Manual de gramática galega (2006) [2ª edición] - Freixeiro Mato

7/22/2019 Manual de gramtica galega (2006) [2 edicin] - Freixeiro Mato

1/259


2/259

MANUAL DE GRAMTICA GALEGA

XOS RAMN FREIXEIRO MATO

E D C I N S


3/259

2a edicin: Setembro 2006

Xos Ramn Mato S. A.Ra do Prncipe, 22. 36202

84-8341-068-0

978-84-8341-068-4

D. Legal: 245086/06

Impresin e acabamento: Artes Grficas, S. A.4780-583 Santo Tirso - Portugal


4/259

Para os alumnos e daFacultade de Filoloxa da

Universidade dapacientes e en modo

axentes desta gramtica


5/259

NOTA INTRODUTORIA


6/259


7/259

Nota introdutoria segunda edicin

Despois de aparecido os tres da Gramtica da Lingua Galegaeditora ao longo dos anos 1998, 1999 e 2000, oportuno

tirar do un Manual de Gramtica Galega con base na obra xa publicada, fose dirixido a un pblico ampio e ao se convertesenun manual de aprendizaxe e consulta e eficaz para os utentes da linguagalega.

Como no perodo transcorrido desde a aparicin da obra citada at a realizacin

desta segunda edicin se produciu a feliz nova, tan longamente desexadapor do semella igualmente oportuna a adaptacin destemanual pautas contidas novas normas consensuadas no mbito que asumo na sa sen por iso renunciar mia filosofa a respecto da lingua, exposta con clareza a travs dos tres volumes antes cita

dos e noutros lugares, onde tamn indicado reiteradamente a necesidadenica norma para o galego que fose e asumida por ampia

maiora. Loxicamente, dentro das posibilidades de opcin contidas na norma

actual, aquelas mis acordes co pensamento lingstico e coamia prctica anterior. ben sabido que un

nunca se realiza a plena satisfaccin de todas as partes e este non poda ser unha en conxun-

to tamn coido que positivo para a nosa lingua, de Canto ao contido, mantense a da obra anterior, coa

como elemento central da gramtica, e a fontica e a fonoloxa, por unhae a semntica e a formacin de outra, como elementos

formato para esta obra fai improcedentes as referencias bibliogrficas e o aparello para cuxa consulta remito obra que serve de base presente sntese gramatical do galego, que espero que contriba a o nosomodelo de lingua culta e a facilitar o seu uso correcto, para de coadxuvarna medida das sas posibilidades normalizacin social do idioma comn e pro

pio da Galiza.


8/259

XERAL


9/259


10/259

Abreviaturas 21

Signos fonticos uti l izados 251. Fonti ca e fonoloxa 29

Fon ema s e sons 29

A fonolxica: o fone ma 30A unid ade fontica: o son 32

A ortografa: letras e 341.5. sistem a vocl ico 36

1.5.1. Caracte rizaci n e clasificacin das vogai s 36

Definicin do siste ma vocli co galeg o 38

1.5.3. subs istema tnic o 39Os subsistemas 47Diton gos e tritongos 54

1.6. sistema 561.6.1. Os sons e a sa clasi ficac in 561.6.2. Os fonemas e as sas real iza cin s 58

Sntese esqu emti ca das conso antes 63

1.7. Fon ti ca sint ctica 64

1.7.1. Encontros 65Encontros 66

A slaba 68

1.9. Os trazos supra segmen tais 70

1.9.1. acento 71A entoacin 72

1.9.3. A duracin 75

2. Morfosintaxe 79

morf ema e a palabr a 79

2.2. Os2 .2 .1 . substantivo 81

nome adxectivo2.3. Os pronomes persoais

95

FuncinsA reflexividade

2.3.4. Posicin dos clticos


11/259


2.4. Os demostrat ivos2.5. Os pronomes 1172.6. Os pronomes interro gativos e excla mativo s 1222.7. Os pro nome s identificadores 125

clasificacin e morfoloxa2.7.2. artigo 126

2.8. Os pronom es2.9. Os pronom es2.10. verbo 133

e 13 3Os verbos regulares: morfoloxa

2.10.3. Os verbos 1422.10.4 . Os verbo s irregular es 148

2.10.5. Modos e 159As formas infinitas do verbo

2.10.6 .1 . infinitivo 1682.10.6.2. 17 22.10.6.3. participio 174

2.10.7. As perfrases verbais 175

As perfrases tempora is 178

2.10.7 .2. As perfrases aspectuais 179

As perfrases 1872.11. adverbio 191

Adverbios e locucins cualificadoresAdverbi os e locucins localizadoresAdverbios e locucins declarativosAdverbios e locucins especificadoresAdve rbio s e locuci ns de inclusin 198

A prepo sici n 198

Prepo sici n e locuc in preposit iva 198

Uso s e valore s das prepo sicin s 200

205

Conxunc in e locucin conxuntiva 205

2.13.2 . Clasificacin 206

A sintaxe: a do enunc iado 210As unida des sintcticas 210

As func ins sint ctica s da frase na clu sula 214

2.14. 3. Tipos de clusulas 218

Sintaxe e pragmtica. Funcins semnticase informa tivas 224

16 2.1 4.5 . As informat ivas e a posici n dos clticos 226


12/259

XOS RAMN MATO

3. Semntica 233

3.1. Semntica 233palabra e 233

3.1.2. As lexicais 235As relacins semnticas

3.2. A formaci n de palab ras 248

Os proc edem ento s de formac in de palab ras 248

A derivac in 249

3.2.3 . A compo sici n 2623.2.4. proc ede ment os de formaci n de palabras 264


13/259


14/259


15/259

CI primeirasegunda conxugacin

terceira conxugacin

C D complemento directo

complemento indirecto

confrntese

galego comn

contraccin

dial. dialectal

gal. galego

galego-portugus

Imperativo

Ind. Indicativo

latn

mascul ino

morfema modotemporal

M N P morfema nmero-persoal

primeira persoa singularP2 segunda persoa singularP3 terceira persoa singularP4 primeira persoa pluralP5 segunda persoa pluralP6 terceira persoa pluralpl. plural

sing. singular

Subxuntivo

vid. vxase

V R radical

sus, en oposicin a

vulgar

vogal temtica0 morfema cero

21


16/259

SIGNOS FONTICOS UTILIZADOS


17/259


18/259

Signo Definicin do son Exemplo

[a] voga l central aberta

vogal central aberta palatalizada

[a] voga l central aberta velar izada

vogal anterior media aberta

[e] voga l anterior med ia fechad a

[03] vogal anterior media fechada labializada

[i] voga l anterior fechad a

[j] semi voga l palata l

vogal posterior media aberta

[o] vogal posteri or med ia fech ada

vogal posterior fechada[w] semi voga l velar

nasalizacin da vogal

alongamento da vogal

[p] cons oant e oclus iva bilabial xord a

[b] cons oant e oclusi va bilabial sonora

consoante aproximante bilabial sonora

[t] cons oant e oclusi va dental xord a

[d] cons oant e oclusi va dental sonor a

[5] consoante aproximant e interdental sonora

[k] cons oant e oclusi va velar xord a

[g] conso ante oclusiv a velar sonor a

consoante aproximante velar sonora

consoante africada prepalatal xorda

consoante fricativa labiodental xorda

consoante fricativa interdental xorda

[9] cons oant e fricativa interde ntal sonori zada

[s] cons oant e fricativa apic oalve olar xord a

[s] cons oant e fricativa apico alveo lar sonor izad a

consoante fricativa xordaconsoante fricativa semipalatalizada sonor.

[J] cons oant e fricativa prepal atal xord a

[m] cons oant e nasal bilabia l sono ra

[n] cons oant e nasal alveolar sono ra

consoante nasal palatal sonora

consoante nasal velar sonora

consoante nasal labiodentalizada sonora

casacaixa

pauferrofeosemana m a n a ]

pitaforte

pau

pucho J o ]barcolevartourodoutordadourcoguedella

fgadomurcharcinzasoutoesvararsmosche

fasllo

nadaunhaenfermo


19/259


consoante nasal ( inter)dentalizada sonora onteconsoante nasal palatalizada sonora encher

[1] cons oant e lquida lateral alveola r sonora galia[1] conso ante lquid a lateral (inter)dent alizada sonora caldo[li] conso ante lquida lateral palat aliza da sonor a colcha

consoante l quida sonora alga[A] cons oant e lateral palata l sonora quenlla[f ] lquida vibrante simple alveolar querer[r] con s. lquida vibra nte mlt ipla alveolar son. correr

\

26


20/259

FONTICA E FONOLOXA


21/259


22/259

Fontica e fonoloxa

Fonemas e sons

No plano da expresin un nmero infinitamente variado de sons realizados e perceptbeis na e serie limitada de regras abstractas que formano sistema expresivo da lingua e serven de modelo ideal manifestacins indi

e concretas. Os primeiros son fsicos e fisiolxicos, as segundasteriais e sociais. A disciplina que trata dos sons, da substancia do significante,

a fontica , que non ten en conta a funcin do fnico no signo a seocupar dos sons usados na A fonoloxa a disciplina que se ocupadas normas que ordenan esa materia sonora, da forma do significante; con

outras a disciplina lingstica que se ocupa do estudo da funcin doselementos fnicos das ou sexa, que estuda os sons do punto de vista doseu funcionamento na linguaxe e da sa utilizacin para formar signos lings

t icos. A fontica opera con feitos materiais e concretos; a fonoloxa con puras

e

que constiten un sistema. En consecuencia, as unidades fonticas (os sons) non coinciden coas unidades fonolxicas

(o s pois a fonoloxa s debe ter en conta nun son aquilo queunha determinada funcin na lingua, aquilo que serve como marca distintiva

das palabras.

pr incipio de calquera fonolxica consiste en descubrir asoposicins fnicas que serven para diferenciar os signif icados nunha l ingua

dada e para iso hai que partir do inventario fontico desa l i ngua . Apesar da sa independencia bsica, pois, o contacto entre a fontica e a

fonoloxa inevitbel e absolutamente necesario, sobre todo nos inicios da


23/259


e fontica, anda que se debe l imitar ao estri tamente

necesa r io . e t apas avanzadas da descricin o estudo do sistemafonolxico e das combinacins xa se torna to ta lmente independente dafont ica .

A fontica estuda a linguaxe articulada, prescindindo doutras formas deEsta l inguaxe art iculada a presenza do que produce os

sons e do ouvinte que os interpreta, polo que haber dous aspectos na fontica:

o acstico, que estuda a estrutura dos sons utilizados e como o ouvido reaxe

perante estes e o articulatorio, que estuda os rganos de articulacin e aproducin da linguaxe. Segundo os aspectos que tratar, poder

fontica que estuda as posibilidades acsticas do ser humano e o funcio-namento do seu aparato fontica que estuda as particularidades fonticas dunha l ingua determinada; fontica histrica (ou evolutiva),

que estuda as mudanzas fonticas dunha lingua na sa evolucin; e fontica

normativa (ou conxunto de regras que determinan a correcta pronuncia dunha lingua.

existe fonoloxa diacrnica e fonoloxa pdesedistinguir nesta da palabra, que estuda a funcin distintiva doselementos fnicos (casa I cala) e a funcin demarcativa oupermitindo entre si as palabras (lexemas e e da

frase ou da clusula, que serve para distinguir unhas das outras (funcin dife

rencial en Foi el e Foi Os elementos fnicos que desempean a sa funcindentro da unidade semntica simple (palabra ou morfema) varan extraordinariamente dunha lingua para outra. Os elementos fnicos con funcin dentro da

frase ou da clusula son mis xerais e semellantes dunha lingua a outra. Por iso

te n interese o estudo da fonoloxa da palabra, que sinala mis claramentea de cada lingua.

1.2. A unidade fonolxica: o fonema

texto oral, utiliza a voz humana (os textos escritos non son mis do que

unha maneira de representar un texto oral); e esta oralidade dotexto exixe a sa linearidade, que que non sexa o casa que saca, ou

pobre que pobre A articulacin do texto dupla, pois est integrado por unidades de dous diferentes unidades dotadas de significado (primeira sendo o -ou morfema- a unidade mnima da primeira articulacin; e unidades non portadoras de que pertencen s cara significante do signo lingstico, os fonemas, que teen unha misin dis

tintiva, ou sexa, que serven para distinguiren uns enunciados doutros e que cons-

titen a segunda articulacin.


24/259

RAMN MATO

concepto de fonema l ingstica (non pode ser dividida)de tipo fnico que ten carcter distintivo- parte do principio de que o que real

mente interesa na comunicacin lingstica un nmero de propiedades articulatorias e acsticas (trazos) e non o conxunto da emisin fnica. Estes

trazos, chamados dist intivos, son os que serven para dist inguirmos nunhagua dada uns sons dos outros. Cada fonema, ou sexa, cada conxunto de trazos opn entre si as formas da lingua que o posen, face a outrasformas que non o posen ou posen no seu lugar outro fonema: casa, cama,

cana, cata, capa, cala. Estas unidades fonolxicas non divisbeis en unidades menores sucesivas son os fonema , a unidade fonol-xica da lingua de que se tratar. A face significante de cada palabra pode ser analizada en fonemas e ser representada como unha serie determinada

fonema un concepto que non corresponde a realidade concreta,xa que s o conxunto dos trazos pertinentes realizados So nos fonemas, e non os trazos pertinentes, as unidades mnimas que identifican os

Para determinar os fonemas a que corresponden as variantes fonticas,

o procedemento utilizado a conmutacin, que consiste en substituir un seg

mento fnico dun significante por outro existente na lingua, de modo queo resultado fnico evoque unha significacin diferente. Por teren os fonemas

funcin distintiva, ao un fonema por outro obtemos un novo signoen consecuencia, a conmutacin en tcnica de anlise que

nos permite saber se unha variante, se un son, ten valor isto , se unfonema ou non (mesa Ipesa, paso INaso).Para estabelecermos o dos fonemas dunha l ingua hai dous

momentos necesarios na anlise: primeiro a conmutacin, que nos permite

separar os elementos e despois a identificacin das variantes dunfonema tendo en conta a sa a sa aparicin diferen

tes posicins silbicas e o criterio da similitude fontica. nabera que realizar a conmutacin tantas veces como fose necesario para distin

guirmos cada fonema de todos os do mesmo sistema, na prcticachega con confrontarmos cada un fonemas cuxa realizacin fontica mis prxima.

nmero de fonemas ten de ser necesariamente limitado en cada lingua, pois

o seu coecemento obrigado para todos os membros da comunidade lingsti

ca; constiten un inventario fechado que adoita andar polos 24 mis ou menos

(o galego ten 26 Mediante a combinacin dun curto nmero de fonemas pdense conseguir os mis variados textos, o que unha grande economa de en cada punto da cadea falada ten a posibilidade e anecesidade de elixir entre varios ou en cada punto da cadea falada son varios os fonemas que poden aparecer, mais s un o con exclusin


25/259


dos o que significa que os fonemas se uns a outros e por tantoson conmutbeis.

Unha calidade fnica ter funcin distintiva cando se opuxer a outra calidade

fnica, isto , cando ambas formaren unha oposicin fnica. As diferenzas fni

cas que nunha lingua dada permiten distinguir as significacins son oposicins

fonolxicas, distintivas ou Polo contrario, as diferenzas fnicas quenon permiten esta distincin son fonoloxicamente irrelevantes ou non pertinen

tes. Por exemplo, a oposicin distintiva, pois permite distinguir a significacin de certas palabras (para a oposicin [b] oclusivo bilabialsonoro e aproximante bilabial sonoro non distintiva, pois non permite dist inguir ningunha de palabras, sendo indiferente a utilizacin dunha ououtra para a significacin Co termo oposicin as diferenzas entre elementos que poden aparecer no dos que un estrealmente presente e outro s virtual (caso I

As diferenzas entre elementos sucesivos no decurso falado chmanse contras

tes. Na palabra a consoante p non se opn vogal e, mais contrasta conAs que poden ser elemento central da slaba, e as elementos en non se senn que contrastan na secuenciafnica. En canto a oposicin de tipo o contraste unha relacinde natureza sintagmtica que se estabelece entre morfemas e fonemas dentro da

cadeaNon todos os fonemas dunha lingua son capaces de en calquera

punto do pois estn suxeitos a determinadas que son particulares de cada lingua. Noutras ocasins o feito de certos fonemas non aparece

ren nalgunha posicin concreta dbese a que o trazo ou trazos que os nonteen pertinencia nesa posicin. Neste caso de neutralizacin e os fonemas neutralizados aparecen realizados por unha unidade constituida polo con-

xunto de trazos a todos a que se chama arquifonema. A neutralizacin , a anulacin ou supresin, en determinadas dunhaoposicin fonolxica. S acostuman ser neutralizbeis as oposicinspois o arquifonema de dous fonemas en relacin multilateral confundirase co

arquifonema dos outros fonemas que posen as propiedadesarquifonema o conxunto dos trazos pertinentes comns aos dous membros

desa oposicin; represntase con letra mascula; en galego por exemplo, oarquifonema resultante da neutralizacin de Id e Id en posicin implosiva: carta

unidade fnica: o son

Os sons concretos da conteen, xunto caracterst icas fonoloxic amenteque o non Non son senn realizacins ou


26/259

RAMN MATO

dos fonemas cuxos trazos conteen. fonema unconxunto s de caractersticas o son un conxunto de caractersticasdistintivas e un smbolo material do fonema. Cada son presentaos trazos pertinentes do fonema de que realizacin e mais outra serie detrazos fnicos irrelevantes. Por iso, un mesmo fonema poder ser realizado por

diversos con tal de que estes contiveren os trazos Entanto a fonoloxa estuda o sistema de a fontica ten fundamentalmente dous campos de estudo o que estuda todas as posibilidades fsicas e fisiolxicas de emitir sons capaces de seren aproveitados na

comunicacin, e o particular dunha lingua, que estuda os alofones dos Aqu no segundo campo, no estudo particular dos alofones dogalego.

Chegamos as ao concepto de variantes fonticas dun que son asdiferentes realizacins deste na A realizacin material dun fonema non serepite nunca exactamente, pois os fonemas con que est en contacto e en oca-

sins inclusive fonemas distantes ou outros veces mesmo subxec-inflen na sa realizacin, dando lugar s variantes ou termo

creado polos l ingistas americanos. Se os alofones dun fonema son debidos

exclusivamente ao contexto de variantes combinatorias, por nonaparecer nunca unha no lugar da outra, se di que estn en distribucin com

plementar ia .

Xa desde as descricins gramaticais dos gregos, os sons que unhalingua clasificndose en vogais , sons en cuxa articulacin a dear non encontra na cavidade bucal ningn obstculo que tea de ser forzado ou

que produza e sons en que a corrente de ar procedentedos pulmns acha na sa articulacin na cavidade larnxea ou bucal algn obs

tculo que ten de ser Na producin das vogais interveen os msculosdepresores, que dan ao maxilar inferior un movemento de abertura; estesmsculos estn unidos aos linguais e por tanto ao descender o maxilar tamn

descende a lingua. Por iso se consideran os sons articulados voclicos como os

mis Na emisin de consoantes actan os msculos quedan ao maxilar inferior un movemento en sentido oposto ao que teen as

Os msculos elevadores tenden cara do maxilar e, comoestn ligados aos linguais, proxectan a lingua cara ao (duro ouEste o motivo de que os sons sexan considerados os mis

No son articulado voclico as cordas vocais presentan tensin, queimplica maior nmero de vibracins por unidade de (frecuencia); desaforma, o ton fundamental dun son voclico mais alto que o dun son

Na producin dun son sonoro, as cordas vocais teen unhatensin menor e vibran un nmero mis de veces por unidade de tempo;


27/259


en consecuencia, teen un ton fundamental mis baixo que no caso dunha Mais desde a consoante mis pura, como pode ser vogal mis pura,como pode ser existe unha gradacin de sons cuxo intento por a dividir haresultar necesariamente convencional, pois hai sons que participan de caracte

rsticas voclicas e diferentes linguas do mundo.

A ortografa: letras e dgrafos

Est clar o que o fo nem a un con cep to da lin gua oral e no n se conf unde coa

letra na lingua escrita, representacin grfica Anda que hai unha equivalencia entre letra e fonema, esta nunca pode ser total, producndose encada lingua unha ou menor correspondencia entre ambos. No caso dogalego moderno, algns fonemas precisan das letras (dgrafos) para seren

unha, quero. Ou ben existen dasgrafas para representar un fonema, por razns ou

b e v vaso) para c e qu (casa, quero) para g e gu(gato, guerra) para (zoca, cinco) para /9/ . Tamn unha letra podesimbolizar fonemas diferentes: x pode representar o fonema en fixen ou ogrupo en taxi, e inclusive dentro da mesma palabra: exixir A letrah non representa ningn fonema (hbil, horta), salvo cando forma parte do

dgrafo nhfonema represntase pondo o signo correspondente entre

barras e a sa realizacin fontica, o son, represntase co seu signoentre colchetes A transcricin fonolxica a reproducin grficada constitucin fonolxica da lingua; debe representar osprescindindo dos diferentes sons ou variantes fonticas en que se realizaren na

prctica. A transcricin fontica debe reproducir as diferentes rea-lizacins do sistema fonolxico; debe representar os sons, a realizacin dos

fonemas no plano daalfabeto o conxunto de uti l izadas

regularmente por unha l ingua. alfabeto de coa representacingrfica moderna, e actualmente consta de vinte e tres letrase seis dgrafos; existen algunhas outras letras que s se utilizan enpalabras de procedencia estranxeira -j (jazz), y oue abreviaturas e nos smbolos de uso internacional (km quilmetro, Woeste Estas son as letras (acompaadas do seu e do fonema querepresentan) que conforman o alfabeto do galego estndar actualmente en

vigor:


28/259

RAMN MATO

LETRA

A a

QUE REPRESENTA

gato

b be barco

c ce casa

d de data

e e Id, ter,f efe filio

figo

h hache 0 haber

i i Galiza

1 ele IV

m eme

ene tona

ee braa

0 o / 0 / , / 0 / porta

P pe pas

q que

r erre

s ese

t te corte

u u pucho

V uve avogadoX xe xantar,z zeta

Os seis son os seguintes:ch ce hache

gue u guindastre

11 ele duplo faragulla

n h ene hache algunha

q u que u quenda

r r erre duplo afor rar

No galego antigo existan tamn as letras j g e, i (gente), g eos dgrafos nh con valor palatal e ss (esse), presentesen nos textos do galego medio e vixentes tamn no portugus actual. Nogalego moderno estas grafas manteen a sa presenza, anda que minoritaria, a

travs dos textos literarios dalgns autores do XIX g e, i en g en


29/259


Rosala, por exemplo) e do XX, prolongndose lingsticas1.5. sistema voclico

Caracterizacin e clasificacin das vogais

Do punto de vista as vogais son os sons que presentan a abertura dos rganos o maior nmero de vibracins das cordas vocaispor unidade de e a maior musicalidade de entre todo o material fnico dalingua. Do punto de vista as vogais consoantes pola sacapacidade para formaren ncleo silbico. S as vogais poden ser portadoras de

particularidades prosdicas distintivas por son as nicas que poden recibir o acento en galego e, en consecuencia, seren ncleos silbicos. Nisto con

trastan coas consoantes, que funcionan como silbicas (parte ascendente ou descendente do ncleo contraste silbico asilbico o nicoque opn fonoloxicamente as vogais s vlido s para aque-

l inguas, entre o galego, en que se esta circunstancia, mais non paraaqueloutras en que unha consoante pode ser ncleo silbico por exem

dunha definicin funcional ou e nadacanto natureza fnica dunha vogal e ao seu contido fonolxico.

As vogais contrastan coas consoantes polo seu carcter dencleo silbico e entre si as vogais opense unhas aoutras; debido a esta oposicin paradigmtica, as vogais son conmutbeis unhas

por sendo a conmutacin a que nos vai permitir facer un inventario dosfonemas

As vogais non son mis do que voz repercutida polas partes superiores do con-

duto e a forma da cavidade bucal o que d a cada unhao seu timbre caracterstico. Tres son os factores que configuran os sons vocli

cos e que nos permiten a posicin da lingua, a posicin dos labios eo grao de abertura da boca; en certas linguas hai que a resonancia e acantidade. Segundo o movemento da lingua na cavidade bucal prodcese un

estreitamento na parte anterior ou posterior da boca, o que permite clasificar asvogais polo lugar de articulacin en:

a) anteriores ou palatais: se a lingua se aproxima ao (ou palato) duro,producindo un estreitamento na parte de o punto de articulacin estno padal duro; desde o punto de vista acstico son agudas porque a lingua

ocupa unha posicin anterior, o que determina que a cavidade de resonan

cia anterior sexa mis que a posterior. Sonb) posteriores ou a lingua aproxmase do veo do padal, onde est

situado o punto de articulacin; son dado que a


30/259

RAMN MATO

gua ocupa unha posicin posterior e entn unha grande cavidadede resonancia anterior aumentada pola acccin labial. Son

c) central ou media: se o dorso da lingua se acha rexin polomedio (en a lingua permanece baixa e case en isto

nunha zona central; neutra dado que se crean das cavidades de resonancia (anterior e posterior) que son o

De coa posicin que adoptaren os labios teremos vogais labializadas(tamn chamadas redondeadas ou bemolizadas), en que os labios adoptan unha

posicin abucinada, redondeada, reducndose segundo o grao de aberturae vogais en que os labios adoptan unha postura alon

gada, horizontalmodo de articulacin ou grao de abertura da cavidade bucal permite distin

guir entre vogais de abertura mnima ou fechadas (a posicin da boca a mis

fechada: vogais de abertura media ou medias (a posicin da boca intermedia entre a aberta e a mis fechada, dando orixe a dous tipos de vogaismedias segundo se aproximaren dunha ou doutra: medias abertas ousemiabertas, e medias fechadas ou e vogais de aberturamxima (a posicin da boca a mis aberta:

Segundo o veo do padal estiver ou non pegado parede farnxea permitir que

a corrente de ar saia ou non polas fosas nasais, dando orixe a vogais se oveo do padal est pegado parede farnxea e polo tanto a onda sonora saecamente a travs da cavidade e a vogais cando o veo do padal estsituado nunha posicin media entre a lingua e a parede farnxea, non obstaculi

zando ningn dos dous a onda sonora sae ao mesmo tempo pola cavidade bucal e polas fosas nasais (resonancia No galego comnactual non hai vogais nasais como mais si vogais nasalizadas por consoantes nasais se ben esta nasalidade non pertinente do punto devista pois non xera oposicin e non ten, por valor distintivo: oo nasalizado de longo non mais do que unha variante combinatoria dofonema Con carcter xeral, todos os fonemas voclicos poden resultarramente nasalizados que se acharen en contacto con consoante nasal, senperderen os trazos; tal nasalizacin adquire a suficiente relevancia comopara ser representada nos seguintes casos: sempre que aestiver trabada por consoante nasal (antes onte se a vogal forentre das consoantes nasais (mundo tras a nasal velar (unhae na terminacin -io

Para dos trazos que caracterizan un s fonema na cadeada, hai outros trazos pertinentes que caracterizan segmentos determinados da

cadea falada non coincidentes sempre cun fonema. Son os trazos prosdicos,


31/259


entre os que est a cantid ade. Os trazos inheren tes crean oposic ins cuxos ter

mos se exclen mutamente nun contexto en tanto que os trazos prosdicoscrean contrastes no ou sexa, en canto un fonema pertinente pola sa oposicin sistemtica in absentia, un trazo prosdico precisa a presenza simultnea

no decurso fnico dos dous termos para que tea valor diferencial, distintivo.

Como en todas as as vogais en galego poden ter unha maior ou menorduracin segundo a sa propia natureza e segundo o contexto, mais non pode

mos con propiedade dunha oposicin fonolxica entre vogais longas e breves no noso idioma.

dadas as caractersticas fisiolxicas e acsticas que concorren

na realizacin dos diversos fonemas podmolos definir do punto devista fontico e hai que ter en conta os seguintes element os: o grao de abertur a ou mo do de articulaci n, que pode ser mn ima

media hl) ou mxima o punto ou lugar de articulacin,que pode ser anterior ou palatal Id), posterior ou velar / 0 / , hl) ecentral (Id); a accin do veo do padal, que produce sons e nasais; a accindos labios, que xera vogais labializadas, redondeadas ou bemolizadashl) e non labializadas, non redondeadas ou sostidas Id, Id); a intensi-

que permite de vogais tnicas e tonas; a posicin da lingua, qued orixe a vogais altas Id) e baixas (Id); o timbre (caracterizacin acstica)distingue entre agudas Id), graves lol, hl) e neutra (Id); de todasas caractersticas que pose unha vogal s algunhas son fonoloxicamente As, do punto de vista fonolxico dous son os trazos dis

o modo de articulacin e o lugar de

Definicin do sistema voclico galego

Mediante a conmutacin obtemos en galego sete fonemas voclicos e,valor fonolxico, diferencial , destes fonemas fica demostrado

valndonos de oposicins de palabras en que a conmutacin dunha vogal por

outra suficiente para un novo significado diferente do anterior. En teora habera que efectuar a conmutacin das vogais tantas veces como fose preci

isto cada fonema debera conmutarse seis fonemas Na prctica basta confrontar cada fonema con aqueles cuxa realizacin fontica mais

prxima: (piso-pesoComo o grao de abertura pertinente en calquera sistema deses sete

fonemas voclicos do galego un ou mis sern de abertura mxima e un ou mis

sern de abertura mnima. Se fosen un e un, o sistema sera linear; se fosen dous

e o sistema sera cuadrangular. Mais en galego temos un fonema de abertura mxima onde nin os labios nin a posicin da lingua poden desempear


32/259

RAMN MATO

ningn papel pola propia posicin de abertura total da boca, e dous fonemas de

abertura mnima, e ao a boca at o mximo compatbel coaemisin dun son voclico, que se porque un grave posterior eredondeado) e o outro agudo anterior e non

sistema voclico do galego , triangular:

fonema non anterior fronte a e non posterior fronte a non trazo que o pode opor a e non a , a oposicin anterior posterior a que define negativamente a localizacin do fonema Osfonemas lil e son respectivamente anterior e posterior, trazo pertinente, e

non redondeado e trazoA abertura un trazo pertinente en todos os sistemas voclicos; os fonemas

que teen a abertura constiten un grao de abertura. Entre os graos deabertura mxima e mnima existen outros dous graos de aberturamedia: hl e e anteriores non redondeados e posteriores mais a oposicin anterior posterior suficiente por si mesma para diferenciar os dous pares de polo que aoposicin non redondeado redondeado resulta

As o galego pose un sistema voclico triangular de das clases de localizacin (anterior e posterior), catro graos de abertura (mxima, media aberta,

media fechada e mnima) e sete Ora ben, este o subsistema principal,pois, debido a que a oposicin - e hl - lol se pode neutralizar en determinados o galego pose un subsistema voclico parcial de das clases delocalizacin (anterior e posterior), tres graos de abertura (mxima, media e mni

ma) e cinco1.5.3. subsistema tnico

Para unha correcta do sistema voclico necesarioentre vogais en slaba tnica e vogais en tona e inclusivegraos de atonicidade: as postnicas presentan un grao alto do que as pret- 39


33/259


sobre todo a pretnica inicial. Esta gradacin canto tonicidade atonici-dade funcin delimitadora da palabra dentro da cadea fnica e ao

provoca unha diferente descricin do sistema segundo os casos.

As pretnicas manteen a oposicin entre os fonemas de grao medio abertos e

fechados; as postnicas neutralzana e presentan unha inestabilidade nasa articulacin.

Se na palabra bala facemos todas as conmutacins posbeis da tnicateremos bala vela vela bola bola

bula Quere isto dicir que en galego hai sete fonemas voclicosen posicin tnica cinco letras para os representarenficamente i, o, u).

subsistema voclico tnico presenta, pois, os sete fonemas voclicos:

fonema defnese como un fonema central de abertura mxima; realzase normalmente como central e aberto: masa lama Na re-alidade ofrece variantes condicionadas polo Son estas o alofonevelar que aparece en contacto cun son velar: en slaba trabada por /1/ velari-zado, a formar slaba con velar explosivo ou implosivo, en ditongo decre-cente coa velar [w] e ante seguido de [o] e en contacto con con-soante velar ou (esmagar e o alofone palatal anteconsoante palatal e ante palatal (palla Prodcese un alon

de representado por como resultado da contraccin contra a noite dixaa

Os fonemas son de grao medio abertos. fonema un fonemavoclico anterior ou palatal de abertura media aberto; ten un nico alofone anterior que pode estar nasalizado ou non igual que os a realizacin ou menos aberta obedece a hbitos dos falantesdo que ao contexto fonema / 0 / un fonema voclico posterior ou velarde abertura media aberto; ten un nico alofone posterior ou velar semiaberto que pode estar nasalizado ou non; igual que en a realizacin mis oumenos aberta obedece a hbitos dos falantes e non ao contexto fni-


34/259

RAMN

Anda que non hai regras fixas para se un grficos se pronuncian abertos ou si existen algunhas pautas que permitenlos. A accin metafnica do -o ou -a pode alterar o timbre etimolxicodestes dous as como a influencia da nasal A aparicin dehl tonos minoritaria con relacin aos tnicos e se pode dar en posicin pretnica, inicial ou medial, mais nunca en posicin postnica interior ou final,

onde se produce neutralizacin coas fechadas. En pdese afirmar que ogalego presenta o fon ema Pd nos seguintes

a) palabras terminadas en -el e os seus pluraise en xeral cando esta vai en contacto con que trabe a

felpa,b) formas verbais de tema de pretrito irregular que teen e como VT

(viemosc) cando de e breve tnico ou ae latinos: FRRU> g a l . ferro

a metafona de -o final ou nasal trabante poden facer que apareza [e]en palabras que etimoloxicamente deberan levar lat.

c) as palabras termin adas en -ego (chairego (cadela-encio

(silencio -enza (pertenza -estre (terrestre).d) o e trabado por consoante oclusiva, igual que acontece con o, normal

mente aberto tanto en posicin tnica como pretnica (tcnicatecnicismo ex-ministro

e) por tendencia xeral na lingua, se realiza normalmente como Pd todoe tnico en posicin proparoxtona, independentemente da daslaba e da sa procedencia; na maiora dos casos trtase de palabras cul

tas, pois existen poucas palabras proparoxtonas patrimoniais en galego

(mdico clebref) igual realizacin aberta ten esta vogal palabras paro-

xtonas terminadas en ditongo anda que con tendencia a se pronunciaren como proparoxtonas. A pesar de que destas palabras sontamn pois existen en galego poucas voces patrimoniais acabadas en ditongos crecentes, porn a tendencia a se realizaren con xerale afecta un grande nmero

tanto cultas como

independentemente do tipo de sufixo ou terminacin de que se tratar (modestia

recua entre estas palabras pdense incluir as anteriormente citadas en -encio (Evencio, Prudencio) e en -encia (solvencia,

frecuencia, independencia, conveniencia, prudencia) etc.

g) a pesar da sa a conxuncin copulativa e realzasecomo aberta segundo correspond e etimoloxicamente: lat . T > g a l . eson tamn abertas a P2 e P3 do presente de Ind. do verbo ser (es,


35/259


h) o e tnico do radical do presente de Ind. da P2, P3 e P6 dos verbosmetes mete meten os verbos

ver, deber, crer e non presentan tal alternancia: ves debei) aberto o e radical dos verbos semirregulares da que presentan

alternancia voclica no presente de Ind. en P2, P3 e1) a oposicin serve frecuentemente en homnimos parciais para estabe-

unha distincin entre un substantivo e unha forma substantivo caracterzase por ter e a forma verbal

tamn ao revs se produce algn caso: s sIgualmente, a oposicin serve para distinguir formas verbais

de P3 do Presente de Ind. e de P2 do ao verbo: (el) bebe bebe (ti) ou formas verbais homgrafasde verbos diferentes: (el) vn ven Outrasveces a oposicin estabelcese entre substantivos: pe

Temos o fonema nos seguintes casos:a) cando de breve tnico latino: anda que

a influencia metafnica de -o final pode facer que apareza / 0 / en palabras

que et imoloxicamente levaban o breve: lat.b) tamn aberto o o que da con outro -o final, postos en con

tacto por perda de consoante intervoclica diferente de -N-: lat .

c) nos verbos semirregulares da o do radical aberto en P2, P3 e P6 dopresente de Ind.:

d) tamn aparece no radical de P2, P3 e P6 dos verbos semirregulares daCIII que presentan alternancia voclica no presente de Ind.:

e) a oposicin ten un grande rendemento en paresdo a distribucin entre formas verbais con / 0 / e substantivos con (eu)

(o) timbre da vogal o do radicalpermite as mesmo distinguir formas verbais homgrafas de P3 do presen

te de Ind. e de P2 do Imp. de verbos da (el) Icolle (ti)as palabras acabadas en e os seus plurais, tamn levan mol

moles Tamn as terminadas en -ola,tanto sexan a forma correspondente palabras en -ol comopalabras derivadas co sufixo apreciativo caracolarapazola

g) as palabras terminadas en -oz, seus plurais respectivos: vozvoces


36/259

RAMN MATO

os -oco/a -oide (esferoide), (rapazolo), -orio(relatorio), -ote/a (brutote, rapazota) e -osa (desexosa

i) igual que aconteca con e, tamn o o trabado por consoante oclusiva nor

malmente tanto en posicin tnica como pretnica: ptimooptimista o qu e

todas son cultismos ou1) de igual forma, realzase xeralmente como calquera o tnico en posi

cin proparoxtona, independentemente da da slaba; trtase porregra xeral de cultismos: acrstico lxico

m) tamn de forma paralela con presentan as palabrasparoxtonas acabadas en ditongo crecente, con independencia da sa ter

minacin e da procedencia culta, a maiora, ou patrimonial: ociosocio bocio, negocio, historia, hostia, equinocio, sacerdocio,

polio, capitolio, monopolio, custodia, parodia etc.Os fonemas son de grao medio fonema Id un fonema

voclico anterior ou palatal de abertura media fechado; realzase comovogal anterior de abertura intermedia entre lil e Id. fonema un fonemavoclico posterior ou velar de abertura media fechado; realzase como vogalposterior de abertura intermedia entre hl e A rea de influencia da nasal trabante sobre fechndoo en nos bastante que no caso de

A aparicin de lol tonos dominante en posicin pretnica, onde detodas as formas non se produce neutralizacin coas esistemtica en posicin postnica interior e final, onde si hai neutralizacin.galego presenta xeralmente un e tnico fechado nos seguintes casos:

a) cando de 1 breve, longo ou oe latinos: lat.lat. lat.

b) nos demostrativos o perfectamente conservando onino o timbre fechado: lat. lat. STA>esta a realizacin occidental de aquela pode explicarse por metafona ou

ben por analoxa coas palabras terminadas enc) nos sufixos -edo (rochedo), -eiro/a (gandeiro), -ello/a (cortello), -engue

-engo/a -ense -ento/a(lugareo), -eo/a (europeo), (corus,

(libresco), ete/eta rapaceta), (castrexo), -ez/eza (honradez, riqueza).

d) seguido de consoante palatal normalmenteempeo

e) calquera e tnico radical da maior parte dos verbos da ags a P3 eP6 do presente de Ind. dos verbos bebo bebas

beban


37/259


f) todos os infinitivos da ben por corresponder benpor analoxa, teen como VT, tanto se son semirregulares ouirregulares: ver, coller, saber.

g) tamn todas as formas verbais de tema de pretrito regular da teencomo VT:

h) a vogal tnica do radical de verbos acabados en cean ouveai) os en -eo (freo salvo e os das letras

teen tamn be ce1) nos ditongos con e como ncleo, a realizacin mis habitual nos

decrecentes:Aparece o tnico fechado nos seguintes casos:

a) cando de longo e breve latinos: lat. lat.b) na terminacin -oa producida por perda de -N- non cando

tamn de breve, adoita aparecer / 0 /pola influencia da nasalidade medieval, posteriormente desaparecida: lat. BNA>boa

lat. coRNA>coroac) o o tnico radical da parte dos verbos da ags a P2, P3 e P6 do pre

sente de Ind. dos verbos semirregulares:d) as formas verbais de tema de pretrito dos verbos ser e ir levan

forae) as formas de verbos da en que a vogal tnica o vai formando ditongo

con i ou vai seguida de consoante palatalmolan

f) o o das formas de infinitivo do verbo sempre fechado:g) o o que vai formando ditongo con u tamn se realiza como fechado:

ouroh) teen igualmente os nomes acabados en

(accin(dor (xeitoso

i) hai unha serie de palabras que se diferencian s pola aberturadas vogais tnicas de grao medio, levando til a palabra que ten(de billar) bola (de pan) outras parellas homgrafascorresponden a substantivos con e verbos con bote (barco)

bote (v. botar)vocalismo tnico de grao medio vese afectado por dous fenmenos de natu-

reza dialectal, a metafona e a influencia da nasal trabante. A metafona a


38/259

RAMN

influencia asimiladora regresiva que exerce a vogal da slaba tona final dunha

palabra sobre a vogal da slaba tnica precedente desa mesma palabra; vn exer-

cida primordialmente por -o final e tamn por un -a anda que esta ltima obxecto de A metafona por -o final (novo

lat. A metafona por -afinal de -a final latino) o influxo do -a final sobre fechados da slaba tnica da mesma palabra un de forma quelat. A influencia metafnica anda que -anon sexan absolutos, afectando tamn os plurais: lat.

lat. A metafonaconvrtese nun mecanismo de tipo morfolxico redundante na flexin de xne-

ro -no masculino e no feminino producndose correspondenciaentre vogal fechada e masculino por un lado e entre vogal aberta e feminino por

outro: sogro - sogra A metafona non afecta todas as clasesde senn aquelas que teen oposicin de xnero; afecta, algns

as como uns poucos e os pronomes ela(s) eaquela(s), mais non os adverbios: lat. HRA>agora horaA alteracin do vocalismo tnico na raz dos verbos non debe ser atribuido

metafona, senn accin do Tamn se pode dar a metafona por propagacin analxica do masculino para o feminino: novo face a novapode provocar que esta feche en

Mais s se deu esta extensin da alteracin por metafona en poucos casos que comprenden puntos illados ou un

nmero reducido de novo - nova- torta

Hai con flexin de xnero que escapan regra da metafona en todo oterritorio galego: lat. lat. A estescasos poderan engadirse n[e]to ou c[e]rto, tamnpresentes no anda que algns poden estar condicionadosmente por iren en contaco con r ou trabados por Mais o feito de que sobre unhadeterminada palabra non operase a metafona non implica que esta deixe de ser

operativa tamn nos seus derivados ou as temos na parte occidentalI morcego Este exemplo a dificultade de vincular

a orixe e a expansin da metafona a razns morfolxicas e en concreto ao xnepois se c[e]go non presenta metafona en todo o territorio a pesar de

posur flexin, que non ten flexin de xnero, si ten metafona. Estanon se pois, na flexin de xnero dos substantivos a partir da mesmabase lxica (s[o]gro pois tal flexin non existe en medo, hora ou

mais si metafona, da mesma forma que ao lado de cad[e]lotemos c[e]sto c[e]sta, ou de desex[o]so rap[o]so rap[o]sa. A
http://sptn.ro/


39/259


da metafona debe depender, pois, de factores fonticos mis do que Canto xeografa do as palabras afectadas pola metafona non ocu

pan reas idnticas, anda que se pode afirmar en lias xerais que a metafona

un fenmeno caracterstico da parte occidental da Galiza. As, m[e]sa econ metafona, aparecen nunha zona reducida, na costa das ras de Arousa ePontevedra, en canto ocupa a occidental do pas fronte a

na metade oriental; e penetra bastante na parte oriental, areducido faixa mis oriental. nunca a metafona opera

sobre unha palabra en todo o territorio. Resulta difcil acharmos unha explica

cin satisfactoria para tal comportamento deste fenmeno, que de momento

deberemos cualificar como arbitrario. Tomando como exemplo nomesterminados en pdese constatar que en martelo, coitelo ou cancelo moiraramente acta a metafona, a se realizaren en case todo o territorio con entanto que en cadelo, couselo, mantelo ou a realizacinnica con se estende metade occidental da Galiza.

Outro fenmeno que afecta o vocalismo tnico a influencia da nasal tra

bante , que opera s sobre Consiste en que unha consoante nasal a trabara saba tnica pode alterar o timbre de tnicos fechndoos un Nocaso da vogal anterior e temos: lat. DNTE>gal. dente lat.

un fenmeno tamn caracterstico

da parte occidental da Galiza, onde se produce face ao timbre aberto nogo central e Tal alteracin en palabras mais non afecta os que seguen a tendencia a se realizaren co timbre aberto davogal tnica de grao medio: ci[e]ncia,

No caso da vogal posterior o temos: lat. fontelat. monte Mais neste caso o resultado con

fechado en case todo o territorio ags en puntos illadosCalquera o final trabado por nasal realzase como fechado (xar-

dn, xabn, lambn, corazn), excepto no galego asturiano, no Mio naGuarda, onde presenta

Esta alteracin do timbre etimolxico en substantivos e nalgns adxecti-vos. Non afecta os adverbios onte nin o relativo quen

ou o cuantificador cen tampouco os verbos (vendesvende

fonema un fonema voclico anterior ou palatal de abertura mnima oufechado; presenta un alofone palatal fechado [i] en posicin nuclear (foe un alofone semivogal palatal fechado [j] na silbica, en posicinnuclear ou posnuclear: despois cancin

fonema un fonema voclico posterior ou velar de abertura mnima oufechado; presenta un alofone velar fechado [u] en posicin nuclear (ta


40/259

XOS RAMN MATO

pulo e outro velar [w] na silbica ou pos-nuclear: arduo

Os subsistemas tonos

vocalismo tono menos definido do que o tnico, mais sen aos graosde relaxamento do portugus ao cero salvo circunstanciasPor imprecisin do seu timbre resulta inestbel e dando a diferentes tipos de alteracins no modelo de nico existente na prctica tradicionalmente por estar o galego afastado do mbito formal e culto durante

A fontica popul ar foi tamn na o nico modelo para a lingua literaria, o que explica que esta co n frecuencia, en ocasins

todos os fenmenos propios daquela. Por unha descricin dosistema fontico do galego ten de prestar especial atencin aos fenmenos de fon

tica popular, pois desa forma estarase tamn a explicar a historia da lingua escrita.

As alteracins que se poden sinalar no vocalismo tono son, porun aquelas que se producen por modificacin ou vacilacin no t imbredas vogais por outra as que obedecen a fenmenos de subtraccin ouaumento das vogais que orixinariamente conformaban unha palabra. Os fen

menos de alteracin do t imbre das vogais tonas obedecen fundamentalmen

te a procesos de asimilacin e disimilacin, ben s entre vogais ou entre

vogais e Mais nin en todas as posicins o vocalismo tono presenta un mesmo subsistema voclico nin os fenmenos de alteracin dasvogais tonas se producen indistintamente en calquera posicin. Tampouco o

grao de inestabil idade deste vocalismo o Por iso precisodistinguirmos varios subsistemas dentro do vocalismo tono, de coaposicin que ocupar dentro da

A estabilidade do vocalismo pretnico maior do que a do o queexplica que en posicin pretnica poidan aparecer os sete fonemas voclicos.

Mais o rendemento fonolxico da oposicin entre vogais semiabertas e chadas de grao medio nesta posicin escaso, pois son illadas as parellas de

palabras que se por este trazo (botar - "darbotes" e votar), se as palabras derivadas por sufixacin, onde osexemplos son abundantes con mantemento do vocalismo da sobre todo setemos en conta a frecuencia do diminutivo polia vs .As palabras formadas por sufixacin apreciativa que tifian Id ou hl no radical

conservan o timbre aberto destas vogais como norma xeral:muller Con sufixos

nocionais o timbre altrase nunhas ocasins (porta portalmortal mais noutras non: roda rodar

corda cordeiro Ora ben, se nos paramos a


41/259


examinar detidamente o do timbre das vogais medias na formacin das familias lexicais de palabras primitivas con conclusin de que a neutralizacin do timbre derivadas constite a excepcin enon

non parece

distinguir entre os diferentes sufixos nocionais, tanto se operaren sobre bases

como verbais; co nico sufixo adverbial -mente a conservacin do

timbre sistemtica, axudada tamn pola existencia dun acento secundario sobre

a vogal mediaEn conclusin, as palabras formadas mediante sufixacin apreciativa conservan

sempre o timbre aberto da vogal primitiva e as formadas mediante sufixacin

nocional manteen a tendencia xeral, se ben que en ocasins vacilan naconservacin ou neutralizacin do timbre a depender das de hbitos indivi

ou do contexto fnico. Tamn aparecen pretnicos en grupos cultos;por regra xeral calquera vogal pretnica de grao medio trabada por consoante

agrupada realzase como aberta: optimizar directivaAo inicio da palabra poden aparecer os sete fonemas voclicos, segundo

corresponde sa posicin pretnica e como se acaba de ver. Dous son os fen

menos fonticos con repercursins no vocalismo que se poden dar nesta posi

cin, a prtese e a de natureza contraposta. A prtese o aumento dunson voclico no da palabra sen este ter etimolxica, senn que asa aparicin est xerada por un proceso de fontica sintctica con carcter euf

caso mis frecuente en galego a adicin dun a antietimolxico aoda palabra, fenmeno moi presente nos sobre todo da por seren estescon os mis presentes na lingua: comparar vs. *acomparar, limpar vs.*alimpar. vulgarismos con a prottico especialmente rechamantes erexeitbeis son resultad o dun ha falsa segme ntaci n do pro nom e identificador

definido feminino a ou indefinido que pode provocar unha mudanza dexnero: a radio vs . *o arradio I unha radio vs. *un arradio. En ocasins o que

se producen son vacilacins na lingua oral ou escrita en formas verbais xa incor

poradas lingua formalizada: mostrar apodrecer, presentar vs. apresentar. Os casos de prtese teen unha especial incidencia en

palabras que comezan por roubar *arroubar, rodeo arrodeo.A rese un fenmeno oposto consiste na supresin dun nor

malmente a, no inicio da palabra, A alteracin do vocalismo tono por supresin

de vogais o mis claro ndice de fraqueza do vocalismo nesa A sub-traccin de fonemas voclicos palabra debida pouca identidade fnica que se acenta con pronuncias rpidas e na popularespontnea. Por estes fenmenos de supresin voclica constituirnsempre trazos lingsticos de carcter vulgar na lingua actual, deixando de lado

aquelas palabras formadas mediante este A afre-


42/259

RAMN MATO

se un fenmeno frecuente na lingua popular: abadexo acertarvs . *certar veces prodcese por perda tamn da

consoante da slaba fenmeno raro e especialmente vulgar: estarUn caso especial de reducin da palabra por afrese da slaba inicial cons-

titeo a forma posesiva mia *a na expresin coloquial e afectiva a nai.Noutras ocasins a afrese debida a unha de a como artigo: vs . *mora

En posicin medial onde se produce o maior nmero de fenmenos de alte

racin voclica na fontica popular ao se acharen as vogais tonas mis expostas influencia doutros sons pola sa posicin, mais senalcanzaren a inestabilidade das Estes fenmenos, non exclusivos das pretnicas mais si caractersticos son: asimilacin, disimilacin, anaptixe e sncope. A asimilacin un proceso mediante o que un

fonema adquire trazos articulatorios vos pola influencia doutro contiguo; oudito inversa, o proceso por que os movementos articulatorios dun son se pro

pagan a outro prximo. As articulacins dos dous na evolucin histrica da lingua, pdense aproximar en asimilacin parcial (lat. outotal (lat. podendo tamn afectar as vogais ou asconsoantes (lat. Canto ao normalmente o timbre davogal pretnica (en ocasins tamn postnica) o que se asimila ao da tnica,

sendo frecuente o cambio cerrar Mais tamn se pode producira asimilacin entre vogais tonas en posicin pretnica: corus *curus,dezanove Todos estes son exemplos de asimilacin progresiva,pois a vogal asimilada precede a asimiladora. Esa tendencia contina a operar nalingua actual e acha doada para o seu cultivo na espontnea de perso-as non influidas polo estndar culto hoxe como antes aachou nos propios textos literarios por ausencia estndar e/ou por interferencias diferencialistas.

Entre os tipos de asimilacin con repercusins fundamentalmente novocalismo tono pretnico temos a harmonizacin e a labializacin. Anda que

en sentido ampio a harmonizacin comprender a todos os fenmenoscomo a metafona ou a asimilacin, que forma ou doutra tendesen a equilibrar o timbre dos fonemas voclicos dunha palabra, acostuma porconvencin influencia que as vogais tnicas ou poden exercer sobre une ou o producindo neutralizacins dentro da serie anterior ou posterior con realizacins mis fechadas do de forma que

lol pasen a ou a unha realizacin intermedia entre estas e respectivamente: domingo vs. peda vs. *pida. A vogal tnica, como sepode ver nos leva cara a nun movemento o timbre dasvogais tonas con tendencia xeral fechazn na lingua popular,dando orixe a vulgarismos fonticos.


43/259


caso particular de asimilacin a que se cando un Idtono pretnico se redondea por influencia dunha consoante labial (p, b, m,f) con

que vai en contacto, dando como resultado o son intermedio [ce] ou pasando a

[e ] [ce] semana vs. ou *somanafermento vs. vista dos casos mis a accin labializadoraparece producirse mis frecuentemente cando o e tono est a preceder as conso-

antes labiais m e e a formaren vogal e consoante parte de slabas diferentes:remate vs . No caso doutras vogais tonas que poden alterar o seu timbre en contacto con labial mis ben se debe de nestaposicin antes que de propiamente labializacin, pois en telfono vs.por exemplo, prodcese deslabializacin de o e posbel abertura at a a,(telf[o]no Noutros casos prodcese unha mudanzade localizacin (de posterior a anterior) promovida por unha disimilacin entre

vogais velares: fortuna *fertuna, profundo no caso da mudanza de timbre de e a a en memoria *mamoria moi ben se podera explicar pordisimilacin entre Os casos de como en xeral a partedos fenmenos de alteracin do vocalismo tono, son vacilacins de estratifica

cin sociocultural e danse en todo o territorio galego; raramente son vacilacins

dialectais xeograficamente de forma que a maior grao dee de fixacin da lingua escrita menos aparece este

A disimilacin a accin que un son exerce dentro dunha palabra sobre outro son

que pose os ou algns trazos fnicos na procura de diferenzasarticulatorias que rompan a continuidade total ou parcial na emisin de dous (oumis) sons, ben sexan contiguos (outro ben sexan a distancia (sesentavs . Tamn pode ser voclica e as como progresiva ouregresiva. Canto disimilacin voclica, parte de ser un fenmeno que, como a

ten operado na conformacin do lxico romance, pro-vocou vulgarismos na popular, a afectar con frecuencia a vogal pretnica (inicial ou medial) e producindo diferentes aunha rea dialectal: terreo secreto ministro

A anaptixe consiste no desenvolvemento dunha vogal dentro dun grupo con

para facilitar a sa pronuncia; unha clase especial de epntese. As

palabras cultas presentan en ocasins unha configuracin silbica diferente das

patrimoniais, producndose entn na sa pronuncia normal unha adecuacin

propia do galego popular; por exemplo, a tendencia a non pronunciar as consoantes dos grupos cultos (observar vs. Mais podeacontecer que a consoante implosiva (sobre todo pase a ser explosiva, dndo-

un apoio voclico (e normalmente ou i) que facilita o mantemento da conso

ante culta: admirar vs. *ademirar, administrador vs. Trtase,da adaptacin das palabras cultas estrutura silbica das palabras patrimo

niais na pronuncia popular e vulgar. Estes casos de aparicin dun e ou i anapt-


44/259

XOS RAMN MATO

ticos para facilitar a pronuncia popular de grupos cultos poden estenderse a

outras vogais (a, o, en relacin coas vogais contiguas a que se asimilan estas vogais de apoio: gravata Inglaterra

A s ncope a supresin dun son normalmente no interior dapalabra. o frecuente dos fenmenos de supresin de pois as tonas pronncianse con pouca tensin articulatoria, chegando a entre consoantes que poidan formar grupo pronuncia ou rpida. A sncope un fenmeno vinculado economa fontica que xa ten operado no latn vulgar e que hoxe se na popular ou descoidada. Asupresin do fonema voclico principalmente en posicin pretnica, sobretodo no grupo formado por oclusiva tona lquida: *broa,cereixa *zreixa. A vogal e a que mis frecuentemente pode desaparecer(interese vs. experimentar vs. todas as

inclusive desaparecer vs.A palatalizacin de anda que o caso mis claro de palatalizacin o paso

de [a] a [ae] ou a por de na slaba tnica, tendencia palatalizacin do tono en calquera que se pon de mani

por no artigo a, no -a final do feminino ou preposicins a epara: haba a casa [ a ' k a s a ] A lixeira palatalizacin de ante [j] explica a mudanza do ditongo ai a ei cando pasa de tnico atono: caixa caixn vs. *queixn

En posicin postnica medial o nmero de fonemas redcese a e,i, o, ao se neutralizar, sen excepcins, a oposicin entre vogais medias aber-tas e medias Os arquifonemas resultantes da neutralizacin, sonos fonemas de grao medio fechados.

A realizacin das unidades resultantes sempre fechada, xa que se neutra

l iza a oposicin a favor do termo non marcado. Non posbel exemplif icar

con pares mnimos as hipotticas A condicin de tonas e a inexistencia doutro termo oposto polo t imbre das vogais postnicas provoca aaparicin de formas moi frecuentes no galego, que alteran o vocal i smo: msica - lstrego - - - enningn caso estas alteracins unha mudanza de signif icado da palabra, polo cal non teen valor fonolxico. As pois, o vocalismo postnico


45/259


caracterzase pola sa do que a das Asvogais postnicas non vaci lan no seu punto de articulacin debido sa atonicidade e escaseza de parellas opostas pola nesta posicin: nmero

Prodcense no galego popular e vulgar alteracins do timbre das vogais to

nas que, do que obedeceren a fenmenos de asimilacin ou disimilacin,son debidas a esa inestabilidade e ao na sa articulacin nestaposicin, afectando posibelmente mis as vogais da serie anterior, asda serie posterior. Anda que normalmente a vogal tona a que se asimila

tnica, nalgn caso raro a tnica a que se asimila tona postnica: estmago vs. Con menor frecuencia que a asimilacin progresiva daspretnicas, tamn se pode dar o caso inverso (asimilacin resultandoafectada a vogal postnica: semforo vs. Mais estes casos espordicos, como se acaba de ver, mis ben deben ser atribuidos inestabilidadedas postnicas antes do que propiamente asimilacin. Algo similar acontece

coa labializacin. Anda con case todos os exemplos seren de e pretnico, tamn

temos algn caso de e que mis ben se debe explicar pola vacilacindas postnicas anda que o contexto labial condicione apreferencia e>o: brtema vs . *brtoma En definitiva,toda a alteracin do vocalismo postnico interior debe ser explicada fundamen

talmente a partir da sa inestabilidade e fraqueza Ao contrario do que acontece con outros a sncope, que afecta as

tamn caracterstica das como consecuencia debilitamento A pesar a sa influencia na lingua menor, poisson igualmente escasas as palabras proparoxtonas en galego. Os contextos

dominantes en que se produce a sncope son os de consoante oclusiva vogalpostnica lquida, anda que tamn se noutros mis raramente; ao contrariodo que aconteca non parece ser o e a vogal sincopada

rbore vs. gndara vs . *gandra. sufixo culto cons-tite un caso especial pola sa importancia e demostra, coa sa reducin a

a repugnancia na fontica popular polas realizacins proparoxtonas:

*grandismo.

En posicin postnica final o nmero de fonemas redcese a e, polafalta de oposicin entre os da serie anterior e posterior, que se neutralizan en Id

e en resultado dos correspondentes


46/259

RAMN MATO

Nesta posicin, por neutralzase a oposicin gradual entre osfonemas voclicos de abertura mnima e os arquifonemas dos fonemas de aber

tura media, forzosamente neutralizados sa vez por estaren en slaba postni

ca. Salvo nos frecuentes casos de ditongos decrecentes coa realizacin [j] e sobre todo en formas verbais colleu, ocasionalmente podenaparecer ou tonos en slaba final como ncleo desta, sendo os pares enque se encontran moi escasos e tendo un uso un dos elementos do parque opn estes fonemas campos, corpus corpos), por se tratar depalabras non segundo acontece con emprstimos como taxi,lbum, tenis Nestes casos os fonemas tonos deben considerarse como non incorporados plenamente no idioma. tase en conta que o-o tono final en anda que non chega a se pronunciarcomo [u] igual que en Portugal, porn ten unha realizacin bastantefechada que o aproximarse de tal realizacin; como [u] ten sido percibido porpersoas forasteiras ao en

En posicin final poden aparecer igualmente sons de grao medio abertos como

realizacin fontica simultnea de dous fonemas: traoTamn moi pode aparecer unha vogal media trabada porconsoante nalgn grupo culto: bceps Existe unha tendencia

ao enxordecemento ou enfraquecemento das tonas o que provocaa frecuente elisin desa vogal en fontica sintctica cando a palabra seguinte

tamn por vogal. A lingua falada preferencia pola elisin anon ser que se trate de pronuncia enftica por razns expresivas; isto tivo constante na lingua escrita desde a poca medieval at a segunda dosculo XX: vinte anos vs.

Os fenmenos que afectan o vocalismo tono en posicin final son a pargo-

xe e a A pargoxe a adicin dun polo xeral a vogal aofinal da palabra: amar amare, eu *eue. A pargoxe de -e final enpalabras xeralmente oxtonas veces tamn paroxtonas) terminadas en vogaltnica, en ditongo decrecente ou en consoante -r, -n, -s, ou sexa, en todasaquelas consoantes que poden aparecer en posicin final de palabra: mar

noz *noce. Na cadea falada aparece o e paragxico naquelas palabrasque se atopan no grupo fnico final: Xa dixo *mamae. Os casos mis frecuentes de pargoxe prodcense en palabras terminadas en -r, sendo por tanto

moi habitual nos verbos en infinitivo ou noutras formas verbais acabadas na

mais tamn pode aparecer en (substantivos e adxecti-vos) e en pronomes ou noutras clases de palabras: vs . *minhe, al vs. *aloe.

A apcope a perda dun son, voclico ou en posicin final depalabra, fenmeno comn na evolucin do latn ao romance e mis frecuente na

lingua antiga, onde caa a slaba final por prclise, do que na moderna: cento vs .

cen, recente Fra destes hoxe mantense a apcope s en palabras


47/259


isoladas: casa vs. cas na locucin (en) cas de, clase *clas ou OurenseEstes e outros casos de a tendencia moderna

desaparicin de -e sobre todo cando esta vogal en posicin final vai precedida de

ou tose vale val. Entre chaman a atencin os que se producen por perda de -e final aps consoante fricativa prepalatal xorda especialmente presentes na lingua follaxe vs.

Ditongos e tritongos

Ditongo a existencia de vogais na slaba, unha normalmentede abertura (a, e, o) ncleo silbico e outra de abertura mnima u) -a silbica prenuclear ou posnuclear- , anda que tamn poden constituir ditongo das vogais de abertura mnima; mais nunca das vogais de

abertura media ou mxima, que formarn un hiato (coalicin, frreo,voar). trazo fonolxico que diferencia as vogais das con-soantes a capacidade das primeiras para consti turen o ncleo si lbico, capa-

cidade que en galego negada consoantes. Mais o feito de existirendas realizacins voclicas non as semivogais [j] e posibil i ta apresenza de dous ou mis fonemas voclicos nunha mesma slaba a funciona

ren, igual que as como elementos marxinais Os ditongos songrupos bifonemticos ou combinacin de dous fonemas; nunca poden ser considerados monofonemticos, pois cada un dos elementos que os consti ten

pode ser conmutado por outros fonemas existentes en galego: eu viu De coa forma de distribucin deses dous fone

mas voclicos dentro dos ditongos, estes poden clasif icarse en decrecentes,

crecentes eOs ditongos decrecentes estn constituidos polo ncleo (vogal a, e, o)

e a marxe posnuclear (vogal fechada i u deben o seu a que nasecuencia fnica que constiten a abertura voclica vai de mis a Son osmis caractersticos do galego e por esa mesma fnica descendentecontriben de forma importante eufona da lingua; tamn manteen unha esta-

maior do que os Os ditongos decrecentes, tnicos ouson os seguintes: ai (caixa gaivota eiqueixo oi (bocoi au (cauto autor

eu (deu bateu ou (poucoExiste a posibilidade de realizacin de e ou o, elementos nucleares

dos ditongos decrecentes eu, ei e oi, como [oj] ou fechadosesta realizacin

Os ditongos crecentes estn formados pola marxe prenuclear (vogal fecha

da i u e mais o ncleo (vogal aberta e, a, o), podendo aparecer en pala-


48/259

XOS RAMN

bras aguia), mais sobre todo en cultismosconveniente, pois non son caractersticos do

galego; deben o seu a que na secuencia fnica que conforman aumentaa abertura voclica. Os ditongos crecentes, tnicos ou tonos, son os seguin-

tes: ia (aguia ie (fiestra serie io (cumioua (minguar dualidade ue (delincuen

te tenue uo (secuoia arduoNa prctica hai tendencia a convertelos en Cando van precedidos de

cando mis claramente tenden a se realizaren sempre como ditongos: fre

cuente pinge Os ditongos ie, ue son os menoscaracterst icos do fronte ao casteln; tamn son os mis resistentes a sepronunciaren como hiatos. A sa prctica ausencia en voces patr imoniais os nosos escri tores mis preocupados pola construcin dun modelo culto de

lingua a por interferencia do en frecuentes, hoxe claramente rexeitadas pola norma: ambiente ciencia

resultado mis habitual a realizacin semiaberta we] nosditongos crecentes con e, tnico ou tono, como elemento nuclear en posicin

non final; cando o elemento nuclear do ditongo o (io, uo) este pode realizar

se como aberto ou fechado en posicin tnica, predominando a realizacin

fechada en posicin tona, realizacin constante en posicin final de palabra:

opioOs ditongos homoxneos: normalmente no ditongo prodcese o de

das vogais de diferente grao de abertura, das que de forma unhaten de ser unha [j] ou Mais pode acontecer que dasvogais i e u, concorran nunha slaba, dando tamn orixe a unditongo, que chamaremos homoxneo por se dar entre das vogais de abertura

mnima, que na secuencia fnica se produza aumento nin diminucin daabertura. voclico dos fonemas e orixe secuencias iu eui. Se o primeiro elemento este en ncleo do sexai ou u, e non leva pasando o segundo a se converter enposnuclear; aparece con frecuencia na P3 do pretrito dos verbos da fuxiu

Se o tnico o segundo elemento da secuencia voc

lica, entn prodcese un hiato, marcado con til nesa segunda vogal,sendo cada un dos elementos voclicos o ncleo da sa respectiva slaba:

ruido Mais se o de tono mis tnico vai precedido dos fonemas ou entn tndese a producir ditongo senque o leve til se non corresponder polas regras xerais de acentuacin: acu-

bilingismoOs tritongos prodcense cando se xuntan tres vogais a formaren unha nica

silaba. Son moi escasos en que ten tendencia a A sara : vogal fechada (marxe vogal tnica (ncleo) vogal fechada


49/259


(marxe Ora ben, o verdadeiro tritongo se realmente se estacombinacin, que aparece principalmente na conxugacin verbal, vai precedida

dos fonemas ou adecuou Nos casos rara arealizacin do sendo o habitual unha vogal nuclear seguida de ditongodecrecente: actuou (mis que (mis que

A relacin entre ditongo e hiato fica patente perante a dupla posibilidade de

realizacin das secuencias voclicas de que se acaba de tratar. Cando nunha

secuencia de dous fonemas voclicos cada un destes ncleo dunha slaba dife

entn existe un E isto acontece por os dous fonemas voclicos serende abertura media ou mxima ou ben por un deles ser un fonema fechado tni

co en ocasins poden ser os dous fechados: ra, viva. Mais existe tendencia na a desfacer, por razns certo tipo de hiatos, sobretodo aqueles formados por de das vogais fortes (a, e, o), quese pode producir no interior da palabra ou entre palabras contiguas por fontica

sintctica.

Unha das de desfacer o hiato a que consiste na adicindun fonema, xeralmente no interior da palabra por razns de carcter

A epntese voclica un fenmeno que xera ditongos crecentes e afec

ta tanto o vocalismo postnico como o pretnico, dndose tamn por fontica

sintctica ao inicio de palabra. caso mis frecuente en galego o de i comoelemento que se intercala entre das vogais en hiato para facilitar a sa pronuncia veces para evitar a especialmentecins -eo, aldea vs. *aldeia, idea vs. Este i epenttico ten, pois,carcter antihitico ao se entre das vogais en unha tnica e outratona, calquera que sexa a orde en que se sucederen. caso mis frecuente ode e tnico seguido de a ou o tonos (feo mais tamn pode ser e tonomis a tnico: real vs. *reial. i eufnico antihitico aparece igualmente enfontica sintctica cand o fican en contacto das vogais que non forman ditongo

e unha cando tnica. caso mis frecuente o do artigo feminino cunha palabra que por a tnico: a alma a auga

iauga.

sistema consonantico

Os sons e a sa clasificacinSegundo o modo de articulacin -a posicin que adoptaren os rganos arti

culatorios canto ao seu grao de abertura ou fechazn nun momento dado-

clasificar os sons en semivogais (ou semiconsoantes) , soan-tes e (o u para unha explicacin clarificadora do sis-


50/259

RAMN MATO

tema do galego consideraranse os primeiros sonscomo voclicos e os dos lt imos -soantes e comoDentro das soantes inclense as nasais e as lquidas (laterais e vibrantes).

Como obstruntes ou consoadoras estn as africadase

As soantes son o tipo de consoantes que presentan o grao de obstculo mis

dbil na sa emisin e que por iso se aproximan mis das Entran dentrodas soantes todas aquelas consoantes tradicionais que poden formar ncleo sil

bico nalgunha lingua, isto , as lquidas (laterais e vibrantes) e asNo grupo das lquidas algns autores tamn teen incluido as nasais, pois

tanto estas como as laterais e as vibrantes poden ser ncleo silbico nalgunhas

linguas e todas teen caractersticas voclicas e articulatoriamente sempre se combina unha oclusin con unha abertura de maneira simul

tnea ou sucesiva cavidades supraglticas. Mais o feito de as laterais evibrantes presentaren unha base art iculatoria moi parecida, como se demostra

fenmenos de disimilacin existentes entre na evolucin dasalgunhas das cales non as distinguen, e tamn o seu carcter oral fronte

que as distancia mis entre si, parecen aconsellar, tal como propuxeron

lingistas, a denominacin de lquidas para nos referir ss laterais e Estas son por o veo do estar adherido pare-de farnxea, de forma que o ar s pode sar pola cavidade bucal; tal caracters

tica afecta todos os sons ags as nasais; s as vogais se podennasalizar como feito

As laterais presentan na sa emisin unha obstculo, a lingua, no centro da

cavidade que que o ar saia polos espazos que fican libres; poriso nalgunhas linguas poden ser ncleo silbico como as vogais. En galego

temos das soantes lquidas laterais: a alveolar [1] e a palatalAs vibrantes en galego en simple [r] e mltipla anda que ver-

dadeira vibracin s se produce na ltima. Na articulacin da vibrante simple

prodcese un nico batemento da lingua nos alvolos, orixinando un momento

de oclusin. Na articulacin da vibrante mltipla a lingua bate entre das e catro

veces, normalmente, contra os nunha repeticin da articulacin davibrante simple.

As nasais por posuren das canles de sada do ar: a ondese produce unha oclusin en diferentes puntos de articulacin (en a bilabial a alveolar [n], a palatal e a velar e a nasal, por onde o ar saesen achar obstculos oclusin

As obstruntes (ou consoadoras, denominadas as porque na cadea falada

precisan o apoio doutro son para se poderen realizar, sen nunca formaren por

si soas ncleo silbico) son sons que presentan un obstculo cavidadessupraglticas, podendo ser tal obstculo (oclusivas) ou menor (aproxi-


51/259


Son as consoantes oclusivas, as as fricativas e as

As oclusivas, tamn chamadas ou son aquelasconsoantes en que na sa articulacin un rgano activo se une a un pre-mndose ambos entre si de tal forma que ao se coa axuda da doar, producen unha explosin. A sada do ar pola bucal

interrompida por completo para despois En galegotemos realizacins oclusivas xordas e sonoras

Outro tipo de sons obstruntes son as articulacins aproximantes, que seen das entre outras porque en ningunha lingua poden ser ncleosilbico. De entre as consoadoras, as articulacins aproximantes son as que

menos obstculo presentan na sa emisin; son frouxas ou laxas (dispois teen unha cantidade diminuida con relacin ao resto das

normalmente tensas; na sa articulacin os rganos presntanse moi

o que vn indicar que a sa abertura adoita ser maior que a das frica

tivas, anda que menor do que a das Todas as aproximantes sonEn galego son aproximantes algunhas realizacins dos fonemas oclusivos sono

ros: [5],As fricativas ou tamn denominadas ou

non chegan a obstruir por completo a sada do ar, mais dixanlle un

paso tan estreito que este produce unha serie de rozamentos, sando impulsado

con certa forza pola presin de tal friccin ou fricacin. En galego temos catro

das sibilantes ou de canle estreita e e outras das non sibilantes ou de canle larga e

As articulacins africadas son unha combinacin das oclusivas e das fricati

polo que tamn se teen denominado ouAs articulacins africadas comezan oclusin e ao se producir a

explosin un ruido intenso de En galego temos unha nica realizacin africada xorda formada por un son con dous modos de articulacin sucesivos, un momento oclusivo seguido doutro momento fricativo moi

1.62. Os fonemas consonanticos e as sas realizacins

Os sons do galego conforman fonemas, agrupados ecaracterizados segundo os seguintes trazos pertinentes: o modo de articulacin,

o lugar ou punto de a accin das cordas vocais e a accin do veo doSegundo o modo de art iculacin temos os seguintes fonemas


52/259

RAMN MATO

oclusivos fr icativos / 9 / , africadonasais laterais e vibrantes, simple e mltipla

Atendendo ao lugar de articulacin ou punto onde a articulacin do son se

produce e os rganos que interveen os fonemas pdenseclasificar en: bilabiais (interveen os dous labios: labiodentais (olabio inferior toca os dentes ll), linguodentais (a parte dianteira dalingua toca os dentes superiores: l inguointerdentais (a punta da l inguasitase entre os dentes superiores e inferiores: l inguoalveolares (a partedianteira da lingua toca os alvolos superiores: Irl), l inguopala-tais (a parte central da lingua apiase no duro: l inguo-velares (a parte posterior da lingua toca o veo do padal ou padal brando:

Ikl,Pola accin das cordas vocais as consoantes podern clasificarse en sonoras

(as cordas vocais da por estaren tensas, vibran coa pasaxe do ar proveniente dos pulmns: Ibl, IV, e e xordas (Ipl,

Pola accin do veo do padal poden ser nasais (se o veo do padal est separado

da farnxea, ficando por conseguinte o conduto nasal:e (se o veo do padal se adherido parede farnxea, sando entn

o ar s a travs da cavidade bucal: Ibl, ll, ll,forma podemos individualizar e definir todos os fonemas

por exemplo, Ipl un fonema bilabial, xordo, oral; e Ibl un fonemaoclusivo, bilabial, sonoro, oral. As, podemos comprobar que o nico que opn

Ipl a / b / a v ibracin das cordasOs fonemas oclusivos xordos son o bilabial Ipl, o dental Itl e o velar S

admiten a realizacin oclusiva independentemente da sa posicine dos sons que os acompaaren: trato

palabras patrimoniais s aparecen en posicin explosiva e poden formar

grupos con IV e en cultismos e semicultismos: claroplano Tamn poden aparecer en posicin implosiva enfonema Ikl represntase pola letra "c", polo dgrafo ou por enpalabras de procedencia estranxeira: querer

casa

kantiano[ k a n Por outra parte, a grafa pode representar o fonema sem

pre en posicin explosiva ou o grupo en calquera posicin: taxi

Os fonemas oclusivos sonoros son o bilabial o dental velarTeen das realizacins: como oclusivos [g] en posicin inicial absoluta, tras pausa e aps o arquifonema [d] tamn tras (beboanda caldo e como aproximantes nos


53/259


contextos: o gato vida alba En palabras patr imo-niais aparecen estes fonemas en posicin explosiva; en palabras non patr i-

tamn poden aparecer en posicin implosiva. Tanto o fonemacomo poden estar representados polas letras (nalgn

e pola letra e polo dgrafo respect ivamente: cabo cavo galo guerra

A ausencia de dialecta lmente ao fenmeno da gheada.

En palabras non poden aparecer algunhas consoantesxordas ou en posicin inicial de palabra a formaren un grupo conso

tautosilbico oscilando a sa realizacin desde a conservacin nunha pronuncia moi culta ou coidada sa desaparicin na pronuncia nor

mal: gnose Tamn poden aparecer as oclusivas en posicinimplosiva como primeiro elemento de grupos consonanticos eninterior de palabra, a variar a sa pronuncia desde a conservacin alteracin de

xorda a sonora no caso das xordas por non ser tal trazo pertinente nesta posicin.

A sa realizacin fontica s se producir nunha pronuncia moi culta ou coida-

do, sendo mis habitual a desaparicin ou alteracin da articulacin por se non

adecuaren da slaba en galego: absoluto, acto. Son casos de cultismos por conservaren os grupos latinos, xa que patrimonial-

estes sufriron unha evolucin que conduciu vocalizacin do primeiro

elemento ou reducin do chegndose a familias lxicas comotico lactosa ou noite nocturno

fonema afr icado x o r d o represntase mediante o dgrafo erealzase como aparecendo en posicin explosiva inicial ou medial: chamar achar Consta dun primeiro elemento oclusivo [t] e un segundo fricativo se este o reducimos a cero obte-

un signo diferente proba de que o elemento fricativo do grupo pertinente por este grupo monofonemtico e africado

[ff] , diferente de [t xa que o primeiro un sone o segundo a suma de dous

Os fonemas fricativos son todos e xordos: /0 / , e fonem a fricativo labiodental ten como nica realizacin [f que en voces patrimoniaisou s aparece en posicin explosiva seguida de vogal (farocaf ou a formar grupo con no scultismos tamn pode formar grupo con flor raro que apareza enposicin implosiva, facndoo s en voces non patrimoniais introducidas na lin

gua modernamente: difteriafonema fr icativo interdental xordo /0/ est representado polas letras "c"

(en posicin explosiva seguida de e, i) e "z" (seguida de a, o, u en posicin

explosiva e sempre en posicin implosiva), tendo, no galego comn, como


54/259

RAMN MATO

nica realizacin en posicin explosiva: fcil En posicin implosiva perante consoante sonora realzase sonorizado anda que raramenteaparec e salvo por fonti ca sintc tica en slaba final de pala bra segu ida dout ra

que por consoante sonora: cruz verde Non forma grupos tautosilbicos a non ser con en casos de pronuncia relaxada non representados na escrita estndar: cereixeira

fonema fricativo alveolar xordo en posicin explosiva realzase comoapicoalveolar En posicin implosiva admite

[s] fricativo apicoalveolar xordo perante consoante xorda ou

en posicin final ante pausa ou ante as avesfricativo apicoalveolar sonorizado perante consoante sonora

fricativo semipalatalizado xordo perante consoante palatal xorda

(vmoscha e fricativo semipalatalizado sonorizado peranteconsoante sonora

fonema fricativo prepalatal xordo ten a realizacin enposicin explosiva (xa xente anda que por apcope pode aparece r en posicin implosiva final de palabra A pesar deeste fonema se representar na norma lingstica actualmente oficial mediante a

grafa esta non exclusiva del: exaxerarsistema de fonemas fricativos do galego comn vese profundamente altera

do reas lingsticas seseo un fenmeno dialectal de grandeimportancia no sistema do galego, tanto polas sas repercusinsfonticas e fonolxicas como polo nmero de fonemas que se ven afectados.

Pdese definir como a ausencia, determinadas reas xeogrficas, dofonema fricativo interdental xordo /0/ do galego comn,posicins un anda que este admita diferentes

Os fonemas nasais son todos En posicin explosirealzanse como [m], [n] , e respect ivamente: memoria

nio Os fonemas e Inl poden aparecer en slaba inicial, medial oufinal, en canto e s en slaba medial ou final, pois non hai palabras engalego que comecen por ou salvo agunhas voces exticas que podenprincipiar pola nasal palatal , como and e u En posicinimplosiva os catro fonemas neutralzanse en arquifonema que admitevarias realizacins a depender do contexto: [m] ante consoanteoclusiva bilabial xorda ou sonora (campo dentalizado anteoclusiva dental xorda ou sonora e ante interdental (onte once

labiodental ante (nfimo palatalizado perante palatale velar , a realizacin frecuente do arquifonema

perante consoante velar (engadir ante consoante alveolarante nasal bilabial (inmune en posicin final


55/259


absoluta (chegaron [t e nos plurais dos terminados en -nExisten dous fonemas un alveolar e outro palatal. fonema lateral

alveolar sonoro en posicin explosiva realzase sempre como [1] e pode aparecer na slaba inicial (la medial ou final (vela

En posicin implosiva pode ter a sa realizacin condicionada polo

fonema seguinte: [1] dentalizado seguido de consoante dental ou interdental

(ltimo alzar palatalizado seguido de consoante palatal(colchn e [1] perante consoante velar ou enposicin final (calcular

fonema lateral palatal sonoro ten unha nica realizacin que s aparece en posicin explosiva interior, con excepcin do pronome lle(s) e as agluti-

nacins en que etc.); represntase polodgrafo "11": mollado Moitos falantes novos, das e das cidades

trocaron o fonema lateral palatal sonoro ll por outro fricativo

mediopalatal sonoro inexistente no sistema tradicional, de forma que se ce unha forte tendencia perda do carcter lateral deste fonema. Tal fenmeno

denomnaseOs fonemas vibrante simple alveolar sonoro e vibrante ml

ti

Documents

Manual de gramática galega (2006) [2ª edición] - Freixeiro Mato