Upload
others
View
12
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
REVISTA DIGITAL – KHIPU
REVISTA DIGITAL – KHIPU
REVISTA DIGITAL – KHIPPU
Integrantes:
Silvia Bovadilla Mamani (Silvi)
Jonosa Gamarra Sano (Sueño)
Sheridan R. Lima Callata (Wayra)
Carmen J. Mamani Paucar (Sumaq Killa)
Vilma Quispe Pari (Sulla)
Rosalía Zeballos Quea (Ninasisa)
Marin Benito Benites Gamarra
Rubén T. Yucra Ccahuana (Auki Amaru)
Yeni R. Erazo Yalopalin
REVISTA DIGITAL – KHIPU
REVISTA DIGITAL – KHIPU
Kay iskay ñeq’e/ñiq’i llank’ayqa llapallaykichispaqmi, tukuy
sonqoykuwan/sunquykuwan awasqa llank’asqan kashan.
Qhawaykuychis, yuyaychaykuspa hamut’ariychis. Runa siminchis
astawan saphincharikuspa kallpancharikunanpaqmi. Kay Perú suyuq
siminkunaq astawan llanllarinanta munaykun. Chay rayku kay
llank’aytaqa llapallan khumpaykikunaman mirarichiy, qhawarichiy;
amahina kaspallayki.
Añay
REVISTA DIGITAL – KHIPU
REVISTA DIGITAL – KHIPU
htt
ps:
//w
ww
.go
ogl
e.co
m/u
rl?s
a=i&
url
=htt
ps%
3A
%2
F%2
Fel
blo
gdem
igu
elfe
rnan
dez
.wo
rdp
ress
.co
m%
2F2
01
3%
2F0
8%
2F
Especial reconocimiento a
Gral. Juan Velasco
Alvarado
Perú suyuq siminkunata
ñawpaqman puririchisqan rayku
REVISTA DIGITAL – KHIPU
https://www.google.com/url?sa=i&url=http%3A%2F%2Fipol.org.br%2Flenguas-originarias-de-peru-todo-lo-que-debes-
saber%2F&psig=AOvVaw28ekJoXGN_CVoKl9-
KnpQw&ust=1591067953351000&source=images&cd=vfe&ved=0CAIQjRxqFwoTCPCIsKXU3-kCFQAAAAAdAAAAABAD
27 de mayo
REVISTA DIGITAL – KHIPU
REVISTA DIGITAL – KHIPU
REVISTA DIGITAL – KHIPU
WASI AYLLUPA PURIYNINMANTA
Ruraq: Yeni R. Erazo Yalopalin
Kay p’unchawkunapiqa llapanchismi yachaykunchis qayllanchispi kawsaq runakunawan kawsaytaqa. Mana
munashaspallan yachaykunchis yawar ayllunchiswan, yuntanchiskunawan utaq yachaqmasinchiskunawan.
Wakinpaqchá sasa karan, wakinpaqtaq mana; ichaqa qayllaykipi runakunawan kawsaymantan rimariyta munani.
¿Ima ninantaq? Qanwan kuska tiyaq masiykin. Kawsay atiyllapaqmi qhawarikun, ichaqa yaqa llapanchismi
mana yachanchischu hinaspa laq’apakunchis kasqallanpi. Chay kaqtintaqmi llapallanku llakipi rikukunku,
kuraqmanta sullk’akama. Sasachakuykunaqa kanpunin, manayá mana pantaq runakunapunichu kanchis. Chaymi
astawan mana allinman tanqayuwanchis tutap’unchaw kaqllapi kawsasqanchis rayku. Tapukunkichischá ¿Ima
rayku? Chayqa qhawarikun ch’aqwaypi tiyasqanku rayku, utaq mana ima ruwayta atispa, ichaqa thak kay manan
llapanchu ususqa kashan, kanraqmi thak kay aypanaykipaqqa. Tayta, wayna, utaq sipaspas kayta qhelqa
ñawinchaq, yachanaykin yawar aylluykiqa allin runaq umallsqanmi kanan, mawla haya sonqopaq
phawaphawaytaq allin kawsaypaq hinaspapas pampachaqpaq. ¿Pitaq kanman? Hinallataq, yachanaykin Hanaq
pacha taytanchismi ayllunchistaqa kamaranm, payllan allchanman runaq munayninman hina ruwasqanta.
Niytaqa munani sasachakuy pachapi kawsay perqaytan. Chaytaqa nini wasipi sasachakuy kasqanmantapuni
(maqanakuy ch’aqway, qapariykuna, awqanakuykuna ima). Munaymanmi kay qatiq rimay allin qhawanaykita
Efesios 6:12 “manan tulluyuq aychayuq awqamanchu churapakunchis, aswanqa mana allin umalliqkuna,
laqhayuq tuta pachapi qaqkunawan hinaspapas mana allin nunakunawanmi”
Kinsa kaq Hanaq pacha taytanchispan ayllunchispa allin qhawayninqa. Dios yaya, Dios churi, Dios Espíritu
sapankankuqa kaqninkupin llapankutaq llank’anku hoq sonqolla. Hinaqa, yawar ayllupiqa kananpunin allin
umalliqqa (qhari) payqa Jesusmanmi hap’ipakunan, hinallataq wawankunatapas, paykunataq mamankuman
hap’ipakunanku munakuypi allin llank’aypi. Kunanqa tapukuy, ¿Imapin sayashan aylluyki, qaqapichu icha
aqhopichu? Jesús taytanchispa hatun munakuyninqa qhawarikun cruzpatapi chakatasqa ñak’arispa wañusqanmi,
chaymi qespisqa kanchis, chaytaqmi qaqanchisqa kanan. ¿Imatataq wañuchiwaq aylluykiq sumaq kawsanan
raykuri? Haya sonqoykitachu, mana yanapaq sonqoykitachu icha salqa sonqoykitachu kanpas. Allinmi chaykuna
sipiyqa, manataqmi allinchu aylluyki chayrayku sipiyqa.
Waharikuy llapallan ayllukunaq umalliqninta kay wasipi tiyay p’unchawkunapi.
REVISTA DIGITAL – KHIPU
EL ORDEN DEL HOGAR
Escrito por: Yeni R. Erazo Yalopalin
En este tiempo todos hemos aprendido a convivir con las personas que tenemos al lado. Sin querer
aprendimos a convivir con nuestros familiares o talvez amigos, compañeros, etc. Para otros habrá sido difícil
y para otros no, pero algo que quiero resaltar es sobre la palabra convivir ¿Qué significa? estar con alguien
en el mismo lugar. Aunque parezca fácil convivir, muchos no somos expertos en esta área y tropezamos con la
misma dificultad, a pesar de tener la mejor intención de mantener una familia saludable, las dificultades
existen porque quienes las componen son seres imperfectos y eso conlleva a fracasar en una relación familiar,
afectando a los involucrados en la familia, afectado desde la cabeza del hogar hasta la mascota. Nuestros
defectos hacen que se nos complique mantener relaciones saludables más aun estando las 24 horas con ellos y
por más de 60 días. Se preguntarán ¿Por qué? Generalmente sucede porque existe un desorden o
desconocimiento de funciones de los involucrados, pero tranquilo no todo está perdido hay esperanza. Padre,
joven o señorita que está leyendo este párrafo, debes saber que tu familia debe ser liderada por alguien
bueno, justo, lento para la ira y rápido para dar gracia y perdón ¿Quién crees que es? También, debes saber
que la familia fue fundada por Dios y solo él puede ordenar algo que el hombre ha intentado construir en su
propia perspectiva de “orden”, en realidad lo que quiero decir es “construir un hogar en un mundo en
desorden”. Menciono “desorden” porque evidentemente hay una crisis en el hogar (pleitos, desacuerdos,
gritos, rencor, odio, etc). Quisiera que medite en este versículo Efesios 6:12 “pues no luchamos contra
enemigos de carne y hueso, sino contra gobernadores malignos y autoridades del mundo invisible, contra
fuerzas poderosas de este mundo tenebroso y contra espíritus malignos de los lugares celestiales”.
La trinidad de Dios es un vivo reflejo de familia perfecta. Dios padre, Dios Hijo y Espíritu Santo cada uno de
ellos se sujeta en su orden y todos trabajan en armonía y en equipo. Entonces, es necesario que también en la
familia haya un líder (varón) y este deberá sujetarse a Jesús y quién debe sujetarse al varón también debe
liderar a sus hijos y ellos sujetarse a su madre, y trabajar en equipo con amor* y respeto. Ahora pregúntate
¿En que está cimentado tu familia, en la roca o en la arena? La mayor muestra de amor fue la muerte de
Jesús en la cruz del calvario quien es nuestra roca y por él somos salvos. ¿Qué estás dispuesto a matar para
mantener un hogar saludable? Talvez el orgullo, el egoísmo, altivez. Es mejor matar lo antes mencionado a
destruir un hogar o de qué servirá ganar el mundo si pierdes tu hogar.
Un llamado especial para todos los líderes del hogar en está cuarentena.
REVISTA DIGITAL – KHIPU
PACHAMAMA
Ruraq: Rubén T. Yucra Ccahuana
Runakunaq kay pachapi kawsayninmantaqa askhan
rimaykunaqa kan. Wakinmi ninku Hanaqpacha
Dios yayan kamaran nispa. Kay anti kawsaypiqa
Wiraqocha, Pachakamaq, Apu Qonti Wiraqochan
kamaran ninkun. Chaymantapas nillankutaqmi
sapallanmantan kay pachakunaqa kamakuran,
pachaq purisqanman hina, nispa. Ichaqa, sapanka
ayllun willankun imayna paqarismkumantaqa.
Chaytaqa llapanchismi uyarinanchis ama
k’amunakuyllawan,
Watanmanta watanmanqa sinchitan kay teqsimuyu wasinchistaqa thunichipushanchis.
Manan allin wawakuna hinachu pachamamanchistapas uywapunchis. Chay raykun
imaymana llakikunapas, waqaykunapas, onqoykunapas paqarimushan. Manan
runallapaqchu, astawanpas uywakunapas, qorachakunapaq, mihuyninchiskunapaqpas.
Covid-19 sutiyoq onqoymi teqsimuyuntinpi runkunata sayarachin. Chay p’unchaykunan
rikunchis imaynan pachamamanchis, wayranchis, ununchiy salqa uywanchiskuna ima
munayta ñaypa hina kawsayman kutishanku. Unupas, wayrapas, hanaqpas munay
ch’uyallaña.
Chaychata qhawaykuspan hamut’arina
kachun, hinaspa tapurikusunchis.
¿Imaynatataq ñawpa runakunari munayta
kawsaranku? ¿Imatataq ñawpa runakunari
ruwaranku pachamamanchis
amachanankupaqri?
htt
ps:
//w
ww
.go
ogl
e.co
m/u
rl?s
a
=i&
url
=htt
p%
3A%
2F%
2Fp
eru
folk
htt
ps:
//w
ww
.go
ogl
e.co
m/u
rl?s
a=i&
url
=htt
ps%
3A
%2
F%2
Fww
REVISTA DIGITAL – KHIPU
ANÉCDOTA BONO NISQAMANTA
Ruraq: Silvia Bovadilla Mamani
Runa simi
Kay Estado de Emergencia nisqapi Perú suyu
umalliq imaymana sutiyuq bono nisqata
kamarichimun. Pay nimun ima p’unchaymi
lluqsimunqa sapanka bono nisqa.
Chay bono universal nisqa isqun p’unchaw
mayo killapi lluqsimunqa nirqan. Chaymi, huk
turay niwan – chay p’unchawqa ch’isiyaqta
chay bonopaq qillqachikusunchis nispa. Hina
chay p’unchaypaq manam ima
llank’aykunatapas rurapuraykuchu; ichaqa,
ñanqa suyaykapuyku, manam ima willakuypas
chay bonomanta karqanchu.
Chayrayku, umalliqkuna sut’inta
willakamunanku, mana ñanqa runakunata
suyachinankupaq. Mana chhiqaqta
willakuspam runakunawan millayta
khawachikunku.
Castellano
Durante el Estado de Emergencia, el gobierno
del Perú está otorgando diferentes tipos de
bonos familiares. Las fechas de cada bono son
emitidas por el mismo.
El bono denominado Universal estuvo
establecido para el día nueve del mes de mayo.
Por ello, uno de mis hermanos me dijo – ese
día nos podremos inscribir para ese bono.
Entonces todas las labores de ese día
quedaron suspendidas; sin embargo, no hubo
ningún comunicado al respecto durante todo el
día, fue en vano la espera.
Las autoridades deben de comunicar de
manera precisa para no alarmar a la gente en
vano. Ya que, por esa razón son mal vistas por
la población.
REVISTA DIGITAL – KHIPU
UNQUY P'UNCHAYKUNAPI QHAWARPARINAKUY
Este articulo cuenta la situación
actual de una de las comunidades de
la Amazonia, que como muchos,
sufre el olvido de sus autoridades en
tiempos de COVI-19 y la pérdida de
sus escasos recursos, en tiempos de
pandemia.
Lo que se quiere lograr con el
presente escrito es mostrar la realidad
de los pueblos originarios que como
Roya viven en el completo abandono.
Ucayali llaqtapin taririkun huq ayllu Roya sutiyuq. Kay ayllupin tiyankun Shipibokuna,
paykunaqa chaqra llank'asqankuta qhatuspallan kawsanku. Ichaqa COVI- 19 p'unchawkunapin
ancha llakisqa taririkunku imaraykuchus kay millay unquymi intirun aylluta unquykachipun.
Waqay wañuytan lliw runakuna ñak'arin mana piq qhawaskusqan, ayllumasillantin imaymana
yunka qura hampillankuwan hampikuspa kawsatatashanku. Kay sasachakuy p'unchawkunapiqa
manan ni huq "autoridad" nisqa runakunallapas qawaykamunchu. Ichaqa "elecciones" nisqa
p'unchawkunapiqa iskay kimsataraqmi p'unchawpi chayaqku. Hastawanmi imalla chhalakuq
llaqtaman hamunankupaqpas harq'arisqa tarikunku.
Chayamantapas manan unquyllachu llakichin, imaraykuchus mana platanunku, papayanku piman
qhatuy atiypas llakichillantaqmi. Manaraq " estado de emergencia" nisqa mik'arikamushaqtinqa
papayirupas, platanirupas ayllukaman puriq rantiq, ichaqa ña mik'akamusqanmantapacha manan
ima rantiqpas chayapunchu, hinan lliw imapas ismuykapun, chaywantaqmi kay ayllurunakunaq pisi
qulqillan tukuykakapun. ¿Pitaq kunan paykunata yanapanqa wakmanta sayariyta? Ichaqa hatun
"Empresa"kunapakqa estaduraqmi qulqitapas mañaykushan.
Kay qhawarparinakuy sasachakuytaqa manan kay ayllullapichu kawsanku, yaqa llapan ayllukunan
kasqankama "autoridad"ninkuwan qunqasqa tarikunku.
Manan kay Roya hina ayllukunamanqa estadoq yanapakuyninllapas chayanchu. Imaraykuchus
mana Limachu.
Awaq: Vilma Quispe Pari
REVISTA DIGITAL – KHIPU
REVISTA DIGITAL – KHIPU
REVISTA DIGITAL – KHIPU
REVISTA DIGITAL – KHIPU
CH’INYAYTA MUNARQAWANCHIK
Harawi awaq: Carmen J. Mamani Paucar
Ñuqanchikqa ikhurirqamunchik
runa kayninchik thaskirinanpaq
quri siminchikta aswanta rimananchikpa
pachamamanchikwan rimananchikpa
willkanchikkunawan rimaykunanchikpa
ikhurinchik wiñaypaq manaña
chinkananchikpa.
Haqaykuna runasiminchikkunata
p’ampayta munarqanku
quri yachayninchikkunata ima,
manantaq atirqankuchu
.
Hawa simita apamurqanku
llapallanchik rimananchikpa
runa kasqanchikmanta
qunqananchikpa
runa siminchikkunata
sarunchananchikpa
Haqaykuna ch’inyayta munarqawanchik
P’anasparaq upallachiwarqanchik
runa siminchikkunata rimayta
p’inqakunanchik kamaraq
Manataqmi ch’inkarqanchikchu
Sunqullanchikpipuni runa kayninchik
llanllarirqan
yawarninchikpipuni purirqan
siminchikkunapipuni kawsarirqan
Wata watantin pakarqa karqanchik
Kunan watakunapitaq ikhurirqamunchik
p’inqayninchikta wikch’uspa
runasiminchikkunapi rimayta qallarinchik
Sumaq Killa
REVISTA DIGITAL – KHIPU
KUSIKUYNIYTA CHINKACHINI
Harawi awaq: Rosalia Zeballos Quea
Sumaq k’anchaypin tiyarani
pachamamaywan runamasiywan
sunquymi kusikuypi tarikurkan
huk punchaymi millay unquy tupachiwan
Tutayaypi tarikuni
kusi sunquytan machqakuchkani
apuyay hampiykuway
mama killallay puriynita k’anchaykuway
Manañan kallpayuqchu kani
asikuyniymi ripuchkan
runamasiymi tukukuchkan
tayta intillay kallpachaykuway
Waqayniyta apakuy
llakiyniyta pichay kusikuyta churaykuwan
millay unquyta t’ikarichiy
allin hapima kutichiy
Ninasisa
REVISTA DIGITAL – KHIPU
REVISTA DIGITAL – KHIPU
INTI KILLAWAN
Awaq: Sheridan R. Lima Callata
Apupatapi, Inti Killawan misk’ita ch’unqachkanku kayhina ruphay p’unchawpi ¿imatan
kay apu patapi rurachkanchik? ¿imatan suyaykuchkanchik? tapunakuspa apu kinrayta
phawaykamchkanku, imatapas maskhachkanckumahina, kayma, chaqayma khawarikuspa,
pisi pisimanta uraykamuchkanku, yana ch’uspachapi hukarispa llama, llamata
winaykuchkanku. Apu kinraypi uwihakuna mikh’uykuchkanku, pukllaspa tariparunku
michikuspa uraykamuchkanku.
Chitakunataq phawanaqaykuchkanku, tusuykuchkanku ima rumipatapi, Killa, taripan
uñakunama, manan qatichikamuyta munanchu, chayrayku Intiqa asipayan. Uwihakuna
pampama chayaramuspa, puhuta phawahatanku, unu ch’akiymanta. Wayra susiwi
phawachkan, phukumuchkan, Inti Killawan puhumanta unuta hurquspa ch’allanakunku.
Iskayninku uwihanta muyupyachkanku, llamallama mikhukuspa, asispa ima.
Alquchinpahatan pukllachkanku, mantan wasimanta khawamuchkan p’iñasqallaña,
“¿imatan ruranku? chaqay irqikuna, mana uwihakunata mikhuchinkuchu” chaymanta
ch’aqwamun “¡allinta michiysi!” nispa wahakamun. Irqikunaqa manan uyarimunkuchu,
yanqa yanqallatas uyarinku, iskayniku ch’aqwanku “¡ima!” manapuni uyarinakunkuchu.
Pukllaspa, pukllaspa uwihataqa qatiykapuchkaku kanchanma, mantanqa p’iñasqallaña
k’amin irqukunata, paykunaqa wayk’una wasita pawayurunku manka khawaq,
yaraqaymanta mankata llaqwarunku.
Tatan iskayninta kamaykuchin “qankuna sara lawata waykhuchkankichik, purukunatawan
huqarinkichik, mantaykiwan wakama risaqku” Inti q’unchata lawrachin, Killataq misiman
ñukñu qaranchkan. Inti maranta hap’in sara kutananpaq, panantaq q’unchata
lawrachichkan, mankatawan churpurun. Iskayninku kamachikuspa, kamachikuspa
usqayllata mikhunata wakhurunku. Chaymanta, phawaylla kancha q’ipata chinkankurunku
purukuna hukariq, para hamuykuchkan, hatun wasima apaykurunku llapanta.
Huqarisqankupi, lawa ch’akirapusqa rupharapusqa ima, yanaña mankay sikin, taytamantan
chararamuqtin, mikhunku misimanta asikuspa, chaypis mast’anparikun. Mikhuyta
tukuruspa, puñuna wasima haykuykunku, chaypi p’unchaw tukukapun.
Wayra
REVISTA DIGITAL – KHIPU
REVISTA DIGITAL – KHIPU
htt
ps:
//i.p
inim
g.co
m/o
rigi
nal
s/a7
/84
/9f/
a784
9f69
6e4
3a56
bb
ff81
67d
3e3
74d
7a.jp
g
Imagen extraída de; https://enquechua.com/la-familia-ayllu-miembros-de-la-familia/
REVISTA DIGITAL – KHIPU
REVISTA DIGITAL – KHIPU