas variables relacio-nadas como causa do atraso das nosastaxas de desenvolvemento da culturaletrada figuraba a ruralizaci�n dapoboaci�n, que explicar�a un maioratraso de Galicia e que poder�a quedarreflectida na proposta que un bispo deTui lle fixo a Filipe II para que Òreduci-seÓ os habitantes da s�a diocese apobos concentrados Ñ� modo das con-tempor�neas reducci�ns de indiosÑpara facilitar o seu adoutrinamento econseguinte aculturaci�n. î final tra-tou de abrir cami�o a tese que ligaba oatraso cultural Ñda cultura escritaÑ �crise do s�culo XVII e incluso � proble-ma da desamortizaci�n da primeirametade do s�culo XIX.

A controversia segue viva e parteda explicaci�n est� na demora de parti-da desta corrente historiogr�fica enEspa�a. Traball�rase sobre grandes per-sonaxes ou sobre grandes correntes ouexpresi�ns culturais, pero pouco ounada sobre o desenvolvemento da cul-tura letrada a nivel de masas ata os anossetenta do pasado s�culo, que fixo posi-ble a s�a Òrexionalizaci�nÓ durante ad�cada dos oitenta, como resultado econsecuencia directa da posta a punto eutilizaci�n de grandes masas de docu-mentaci�n seriable, xeralmente configu-rada en torno a comarcas, rexi�ns...homox�neas, e, por suposto a quenaquel momento se estaba plasmando a

reaparici�n ou rexurdimento da perso-nalidade diferencial dos distintos terri-torios, dos modelos territoriais, etc.Noutras palabras, a busca do diferen-cial, dentro do com�n, encontraba a s�aexplicaci�n a trav�s dunhas fontes eduns esquemas pr�ximos, intelixibles eespecialmente interesantes no seu hori-zonte de investigaci�n e de lectura.

Dentro desta corrente historiogr�-fica e do m�is que aceptable nivel alcan-zado pola historiograf�a neste campo,sobre todo da alfabetizaci�n e lectura eda Ensinanza Superior ou Universitariaquero presentar este traballo, que semove a cabalo entre a Ensinanza Se-cundaria e a Universitaria en Galicia,vistas desde os seus estudiantes e osseus cl�rigos seculares, �s que llescorrespondeu un papel determinante,como profesores, curas e alumnosnunha sociedade escasamente vertebra-da e dotada de instrumentos culturaisalleos � estamento eclesi�stico.

Un dos principios b�sicos dosilustrados era converter a cultura letra-da e o desenvolvemento cultural e edu-cativo no motor dos cambios e na solu-ci�n de todos os problemas existentes,case como se se tratase dun Deus exmachina ou da panacea contra todos osmales que afectaban a sociedade. Omesmo Jovellanos escrib�a en 1802 quese indagamos acerca da orixe da Òpros-peridade socialÓ atoparemos sempreÒla instrucci�n p�blica que todo lomejoraÓ e sen ela Òtodo decaeÓ1.


1 Gaspar M. de Jovellanos, Memoria sobre Educación Pública, 1802.

Sen embargo, na realidade, a pol�-tica cultural ilustrada apoiouse en dousprincipios bastante afastados das basesfilos�ficas da Ilustraci�n: a) mantemen-to das desigualdades socio-estamen-tais, en clara contradicci�n co seu prin-cipio xeral de igualdade natural; b)cultura utilitaria e dirixida, que, sequeira ou non, presenta algunhas difi-cultades � hora de compaxinala coprincipio de bondade natural que esixeliberar o individuo dos estorbos hist�-ricos que limitan o desenvolvementode desta liberdade, pero sobre todo,aquela pol�tica tend�a a planificar asinstituci�ns docentes de grao medio euniversitario en favor dos sectorespoderosos por raz�ns de utilitarismopragm�tico e en contra do acceso a elasdos sectores menos acomodados dasociedade. Abonda con lembrar os cri-terios manexados na fundaci�n e orga-nizaci�n das Ònovas coloniasÓ paraentender o que acabamos de dicir. Defeito, as normas que prohib�an a funda-ci�n e a existencia de instituci�ns Òin�-tilesÓ para o bo funcionamento daque-las comunidades de nova formaci�nÑnon � clero regular, non �s escolas degram�tica, etc.Ñ levaban impl�citaunha filosof�a de fixaci�n de oficios e,en consecuencia, de fixaci�n social, moisimilar a algunhas medidas acordadaspor Felipe IV e por Olivares seguindoas mensaxes da escola de Toledo, en

16232, que se xustificaban polo desexo ea conveniencia de evitar as Òfuxidas doaradoÓ ou o abandono dos oficios pro-ductivos cara �s oficios est�riles, �s queadoitaba conducir o sistema de ensi-nanza das escolas de Gram�tica e delatinidade, con graves repercusi�nspara o sistema productivo.

Esto explica nalgunha medidaque a ensinanza das primeiras letrasfose un problema de interese Òcontrola-doÓ para os ilustrados. A Real C�dulade 1 de setembro de 1742 significou oreco�ecemento oficial a favor da Con-gregaci�n de San Casiano da exclusivapara conceder o t�tulo de mestres deprimeiras letras, sen facer referencianingunha �s co�ecementos esixidossalvo de Doutrina Cristi� e a preten-si�n de que os aspirantes fosen Òde boavida e costumes cristi�ns vellosÓ. EstaR. C., extraordinariamente corporati-vista, como o era a Irmandade de SanCasiano, quedou superada pola RealProvisi�n de 11 de xullo de 1771, quedispuxo dous niveis de control, un Òenla doctrina cristianaÓ a cargo do Or-dinario da diocese, e o segundo a cargode Òuno o dos comisarios del Ayun-tamiento, con asistencia de dos exami-nadores o veedores, (que) le examina-r�n por ante escribano sobre la periciadel Arte de leer, escribir y contar,haci�ndoles escribir a su presenciamuestras de las diferentes letras, y

Clero secular e estudiantes na diocese de Santiago durante o século XVIII 83


2 Estámonos referindo, en concreto, á Pragmática de 10-2-1623 na que se insistía nos “inconvenientes” deriva-dos da existencia de “haber en tantas partes de estos Reynos estudios de Gramática”. A Pragmática limita as escolasde Gramática ás vilas e cidades nas que haxa corrixidor ou cargo correspondente no caso de se tratar de terra de Ordese sempre que estivese dotada con 300 ducados de renda. ¿Cales eran os “inconvenientes”? que “ni en tantos lugarespuede haber comodidad para enseñarla, ni los que la aprenden quedan con el fundamento necesario para otrasFacultades”, Novísima Recopilación, 4, tit. II, Ley 1.


extender exemplares de las cinco cuen-tasÓ. Por conseguinte, a transcendenciadesta R. P. foi moi limitada, anque foseun paso adiante na organizaci�n e con-trol da Ensinanza Primaria dirixida �snenos, do cumprimento da cal lonxe daCorte foron responsabilizados os corri-xidores. A �ltima novidade, m�is sim-b�lica ca real pois a penas pasou de serunha expresi�n de boas intenci�ns, foio proxecto de creaci�n de escolas gratu�tas para as nenas de Madrid,financiadas polos pais3.

En resumo, as �nicas medidastomadas foron o control dos co�ece-mentos dos mestres para acceder �ensinanza e a fixaci�n dos textos b�si-cos que deber�an utilizar. Nin unasomo de proxecto de financiamento, oque significa que o vello r�xime educa-tivo se manti�a � marxe do control doEstado.

Estas limitaci�ns da normativalegal non escurecen as contribuci�nste�ricas das grandes figuras da Ilus-traci�n espa�ola sobre este campo fun-damental para o desenvolvemento dasociedade. Lembremos a esencia damensaxe dos tres m�is co�ecidos. EntreCabarrus no seu Proyecto Econ�mico,Campomanes no Discurso sobre el fomen-to de la industria popular, e Jovellanos nasBases para la formaci�n de un plan de ins-trucci�n p�blica, dese�aron un plan deensinanza que se resume en poucaspalabras: obrigatoria e id�ntica paratodos os nenos, cos obxectivos de ensi-

nar a ler, escribir, contar xeometr�a pr�c-tica e catecismo pol�tico; noutras pala-bras: formaci�n intelectual, f�sica emoral a cargo de mestres reco�ecidos.Chegouse incluso a dese�ar proxectosde aplicaci�n destes conceptos, de entreos cales destacou a Arte de escribir porreglas y sin muestras, de J. de Anduaga,que inclu�a a distribuci�n dos nenos engrupos en funci�n do nivel de co�ece-mentos, que chegou noutros modelosde ensinanza a sistemas de apoiomutuo. Pero o gran problema seguesendo que � longo do s�culo XVIII apenas se deron pasos para aplicar estesbos principios e desexos.

A problem�tica vivida polo queactualmente co�ecemos como Ensi-nanza Secundaria, e daquela como es-tudios de Gram�tica e de Latinidade,foi m�is restrictiva, e bastante m�isconfusa, ata o punto de que resulta nor-mal preguntarse se exist�a e qu� era aensinanza chamada secundaria.

Public�ronse datos moi rechaman-tes do n�mero de estudiantes de Gra-m�tica e Latinidade. R. L. Kagan fala de25.000 estudiantes, que equivalen � 5%da poboaci�n comprendida entre os 7 eos 15 anos, atendidos por unha nonmenos espectacular cifra de 4000 pre-ceptores, que haber�a que sumar �scolexios das diversas Ordes relixiosas,de entre as cales destacaba a implanta-ci�n dos xesu�tas antes da s�a expul-si�n, pero non podemos ignorar a pre-sencia dos franciscanos e dominicos...


3 Novísima Recopilación, 4, tit. I, R.C. de 1 de maio de 1783.

Se os datos publicados por Kagan secorresponden coa realidade4 e contras-tamos a formaci�n recibida nestas pre-ceptor�as e escolas cos obxectivos e cri-terios ilustrados do quid verum, quid utilee coa mala imaxe pol�tica dos xesu�tasnon sorprende que os gobernos deCarlos III tratasen de desmontar aquelsistema apoiado nuns preceptores esca-samente controlados Ños �nicos queparec�an estar algo preocupados polarealidade destes estudiantes e dos seus

mestres e preceptores eran os bispos,que adoitaban pedir informes de cadaun deles con ocasi�n das VisitasPastorais �s parroquiasÑ e nunha Ratiostudiorum estructurada en tres anos deGram�tica, que inclu�an dentro do seuestudio tam�n as bases da lingua latina;un cuarto curso ou nivel de Humani-dades, que pretend�a introducirse na lec-tura e composici�n, as� como asomarse� lingua grega, para rematar cun quintocurso, ou de Ret�rica e Declamaci�n, coque se pechaba este ciclo da ensinanzaque pod�a levar o alumno �s portas daUniversidade ou capacitalo para optar �carreira eclesi�stica cunha breve e bas-tante informal aprendizaxe de Òmorali-dadeÓ e de doutrina cristi�. A ensinanzado lat�n vertebraba o sistema destasescolas de Gram�tica debido � s�a con-dici�n de lingua oficial da liturxia e doritual cat�lico, e tam�n do seu predomi-nio no sistema universitario por moitoque Jovellanos non entendese as ra-z�ns desta situaci�n, despois inclusodalgunha Real Provisi�n favorable �impulso do castel�n nas aulas. EnGalicia, ademais, non funcionou ning�nseminario conciliar antes de finais dos�culo XVIII, anque se diga que si exis-t�an os de Lugo e Mondo�edo, que nonpasaban de ser seminarios de nenos decoro, como hab�a tam�n en Santiago.Esta carencia deixaba nas mans daUniversidade, conventos e preceptoresa preparaci�n para o sacerdocio e, � vez,reforzaba a presencia do clero dentro daUniversidade, non s� como parte do



Portada do Discurso sobre el fomento de la industriapopular, de Campomanes.

4 Convén non esquecer que os xesuítas tiñan a responsabilidade de controlar 112 colexios en España e máis dou-tros tantos en América.


cadro de profesores, sen�n en calidadede alumnos.

� evidente que este sistema non seacomodaba ben �s obxectivos ilustradosde utilidade rexeneradora e dunha m�isou menos adecuada Òformaci�n profe-sionalÓ, que parec�a encomendada aoutras instituci�ns (Sociedades Eco-n�micas, Consulados, Escolas de Fia-dos, de N�utica, de Qu�mica, Academiade Cirurx�a...), con maior ou menorimpulso e apoio do goberno, pero senning�n proxecto de financiamento.

A soluci�n a estes desaxustes daEnsinanza Secundaria foi tan limitadacomo escura. O primeiro que se recollena Nov�sima Recompilaci�n � a Prag-m�tica Real do 10 do febreiro de 1623, �dicir, de Olivares, na que se denuncia-ban Òalg�ns inconvenientesÓ de haberestudios de Gram�tica en Òtantas par-tesÓ e limit�banse estes estudios a cida-des ou vilas nas que houbese corrixidorou cargo similar e nas que as funda-ci�ns alcanzasen a renda de 300 duca-dos anuais5. Tr�tase dunha pol�tica deacoso �s escolas e precetor�as de Gra-m�tica que foi reactivada polos homes

de Carlos III que non disimularon a s�abelixerancia fronte �s xesu�tas. De feito,en 1779 dispuxeron unha interesanteregulamentaci�n para ÒrestablecerÓ osReais Estudios do Colexio Imperial daCorte, dentro dun proxecto m�is amplode restablecemento das fundaci�nsÒ�tiles � p�blicoÓ, dependentes dosxesu�tas anteriormente, pero que consi-deraron necesario advertir explicita-mente que Òeles xa non as cumpr�anÓ6.

No que se refire �s estudios uni-versitarios tan s� queremos lembrardous problemas e decisi�ns, co�ecidaspor todos os expertos, pero que son dom�ximo interese para entender e valo-rar a realidade da Universidade deSantiago. Dado que o noso primeiroempe�o vai consistir en achegar unhaimportante base de informaci�n sobre apoboaci�n estudiantil procedente dascorrespondentes actas das Visitas Pas-torais, que poidan servirnos para co�e-cer o grao de distribuci�n territorial,social e econ�mica e incluso como ele-mento de contraste cos datos subminis-trados polos rexistros de matr�cula dapropia Universidade e dos Conventosnos que se impart�a a docencia, conv�n


5 A argumentación reborda sentido común e lembra que “ni en tantos lugares puede haber comodidad para ense-ñarla, ni los que la aprenden quedan con el fundamento necesario para otras Facultades”. Por outra parte a esixenciade que funcionen alí onde haxa corrixidor ou cargo correspondente en terras de Ordes parece entenderse como a nece-sidade de garantir a suficiencia dos ensinantes e a dotación mínima como garantía de dignificación dos seus profe-sionais (Novísima Recopilación, 4, tit. II).

6 Esta regulamentación defende a presencia dun mestre de latinidade (que deberá ensinar oracións, sintaxe, ver-sións, poética, historia, retórica e elocuencia); outro mestre de lingua grega e tamén de hebreo e árabe; así como deLóxica (sen disputas escolásticas), de Física Experimental, Aritmética e Xeometría; dous mestres de Matemáticas (dousanos, con Aritmética e Xeometría), Filosofía Moral, na que se formulaban as obrigas do home en relación con Deus,consigo mesmo e cos outros homes “sujetando siempre las luces de nuestra razón humana a las que da la ReligiónCatólica”; un mestre de Disciplina Eclesiástica (que entende dos problemas da liturxia e dos ritos sagrados); e, final-mente, un mestre de Dereito Natural e de xentes, que deberá ter en conta a “unión necesaria de la Religión, de la Moraly de la Política” (Novísima Recopilación, 4, tit. II, Ley III).



Visita de D. Diego Juan de Ulloa, 1751.


deixar constancia, en primeiro lugar, deque desde 1751 en Santiago era obriga-torio formalizar a matr�cula antes deiniciar o curso acad�mico na Univer-sidade e tam�n desde ese ano os Con-ventos que impartisen cursos quedabanobrigados a comunicarlle � Univer-sidade o listado dos seus alumnos, sequer�an manter a s�a validez e privile-xios. En segundo lugar recordaremosque a ra�z das denuncias formuladasdesde Santiago contra a funcionamentodo Colexio de Fonseca e contra o con-trol que exerc�a sobre o conxunto daUniversidade e das s�as nefastas conse-cuencias na econom�a, administraci�n eorganizaci�n acad�mica, foron consoli-d�ndose unha serie de proxectos novosen todos os aspectos dentro do panora-ma da Universidade espa�ola domomento. A consecuencia foi que a esi-xencia dun rexistro de matr�cula supu-xo para os historiadores unha anticipa-ci�n de vinte anos sobre o conxuntoespa�ol, os mesmos que supuxo o RealProxecto de reforma universitaria resul-tante, defendido por Diego Juan Ulloa epor S�nchez Ferragudo7. Non � este olugar adecuado para insistir nestepunto, pero considero necesario recor-

dar que este Real Proxecto anticipou amaior parte das ideas que se intentaronaplicar nas universidades castel�s pormor da expulsi�n dos xesu�tas e, sobretodo, facilitou moito o cami�o para a


Portada do Elogio de Carlos III, de Cabarrús.

7 Non está de máis facer fincapé nesta data temperá e tamén na participación tan activa que tiveron no apoio óReal Proxecto os homes de Fernando VI, de entre os cales destaca nesta ocasión o Padre Francisco Rávago, xesuíta ele xesuíta tamén o Padre Carral, que desde Santiago capitaneou a denuncia en contra do control colexial e da realida-de universitaria compostelá. Considero que os homes de Fernando VI tiveron gran protagonismo na proxección dasreformas en case todos os campos do coñecemento en España, das que máis tarde se lucrou Carlos III. Un normalseguimento do número e da calidade dos homes que atraeron a España (Goudin, Bowles...) dos proxectos que finan-ciaron ou que publicaron (Observaciones astronómicas..., de Jorge Juan; Relaciones históricas..., de Ulloa;Investigaciones archivísticas, de Burriel) ou das institucións que favoreceu (Gavinete de historia natural, entre outras),ou simplemente ler a obra de Sempere y Guarinos, permite sospeitar que os ataques dirixidos á obra de goberno deFernando VI ou a súa minusvaloración non dependen só de que moitos dos seus proxectos fosen aplicados por CarlosIII e capitalizados por este, senón do resultado da relación Rey-Rábago-xesuítas e que politicamente se lles ligue ó atra-so cultural e científico español, ata desembocar na expulsión dos xesuítas. Recordemos ó respecto que Jovellanos no

s�a aplicaci�n en Santiago en relaci�ncon outras universidades espa�olas8.Esta conclusi�n pode po�er en tea dexu�zo o xa t�pico atraso da Univer-sidade de Santiago dentro do sistemauniversitario espa�ol a partir destemomento. Pode tratarse dunha d�bidaarriscada, pero que xorde desde a per-cepci�n de que as� se presentaron ascosas. Logo veremos como se desenvol-veu o sistema das escolas e precepto-r�as, que por� as cosas no seu sitio � luzdos datos comparativos da alfabetiza-ci�n9.

OBXECTIVOS E FONTES

O que pretendemos � facer unharadiograf�a do mundo da clerec�a e doestudiantado da diocese de Santiago,cun punto de partida nas Visitas Pas-torais realizadas a partir de 1737 e unhasegunda referencia no reconto de 1753,para que sirva de ponte, xunto coainformaci�n dos recontos e das Visitas

Pastorais de 1768-1772, para confrontaros seus resultados cos da magna enqui-sa de 1786 e cos datos das Visitas de1792. Partimos dunha hip�tese de tra-ballo, insinuada � principio destasp�xinas, segundo a cal o desenvolve-mento non s� relixioso, sen�n tam�ncultural e indirectamente tam�n o cien-t�fico estaba estreitamente ligada � pre-paraci�n cultural e cient�fica do seuclero e especialmente do clero secular,que era o que directamente estaba encontacto coa gran masa de poboaci�nrural que en Galicia superaba o 90%.

O percorrido das Visitas Pastoraisemprendido en 173710 non s� ten o va-lor de que as actas se conservan en per-fecto estado e de que abarca � redor do90% do total da diocese, sen�n que sepreocupou de todos os aspectos que llecorrespond�an a unha Visita como tal,mentres que noutras ocasi�ns se limi-taban a aspectos m�is ben administrati-vos e de control de dereitos, de contas,do estado da igrexa e dos obxectoslit�rxicos, etc., noutras, en cambio,



seu Elogio de Carlos III se referiu a Fernando VI como o home que “favoreció la suma de los conocimientos útiles”enviando españois a outros países, recibindo os sabios e artistas estranxeiros en España, pagando “sus luces con pre-mios y pensiones”, de modo que abriu “las sendas que que tan gloriosamente corrió después Carlos III”. Isto dixocando se dispoñía a enxalzar a figura deste último, circunstancia que reforza o sentido das palabras de Jovellanos.

8 De entre os moitos que avanzaron ou expuxeron estas conclusións cabe citar a J. R. Barreiro Fernández, A Galiciado Antiguo Rexime. Ensino, Ilustración e Política, A Coruña, 1991. O autor presentara previamente as súas investiga-cións na súa Tese de Licenciatura, La Ilustración en la Universidad de Santiago. Reformas en la Universidad de Santiagoen el siglo XVIII (Santiago de Compostela, 1974). Unha brillante presentación pódese atopar en P. L. Gasalla e P.Saavedra, Historia de Universidades de Santiago de Compostela. Das oríxenes ó século XIX [X. R. Barreiro Fernández(coord.), Santiago, 1998].

9 Un exhaustivo e brillante “estado de la cuestión” sobre a escolarización e alfabetización en Galicia debémoslloa O. Rey Castelao, “Niveles de alfabetización en la Galicia de fines del Antiguo Régimen”, Bulletin Hispanique, 2, 1998,pp. 271-312. A riqueza das súas reflexións e a exhaustividade das súas referencias bibliográficas libérannos de incluí-las nesta nota.

10 Os datos proceden do Arquivo Histórico Diocesano de Santiago (en adiante, A.H.D.S.), c. 1266 e ss.


preocup�ronse do nivel de co�ecemen-tos e de comportamentos do clero.Estas, pola s�a parte, conced�ronlletoda a importancia posible a ambosaspectos da vida parroquial e eclesi�s-tica e ofrecen unha interesante radio-graf�a da estructura do clero e da pobo-aci�n estudiantil de cada parroquia,completada cos datos da s�a poboa-ci�n e dos ingresos econ�micos dostitulares do beneficio parroquial, dasconfrar�as, etc. En canto � clero, separamoi ben os p�rrocos dos capelanistas edos patrimonistas e incluso advirteunha e outra vez que, un tras outro, oscapelanistas galegos est�n deixando ass�as capelan�as para reconverterse enpatrimonios, xa ben por iniciativa pro-pia ou por presi�n dos bispos, debido �depreciaci�n e incluso insolvencia demoitas fundaci�ns antigas. O feito �que neste momento se est� vivindo unacelerado proceso de cambio na estruc-tura do clero secular, de gran calado navida das comunidades rurais.

A informaci�n sobre os estudian-tes pretende a�nda un maior grao deexhaustividade: qu�n, qu� materias e�nde estudian, qu� idade te�en, com-portamento, situaci�n econ�mica e pro-fesional dos seus pais, etc. A�nda ache-gan un �ltimo dato, de notable interesee significado tanto no caso dos cl�rigoscomo no dos estudiantes: se exercen demestres de primeiras letras ou de pre-ceptores de Gram�tica nos seus pobos e,por suposto, se est�n ordenados de pri-

ma ou graos a�nda sendo estudiantestanto de Gram�tica ou Moral, como deArtes, Filosof�a, Teolox�a ou Leis eCanons. Estes dous �ltimos datos per-miten co�ecer o grao de diferenciaci�nou de identificaci�n entre ambos gru-pos, como parece m�is probable.

En 175311 l�vase a cabo unha gran-de enquisa, tal vez derivada das decla-raci�ns catastrais, que insiste nos mes-mos datos arriba citados, pero cunhanovidade que pode servir de base paraun perfecto estudio socioecon�mico dosestudiantes, que ata agora s� podiamosfacer sobre uns poucos ou sobre osdunha comarca moi concreta e con bas-tantes limitaci�ns e d�bidas; a partirdesta n�mina de estudiantes cos datosdos seus pais no mesmo momento darealizaci�n do Catastro resulta f�cil,anque laborioso, comprobar que, enefecto, os estudiantes universitariosgalegos proced�an na maior parte domundo rural e supostamente do sectoracomodado, pero par�ceme esencialpo�er en relaci�n o contido das materiasde estudio e a orixe social e xeogr�ficados estudiantes. Non � o mesmo estu-diar Leis ou Canons que estudiar Artesou Teolox�a e, sobre todo, Moral ou sim-plemente ÒmoralidadeÓ ou quedar nosestudios de Gram�tica que logo se com-pletan con preceptor�as de moralidade eesta diferenciaci�n � posible que se pro-duza entre o mundo estudiantil e urba-no e rural. Ademais, a identificaci�n doscentros de estudios e a s�a relaci�n co


11 A.H.D.S., c. 1185.

lugar de procedencia axudar� a aclarara posible diversidade de horizontesentre uns e outros estudiantes.

O �ltimo gran rexistro de cl�rigose de estudiantes manexado correspon-de a 178612 e � o primeiro resultado dosinformes feitos por cada un dos p�rro-cos de resultas da tramitaci�n dasordes de Floridablanca por parte doArcebispo. Este informe non pareceformar parte da base de datos incorpo-rada despois � censo de Floridablanca.Os mesmos p�rrocos lle advirten �Arcebispo que, de acordo co teor dascartas recibidas, quedaban � espera deque a xustiza convocase os veci�ospara po�erse � s�a disposici�n e cola-borar nos pertinentes interrogatorios.O contido dos informes � espl�ndido e,sobre todo, homologable e comparableco de 1753 na s�a compo�ente estu-diantil, o que establece entre ambasdatas unha posibilidade de comprobaros cambios ou permanencias, o mesmoque se pode establecer entre os datosdas Visitas de 1737 e de 1768-72, � s�avez homologables entre si, para chegara unha conclusi�n final m�is axustada� posible realidade.

O CLERO SECULAR DE SANTIAGO NO SÉCULOXVIII. ESTRUCTURA E EVOLUCIÓN

Con anterioridade � s�culo dasluces o clero secular da provincia deSantiago representaba en 1591 o 0,63%do total da s�a poboaci�n, mentres que

na Coru�a (que formaba parte integra-mente da diocese compostel�) e Be-tanzos (distribu�da entre Santiago e Mondo�edo) a proporci�n era do0,44%. S�culo e medio m�is tarde osdatos de 1752 indican que en Santiagoo clero secular descendera � 0,60% e naCoru�a-Betanzos subira � 0,53%, o quesignifica que o clero da provincia san-tiaguesa medraba a un ritmo inferior �da poboaci�n, pero tanto nas outrasd�as provincias como no conxunto deGalicia a�nda se manti�a un ritmo decrecemento superior � do conxunto dapoboaci�n, onde agora a proporci�n decuras seculares supo��a o 0,53% e o0,66% respectivamente. En 1752 enGalicia hab�a un cura para cada 150habitantes e en Santiago hab�a un paracada 165, pero xa daquela parecen per-cibirse claros s�ntomas de esgotamentoe da necesidade de emprender modifi-caci�ns internas da s�a estructura, quepasaban naquel momento por cambiaros t�tulos de capelan�as, que eran domi-nantes nas solicitudes para recibir assagradas ordes a partir do subdiacona-do, en favor da constituci�n de patri-monios persoais ou familiares comogarantes dun digno sostemento futurodo aspirante, proceso que provocou unmaior control e rigor das valoraci�ns ecomprobaci�ns de tales constituci�nspatrimoniais para evitar as fraudes quese estaban producindo.

A combinaci�n dos datos das Vi-sitas de 1737 ata principios da d�cada de1740 co reconto de 1753, permite



12 A.H.D.S., c. 1198-1200.



1737

e ss

.17

7017

86-9

2A

rcip

r Pa

rrCa

pPa

trTo

tal

Tota

lVe

c.Ve

c.Pa

rrCa

pPa

trTo

tal

Parr

Cap

Patr

Tota

lEs

tud

Art-

Fil

Teo

Tota

les

tado

Cura

s 17

3717

53G

r-MD

eres

tud.

Abe

gond

o-

1610

1811

1847

9+E

Bam

a11

151

270

869

1040

93

1325

Barb

eiro

s26

175

480+

214

7916

7021

719

4826

611

5111

23

16Ba

rcal

a15

219

4514

5415

8415

328

4616

132

24E

Bem

bexo

1511

531

011

4510

2312

713

32Be

rreo

14

93

260+

111

3811

8050

+A

rrib

a4E

Berr

eo

199

230

012

3112

05A

baix

oBe

rgan

ti�os

2422

1056

026

3426

9824

639

6926

186

50+

4EBe

zouc

os18

1312

430+

Co18

6224

5217

1218

47C�

ltigo

s19

254

480

1748

2062

199

1351

16

310

+ECe

rvei

ro20

99

380

2129

1650

2114

237

19Co

toba

de10

238

410

2355

2938

Dub

ra13

123

280

1172

1021

132

1429

11

Ent�n

s28

5818

114

034

1835

0728

Faro

3523

967

0+EC

3199

5252

+Co

s.ciu

dFe

rrei

ros

2119

848

0+E

1638

1829

204

2633

Iria

5026

4923

-8

3495

157

527

+2E

Ma�

a15

3620

710

3485

3627

156

3261

218

332 ++

EM

onte

s21

266

530+

2F

2567

3457

1522

1249

206

1248

+E+C

o

Tábo

a I:

Estru

ctur

a do

cle

ro d

ioce

sano

com

post

elán

.



Mor

a�a

3459

2211

54

5141

5698

3425

3110

612

43

19

Mor

razo

2972

2412

51

0815

695

3629

624

9727

710

44+

3E

Nem

anco

s30

4616

920+

233

1637

7830

1239

9025

618

49+

5E

Pilo

�o6

165

270+

E13

1617

5615

95

299

322

3417

89

34+

2E

Postm

arco

s 21

529

820+

EC41

9441

2121

2040

8120

1410

44+

Arr.

+Co

EC +Co

Postm

arco

s18

3416

680+

130

3427

0218

1430

7523

1214

49+E

Ab.

+Co

Pruz

os31

2418

730+

EC32

4234

2226

543

7931

1331

8812

2918

59+

+Co

C+

Co

Riba

dulla

2334

1580

6+1*

*25

7631

2728

535

6827

529

6511

22

15

Saln

�s50

129

2320

6*6*

8838

9589

5037

5213

915

617

38+

3E

Seai

a14

550

490

1795

1613

1513

2554

64

10+E

Sobr

ado

172

120

0+E

1315

1333

174

729

11

0+2E

Sone

ira20

536

790

1958

2400

206

1653

2110

738

99+

E

Tabe

ir�s

2546

879

126

4736

09

Vea

1123

539

111

2114

1511

212

273

20

5

Xanr

ozo

2823

2172

0+EC

2400

1834

2710

3371

281

1957

810

422

+E,

C,

yCo

Xiro

Roc

ha21

237

510*

+129

4924

4919

629

54

Tábo

a I:

Estru

ctur

a do

cle

ro d

ioce

sano

com

post

elán

(con

tinua

ción

)

*As

dife

renc

ias

entre

a s

uma

dos

dato

s pa

rcia

is e

o to

tal d

e cr

egos

déb

ese,

se

é o

caso

, ó n

úmer

o de

cas

os in

dete

rmin

ados

. Apl

íque

se e

n to

dos

os a

rcip

rest

ados

.**

A s

egun

da c

ifra

do to

tal i

ndic

a o

núm

ero

de c

rego

s do

s qu

e se

info

rma

que

exer

cen

com

o pr

ecep

tore

s e/

ou d

e m

estre

s de

esc

ola.

***

E: e

scol

a ou

pre

cept

oría;

C: c

áted

ra; C

o: c

onve

nto

ou m

oste

iro; F

: fun

daci

ón o

u do

taci

ón p

ara

estu

dian

tes.


aproximarse � distribuci�n xeogr�fica, � articulaci�n interna producida polo t�tu-lo de ordenaci�n e �s movementos quese produc�an para adecuarse �s novasdemandas da xerarqu�a eclesi�stica decara a garantir a congrua necesaria paraÒun digno mantementoÓ.

Na t�boa I figuran os datos extra�-dos das Visitas arriba indicadas sobre702 parroquias matrices e as 243 filiais,case na s�a totalidade rurais, � nonfigurar nestas Visitas as parroquias dazona urbana das cidades de Santiago,A Coru�a e Pontevedra, anque conse-guimos recompo�er a n�mina dos seusestudiantes e incluso dos seus cl�rigospara as d�as primeiras a partir doutrasfontes igualmente eclesi�sticas:

A primeira conclusi�n de certointerese � que as 945 parroquias resul-tantes se corresponden case exacta-mente coas existentes xa durante asegunda metade do s�culo XVI13 e entorno a elas reun�anse un m�ximo de105.000 veci�os, se nos atemos �s datosde 1753, ou un m�nimo de 95.000, cifraen torno � que xira a informaci�n deri-vada das Visitas, que sempre tende �redondeo � baixa dos valores parro-quiais e ademais corresponden a uns15 anos antes do Catastro, durante os

cales a poboaci�n evolucionou, senlugar a d�bidas; � dicir, tratar�asedunha media de 43 a 47 veci�os porcada cura secular, inclu�dos os capela-nistas e patrimonistas, e de 148 porcada p�rroco ou o seu correspondentetenente (todas as parroquias estabancubertas dunha ou outra maneira,salvo as administradas por mosteirosou priorados de regulares)14. En calque-ra caso, a porcentaxe de cl�rigos resul-tante ser�a aproximadamente do 0,90%,claramente superior � que ofrecemosun pouco m�is arriba en funci�n dosdatos catastrais, que o situaban no0,60%, que s� se poder�a xustificar no caso, m�is que improbable, de queas cidades rebaixasen notablemente aimportancia da clerec�a no seu medio.De feito, os datos do Catastro demos-tran que na cidade da Coru�a hab�a 72curas seculares (a resposta � pregunta38 fala de 84) para unha poboaci�n de7547 habitantes, e no caso de Santiagoofr�cense cifras de 248 cl�rigos secula-res para un total de 16.890 habitantes, �dicir, haber�a un 0,95% de cl�rigossobre o total de habitantes na Coru�a eun 1,4% en Santiago15.

Da citada t�boa despr�ndeseunha segunda conclusi�n: que a


13 Non se produciran desdobramentos de parroquias antigas nin se crearan outras de resultas de novos núcleosde poboación, antes ben, ó redor dunha media ducia foran incorporadas a outras matrices debido a perdas importan-tes de poboación durante as crises epidémicas de finais do século XVI e tamén á necesidade de garantirlles uns ingre-sos mínimos ós seus titulares, que o microfundismo parroquial dominante poñía en perigo.

14 Advírtase que na suma de clérigos faltan os de Abegondo e Iria, o que explica a diferencia aparente dos cálcu-los.

15 A. Eiras Roel (introd.), La alcabala del viento. Santiago de Compostela, 1752, Madrid, 1990; B. Barreiro Mallón(introd.), La alcabala del viento. La Coruña, 1752, Madrid, 1990.

proporci�n de cl�rigos tende a dimi-nu�r canto m�is nos aproximamos � sure � costa. A pen�nsula do Morrazo �case integramente costeira e tam�n am�is � sur (domina as R�as de Vigo e dePontevedra), e era a que contaba conmenor n�mero de cl�rigos por habitan-te, seguida a certa distancia polas terrasde Postmarcos (que ocupaban as costasdas R�as de Arousa e de Noia-Muros) ede Cerveiro (envorcadas sobre as R�asda Coru�a e Betanzos) mentres OSaln�s (que pechaba a outra cara dasR�as de Pontevedra e de Arousa) ou Ent�ns e incluso Nemancos, m�is � norte, ocupaban unha discreta posi-ci�n. Dentro deste grupo con menordensidade de cl�rigos sorprende, a primeira vista, a baixa proporci�n exis-tente nalgunhas terras do interior, enespecial as de Cotobade, que se xustifi-ca polas dimensi�ns das s�as parro-quias, que parece ser unha caracter�sti-ca da Galicia do sur, a diferencia donorte, mentres que outros casos menosrechamantes, como o de Sobrado, nondeixan de ser unha consecuencia da proximidade dos seus Mosteiros, xa que, como teremos ocasi�n de com-probar, nas parroquias dominadasdirectamente por regulares abundabanpouco os capelanistas e patrimonistase tam�n escaseaban os estudiantes,acaso porque eran recrutados polospropios frades ou monxes ou porqueti�an menos oportunidades de exercero seu ministerio. En cambio, as comar-cas do interior e do centro da diocese,salvo excepci�ns puntuais, mantiveronsempre unha alta proporci�n de cl�ri-gos, o que se explica non s� nin tanto

polo n�mero de cl�rigos mercenarios,� dicir, de capelanistas e patrimonistas,sen�n polas pequenas dimensi�ns das s�as parroquias nas que a meraexistencia do cura p�rroco xa equival�aa unha intensa presencia clerical. En calquera caso, trataremos de comprobar se se produc�a nestas terrasunha tendencia cara � fundaci�n de patrimonios por encima da media,explicable, en tal caso, pola propiaestructura da terra e dos sistemas desigualitarios das herdanzas e unhamaior propensi�n � consolidaci�n dos patrimonios a trav�s da v�a da igre-xa.

Acabamos de insinuar a terceiraconclusi�n de certa importancia: on�mero e a proporci�n dos p�rrocosdentro do conxunto da clerec�a secularreduc�ase case exactamente a un tercio(o 34,1%), mentres que en 1737 os cape-lanistas representaban o 49,6% e ospatrimonistas o 16,2%. Esta distribu-ci�n d�bese � inmobilidade do n�merode beneficios eclesi�sticos � longo daIdade Moderna (parroquias, canonica-tos ou beneficios catedralicios e decolexiatas, etc.) fronte � crecemento doclero, que encontrara ata ent�n unhav�a de sa�da nas fundaci�ns de capelase de capelan�as, que tiveron o seumellor momento durante o s�culoXVII, mentres que a constituci�n dospatrimonios se intensificou durante oXVIII. Esta diferencia de comporta-mentos podemos comprobala a partirda evoluci�n dos expedientes de ordesna extensa duraci�n, que podemos verna t�boa II:




Como se pode comprobar, produ-ciuse unha brusca ca�da da oferta det�tulos parroquiais, polo menos desdemediados do s�culo XVII debido �ritmo crecente dos aspirantes a ingre-sar na clerec�a e � inmobilidade don�mero de parroquias, o que permitiumellorar as dotaci�ns dos p�rrocos,maioritariamente escasas a causa daspequenas dimensi�ns dos seus benefi-cios, o que supuxo unha importantemellora para todo o sistema beneficialsen aumentar as cargas sobre a veci-�anza. Pero o crecemento desmesura-do do n�mero de cl�rigos Òmercena-riosÓ, escasamente dotados e poucoligados � xerarqu�a da igrexa aparec�acomo un perigo crecente para o bo fun-cionamento do conxunto, sobre todona medida en que os fondos das s�asfundaci�ns, xa escasos de sa�da, seesparex�a � ritmo dos problemas de

herdanzas e da evoluci�n dos prezos, eobrigaba os seus titulares a dedicarse�s m�is dispares ocupaci�ns parasobrevivir, sen rendas das que susten-tarse; de a� a presi�n e a tendencia �cambio de capelan�as en patrimonios.

En efecto, a cuarta conclusi�n quese desprende desa documentaci�n � areestructuraci�n como resultado dafort�sima tendencia � alza dos ordena-dos a t�tulo de patrimonio e da a�ndam�is acusada tendencia � baixa doscapelanistas, mentres que a proporci�nde aspirantes amparados nos benefi-cios parroquiais se mantivo case inva-riable, polo menos na longa duraci�n.Este proceso de cambio responde amovementos bastante profundos dasociedade e as s�as consecuencias eresultados manif�stanse xa con todaclaridade durante a d�cada de 173016,anque os niveis m�is altos correspon-


Táboa II

T�tulo de orde Med. S.XVII Fin. s. XVII Med. s. XVIII Fin. s. XVIII Med. s. XIX

Parroquia 29,1 7,3 11,5 6,3 9,2Capelan�a 26,7 41,6 30,1 14,4 22,4Patrimonio 32,2 46,0 53,3 69,9 63,2Outros 11,7 5,0 5,0 9,2 5,2Total 99,7 99,9 99,9 99,8 100.0

16 As actas da Visita de 1737 e seguintes son contundentes ó respecto. Algúns exemplos: no arciprestado deSoneira o único capelán que residía en Sarces acababa de fundar o seu propio patrimonio; outro tanto fixeran dous dostres de Laxe, coa advertencia sumamente indicativa de que un deles resultara ser un patrimonio “aéreo” e o seu titularpasábao “bastante mal”; tamén pasaran de capelanistas a patrimonistas dous dos tres que había en Santiago deCarreira, así como o único mercenario de Follente, de Baio, un dos dous de Bamiro, o de Castro e o único que que-daba de Zas. Por estas mesmas datas en Nemancos abandonaran as súas capelanías e fundaran patrimonio dous dostres capelanistas residentes en Santa María de Entíns, o único radicado en Matasueiro, nada menos que seis dos setecapelanistas de Outes (xa había outros tres patrimonistas naquel momento), tres dos sete de San Xoán de Roo, os dous

den �s anos setenta. Vimos que as soli-citudes apoiadas nas fundaci�ns decapelan�as caeron imparablemente apartir de finais do s�culo XVII ata sedividiren por tres durante o s�culoXVIII, mentres que os patrimonios che-garon a representar o 70% dos t�tulosde ordenaci�ns. Este cambio levou con-sigo un importante transvase de terrase de rendas, que se ÒespiritualizaronÓabandonando o r�xime aberto e normalde mercado e da transmisi�n heredita-ria para acollerse, m�is ou menos dura-deiramente, � sistema privilexiado daigrexa con todas as consecuencias tan-tas veces recordado. Tal vez a dificulta-de de alcanzar a congrua esixida eactualizada e a magnitude do fen�me-no, coa correspondente amortizaci�nÑanque fose temporalÑ de terras erendas, introduza un factor de d�bidasobre a fiabilidade das declaraci�ns evaloraci�ns patrimoniais. Parece que ocualificativo de patrimonio Òa�reoÓdedicado a unha fundaci�n de Soneirapod�a ser aplicado a un gran n�merode casos. ÀComo era posible retirar tan-tas terras e rendas de comarcas caracte-rizadas por unha econom�a de mini-fundio e de subsistencia, mantendo acorrespondente terra para o resto dafamilia, segundo estipulaba a propialexislaci�n? Hai m�is que sospeitas deque a picaresca e as valoraci�ns � alzaestaban � orde do d�a. As reflexi�ns queun p�rroco galego lles fixo chegar �sresponsables do S�nodo Diocesano de1735 apuntan nesa direcci�n. O bispo

solicitoulles informes e suxesti�ns atodos os arciprestes e curas da diocese,que elaboraron cadernos de ideas encada un destes arciprestados Ñbastan-te elementais e incluso interesadas, porcertoÑ e fix�ronllos chegar � bispado,pero m�is dun optou por presentar unsegundo informe de car�cter m�is per-soal, alg�n para aproveitar a oportuni-dade que lle ofrec�an de demostrar unsco�ecementos que non vi�an � caso,pero outros fix�rono achegando a s�aexperiencia. Entre estes figura o curade Meis-Saln�s, para quen un dos pro-blemas m�is graves que sufr�a o clerodiocesano era a escaseza das rendas decapelan�as e patrimonios dos seus cre-gos mercenarios, o que os obrigaba a sededicaren a outras profesi�ns, poucoacordes coa dignidade e coa funci�n eministerio sacerdotal, que lles imped�aademais emprender con posibilidadesde �xito calquera intento de mellorados seus co�ecementos. A xu�zo doinformante, a orixe do problema estabana manipulaci�n que se produc�a noproceso de valoraci�n e posterior apro-baci�n dos expedientes das correspon-dentes fundaci�ns. Non se verificabanas dimensi�ns da superficie declarada,nin a calidade e productividade des-ta, nin sequera a titularidade dos seusdonos, que un grupo de testemu�as eli-xidas polos fundadores se prestaban areferendar sen maiores dificultades. Ocura informante t��ao claro: para evitarestas fraudes solicitaba



de Esteiro, os dous de Lira, etc. Non se trata pois dunha tendencia cara ós patrimonios, senón de todo un proceso brus-co de modificación dos títulos xa existentes simultáneo á presentación da opción patrimonial como aval de futurasnovas ordenacións.


que las averiguaciones de la entidadde la congrua de las ordenaciones sehagan con citaci�n de los due�os delos territorios confinantes, para queles cause perjuicio y obligaci�n dereintegrar la sembradura que faltaseal territorio se�alado para la con-grua y cuando los confines seancaminos o bald�os, que en ese casolos bienes de la congrua sean medi-dos por pr�cticos de buena concien-cia, que con este se remedia el frau-de de acrecentar mucha sembraduraa fin de aumentar el n�mero de larenta [...] porque las m�s veces nonle queda [al ejecutor] libertad por losmuchos empe�os de los pretendien-tes [...].

Pero, d�bidas � parte, a autorida-de eclesi�stica elevou a cont�a da con-grua, e esta elevaci�n, xusto cando aterra empezaba a ser m�is escasa, pro-piciou tam�n que a valoraci�n ou ren-dibilidade das fundaci�ns tendese asubir por encima do seu valor real paraconseguir a s�a aprobaci�n ou benpara evitar que se convertesen enincongruas moitas fundaci�ns anterio-res. Dentro deste contexto f�ronseabandonando as capelan�as e consti-tu�ndo novos patrimonios, que, amedio prazo, ti�a que conducir a unhareducci�n do n�mero de cl�rigos e a unnotable cambio nas s�as actitudes ecomportamentos pois, polo menos, erapresumible que se tratase de homescon maiores posibilidades econ�micas

para se prepararen intelectualmentepara o sacerdocio, que gozaban demaior estabilidade econ�mica dentrodo seo das s�as correspondentes fami-lias e que, � non ter que levantar cargasde misas ou de capelas fundacionais,resultaba m�is f�cil incorporalos � ser-vicio da parroquia de residencia encolaboraci�n co p�rroco e, por conse-guinte, sometelos � normal disciplinabaixo a xerarqu�a eclesi�stica17 . Po-der�a dicirse que estamos ante un novotipo de cregos, m�is rurais e asentadosen comarcas diferentes das ocupadasantes polos capelanistas e representan-tes de sectores con sistemas econ�mi-co-sociais diferentes dos anteriores.Unha ollada � t�boa I permite observarcomo os patrimonios abundaron m�isen comarcas de interior, e con sistemasecon�micos m�is extensivos e con sis-temas de transmisi�n hereditaria nosque se primaba un dos fillos sobre osdemais.

Puidemos seguir con detalle aevoluci�n dun conxunto de arcipresta-dos desde 1737, data na que contabancon 617 cl�rigos, ata 1770, cando o seun�mero baixara ata os 576, � dicir,situ�base no �ndice 93, e fixemos omesmo co conxunto da diocese e concada un dos arciprestados e parroquiasdesde a primeira das datas citadas ata1786 e os resultados foron, m�is ou


17 Unha das moitísimas mostras cualitativas destes cambios e do intento por converter os patrimonistas en cola-boradores do cura e das resistencias destes, así como do seu comportamento socio-relixioso, atopámolas no informedo rector de Leiro e Paderne, en 1786. Dicía este bo cura que “los patrimonistas que hay no dicen misa para el pueblopor allarse ofrecidos al servicio de decirlas en casas particulares de que abunda este paraje, pues en la corta distanciade una legua se cuentan ocho oratorios y capillas muertas y en todos ellos hay misa la maior parte del año, sin tenerlos más de los dueños de estos capellán en sus propias casas, y con todo esso prefieren la atención y servidumbre dedichas casas al honor y maior necesidad de servir a las parroquias”, A.H.D.S., c. 1198, s.f.

menos, os seguintes: a ca�da de 7 pun-tos no c�mputo global entre as d�asprimeiras datas de referencia debeuse �crise das capelan�as, que descenderonno citado espacio territorial desde as252 de partida ata as 88 de chegada,para situarse no �ndice 34,9, perda quenon conseguiu compensar a alza dospatrimonios a pesar de que se multipli-caron por m�is de dous pasando de 112a 252 durante ese intervalo de tempo.Pola s�a banda, a readaptaci�n sufridano conxunto de toda a diocese poderesumirse nas seguintes porcentaxesreferidas exclusivamente � conxuntode vilas nas que resulta fiable a homo-logaci�n de resultados:

Esta foi a tendencia do clero enconxunto e a modificaci�n da s�aestructura interna e das forzas corres-pondentes a cada un dos grupos, deacordo cos informes da gran masadocumental que manexamos.

OS CURAS DO SÉCULO XVIII E A SÚA RELACIÓNCO MUNDO DA CULTURA LETRADA

Hai xa bastantes anos diciamosque a mellor�a mostrada polo clero dio-cesano de Santiago a mediados dos�culo XVIII en relaci�n co s�culo ante-rior era notable, tanto nas s�as pautasde comportamento como no nivel deco�ecementos. En referencia a estesegundo punto, que � o que aqu� nosinteresa, conclu�amos que soamente unde cada seis cl�rigos mercenarios Ñdo-minados daquela polos patrimonistas,como � xa sabido-suspendera as probaspara ordes e para obter a licenciaministerial, porcentaxe moi inferior �do s�culo XVII e que non se explicapola menor dureza das probas, sen�ntodo o contrario. Ning�n p�rroco forarexeitado18.

Nesta ocasi�n pretendemos com-probar se o clero diocesano en activo Ñdeixamos para outro apartado a an�-lise da poboaci�n estudiantilÑ obtive-ra alg�n grao universitario ou, polomenos, asistira � lectura dalgunhamateria nas s�as aulas ou nas dalg�ndos moitos conventos distribu�dos porcidades e vilas de Galicia, ou se, encambio, preparara as probas de acceso�s sagradas ordes asistindo �s moitas,dispersas e informais preceptor�as quefuncionaban na diocese.



Táboa III

P�rrocos 490 100 490 100Capelanistas 781 100 228= - 553 29Patrimonistas 250 100 537= + 287 214Total 1521 100 1255= - 266 81,5

1737 ss êndice 1786 êndice

18 Baudilio Barreiro Mallón, “El clero de la diócesis de Santiago de Compostela a través de las Visitas Pastoralesy Visitas Ad Limina”, Compostellanum, XXXV, 3-4, 1990, pp. 489 e ss. Ratificámonos nas conclusións expostas daque-la, empezando pola reforma dos seus costumes e da súa imaxe. As faltas realmente significativas e importantes des-cenderan notablemente nos cen anos anteriores e outras que se incorporaron ós seus expedientes eran a todas luces“faltas menores”, para nada homologables ás anteriores.


Esa informaci�n sintetizada figu-ra na mesma t�boa I na que se podeademais comparar a realidade de 1737coa de 1786. Esta comparaci�n debefacerse tendo en conta que os datos glo-bais de 1737 hai que tomalos con moitacautela porque en moitas parroquias earciprestados non figura ning�n estu-diante, o que non parece asumible,pero si seguen sendo v�lidos os quefiguran nas circunscrici�ns nas que asdeclaraci�ns presentan todos os s�nto-mas de normalidade. A comparaci�ndeber� facerse pois sobre esta mostra,m�is reducida, pero representativa doconxunto. O rexistro resulta normal enseis arciprestados bastante representa-tivos, todos eles da actual provincia dePontevedra, que ti�an unha poboaci�naproximada de 26.000 veci�os e 565curas residentes (a relaci�n veci-�os/cura corresp�ndese exactamentecoa de toda a diocese), 18 dos cales cur-saran estudios superiores. Pois ben,cincuenta anos m�is tarde nas mesmasvilas xa eran 127 os curas, de entre os434 existentes, que cursaran estudiossimilares. En 1737 s� acudira �s aulasun 3% dos curas para seguir cursos deMoral, Teolox�a, Filosof�a ou Dereito,pero a finais de s�culo a porcentaxeaproxim�base xa � 30%, o que demos-tra que o proceso de formaci�n intelec-tual do clero m�is ou menos ligado �actividade parroquial mellorara osten-siblemente. Os datos de toda a diocese,da que co�ecemos a documentaci�n,elevan as cifras a un total de 605 curasque estudiaran ou estaban estudiando,dun conxunto de 1458, � dicir, un 41,4%deste colectivo.

Tratamos de simplificar o m�isposible a distribuci�n por �reas deco�ecemento, a�nda mesturando mate-rias que ti�an poucas cousas en com�n,pero que respond�an a niveis adminis-trativos moi similares ou a esquemasintelectuais tam�n parecidos. Por estaraz�n decidimos inclu�r nun mesmogrupo os estudiantes de Gram�tica e osde ÒMoralidadeÓ Ñnon de Filosof�a oude Teolox�a MoralÑ porque aquelaadoitaba aprenderse Òun pouco portodas partesÓ, xa ben en pasant�as acargo de curas nas s�as parroquias ounas cidades, ou ben asistindo �s confe-rencias de moral na catedral, etc. Estebloque de estudios, Òsen asistir a cen-tros ou a estudios superioresÓ, comorecordaban frecuentemente os visita-dores e enquisadores, era unha opci�nde m�nimos para superar as probas deacceso �s ordes sagradas. Resulta obri-gado reco�ecer que, con m�is frecuen-cia do desexable, os informes son escu-ros e a decisi�n de adscribilos a un ououtro grupo baseouse m�is en intui-ci�ns ca en raz�ns obxectivas, pero osresultados non diferir�n moito da reali-dade. O outro agrupamento, que podeparecer incoherente, � o de te�logoscon xuristas, sen distinguir sequeraentre estudiantes de Leis e de Canons.Esta separaci�n efectuar�mola nomomento de facer a an�lise dos estu-diantes en xeral, pero ten menos intere-se cando se trata de valorar o nivel deco�ecementos do propio clero. Ade-mais, conv�n non esquecer que todosos que estaban cursando ou cursaranestudios superiores superaran previa-mente os controis de Gram�tica e


tam�n de Artes e Filosof�a, se os seusestudios eran de Dereito, Can�ns ouTeolox�a. Unha vez aclarados estesaspectos xa se pode interpretar ben oque significaba que 274 daqueles curassoamente estudiaran Gram�tica eÒMoralidadeÓ (o 45,2%), � dicir, non seincorporaran � nivel da EnsinanzaSuperior ou de nivel universitario, pero158 (26%) estudiaran ou estaban estu-diando Artes ou Filosof�a, que era onivel preparatorio para o acceso �sfacultades de rango m�is elevado, e 173(28,5%) dedic�ranse xa � Teolox�a, ouDereito ou a Canons. Dos demais nonqueda constancia, pero si se sabe queestudiaron Gram�tica, Doutrina Cristi�e noci�ns de Moral e de Liturxia eCanto. En calquera caso, a imaxe dunclero parroquial ignorante ten poucoque ver coa realidade dun 55% queaccedera �s estudios de grao superior.

A pregunta que aqu� queremosformularnos � se este sector do clerotivo unha influencia directa Ña indi-recta d�se por descontada, para ben oupara malÑ na ensinanza das primeirasletras e da Gram�tica... da xuventudegalega do momento. Na t�boa I apare-ce unha cifra sumada � n�mero decuras estudiantes, que responde � decuras que exerc�an ent�n o oficio demestre ou preceptor nas vilas de refe-rencia, e unhas letras que corresponden� existencia dunha ou m�is escolas oupreceptor�as (E), basicamente controla-das por cregos, de fundaci�ns de ensi-nanza (F), dunha ou m�is c�tedras deGram�tica (C), as� mesmo nas mans dosector eclesi�stico, ou de conventos nos

que hab�a aulas abertas para a ensinan-za destas materias de grao medio epara os estudios de Artes e Filosof�a,dos que nos preocuparemos no aparta-do seguinte cun pouco m�is de dete-mento. De momento abonda conadvertir que en 1737 traballaban nonmenos de 10 cl�rigos en funci�ns demestre ou preceptor, distribu�dos nos33 arciprestados tabulados; hab�a treceescolas, c�tedras e fundaci�ns de ensi-nanza nas s�as mans e impart�andocencia de grao medio ou superior 14conventos da diocese. Pero estas cifrasdisp�ranse en 1786 pois en 21 arcipres-tados dedic�banse � ensinanza nonregulada, polo menos, 21 cl�rigos, dis-persos polos lugares m�is inesperadosda costa e, sobre todo, do interior e nonmenos de 17 escolas informais ademaisdas c�tedras xa existentes medio s�culoantes, coa excepci�n da expulsi�n dosxesu�tas, suplidos, en parte, polos agos-ti�os, caso da Coru�a.

� posible facer unha aproxima-ci�n m�is detallada sobre algunhaslocalidades, que podemos considerarrepresentativas doutras moitas deid�nticas caracter�sticas. A primeirapode ser a vila de Noia na que viv�an,ou � que acud�an case a diario, 24curas, a maior parte en calidade decapel�ns. Dous deles estudiaran Leis,un Teolox�a e seis Filosof�a, mentresque outro segu�a a estudiar Filosof�a eMoral como alumno do Colexio de SanXerome e un m�is cubr�a a c�tedra deGram�tica da vila. Nas aldeas dos arre-dores abundaban m�is, en cambio, osÒpuros moralistasÓ, pero tampouco se




poden esquecer, por exemplo, os catrofil�sofos da parroquia de T�llara ou ostres te�logos moralistas de Baro�a,para non seguir estirando a n�mina.Outro exemplo similar dese mesmomodelo de vilas cun importante impac-to eclesi�stico no seu contorno xeogr�-fico poder�a ser Pontedeume, de ondeque eran naturais nove cl�rigos en acti-vo, pero resid�an nela un total trecem�is o cura, e por suposto os fradesagosti�os. Dese grupo de ori�ndos ouresidentes dez cursaran as materias deFilosof�a, dous as de Teolox�a, outrosdous de Moral, tres as de Can�ns e undedic�rase � estudio de Leis. Estes

estudios segu�ranos seis deles naUniversidade de Santiago, dous noColexio dos xesu�tas, expulsadostam�n de Santiago, e dous fix�ranoscos franciscanos da vila de Betanzos. çvez, un destes curas, antigo estudiantede Filosof�a dos xesu�tas e de Can�nsna Universidade, exerc�a ent�n os labo-res de preceptor de Gram�tica da vila.

Outro modelo, a cabalo entre omundo rural da costa e a proximidadee influencia dunha vila de certo relevo,pode ser a parroquia de Cordeiro ouSantiago de Louro, nas proximidadesde Padr�n. O seu cura, que declara


A saída da escola. Gravado da Ilustración Gallega y Asturiana.

unha poboaci�n de 1700 habitantes,describe os estudios cursados portodos os cregos da s�a parroquia en1786: oito patrimonistas, dos que cincosegu�an residindo nela, un capelanista,non residente; seis ordenados de tonsu-ra e, finalmente un irm�n do propiocura. Dos oito patrimonistas, polomenos catro estudiaran Filosof�a eMoral e outros tres soamente Gra-m�tica e Moral, o mesmo c� �nicorepresentante dos capelanistas. Os ton-surados cursaban estudios de Gra-m�tica e Moral, un deles na Uni-versidade de Santiago e, finalmente, oirm�n do cura declaraba que estudiaratres anos de Filosof�a escotista, rema-tando co acto de defensa do seu graode bacharel na Universidade deSantiago, para continuar despois osestudios de Teolox�a Moral e opositarnada menos que en sete ocasi�ns nosconcursos de curatos da diocese, �parecer sen �xito, pois acabou sendocapel�n de monxas en Vilagarc�a efinalmente como patrimonista, despoisde exercer o cargo de vicario e ec�no-mo na parroquia de Negreira. Outroexemplo deste modelo eran as parro-quias de Bastavales e dos çnxeles, den-tro do f�rtil val da Ma�a, entre a vila de

Padr�n e a cidade de Santiago. EnBastavales resid�an en 1786 un total deseis cregos, m�is outros tres no inme-diato dos çnxeles, cun Òmestre deGram�ticaÓ en exercicio desde hab�amoitos anos19. Os seis estudiaran enSantiago, cinco deles estaban xa nonivel de Artes e Filosof�a e o outro cursando Leis, tres na Universidade,dous no convento de Santo Domingo eun no de San Francisco.

Como exemplos dun terceiromodelo poder�a servir, entre moitas, ungrupo de parroquias do arciprestadode Nemancos, peque�as e illadas,anque pr�ximas ou lindeiras co mar, caso de Morquinti�n, Nemi�a,Vilastose e Boitur�n, onde ensinabanGram�tica nada menos que tres pre-ceptores, � parecer moi co�ecidos ereco�ecidos, a pesar das escasas di-mensi�ns da poboaci�n de cada unhadestas parroquias20. Dentro deste mo-delo, de gran dependencia dos servi-cios prestados por preceptores m�is oumenos reco�ecidos, mov�ase tam�n oclero da comarca de Berganti�os, ondeabundan observaci�ns de que os seuscl�rigos e estudiantes Ònon tiveronm�is mestre que...Ó, en referencia �s



19 Con este mestre estudiaban “varios estudiantes hijos de vecino [dos Ánxeles] y otros de fuera [...] y los másadelantados son tres”, di o informe do cura dos Ánxeles.

20 De “famoso preceptor” é cualificado un crego que exerce en Nemiña, mentres que noutro caso se insiste enque “se ocupa en enseñar gramática a la juventud de este partido” (A.H.D.S., c. 1198, ct.).

21 Nestes termos refírense, por exemplo, ós dous clérigos de Cabovilaño e de Vilaño, que “para la gramática ymoral -únicas materias que habían estudiado— no tuvieron más maestro que Don Andrés de la Peña y Andrade [...],residente en S. X. de Artes [...] reputado en las dos facultades”, igual ca noutras ocasións se fala de “pasantía aproba-da”; noutras, como sucede en Berdillo, limítanse a dar o nome do preceptor —Don Juan de Rama, natural e patrimo-nista da parroquia-, co engadido de que este cursara Filosofía e Teoloxía Moral (cit.).


moitos curas que ensinaban Gram�ticae, sobre todo, Moral21, alg�n dos calesconseguira o reco�ecemento xeral e acualificaci�n de Òreputado preceptornas d�as facultadesÓ (de Gram�tica eMoral).

Un cuarto modelo corresponder�aa moitas comarcas Ñnon s� parro-quiasÑ do interior da actual provinciada Coru�a nas que non hai outro cl�ri-go nin estudiante m�is c� p�rroco, oque parece deberse a unha combina-ci�n de dous factores como eran osescasos recursos econ�micos da ve-ci�anza, a ausencia de pequenos oumedianos acomodados e a persona-lidade dos seus propios p�rrocos,pouco dados a involucr�rense na ensi-nanza dos seus fregueses. Este era ocaso de todo un conxunto de aldeas nas inmediaci�ns do Mosteiro deMonfero, onde podemos atopar catroparroquias veci�as e con m�is de 2000habitantes sen outro crego c�s seusp�rrocos, algo bravos alg�n deles, e os cistercienses do seu mosteiro; nintampouco estudiante ning�n seque-ra fose de Gram�tica, mentres xustifi-caban estas carencias por se tratar de pobos Òreducidos e montuososÓ nos que Òos seus son inclinados � cultivo das terras e non a outras co-sasÓ.

Un �ltimo modelo vir�a dadopolas catro cidades da diocese ÑSan-tiago, A Coru�a, Pontevedra e Be-tanzosÑ, cunha estructura social eadministrativa que empurraba cara �estudio e a clerec�a, e esta cara � impli-

caci�n nas instituci�ns de ensinanzacon notable repercusi�n nos pobos dosarredores.

A resposta � pregunta de se tivoou non unha importante influenciadirecta o clero secular no desenvolve-mento da cultura letrada, do xeito enque esta se ensinaba e aprend�a nos�culo XVIII, � afirmativa sen d�bidanin matizaci�n ningunha, e no cap�tuloseguinte comprobar�molo � seguir adistribuci�n dos estudiantes Ñnon doscuras que cursaran ou non estudios noseu momentoÑ � longo da diocese e,sobre todo, � tabular as �reas de dedi-caci�n e a condici�n de Òordenados detonsuraÓ ou de ÒgraosÓ que se lle asig-na a unha importante porcentaxedaqueles estudiantes.

O MUNDO DOS ESTUDIANTES DA DIOCESE DESANTIAGO NO SÉCULO XVIII

Na t�boa IV ofr�cese unha primei-ra sintese da distribuci�n da poboaci�nestudiantil por �reas xeogr�ficas e por�reas de estudio, as� como a evoluci�nde todas estas variables en cincomomentos ou controles datados en1737, 1753, 1768-1772 e, finalmente, en1786, traballando en primeiro lugarcunha base xeogr�fica homox�nea, perotam�n co total da informaci�n, xa quenalg�n dos controis non dispo�emosde datos sobre todas as parroquias earciprestados, anque en tres dos rexis-tros a base de informaci�n abarca m�isdo 90% do territorio.




1737

e ss

.17

5317

68-7

217

86

Tábo

a IV

: Est

ruct

ura

e ev

oluc

ión

da p

oboa

ción

est

udia

ntil.

Arcip

res-

Estu

dAr

t-Fil

Teo-

Tota

lEs

tud

Art-F

ilTe

o-To

tal

Estu

dAr

t-Fil

Teo-

Tota

lEs

tud

Art-F

ilTe

oTo

tal

Vec

Vec

tado

Gr-M

De

rGr

-M

Der

Gr-M

De

rGr

-MDe

rVi

sit.

1753

1737

Abeg

ondo

14-

-3

10 E

1610

Bam

a14

23

38

44

210

869

1040

Barb

eiro

s13

1-

21 E

11

13

E23

66

1514

7916

70Ba

rcal

a14

43

215

-2

219

66

2114

5415

84Be

mbe

xo-

33

6 E

-7

616

1145

1023

Berr

eo

1-

-9

27

110

1138

1180

Arr

iba

Berr

eo

101

221

E6

46

1612

3112

05A

baix

oBe

rgan

ti�os

148

426

184

338

E3

3226

159

E4

2634

2698

Bezo

ucos

268

337

101

421

E14

32

19-

--

2118

6224

52C�

ltigo

s12

80

2018

11

20 E

1748

2062

Cerv

eiro

73

211

65

327

11

23

17

2129

1650

Coto

bade

4013

31

1723

5529

38D

ubra

97

521

87

9-

1612

7210

21En

t�ns

1313

733

169

240

3217

1564

3418

*35

07Fa

ro-

3015

1074

EC

-5

824

**Id

cidad

eCo

Faro

-rura

l10

112

276

32

1931

9952

52Fe

rrei

ros

542

21

53

75

1516

3818

29Iri

a6

5-

8830

2417

92 E

250

2649

23M

a�a

2415

1049

213

236

E2

822

1343

E34

8536

27



Mon

tes

2913

115

29 E

225

6734

57M

ora�

a4

51

10 E

3211

686

EC

2220

1263

5140

5698

CoM

orra

zo21

196

868

1517

44 E

8156

9536

***

Nem

anco

s33

188

59 E

27

32

2719

1112

43 E

533

1637

78Pi

lo�o

253

21

6 E

2415

746

E213

1617

56Po

stmar

cos

2510

843

E21

0-

4810

V19

534

E

4194

4121

Arr.

****

E2Co

Postm

arco

s17

179

43E

5310

576

E3

1121

1648

E30

3427

02A

b.Co

CoCo

Pruz

os23

228

53 C

3113

361

C20

52

2717

2912

60 E

C32

4234

22Co

CoCo

Riba

dulla

30

25

E36

36

110

2014

943

E25

7631

27Sa

ln�s

6323

1112

1 E3

3634

2910

1 E2

8838

9589

Seai

a17

84

306

2-

1816

2110

543

E17

9516

13So

brad

o22

119

828

E4

1315

1333

Sone

ira21

135

3940

1911

1343

E19

5824

00Ta

beir�

s15

84

2740

1215

936

2647

3609

Vea

10

OU

12

85

1511

2114

15Xa

nroz

o17

1215

44 E

C9

78

24 E

2400

1834

CoXi

ro R

ocha

2811

1554

E32

41

27

-29

4924

49Ci

dade

21

913

59Sa

ntia

go

Tábo

a IV

: Est

ruct

ura

e ev

oluc

ión

da p

oboa

ción

est

udia

ntil

(con

tinua

ción

).

* No

n se

incl

uíu

a vi

la d

e M

uros

.**

Cor

resp

onde

n só

ás

parro

quia

s de

San

tiago

, San

ta M

aría

e Sa

n Ni

colá

s.**

* No

n fig

ura

a ci

dade

de

Pont

eved

ra (P

arro

quia

s de

San

Bar

tolo

mé

e de

San

ta M

aría

a M

aior

).**

** N

on re

colle

os

dato

s de

est

udia

ntes

da

vila

de

Noia

ond

e fu

ncio

naba

unh

a es

cola

de

Gram

átic

a, d

as p

rimei

ras

dota

das

en G

alic

ia, a

dem

ais

dun

conv

ento

fran

cisc

ano.

A Visita Pastoral de 1737 rexistroua existencia de 592 estudiantes nunespacio habitado por 53.025 veci�os.Isto significa unha ratio veci�os/estu-diantes de 1,1% e distribu�anse entre os316 (o 53%) que non superaran aGram�tica e Latinidade ou tam�n aÒMoralidadeÓ, mentres que 178 (o 30%)cursaban estudios de Artes e de Fi-losof�a e 98 (o 16%) asist�an a cursos deTeolox�a ou de Leis. Esta distribuci�ntem�tica ou por �reas de co�ecementodifire bastante da que presentan osestudios do clero no mesmo ano. Entreo clero hab�a un 12% menos de gram�-ticos, artistas e fil�sofos e un 12% m�isde te�logos e xuristas. Resulta l�xicoque se decidisen a acceder �s niveissuperiores da formaci�n, que se consi-deraba m�is adecuada � funci�n doclero e as� parece que estaba suceden-do. Poder�a alegarse que estes controiscorresponden a estudiantes que a�ndaestaban en proceso de ascenso nos seusestudios e que moitos deles mellorar�-an m�is tarde os niveis universitarios,pero tam�n � certo que os clasificadoscomo te�logos ou xuristas tam�n erangram�ticos e artistas. Quere isto dicirque os resultados se poden axustar bas-tante � realidade, desde a perspectivaparcial da diocese de Santiago.

En 1753 xa se modificara sensible-mente esta imaxe estudiantil, cun total

de 1412 estudiantes para unha poboa-ci�n de 99.920 veci�os, o que represen-taba unha ratio estudiantes/veci�os de1,47%, que sup�n unha subida aprecia-ble en relaci�n cos resultados de 1737,e,por outra parte, agora o gramaticos xarepresentan case as d�as terceiras partesdo total de estudiantes, polo que que-dan os artistas e fil�sofos no 23% e oste�logos e xuristas no 12%. A tendenciapois resulta moi positiva e moi razoableen termos de esquemas sociais, � seensanchar moito a base da pir�mide eadelgazar progresivamente conforme se�a aproximando � seu v�rtice.

Estas conclusi�ns fanse m�is elo-cuentes se segregamos alg�ns n�cleosurbanos e semiurbanos e os compara-mos coas �reas e sectores exclusiva-mente rurais22. Na cidade da Coru�ahab�a en 1753 un total de 74 estudian-tes, dos que co�ecemos todos os seusdatos familiares e as materias que estu-diaban. Na parroquia de San Nicol�s,na que hab�a m�is de 3000 persoasÒcapaces de recibir os sacramentosÓ,hab�a 35, dos cales 19 eran gram�ti-cos23; catro estudiaban Filosof�a Moralna propia cidade; seis Filosof�a, distri-bu�dos entre a Universidade de San-tiago con un e o convento de SantoDomingo da Coru�a con cinco; cincocursaban Teolox�a na Universidade deSantiago e dous estudiaban Leis, un na



22 Somos conscientes de que moitos dos estudiantes censados nas cidades ou vilas eran naturais doutras vilasmáis ou menos afastadas ou do centro de estudios e regresaban ós seus lugares de residencia unha vez finalizado cadacurso e ó rematar os seus estudios. Pero esta circunstancia queda advertida nas declaracións dos curas, que ou benrexistran soamente “los hijos de la parroquia”, ou indican a parroquia de procedencia de cada un deles. Pódese com-probar, por exemplo no caso dos alumnos de Gramática de Fefiñáns, nas declaracións dos curas de Santiago, etc.

23 Entre eles figuraban un fillo do gobernador do Castelo de San Diego, outro do gobernador do Castelo de SanMartín, entre outros, que levaban apelidos foráneos e máis dunha parella de irmáns.


Universidade e o outro na pasant�a quefuncionaba na Real Audiencia. Os res-tantes, repart�anse entre a parroquia deSantiago, con 16 representantes, dosque nove cursaban Gram�tica, tresArtes, dous Leis e outros dous sen refe-rencia de estudios24. Na parroquia deSanta Mar�a hab�a seis, entre os quetam�n figuraba un dedicado � estudiode Leis; e na de San Xurxo contabiliz�-banse 20, dos que co�ecemos os seusnomes, as� como o dos seus pais, peronon as materias que cursaban, se bentodo parece indicar que predominabanamplamente os gram�ticos. Tr�tasepois dunha estructura estudiantil do-minada polos seus gram�ticos (54%) epolos fil�sofos e artistas (28%), que en-contraban unha boa opci�n na escolaou c�tedra fundada polo concello epola colexiata dous s�culos antes e quea mediados do XVIII a�nda contabancos xesu�tas (substitu�dos logo polosagosti�os procedentes da vila deCai�n), coas aulas dos dominicos e osfranciscanos, pero que melloraba nota-blemente a presencia dos niveis supe-riores da Ensinanza Superior universi-taria (18%) en relaci�n co conxunto dadiocese, como lle corresponde � s�aestructura socio-profesional na quedestacan as funci�ns administrativas,en torno � Real Audiencia, e a mercan-til, en torno � vida portuaria, se benesta estaba � espera do grande impulsoque hab�a de recibir coa concesi�n dosbuques correo en 1764.

A outra cidade de importanciadentro da diocese e de Galicia era e �Santiago, cunha estructura social e profesional distinta da coru�esa, sobre opredominio das instituci�ns eclesi�sti-cas, non s� debido � s�a condici�n de s�,sen�n � importante presencia de mostei-ros e conventos, coas s�as rendas e opersoal directa e indirectamente depen-dentes do seu funcionamento, e �desenvolvemento dos m�ltiples centrosde estudio, ligados uns � Universidadee outros �s citados conventos da cidade.Este xustifica que A Coru�a figure nogrupo das cidades burocr�ticas e mer-cant�s e Santiago entre aquelas con m�ispresencia lev�tica, anque hai bastantesprobas do desenvolvemento e dainfluencia que vi�a exercendo o sectorligado �s finanzas, de resultas do nota-ble trato e xiro de letras de cambio liga-do � sistema de cobro das s�as rendas,de entre as cales destacaban as do voto deSantiago, e da capacidade de consumodo alto clero diocesano e dos seus pro-pios subministradores, como tan bendemostrou O. Rey Castelao. A compara-ci�n entre o n�mero e distribuci�n inter-na dos estudiantes de ambas cidadesdebe ser un bo expo�ente das diferen-cias que poidan existir entre dousmodelos de cidades do Antigo R�xime,como imos ver. A informaci�n sobreSantiago circunscr�bese a catro das s�asprincipais parroquias (San Miguel, SanFructuoso, Santa Susana e Sar, �s que sesuma a perif�rica de Conxo, onde sesit�a o co�ecido mosteiro dos Mer-cedarios), que representaban algo m�is


24 Deles di o cura que “no sé qué estudian; sólo por los hábitos que trahen los considero estudiantes”.

da metade da poboaci�n, anque aausencia de Salom� (coa agregaci�n deSan F�lix) e, en menor medida, de SanBieito e Santa Mar�a do Cami�o (SanXoan asent�base m�is sobre a periferia),proxecta algunhas sombras e d�bidassobre os resultados. Hai que advertirexpresamente que se trata dos estudian-tes Òfillos da parroquiaÓ. O n�mero totalde estudiantes era de 59 repartidos entreos 17 de San Miguel, os 16 de SantaSusana, 15 de San Fructuoso, 7 da gran-de, pero perif�rica, de Sar e s� 4 enConxo, metida de cheo na �rea rural. Senos atemos �s fr�as cifras todo pareceindicar que A Coru�a, con m�is de tresestudiantes por cada cen veci�os dupli-caba a media da diocese Ñanque sepoder�a esperar bastante m�is, talvezÑ, pero tam�n superaba con clari-dade a Santiago. Pero os datos resultanm�is contundentes se os consideramospor unidades de �reas de estudio: enSantiago os gram�ticos soamentesupu�an o 27%, os artistas e fil�sofos, o20%; outros tantos dedic�banse �Teolox�a, tantos como � Moral; 4,5% aLeis e outros tantos a Can�ns, cun�nico representante da Medicina. Asdiferencias coa distribuci�n dos coru-�eses son moi significativas, en primei-ro lugar porque a pir�mide de Santiagoest� completamente invertida, sobreunha base inestable, unha zona centralpor debaixo do desexable para a s�asupervivencia e unha c�spide, repre-sentada polas Facultades de Teolox�a,Leis e Can�ns, extraordinariamente hi-pertrofiada e por riba do 50% do totaldos seus compo�entes. Se o contras-te se realiza unicamente entre os

estudiantes das facultades universita-rias, inclu�da a de Artes, que pod�aseguirse nos conventos de relixiosos; odesequilibrio segue produc�ndose peros� provocado polo gran n�mero deartistas, favorecidos sen d�bida nin-gunha pola posibilidade da ensinanzana propia cidade, e por unha menorpresencia de moralistas e de te�logos,mentres que a porcentaxe de xuristasera case id�ntica.

O rexistro de 1768-1772 conside-r�molo de segunda categor�a porque as�a base de traballo se reduce a oncearciprestados, como se pode observarna t�boa, e porque � o resultado dunhamestura de informes sacados uns dasVisitas Pastorais do momento e outrosdun censo espec�fico de poboaci�n conoutra serie de datos complementarios,de entre os cales formaba parte o dosestudiantes das respectivas parroquias.Este � o contexto do contido duns in-formes, que nos sit�an ante unha pobo-aci�n aproximada de 20.500 veci�osnos que se integraban estudiantes. Om�is interesante desta informaci�n, e araz�n pola que foi seleccionada e estu-diada, � que corresponde case �ntegra eexclusivamente a �reas rurais, coaexcepci�n da pequena cidade de Be-tanzos dentro do seu arciprestado deXanrozo. Por outra parte, tr�tase dunsanos moi complicados para a poboa-ci�n e para a econom�a galega, comoremate dunha prolongada crise que seagravou entre 1768-1769. Pretend�acomprobar se os efectos desta criserepercutiron nas cifras de estudiantes een qu� medida eran diferentes os




comportamentos de �reas rurais e os de�reas urbanas ou semiurbanas. As con-clusi�ns, con todas as reservas posi-bles, non ofrecen moitas d�bidas, postoque en oito daqueles arciprestados s�quedaban 83 estudiantes fronte �s 264de 1753. Acerca da posibilidade de quefosen moi diferentes as pautas de com-portamento do mundo rural e do urba-no pode que sexan indicativos osn�meros de Betanzos de onde proced�-an 18 dos 44 que constan na VisitaPastoral do ano 1770 � arciprestado deXanrozo, formado por 40 parroquias25.Polo demais non conv�n dogmatizarsobre estas conclusi�ns, sobre todoporque a informaci�n procedente dosrexistros de matr�cula da Universidadenon avalan esta hipot�tica ca�da deestudiantes nin na d�cada dos sesentani nas posteriores, malia que o radio de

influencia da Universidade fose moitom�is amplo e as comarcas do sur dacomunidade non sufrisen na mesmamedida os rigores da crise de 1768-6926.

O censo de 1786 alcanza un grannivel de fiabilidade e de riqueza infor-mativa. Os p�rrocos recibiran ordesmoi precisas de informar sobre as nece-sidades pastorais das s�as parroquias eos recursos humanos � s�a disposici�n,n�mero e t�tulo de ordenaci�n doscuras mercenarios e estudiantes, con-trol dos curas forasteiros que pretende-sen celebrar misa ou exercer dentro dosl�mites das s�as parroquias, etc.Responderon sobre todo, ou sobre casetodo, e ademais engadiron unha seriede detalles de grande utilidade paraunha mellor aproximaci�n � personali-dade tanto do clero como dos estudian-tes sobre os que se informaba27.


25 Os 18 distribuíanse a partes iguais entre as parroquias de Santiago e de Santa María do Azougue e tiñan unhamedia de 23 anos. Seis deles estudiaban Filosofía, outros seis Moral, dous Teoloxía, un Leis e outro Gramática; non seofrece esta referencia dos dous restantes, se ben un deles exercía como preceptor de Gramática na cátedra da cidade.

26 A evolución da matrícula universitaria dá un total de 681 estudiantes de media entre 1765-69; de 758 entre1770-75 e de 865 entre 1775-79. X. R. Barreiro Fernández (coord.), Historia das Universidades, cit. pp. 489.

27 Hóuboos que lamentaban a escaseza de curas e daban a súa persoal e erudita interpretación das causas. Algúnlembraba a abundancia de curas da que fala San Xerome coa existencia, de acordo sempre co testemuño deste Padreda Igrexa, de bispos en cada cidade ou vila en que houbese unha comunidade de cristiáns, a diferencia da realidadeque a el lle estaba tocando vivir. Así se expresaba o cura de Buscás, terra que cualifica de “mísera y lenguereta de facul-tades; jamás acordarán ellas y su posteridad aquella numerosidad de sacerdotes que veía San Jerónimo en sus tiem-pos, que parece competir con el haber entonces muchos más señores obispos puestos en cada ciudad en que habíamediano número de cristianos, según el Abad de Fleury”. Moitos outros curas insisten no tópico da pobreza da po-boación para xustificar a pretendida escaseza de curas —de curas e de estudiantes: “ni hay estudiante en ella [parro-quia] ni esperanza de haberlo, por ser toda le gente pobre y miserable”, din algúns, ó que outros engaden un intere-sante complemento: “[...] me contentara que les dieran escuela para no tener tanto que hacer con la doctrina, pero niaún eso”. Tampouco teñen desperdicio certos comentarios sobre o contido do que algúns entenden por estudiante: “deprofesión suena a abogado, pero no tiene libros ni título”; “con nombre de tales [estudiantes] hubo más de los que hay,afirma el cura de Urdilde,; ahora sólo anda uno llamado Don Pedro Pérez, que discurrió [llamarse así], luego dexará elnombre y tomará otro”. Tampouco é raro encontrar estudiantes xa entrados en anos, pero que se seguen consideran-do tales anque teñan máis coñecementos do arado e de gando ca das letras. As citas, que poderían multiplicarse, estántomadas do A.H.D.S., c. 1198-1200.

Advertimos que neste censo nonfiguran as cidades de Santiago, Pon-tevedra e Betanzos (pero si as parro-quias de Santiago, Santa Mar�a e SanNicol�s da Coru�a), nin os arcipresta-dos de Xanrozo e Xiro da Rocha, caren-cia que nos obriga a neutralizar a po-boaci�n estudiantil urbana, anquepoidamos comparar A Coru�a consigomesma. Adv�rtase tam�n que entre1753 e 1786 a poboaci�n da diocese semantivo practicamente estancada, co-mo resultado da ca�da do 3% aproxi-mado que sufriu Santiago e a suba do23% da Coru�a, que era unha provin-cia de pouca extensi�n e poboaci�n28.

Neste intervalo de tempo e nomesmo espacio territorial o n�mero deestudiantes de 1753 era de 1230 e en1786 de 1225, � dicir, practicamente osmesmos, como se se parase totalmenteo aceso � Ensinanza Secundaria eSuperior. As variaci�ns xeogr�ficas dastendencias da cultura letrada (Ensi-nanza Media e Universitaria) resultanmoi pouco significativas, anque todaselas encontren a s�a correspondenteexplicaci�n ou, polo menos, interpreta-ci�n. Melloraran, en termos absolutos,os arciprestados de Berganti�os, Du-bra, Iria, Ma�a, Nemancos, Pilo�o, Ri-badulla, Seaia e Sobrado, e empeoraranBama, Barbeiros, Berreo de Abaixo,Cerveiro, Cotobade, a �rea rural deFaro29, Ferreiros, Mora�a, Morrazo, os

dous Postmarcos, o Saln�s, Tabeir�s eVea; mantiveron a estabilidade, condiferencias inapreciables entre un eoutro momento, Barcala, Berreo deArriba, Bezoucos, C�ltigos, Montes,Pruzos e Soneira e, segundo parece, acidade da Coru�a. Isto quere dicir queestaban perdendo dinamismo culturalas comarcas do interior co predominiodun sistema de producci�n m�is ligado� agricultura tradicional e cun sistemahereditario m�is desigual, tal vez porque as s�as posibilidades eran limi-tadas e esgot�ranse. Pero tam�n o esta-ban perdendo as comarcas especial-mente din�micas das R�as Baixas,desde as terras de Postmarcos, � dicir,desde as vilas de Muros e Noia cara �sur, ata a pen�nsula do Morrazo, pasan-do pola do Saln�s, nas que a ratio estu-diantes/veci�os nunca fora importan-te, porque, anque o n�mero absolutode estudiantes fose alto, tam�n era des-tacable a poboaci�n de referencia.Melloraban tres grupos de comarcasperfectamente diferenciadas: o primei-ro, representado por Berganti�os, oprincipal n�cleo rural da pequena pro-vincia da Coru�a e celeiro da propiacidade, se ben a s�a mellor�a depend�aen exceso dos preceptores locais. Osegundo grupo form�bano as f�rtilescomarcas dos vales da Ma�a, Iria-Pa-dr�n e Ribadulla, relativamente pr�xi-mas � cidade de Santiago; finalmente,



28 Toda a información e a análise necesaria ó respecto en A. Eiras Roel, La población de Galicia, 1700-1860,Santiago, 1996.

29 Os datos da cidade corresponden a unha parte dela. Trataremos de contrastalos coas mesmas parroquias de1753, pero sen esquecer que os movementos da poboación no ámbito urbano durante ese período de tempo especial-mente expansivo para a cidade relativiza moito a homoxeneidade de ambas referencias.


dest�panse comarcas como Pilo�o ouSobrado, nas que estaban dando osseus froitos algunhas fundaci�ns deescolas efectuadas por mecenas dalocalidade e a presencia ou proximida-de de preceptores de entre os cl�rigosmercenarios. Podemos comprobar co-mo agora en Sobrado existen catro cen-tros ou persoas de referencia dispostasa ensinar a Gram�tica sen se afastar doseu territorio. Os informes de Carelle,de Armental, de San Vicente de Cur-tis, de Pousada e de San Pedro da Por-ta, e tam�n os seus 15 estudiantes as� oconfirman en Sobrado. Pola s�a parteen Pilo�o non s� consta que tam�n tra-ballaban, polo menos, dous precepto-res de Gram�tica sen�n que na base seapreciaban movementos de dotaci�nde escolas de primeiras letras proxecta-das conforme �s ideas situadas entre astendencias intencionais da Ilustraci�n ea programaci�n acorde coa inspiraci�nxesu�tica30.

Sen embargo, o detalle desten�mero por �reas de co�ecemento po-de achegar moita luz sobre estas cifras.Os 1225 estudiantes anal�zanse da se-guinte maneira: 117 permanecen sen

identificar e, dos 1108 restantes, 439 es-tudiaban Gram�tica (39,6%), 403 Artese Filosof�a (36,3%), 149 Teolox�a eMoral (13,4%) e 117 Leis e Can�ns(10,5%). Salta � vista pois unha d�bida,que se converte en realidade: na maiorparte das declaraci�ns non se tiveronen conta os estudiantes de Gram�tica,como as� foi, e disto temos abundantesreferencias puntuais que avalan a anor-malidade do escaso peso num�rico dosgram�ticos dentro do conxunto doalumnado de ent�n. Fronte � 53% de1737 ou � 64% de 1753 aparece agoraun 39% a todas luces inaceptable. Areferencias a preceptores �s que acodenalumnos, pero sen incorporar datosdeles, ou que se limitan a informar deque se trataba de meros principiantes,ou as reiteradas advertencias de quenon se incl�en os principiantes deGram�tica, etc. son unha proba do queacabamos de dicir.

Pero podemos trasladar esta an�li-se � cidade da Coru�a, representadaagora polas parroquias de Santiago,Santa Mar�a e San Nicol�s que sumabanen 1786 un total de 6089 de confesi�n,dos cales 4679 pertenc�an a San Nicol�s.


30 Sirva de exemplo un parágrafo dunha das fundacións destas escolas do século XVIII. O 5 de marzo de 1746Don Domingo Antonio Otero Bermúdez, comerciante natural deste arciprestado e residente na cidade de Manila, na quedesempeñara cargos político-administrativos de certo relevo, outorgaba todo o seu poder para facer testamento e, entreas súas cláusulas, confirmaba unha anterior fundación, aínda non executada, e libraba o diñeiro e as rendas necesa-rias para a fundación dunha escola e para a construcción do edificio correspondente no lugar de Duxame, de onde eranatural. Non esqueceu ningún detalle, incluído o proxecto ou plano do edificio. Só pretendo plasmar neste exemplo asreflexións e as sensacións daqueles mecenas que alcanzaran fortuna lonxe da súa terra. D. Domingo A. Otero Bermúdezescribiu daquela o seguinte: “[di] poder para que se fabrique una casa que aya de ser para escuela de muchachos enel Reino de Galicia, en el lugar de San Miguel de Duxame y feligresía de Santo Tomé de Insua, del Arzobispado deSantiago, en donde nací, a cuia buena obra me ha movido y mueve la consideración y conocimiento que tengo de lapobreza de aquél país, y que por falta de posibles se quedan muchos muchachos sin aprender a leer, escribir y contary, por consiguiente, se malogra el medio de que sean más racionales y hagan fortuna por la falta de estos principios”,Arquivo privado da familia Otero Porras, s.c.

O n�mero de estudiantes rexistradosera de 24 e Òoutros principiantesÓ. Os24 eran, en efecto, estudiantes de facul-tades universitarias, distribu�dos entreos diversos centros da cidade e deSantiago, fronte �s 26 declarados en1753 como estudiantes de grao supe-rior, sen contar outro medio cento degram�ticos. En definitiva, poder� sor-prender, pero a informaci�n achegadapola documentaci�n que presentamos eanalizamos non nos permite conclu�rque o sector rural da diocese deSantiago aumentase a s�a represen-taci�n nos estudios de nivel secundarioou universitario durante a segundametade do s�culo XVIII. O caso � queunha parte importante da cidade daCoru�a presenta a mesma imaxe.

CONCLUSIÓN

O obxectivo deste traballo eracomprobar se o clero secular galego,visto a trav�s da diocese de Santiago,mantivo � longo do s�culo XVIII a s�ainfluencia na sociedade e, m�is en con-creto, no desenvolvemento da culturaletrada, idolatrada polos ilustradospara os que era o medio imprescindiblepara o desenvolvemento econ�mico esocial. As fontes non s� censais sen�npastorais parecen indicar que o n�me-ro de cl�rigos tendeu � baixa durante asegunda metade do s�culo, algo xaco�ecido e moi comentado, que po-der�a ser un primeiro indicador da per-da de atractivo social e de influencia

no contorno. A�nda m�is, as propiasavaliaci�ns eclesi�sticas demostran queo n�mero de estudiantes de nivelmedio e superior aumentou notable-mente nas d�cadas previas a mediadosde s�culo, pero que se estancou a partirde entonces, en contraste coa impor-tante subida da matr�cula universitariaque se proxectou fortemente � alza atamediados da d�cada de 1790. Senembargo, fronte a esta imaxe de pesi-mismo aparecen dous ou tres indicado-res da decisiva influencia eclesi�sticana ensinanza galega e no conxunto das�a cultura letrada: o primeiro demos-tra que o n�mero e a porcentaxe decuras seculares que estudiaran en cen-tros de grao medio ou superior mello-rara moito durante a segunda metadede s�culo, e aquel clero estaba moi dis-tribu�do por todo o territorio diocesanoe sobre todo no mundo rural, cara aonde se inclinou o peso dos patrimo-nistas; o segundo demostra que moitosdestes cl�rigos se implicaron, por voca-ci�n ou por necesidade, na ensinanzada gram�tica, do lat�n e da moral etam�n das primeiras letras nos seuslugares de residencia, ata o punto deque � f�cil e razoable relacionar as �reasde abundancia de cl�rigos patrimonis-tas co funcionamento de preceptor�as;o terceiro, que un n�mero non bendeterminado, pero importante dosestudiantes rexistrados nos diferentesniveis acad�micos eran cregos tonsura-dos e incluso ordenados dos primeirosgraos31, mentres que nos listados daclerec�a figuraban alg�ns dos m�is



31 Este dato achégalle un matiz ó suposto descenso do número de clérigos, que puido non ser tal, senón unhadepuración do contido socio-estamental do concepto de crego, no que antes cabían incluso os achegados e desde


influentes e inquietos ilustrados gale-gos e outros menos estudiados, comoJos� Herbella de Puga, avogado daReal Audiencia e Decano do Colexio deAvogados, pero aspirante presentadopara un curato da diocese de Tui32; ou opresb�tero e impresor compostel�n, D.Antonio Fraiz, que na Visita de 1740resid�a na parroquia compostel� de SanF�lix, daquela Òimposibilitado degotaÓ33, entre unha extensa n�mina dehomes co�ecidos, de todos sabida.Todo apunta a que o n�mero de cl�ri-

gos diminu�u moito menos do queindican as cifras; o que ocorreu foi que� final perderon a consideraci�n depertenza � estamento eclesi�stico un bon�mero dos que ata daquela gozabandos seus privilexios; tam�n parece evi-dente que se produciu un claro aumen-to do n�mero de cl�rigos estudiantesou de estudiantes cl�rigos directamen-te ligados �s sectores medio-baixos dasociedade, con repercusi�ns positivaspara o avance da cultura letrada enGalicia.


mediados do XVIII só os de ordes maiores e poida que, nalgunha ocasión, só os presbíteros, pasando os outros á con-sideración de meros estudiantes.

32 En 1800 escribiu os seus Juegos literarios didácticos, pero non conseguiu licencia para a súa publicación. F.Aguilar Piñal, Bibliografía de Autores españoles del siglo XVIII, t. IV, Madrid, 1986, pp. 423.

33 Arquivo da Catedral de Santiago, l. 279, f. 573.

ttt

Baudilio BARREIRO MALLîN, ÒClero secular e estudiantes na diocese de Santiago durante o s�culoXVIIIÓ, Revista Galega do Ensino, n�m. 39, maio, 2003, pp. 81-115.

Resumo: Este traballo parte da hip�tese seguinte: o progreso cultural do s�culo XVIII en Galicia estivoestrictamente ligado � formaci�n do clero secular. Intentamos comprobalo e analizalo partindo do estu-dio de toda a informaci�n achegada polas Visitas Pastorais. Polas enquisas de 1753, 1768 e 1786, sobrem�is do 90% da diocese de Santiago, nas que se rexistran e contextualizan as d�as variables (clero eestudiantes) que se resumen en catro t�boas, onde os datos e comparaci�n apuntan cara a unha res-posta afirmativa, � dicir, o proceso educativo galego, polo menos nos niveis primario e secundario,depend�a en gran medida do clero e este tendeu a diminu�r en n�mero, pero a mellorar a calidade.Palabras chave: Clero secular. Estudiantes. Escolas. C�tedras de Gram�tica. Cultura.

Resumen: Este trabajo parte de la hip�tesis siguiente: el progreso cultural del siglo XVIII en Galicia estu-vo estrictamente ligado a la formaci�n del clero secular. Hemos intentado comprobarlo y analizarlopartiendo del estudio de toda la informaci�n aportada por las Visitas Pastorales. Por las encuestas de1753, 1768 y 1786, sobre m�s del 90% de la di�cesis de Santiago, en las que se registran y contextuali-zan las dos variables (clero y estudiantes) que se resumen en cuatro tablas cuyos datos y comparaci�napuntan hacia una respuesta afirmativa, es decir, el proceso educativo gallego, al menos en los nivelesprimario y secundario, depend�a en gran medida del clero y �ste tendi� a disminuir en n�mero, peroa mejorar su calidad.Palabras clave: Clero secular. Estudiantes. Escuelas. C�tedras de Gram�tica. Cultura.

Summary: This essay takes the following hypothesis as a starting point: the cultural progress of the 18th

century in Galicia was rigorously linked to the training of the secular clergy. We have tried to proveand analyse this through the examination of all the information provided by the Pastoral Visits. Thesurveys of 1753, 1768 and 1786, over more than the 90% of the Santiago diocese, where both variables(clergy and students) are registered and contextualized, are summarized in four tables and these dataand their comparison point to an affirmative answer. This means that the Galician educative process,at least in its primary and secondary levels, depended to a great extent on the clergy and this tendedto decrease in number, but also to improve its quality.Key-words: Secular clergy. Students. Schools. Grammar chairs. Culture.

Ñ Data de recepci�n da versi�n definitiva deste artigo: 06-02-2003.



Documents

CLERO SECULAR E ESTUDIANTES NA DIOCESE DE SANTIAGO … · conseguinte aculturaciŠn. î final tra- ... Campomanes no Discurso sobr e el fomen - to de la industria popular , e Jovellanos