AA ll ee xx aa nn dd rr ee

BB óó vv ee dd aa

uunnhhaa ccrróónniiccaa

ddaa ggaalliizzaa mmáárrttiirr

AutorXan Leira

FotografíasArquivo da Fundación BóvedaJosé Luis AbaloArquivo de Memoria da Galiza

Deseño e edición Xan Leira

MaquetaciónDiana Reiter

Arquivo Diana Reiter

DixitalizaciónFausto Carrasco Arias

DocumentaciónIuri Doménech González

Producción e distribución

Acuarela Comunicación sllCaiagua 119 A, SotoTel/Fax: 986 313 19336955 Meira - Moaña, Pontevedraacuarelacomunicacion@telefonica.net

Revisión lingüísticaMª Dolores Torres ParísHéitor Mera Herbello

Reservados todos os dereitos. Nin a totalidade nin parte deste libro pode reproducirse ou transmitirse por ningún procedemento electrónico ou mecánico,incluídos fotocopia, gravación magnética ou calquera almacenamento de información e sistema de recuperación, sen o permiso por escrito de Acuarela Comunicación SLL.

Agradecementos:

Xosé Luís Bóveda Álvarez, Elixio Rodríguez Domínguez, Lois Tobío Fernández (†),Francisco Fernández del Riego,Manuel Peña-Rei Bouzas, XaimeIsla Couto, María VictoriaVillaverde, Avelino Pousa Antelo,Arturo Cuadrado Moure (†),Ricardo Flores (†), Isaac DíazPardo, Jesús Bernárdez, AntonioFraguas Fraguas (†), RaimundoCal Fernández (†), José ClaudioCalviño García, Xosé Martínez,Luciano Sobral, FernandoQuintela, Xosé Manuel GilLorenzo (†), Amalia Bóveda,Fundación Alexandre Bóveda,Concello de Poio, Concello de Pontevedra, Dirección Xeral de Promoción Cultural da Consellería de Cultura,Comunicación Social e Turismo da Xunta de Galicia, Universidadede Vigo, Asociación Galega de Historiadores, AsociaciónSócio-Pedagóxica Galega,Universidade de Santiago de Compostela, Universidade da Coruña, Asociación CulturalMaio Longo

Colaboran:

Concello de PoioFundación Alexandre Bóvedawww.memoriadagaliza.com

© Xan Carlos Pérez Leira© das fotografías: Familia Bóveda,

José Luís Abalo e Memoria da Galiza© do deseño da colección Xan Carlos

Pérez LeiraPrinted in SpainI.S.B.N. 84-609-1957-9Depósito Legal: VG: 625-2004Imprime: Alfer, Industrias Gráficas

AA ll ee xx aa nn dd rr ee

BB óó vv ee dd aa

uunnhhaa ccrróónniiccaa

ddaa ggaalliizzaa mmáárrttiirrCC OO ++ LL EE CC II ÓÓ NN[ MEMORIA VIVA ]

acuarela comunicación sll

XXoosséé LLuuííss BBóóvveeddaa ÁÁllvvaarreezzEElliixxiioo RRooddrríígguueezz DDoommíínngguueezzLLooiiss TToobbííoo FFeerrnnáánnddeezzFFrraanncciissccoo FFeerrnnáánnddeezz ddeell RRiieeggooMMaannuueell PPeeññaa--RReeii BBoouuzzaassXXaaiimmee IIssllaa CCoouuttooMMaarrííaa VViiccttoorriiaa VVii ll llaavveerrddeeAAvveelliinnoo PPoouussaa AAnntteellooAArrttuurroo CCuuaaddrraaddoo MMoouurreeRRiiccaarrddoo FFlloorreessIIssaaaacc DDííaazz PPaarrddooJJeessúúss BBeerrnnáárrddeezzAAnnttoonniioo FFrraagguuaass FFrraagguuaassRRaaiimmuunnddoo CCaall FFeerrnnáánnddeezzJJoosséé CCllaauuddiioo CCaallvviiññoo GGaarrccííaaXXoosséé MMaarrttíínneezzLLuucciiaannoo SSoobbrraallFFeerrnnaannddoo QQuuiinntteellaaXXoosséé MMaannuueell GGii ll LLoorreennzzoo

cc oo aa ss ii nn tt ee rr vv ee nn cc ii óó nn ss dd ee

ssoobbrree uunn ffii llmmee ddee

XX aa nn LL ee ii rr aaaa ccoollaabboorraacciióónn ffoottooggrrááffiiccaa ddee

JJ oo ss éé LL uu ii ss AA bb aa ll oo

ABALO RESUA, RAMÓN; AGRA MONDRAGÓN, ÁNGEL; ALLO SABOR, PERFECTO; ÁLVAREZ SILVA, MANUEL; ARAGUNDE ALFONSÍN, JUAN; BAHAMODO, MATÍAS; BUCETA LOROÑO, ÁNGEL; CARAMÉS SAMOYA, JAVIER; CASTRO LOJO, LUÍS; CARBALLO DO RÍO, PAULINO; CASTROMÁN GONZÁMANUEL; DO RÍO VILLANUEVA, JOSÉ; FERNÁNDEZ GÉNOVA, LUIS; FERNÁNDEZ SEIJO, PILAR; FERREIROS BOULLOSA, EDUARDO; FUENTES JAMAIGLESIAS GALÁNS, LUÍS; LAMAS BUGALLO, INOCENCIO; LIMERES ORDÓÑEZ, MAUEL; MARIÑO BARREIRO, ENRIQUE; MARTÍNEZ FREIRE, MANUERUM, SERAFÍN; NÚÑEZ QUINTÁNS, JUANA; OUBIÑA LÓPEZ, MANUEL; OTERO LAGO, JOSÉ; PATIÑO SALGADO, RAMIRO; PANDO RIVERO, LUIS; M.; REY URCERA, MANUEL; RIVAS, SANTIAGO; ROMERO VIDAL, TOMÁS; RÓO PÉREZ, JOSÉ RAMÓN; RODRÍGUEZ CARREGAL, RAMÓN; SÁNCHEZ HERBÓN, RAMIRO; VALLE TORRES, JOAQUÍN; VÁZQUEZ LORENZO, JUAN; VILLAR CORTES, ALBINO; VILAS BARREIRO, LUIS; ACOSTA PAN, GONZCONDE, JOSÉ; ARAÚJO CONDE, FLORENCIO; ARAÚJO CONDE, JOSÉ; ARAÚJO CONDE, MARCIAL; ARBONES CASTELLANZUELO, EUGENIO; ARIAS ANTONIO; BASTOS CORREA, BIENVENIDO; BERMEJO; BERNÁRDEZ, TELMO; BILBATÚA ZUBELDIA, ANTONIO; BILBATÚA ZUBELDIA, DEMETRIO; BILJOSÉ; CABEZAS PÉREZ, MANUEL; CALDAS IGLESIAS, JOSÉ; CAMESELLE COSTAS, BENITO; CAMPOS CARIDE, ANTONIO; CARIDE, AMANTE; CARRERALAGO, OLEGARIO; COMESAÑA LORENZO, LEOPOLDO; CONDE GUTIÉRREZ, RAMÓN; COSTAS MÉNDEZ, FERNANDO; CRUZ GARCÍA, JUAN DE LARINO; FERNÁNDEZ ALONSO, ELOY; FERNÁNDEZ BARRIO, FRANCISCO; FERNÁNDEZ CAREU, MANUEL ; FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, ANTONIO; FERNÁNDEZ LAGO, DOMINGO; FERNÁNDEZ MATEU, ALBERTO; FERNÁNDEZ PAZOS, DOMINGO; FERNÁNDEZ POSADA, ALFONSO; FERREIRA VIEIANDRÉS; GALLEGO MARTÍNEZ,JACINTO; GALLEGO NOGUEIRA,JOSÉ; GIL SANTOSTEGUI, UBAL-DO; GÓMEZ PARDO, MIGUEL;GONZÁLEZ ALONSO, EUGENIO;GONZÁLEZ ANDREU, JOSÉ;GONZÁLEZ BRUNET, RAMÓN;GONZÁLEZ CARIDE, JOSÉ;GONZÁLEZ QUEROL, SECUN-DINO; GONZÁLEZ RODRÍGUEZ,MATILDE; IGLESIAS DEL RÍO,IGNACIO; IGLESIAS GONZÁLEZ,ANTONIO; IGLESIAS LAGO, MA-NUEL; IGLESIAS LÓPEZ, FRANCIS-CO; IGLESIAS PRADO, MANUEL;IGLESIAS REBOLLAR, ÁNGELA;LAGO BARBEITO, JESÚS; LAGOFERNÁNDEZ, FERNANDO; LAGOLAGO, FERNANDO; LAREO MA-LLO, ENRIQUE; LAREO MALLO,RAFAEL; LEMOS PÉRZ, ÁNGEL;LÓPEZ RIVAS, JOSÉ; LORENZOCARRERA, ENRIQUE; LUSTRES RI-VAS, MANUEL; MARIÑO VILLAR,MANUEL; MARTÍNEZ GARRIDO,EMILIO; MARTÍNEZ ROMÁN,LUIS; MEDIERO FLORES, SANTIA-GO; MEIS FERNÁNDEZ, JOSÉ;MEJUTO FERNÁNDEZ, JOSÉ;MOLARES RODRÍGUEZ, EDELMI-RO; MORALEJO SANTOS, JOSÉ;MOREDA OUTEIRAL, MANUEL;MOREDA VÁZQUEZ, CONSTAN-TE; MOREDA VÁZQUEZ, JOSÉ;MORGADO, MANUEL; MUÑOZARCONADA, ABRAHAM; NIEBLACARREIRA, JOSÉ; OLIVA ABALO,JOSÉ; OUBIÑA DÍAZ, JOSÉ; OYAALONSO, INDALECIO; PADÍNDÁVILA, EVARISTO; PAYARÁNRODRÍGUEZ, GUILLERMO; PAZORODRÍGUEZ, DANIEL; PÉREZALONSO, BENITO; PÉREZ CAME-SELLE, CARLOS; PÉREZ PROL,JOSÉ; PÉREZ, ALFONSO; PONTEBLANCO, MANUEL DA; POSADAGONZÁLEZ, MANUELA; POSADAGONZÁLEZ, PAULINO; RAMOSPRIETO, OVIDIO; RIVAS MARTÍ-NEZ, ÁNGEL; RIVAS, MANUELCONSTANTINO; RODRÍGUEZ A-BALDE, MANUEL; RODRÍGUEZFAGINES, JESÚS; RODRÍGUEZMOLEDO, URBANO; RODRÍ-GUEZ VÁZQUEZ, ERNESTO; RO-MERO DÁVILA, VÍCTOR; RO-MERO GONZÁLEZ, JOSÉ; ROZASBERMÚDEZ, CÉSAR; SÁNCHEZLÓPEZ, FRANCISCO; SANTOSCABALEIRO, ALFONSO; SANTOSCARIDE, JAIME; SEOANE FER-NÁNDEZ, IGNACIO; SOLLEIROS,HUMBERTO; TABOADA MONTO-TO, INOCENCIO; TABOADA, IG-NACIO; TORRES, APOLINAR; VA-RELA GARRIDO, FRANCISCO;

Xan Leira na estrea da película AlexandreBóveda, unha crónica da Galiza mártir, no TeatroBambalinas da Federaciónde Asociacións Galegas da República Arxentina.Bos Aires, 15 de abril de 2004.

ONDE GARCÍA, FRANCISCO; BARREIRO GONZÁLEZ, JOSEFA; BERRUETE ALEJANDRE, RODRIGO; BÓVEDA IGLESIAS, ALEXANDRE; BOUZADA TORRA-ÁLEZ, AGUSTÍN; DAPONTE FANDIÑO, RAMÓN; DE LA TORRE SUÁREZ, ÁNGEL; DÍAZ HERMO, RAMÓN; DOPAZO NAVIA, BENITO; DIZ FUENTES,ARDO, MIGUEL; GÓMEZ AGUSTIÑO, AMADOR; GONZÁLEZ BOULLOSA, JOSÉ DOMINGO; GUILLÁN ABALO, MANUEL; IGLESIAS DEL RÍO, JULIÁN;EL; MARTÍNEZ SANTIAGO, RAMÓN; MEAÑOS ABELENDA, ANTONIO; MONDRAGÓN CORES, RAMÓN; NAVIA CORES, ÁNGEL; NOGUEIRA SANTO-QUESADA OUJO, MANUEL; RAMOS PATIÑO, JOAQUÍN; RAÑO LORENZO, MANUEL: REY CORES, JOSÉ; REY LÓPEZ, FRANCISCO; REY LÓPEZ, JOSÉSOMOZA, JUAN; SAYANES GONZÁLEZ, ANTONIO; SINGUL ABELENDA, LUIS; SOTO PATIÑO, ANTONIO; TARRÍO MONTERO, URBANO; TORRADO

ZALO; ACUÑA GÓMEZ, MANUEL; ALONSO RIVEIRO, MANUEL; ALONSO, BRUNO; ALONSO, EDUARDO; AMOEDO RETORTA, BENIGNO; ANTELAFERNÁNDEZ, JUAN; BAHAMONDE GARCÍA, FRANCISCO; BAHAMONDE GARCÍA, LORENZO; BALLESTEROS, MANUEL; BAMIO; BARREDO GARCÍA,BATÚA ZUBELDIA, LUIS; BLANCO, EDELMIRO; BOTANA PÉREZ, HERACLIO; BUCETA, ÁNGEL; CABALEIRO LAGO, CONSTANTINO; CABALEIRO LAGO,A MARTÍNEZ, SEVERINO; CARVALLO, ANTONIO; CASTAÑO, PASCUAL; COIRA LORENZO, ANDRÉS; COLLAZO ÁLVAREZ, ROBUSTIANO; COLLAZO

A; CUADRADO CRESPO, MIGUEL; DEL RÍO PAMPÍN, MANUEL; DÍAZ SUÁREZ, ANTONIO; ECHEGARAY GARCÍA, SEGUNDO; FARO MÍNGUEZ, CEFE-FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, HIGINIO; FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, MANUEL; FERNÁNDEZ GONZÁLEZ, ALFREDO; FERNÁNDEZ LAGO, CÁNDIDO;TEZ, LUIS; FONTÁN QUINTELA, SEVERINO; FRAIZ CASTELLANOS, JULIO; FRAIZ FERNÁNDEZ, VÍCTOR; FREIRE ALONSO, ANTONIO; G. DE CASTRO,

ALEXANDRE BÓVEDA, UN NOME NUN OCÉANO DE VÍTIMAS

Alexandre Bóveda, unha crónica da Galiza mártir é unha candea acesa que alumea

novas páxinas dunha vida sinxela, fornecida no amor á terra e na defensa e a loita

polos dereitos da nosa xente.

Dicir Bóveda é dicir Víctor Casas, Roberto Blanco Torres, Benigno Álvarez,

Xaime Quintanilla, Ánxel Casal, Camilo Díaz Baliño, Emilio Martínez Garrido,

Alfredo Suárez Ferrín, Roxelio Caridad Pita, os irmáns Bilbatúa, Telmo Bernárdez...

Dicir Bóveda é lembrar milleiros de mulleres e homes anónimos que deron a

vida pola liberdade, a educación, o traballo e a terra, nas interminábeis noites de

morte e esquecemento.

Alexandre Bóveda, unha crónica da Galiza mártir é, tamén, parte dun traballo de

recuperación sistemática e de divulgación da nosa memoria histórica –que comecei

hai máis de dez anos no eido da creación audiovisual–, e preséntase por primeira vez

aquí en Bos Aires coa fantasía posta na honra aos nosos exiliados económicos, sociais

e políticos, que converteron esta cidade no castro de resistencia e loita pola vida, a

democracia e a dignidade, o castro onde Daniel Castelao proclamou en 1942, nun

berro de verdade, o 17 de agosto como o «Día da Galiza Mártir».

Pasaxes da intervención de Xan Leira na presentación da película.

GGaalliizzaa

nnoo cceennttrroo

ddaass iinnqquueeddaannzzaass

XOSÉ LUÍS BÓVEDA ÁLVAREZ, 8

Ourense a vila natal

ELIXIO RODRÍGUEZ DOMÍNGUEZ, 10

O tempo de «Nós»

XOSÉ LUÍS BÓVEDA ÁLVAREZ, 11

De Ourense a Pontevedra

LOIS TOBÍO FERNÁNDEZ, 12

Sobre o Seminario de Estudos Galegos

FRANCISCO FERNÁNDEZ DEL RIEGO, 13

O labor aglutinante do SEG

XOSÉ LUÍS BÓVEDA ÁLVAREZ, 14

A chegada a Pontevedra

LOIS TOBÍO FERNÁNDEZ, 16

Líderes do galeguismo

MANUEL PEÑA-REI BOUZAS, 17

O galeguismo en Ourense

XOSÉ LUÍS BÓVEDA ÁLVAREZ, 18

O compromiso co país

XAIME ISLA COUTO, 20

Pontevedra, nervio galeguista

XOSÉ LUÍS BÓVEDA ÁLVAREZ, 21

Estudo e traballo

Gal

iza

no c

entr

o da

s in

qued

anza

s

8888

19031903Alexandre Bóveda Iglesiasnace no número 16 da rúa Barreira, en Ourense.

OURENSE, A VILA NATAL

Alexandre Bóveda nace en Ourense o día 4 de xuño de 1903, aíndaque o 9 do mesmo mes é a data que realmente figura no rexistro civil.Fillo dun carpinteiro e unha costureira, Xan Bóveda Valcarce e LuísaIglesias Sánchez, nace nun barrio típico do vello Ourense, un barrio tra-ballador dentro do conglomerado urbano, entre as Burgas e a PrazaMaior. Conta con tres irmáns vivos e outros tres que morreron prema-turamente.

Bóveda é fillo de artesáns, de xente de modesta condición perohonesta e traballadora. E isto amósase moitísimo na súa maneira de ser,dende o primeiro momento ata o final.

El seguiu sendo un home modesto, humilde en canto ásúa procedencia; Bóveda nunca foi unha persoa presuntuosa,que é ao que quero referirme. Foi un home modestísimo, quesabía o que valía, sabía cal era a súa capacidade e a súa impor-tancía, e isto foino desenvolvendo dende neno ata chegar aomomento do seu pasamento...

Bóveda, dende ese berce realmente modesto en que nace e desen-volve a súa nenez e infancia, sempre tivo o apoio da súa nai, que foi averdadeira rexedora doméstica, dado que o seu pai emigrara ao PaísVasco, e máis tarde –durante seis ou sete anos– ás Américas, concre-tamente á Arxentina. Ela presumía de que: «Os meus fillos sempreestudaron en escola de pago.»

Bóveda, entón, críase en Ourense e os seus primeiros estudos sonno Anexo da Escola Normal. Pero, asemade, desenvolve unha chea de

Alexandre Bóveda é un bo estudante e participa na Coral Ruada e no Orfeón da Unión Ourensá; practica o deporte nos equipos Triunfo, Royal, Galicia e no Remedios Fútbol Clube.

Xosé Luís Bóveda Álvarez, (Poontevedra, 1934), é o terceiro fillo do casal Bóveda-Álvarez. Ten actuado politicamente no Partido Socialista Galego. É o actualVicepresidente da Fundación Alexandre Bóveda e Presidente da Comisión do Centenario.

Luísa Iglesiase Xan Bóveda

Ale

xand

re B

óved

a, u

nha

crón

ica

da G

aliz

a m

árti

r

9999

actividades vencelladas á expresión artística, como é o seu tránsito polaAula Festiva dos Salesianos; nas clases nocturnas de debuxo, aprende sol-fexo na Banda Municipal, e desenvolve unha actividade de cantor quemáis tarde o faría membro do Orfeón Unión Orensana e, logo, da CoralPolifónica Pontevedresa.

Tempo despois, e xa fóra de Ourense, incorpórase aoColexio dos Irmáns Vilar, onde non só foi estudante de PeritoMercantil, senón que, inmediatamente despois de rematar osestudos, foi docente. Mentres, prepárase para as oposiciónsde Auxiliares de Contabilidade do Estado. Quérese dicir queoposita para a Facenda Pública, oposición que suspende nestaocasión, cando estaba a piques de cumprir dezaoito anos.

Superado o desánimo, volta a Madrid onde comeza a nova prepa-ración no Instituto Reus. E oposita acadando o número un –do quetantas veces se gabou ao falar del–...

Entón, xa no ano 1924, incorpórase á Facenda como funcionariodeste corpo e de Auxiliares de Contabilidade. Alí permanece ata queconsegue o grao de oficial e pode xa participar nas oposicións a Periciaisdo mesmo corpo de Contabilidade da Facenda do Estado...

AlexandreBóvedaIglesias

Alexandre Bóveda co plantel do Royal Fútbol Clube.

19201920Aparece a Revista NNóóss,publicación que Bóvedasinala como a súa «fontenla máis cabal».