Alia

nza

por un

rur

al v

ivo

•So

gam

a e

a in

cine

ración

•Am

plia

ción

da

Rede

Nat

ura

Agu

ia R

eal n

o Xu

rés

•Le

i de

Caza

•Ri

scos

das

Rad

iación

s El

ectrom

agné

ticas

Prim

aver

a 20

12

• N

úmer

o 67

•

3 e

revista galega de ecoloxía e medio ambiente

cerna

O LUME: DONO NUN MONTE DESLEIXADO

cerna 3

cerna

Telf. e Fax. 981 570 099

Travesa de Basquiños, nº 9 baixo

15704 Santiago de Compostela

Correo electrónico:cerna@adega.info

Web: www.adega.info

COMITÉ DE REDACCIÓN:Belén Rodríguez, Xesús Pereiras, Ramsés Pérez, Pepe Salvadores,

Alberte Sánchez e Manuel Soto.

Nos artígos asinados, respéitase a normativa lingüística do texto orixinal. CERNA non se fai copartícipe, necesariamente,das ideas, opinións e afirmacións dos autores. Todo o material da revista pode ser reproducido sempre que se cite a fonte,esceptuando as fotografías, para as que sería necesario contar co permiso dos autores. CERNA edítase en papel reciclado100 %, para preservar os bosques e contribuír á reciclaxe do lixo. As capas son de papel libre de cloro.

EDITA: ADEGA (Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza). Primavera - 2012

DIRECCIÓNManuel Soto

REDACCIÓNBelén Rodríguez

DESEÑO E MAQUETACIÓN distrito xermarFOTOGRAFÍAdistrito xermarRamsés Pérez

IMAXE CAPARamsés Pérez

ADMINISTRACIÓNSilvia Amor

D.L.: C-913/1986

ISSN: 1136-2677

ACTUALIDADE 4

RECURSOS 9

MEDIO RURALALIANZA A PROL DO NOSO RURAL 10Xabier BruñaXORNADAS POR UN RURAL VIVO 11Belén RodríguezI FEIRA NA EIRA DA XOANA 14Marga Miguens

RESIDUOSSOGAMA E A INCINERACIÓN:UN EXEMPLO PARA O IRIXO 16Ramón VarelaA COMPOSTAXE COMUNITARIA 18María Lafuente

CONSERVACIÓNHUMIDAL DA FROUXEIRA 19X. Antón MuñizMONTE PINDO, PARQUE NATURAL! 22Mario MaceirasAMPLIACIÓN DA REDE NATURA 24Fins EirexasA AGUIA REAL NO XURÉS 26Alberto Gil, Miguel A. Fernández-Martínez,Ernesto Álvarez, Manuel Galán,Fernando González, Luis TapiaO MODELO CINEXÉTICO GALEGO 29Martiño NercellasDIVULGANDO A PÉ DE MAR 32Xosé Mtnez Cedeira, Xesús Morales,Xosé A. García e Alfredo López

URBANISMOAS ÁRBORES PERDIDAS 37Ana Gallego, Soledad Bugallo e Pascuala Campos

SAÚDE AMBIENTALOS RISCOS DAS R.E.M. PARA A SAÚDE 38Ana García

MONTES SOSTÍBEISPATRIMONIO CULTURAL EDINAMINACIÓN TURÍSTICA EN SALCEDO 40Felipe Castro

COGOMELOS 44Cristovo Ruiz Leivas

EDUCACIÓN AMBIENTAL A CASA DAS INSUAS 46Miguel Pardellas e Pablo Ángel Meira

FLORA E FAUNA DE GALIZA 48Xosé Salvadores e Marga Miguens

EDITO

RIAL

OS APOCALÍTICOS DO RURAL

Hai quen se empeña en promulgar que o rural galego está conde-nado a desaparecer. O vaticinio apocalíptico pasaría inadvertido senon fose por que un dos seus defensores é o ex conselleiro de MedioRural e actual delegado do Goberno en Galiza, Samuel Juárez. Menosmal que non toda a sociedade comparte a mesma idea e que mesmoé capaz de artellar proxectos colectivos que apostan polo futuro dorural e se desmarcan de pensamentos dantescos. É o caso das entida-des que integran a “Alianza por un medio rural galego vivo”.

Pola contra, os “apocalípticos” sitúan o rural nuns tempos ranciosdos que debemos de escapar (abandonar) para deixar espazo libre ainiciativas “prometedoras” de carácter especulativo e privado. A novaplanta incineradora do sur de Galiza é unha desas promesas de futu-ro que, precisamente, se alimenta do declive do noso rural. Pero, maliadefender a “modernidade”, os “apocalípticos” afondan en vellas fór-mulas de xestión que, co tempo, teñen demostrado a súa ineficacia einsostibilidade, non só en materia de residuos. O modelo caduco dexestión cinexética que propón a nova lei galega de caza elude amudanza de uso dos montes, do estado da fauna salvaxe e de menta-lidades.

Podiamos ser máis flexíbeis co goberno “apocalíptico” e admitirque vai ampliar os espazos protexidos da Rede Natura 2000, pero istosería obviar que tan só trata de saldar unha conta pendente con Bru-xelas para a que propón un raquítico 3% máis de superficie protexidae en zonas que non estorben aos intereses especulativos. Salta á vistaa desatención que están a sufrir estas áreas protexidas cando o lumeou as enchentes fan a súa aparición e, se non, indáguese en exemplosrecentes como o do Parque Natural das Fragas do Eume ou o do humi-dal da Frouxeira, en Valdoviño. Ou compróbese a vontade real daAdministración cando dá as costas ao clamor dos veciños e veciñas daCosta da Morte que piden a declaración do Monte Pindo como ParqueNatural. De todo isto e de moito máis reflexionamos en CERNA 67.

ENTREVISTA

PEDRO BRUFAO CURIEL 34Por Belén Rodríguez

FE DE ERRATA: No artigo “O moucho: ave do ano en Galiza 2011” de CERNA 66, os autores da primeira e da segunda fotografía, respectivamente,son Óscar Martínez e Antonio Fontoira, membros da Sociedade Galega de Ornitoloxía (SGO).

4 cerna

ACTUALIDADE

LUMES ENESPAZOSPROTEXIDOS

GRANXAS ACUÍCOLAS NOS TRIBUNAISA cooperativa Raíña Lupa de Quil-

mas (Carnota) e ADEGA denunciaronante os tribunais á multinacional acuí-cola Stolt Sea Farm por contaminar pre-suntamente terreos da cooperativa deagricultura ecolóxica. Os denunciantesachegaron un informe da Universidadeda Coruña que confirma que os terreosestán contaminados por metais pesadose substancias salinas procedentes deresiduos industriais. Este tipo de conta-minantes inhabilitan os terreos paraproducir alimentos.

Por outra banda, o Tribunal Superiorde Xustiza de Galiza anulou o proxectoda piscifactoría de Laxe Brava en Corru-bedo prevista no Plano Acuícola dobipartito, ao estimar o recurso presenta-do polo concello de Ribeira. ADEGA creque esta sentenza crea un precedentesobre a inseguridade xurídica que sexeraría de permitir este tipo de activida-des en espazos da Rede Natura, tal ecomo pretende a Xunta do PP.

EXTERMINIO DE LOBOS NO BARBANZAA Xunta pon en marcha unha cam-

paña de eliminación do lobo híbrido naSerra do Barbanza que foi rexeitada porvarios colectivos animalistas e ecoloxis-tas, ao promover batidas, agardas etrampeos en época de cría, métodos quea priori non permiten distinguir os lobi-cáns dos lobos ibéricos puros. Cren queo lobo está a sufrir unha persecución naserra que, alén das batidas autorizadaspola Xunta, vese ameazado pola postamasiva de lazos ilegais nos que polomenos xa caeron 4 exemplares. ADEGAxa puxo en coñecemento destes feitos áFiscalía, por tratarse dun delito penalcontra os recursos naturais. Por outrabanda, as entidades denunciantes criti-can á Administración por deixar a xes-tión do lobo en mans dos cazadores enon publicar os datos sobre os exempla-res capturados, mortos e feridos delobos híbridos e puros. Aseguran que, nocaso de que fixese falla intervir nas

poboacións híbridas, existen métodos decontrol sen morte, como a captura doslobicáns polas garderías da Xunta e asúa posterior esterilización.

Coop

. Rai

ña L

upa

Preto de 16.000 hectáreas arderondesde outono en 7 espazos naturais(todos eles Lugares de IntereseComunitario de Galiza: Baixa Limia-Xurés; Macizo Central; Pena Trevinca;Pena Maseira; Ancares-Courel; Canónsdo Sil e Pena Veidosa). O acontecido noParque Natural das Fragas do Eume foi oque colmou o vaso da indignaciónsocial, dando lugar á creación daPlataforma pola Defensa das Fragas doEume e á saída á rúa de milleiros de per-soas o pasado 2 de abril en defensa donoso patrimonio natural. Estes lumespuxeron en evidencia a desproteccióncontra os incendios dos espazos naturais“protexidos”. Ningún deles conta conPlan Reitor de Usos e Xestión, obrigadopola normativa comunitaria que rexe aRede Natura; no caso das Fragas doEume, logo de 15 anos de ser declaradoParque Natural. ADEGA, entre outrasorganizacións ecoloxistas e sociais,apunta responsabilidades contra ogoberno galego, pola falta de transpa-rencia informativa, a desatención aosespazos protexidos e a ausencia dunhapolítica forestal e do rural coherente. Anova Lei de Montes volve fomentar aeucaliptización e reduce as distancias deseguridade contra os incendios.Ademais, desde 2009 a Xunta recortouen 45 millóns de euros o orzamentopara políticas de extinción e prevenciónde lumes.

Finca da cooperativa ecolóxica de Quilmas afectada polas verteduras contaminantes procedentes daplanta acuícola.

Lobo aparecido en Escobias (Boiro). Descoñéce-se se se trata dun exemplar híbrido ou ibérico.

Ram

sés

Pére

z

Vox

Ánim

a

cerna 5

Solidariedade cos mariscadoresimputados. ADEGA e outros colectivosecoloxistas e sociais representados noComité Cidadán de Emerxencia da ríade Ferrol manifestaron a súa solidarie-dade cos mariscadores aos que se llesimputa delitos de resistencia e gravedesobediencia á autoridade por impe-dir a entrada ilegal á ría dos primeirosgaseiros cargados con GNL paraREGANOSA, en 2007. O fiscal solicitapenas de até 3 anos de cárcere.

Cultura deslocaliza un castro naMariña. Un “erro” técnico da Conse-llaría de Cultura deixa desprotexido oCastro do Redondo no concello doVicedo, sendo agredido polos traballosdunha tala de eucaliptos denunciadapor ADEGA e Mariñapatrimonio. Pesea que O Redondo ten unhas dimen-sións de 250m de longo por 140m deancho, a súa localización xeográficana documentación oficial non secorresponde coa súa situación real.

Marcha polo Monte Pindo. Foi con-vocada pola Asociación Monte PindoParque Natural o pasado 14 de abril eapoiada por preto de 100 colectivosque asinaron o manifesto no que sereclamou unha vez máis a declaracióndo Pindo como Parque Natural. Amanifestación foi secundada taménpolos alcaldes de Carnota e Dumbría.

Visita a Cabo Touriñán. Unhas 60persoas participaron no roteiro orga-nizado no Día da Terra por ADEGALugo a Cabo Touriñán, o máis occi-dental da Península. Alí puideroncomprobar a agresión ambiental quesuporía a instalación da piscifactoríaacuícola de Pescanova apoiada polaXunta.

Último campo ambiental do río Tea.Os días 25, 26 e 27 de maio celebrou-se o último campo de voluntariadoambiental no río Tea. A eliminación deflora exótica na ribeira do Tea coaaxuda de voluntariado vénse realizan-do desde o ano 2007 por ProxectoRíos e ADEGA. Os recortes orzamenta-rios do Ministerio de Medio Ambienteimpiden a continuidade desta activi-dade; aínda así, ADEGA seguirávixiando as zonas intervidas para quenon volvan agromar manchas elimi-nadas de vexetación invasora.

EN BREVE

Está previsto que ata agosto, pretode 70 áreas da xeografía galega de 8 kmde diámetro cada unha sexan fumigadasa través de medios aéreos cun produtotóxico, co principio activo “cascade” damultinacional BASF. Estes produto nonse poderá comercializar a partir desemes por considerarse altamente conta-minante pola UE. O tratamento químico,autorizado pola Xunta e promovido polapatronal pasteira, está destinado a com-bater a praga do gorgullo do eucalipto.Varios colectivos conformaron a “Plata-forma contra as fumigacións. Por unfuturo sen pesticidas” para denunciar,

dunha banda, a falla de informaciónpública sobre esta medida, e doutra, airresponsabilidade da Administraciónpor autorizar o emprego dun produtocon efectos letais para as abellas, oscursos fluviais e os riscos para a saúdedas persoas. Piden a propietarios ecomunidades de montes que rexeiten asfumigacións nas súas terras. Moitas dasáreas que se prevén fumigar desde o aireson espazos da Rede Natura, zonaspoboadas e polas que discorren ríos. APlataforma contra as fumigacións xalevou o caso ante a Fiscalía de MedioAmbiente.

FUMIGACIÓNS MASIVAS E VELENOSAS

A Serra do Barbanza é un exemplorepresentativo sobre as intencións daXunta ao excluír da ampliación da RedeNatura certos espazos con hábitatsvaliosos a nivel europeo, segundoADEGA. As instalacións do parque eólico“O Barbanza”, promovidas por Norvento,sitúanse sobre unha área proposta polaXunta en 2008 para formar parte daRede Natura 2000 e designada como“LIC Serra do Barbanza”, cunha exten-sión de 4.711,15 hectáreas. Este novoLIC respostaba á necesidade de aumen-tar a representatividade dos hábitats

húmidos da rexión bioxeográfica atlán-tica. Porén, na proposta actual do PPpara a ampliación da RN, este espazovese excluído para dar cabida ao pro-xecto eólico. Este colectivo tamén aler-ta de que a actual proposta deixa fórade protección a especies en perigo deextinción, como a escribenta das cana-veiras. O 3% da poboación mundialdesta ave atópase nas Brañas de Dodro,espazo descartado na ampliación da RNe no cal está prevista a construción dunpaseo fluvial e a urbanización da súacontorna.

ESPAZOS EXCLUÍDOS DA REDE NATURA

Plat

afor

ma

cont

ra f

umig

ació

ns

A Plataforma mostrou publicamente a súa oposición ás fumigacións en varias localidades galegas,comezando por Melide.

6 cerna

ACTUALIDADE

POR UNHA LEI DE RECICLAXE ECOMPOSTAXE

Proxecto Ríos e ADEGA desenvolve-rán este ano a segunda fase da custodiafluvial Ulla-Umia-Lérez, financiada polaAGADER e polos Fondos LEADER da UE.Colectivos de pescadores, asociaciónsculturais, veciñais e ecoloxistas partici-parán no desenvolvemento de tres pro-xectos de custodia, un por bacía, queterán lugar nas localidades da Estrada,Cuntis e Forcarei e que se titulan “Muí-ños e camiños na bacía do Ulla”, “Pescasostíbel na bacía do Lérez” e “Arredor daAuga”. A cidadanía implicada nestesproxectos recuperará e porá en valor opatrimonio etnográfico ligado aos eco-sistemas fluviais, consolidará treitos derío de pesca sen morte, deseñará rotei-ros á beira dos efluentes ou eliminaráflora exótica invasora das ribeiras.

Milleiros de persoas reclamaron opasado 22 de abril en Lalín unha novapolítica de residuos que exclúa a incine-ración como sistema de tratamento dosresiduos sólidos urbanos de Galiza e quese afaste do modelo SOGAMA. Variasplataformas de cidadáns critican estemodelo por ir en contra da lexislacióneuropea, ser perigoso para a saúde einsustentábel ambiental, económica esocialmente. Avogan por priorizar aredución en orixe, a recollida selectiva ea reutilización, dedicando á compostaxeo 50% do total de residuos, que corres-

ponde a materia orgánica. Estas propos-tas concretaranse na Iniciativa Lexislati-va Popular que estas plataformas estána elaborar e que debe conseguir polomenos 15.000 sinaturas de apoio paraque a proposta de lei sexa admitida adebate no Parlamento. Esta ILP propón opeche de SOGAMA a medio prazo, acreación de plantas comarcais de com-postaxe e reciclaxe, un canon para aincineración e o vertedoiro, a reduciónen orixe de polo menos o 15% do lixo ea súa reciclaxe no 60%.

ADEGA chama a atención sobre apresunta responsabilidade de SOGAMAno falseamento de análises desde 2003a 2008 para ocultar a contaminación dovertedoiro de Areosa. Estas prácticas sonmencionadas en dúas sentenzas doTSXG sobre o despedimento improce-dente de dous técnicos da empresa.ADEGA dá conta ademais do investi-mento que a Xunta leva feito na amplia-ción do vertedoiro de Areosa que acadaos 42,5 millóns de euros no que vai deano e 253 millóns durante o ano pasa-do. Ao mesmo tempo, a Xunta volvesementar dúbidas sobre a localizaciónexacta da planta incineradora do sur dopaís.

PROXECTOS DE CUSTODIA NO ULLA,UMIA E LÉREZ

300 MILLÓNS DEEUROS PARA OVERTEDOIRO

Ram

sés

Pére

z

Ram

sés

Pére

z

© di

strit

o xe

rmar

cerna 7

NEGOCIACIÓN EXTRAXUDICIAL CONBRENNTAG

Retomáronse as obras paralizadas noConcello de Barreiros polo decreto doanterior Executivo que suspendía as Nor-mas Subsidiarias desta localidade.ADEGA personouse de novo ante o Minis-terio Fiscal para presentar máis docu-mentación sobre as obras de “Construc-ciones y promociones J. Díaz Fernández”no barrio de San Bartolo, no que se usur-pan terreos de titularidade pública, zonas

de dominio público hidráulico e cuxalicenza é ilegal por non contar coa auto-rización previa de Augas de Galiza, estarsometida ao decreto de paralizaciónmencionado e non axustarse ao planea-mento urbanístico do concello. No mesde outubro ADEGA xa recorrera estalicenza diante da Alcaldía e da Axenciapara a Protección da Legalidade urbanís-tica.

ATROPELOS URBANÍSTICOSREINCIDENTES

A Xunta dá “carpetazo” ao casoBrenntag e non recorre a sentenza abso-lutoria a tres empregados da empresaquímica acusados de provocar o incen-dio que deu lugar á catástrofe ambientalno río Umia en 2006. O goberno galegoxa chegara a un acordo extraxudicial conBrenntag polo que a empresa indemni-

zou á Xunta con 5,5 millóns de eurosfronte os 10 millóns que lle reclamabanun primeiro momento. ADEGA corres-ponsabiliza á Administración da catás-trofe por autorizar a construción dunhaplanta petroquímica na zona inundábeldo río Umia, sen avaliación de impactoambiental nin protocolo de seguridade.

A Xunta está a preparar un decretoque regulará os cultivos enerxéticos enGaliza para os que permitirá o uso deespecies exóticas invasoras ou con poten-cial invasor. Os cultivos enerxeticos soncultivos forestais intensivos que tenencomo destino final a sua queima paraobter enerxia. O documento, que non foifeito público polo de agora, foi desveladopola Federación Ecoloxista Galega (FEG).Segundo esta orde, ademais do xénero

Eucaliptus, poderanse introducir especiesalóctonas como as Leucaena, Paulownia,Liquidambar ou Liriodendron en superfi-cies continuas de até 100 Ha. A FEG con-sidera que os cultivos enerxéticos sonunha ameaza para os montes galegos porprecisar grandes superficies forestais eagrarias, o uso masivo de abonos, auga epesticidas, ademais de agravar a perda debiodiversidade, fomentar os lumes e, nestecaso, promover a introdución de especies

Ram

sés

Pére

z

Especies ameazadas sen plan deConservación. O goberno galego vénde publicar os planos de conservaciónde 3 especies (sapoconcho, píllarapapuda e escribenta das canaveiras)das 200 incluídas no Catálogo deEspecies Ameazadas, tras 5 anos deespera desde que foron elaborados.ADEGA asegura que, de seguir a esteritmo, tardaríanse 243 anos en prote-xer de xeito efectivo todas as especiesque por obriga legal deben de ter unhaconservación planificada. Talas e pistas na Devesa de Anllares.É o bosque atlántico mellor conservadode Europa e o máis occidental do con-tinente, porén Ferroatlántica ten auto-rización para efectuar nel varias talas eabrir pistas para servizo das súas tresnovas minicentrais aprobadas definiti-vamente pola Xunta no río Xallas, omáis sobreexplotado da bacía Galiza-Costa. Por outra banda, este espazo foiretirado da proposta de ampliación daRede Natura do goberno bipartito.Cova de Eirós, BIC. ADEGA solicita áDirección Xeral de Patrimonio Culturalque declare a Cova de Eirós deTriacastela como Ben de IntereseCultural (BIC). Os restos arqueolóxicose paleontolóxicos atopados nestexacemento, agora ameazadas por unhacanteira, axudarían a reconstruír ahistoria de Galiza dos últimos 100.000anos. Veciños e entidades da localida-de demandan a creación dun museo nazona. III Andaina pola Serra do Galiñeiro.Tivo lugar o 13 de maio pola denomi-nada “Ruta da Auga” para reivindicar ainclusión desta montaña do suroestegalego como espazo da Rede Natura.Nela está prevista a instalación dunpolígono eólico que provocaría ungrande impacto paisaxístico, ambientale patrimonial.Sentenzas contra ENCE. Dúas senten-zas do Supremo danlle a razón ao con-cello de Pontevedra e a APDR e deixansen efecto o acordo do goberno deFraga de 2003 polo que se eximía aENCE de ter que contar con licenzamunicipal para poder asentarse enLourizán. APDR esixe que se lle retire aautorización ambiental integrada aENCE.

EN BREVE

Aspecto do río Umia tras o vertido químico de Brenntag en 2006.

CULTIVOS ENERXÉTICOS EN GALIZA

cerna 9

LIBROS

XUNGUIDOS ÁTERRA

Xan G. MurasTribaldes ediciónsGalego (76 páx.), 2011 D.L: C-1187-2011ISBN: 978-84-938917-0-1

RECURSOSRamsés Pérez

A Oficina de Medio Ambiente da UDC elaboraunha serie de propostas sectoriais para ambienta-lizar a vida da universidade. Nos últimos anos, aUDC veu impulsando diferentes actuacións cunhamarcada compoñente ambiental, entre as quecabe destacar a restauración do Monte da Fraga, areforma de diversos espazos públicos, o control dogasto enerxético en edificios, actuacións encami-ñadas á redución do consumo de auga e outrasrelacionadas coa xestión dos residuos (composta-xe), a mobilidade (programa de préstamos de bici-cletas) e a obtención de indicadores ambientais(pegada ecolóxica da UDC), etc. Na publicaciónrecóllense estas e outras iniciativas que contri-búen ao reto ambiental, tamén desde aUniversidade.

O compañeiro e colaborador de CERNA, XanMuras, vén de editar o libro “Xunguidos á terra” noque nos ofrece catro retrincos de poemas a modode presentacións das sazóns e un poema arredordo que se fraguou a idea de compoñer esta publi-cación. O poema é o cerne do carballo que termadas imaxes, a correola que cingue o ramo que pro-clama o amor. Fotografías do medio natural deGaliza. As sazóns que marcan "os cuartos" do nosoreloxo anual. A luz que dimensiona as formas evivifica as cores.

Web da Asociación Monte Pindo ParqueNatural na que se poden ler os motivos polos quese solicita a Declaración do Monte Pindo comoParque Natural, así como as posibilidades de cola-boración ou apoio, facéndonos socias ou socios, através de doazóns ou divulgando informaciónsobre a asociación.

INFORME

LIGAZÓN

‘RECURSOS’ CERNA PIDE A TÚA COLABORACIÓNSe estás interesad@ en que divulguemos na revista galega de ecoloxía e medio ambiente Cerna algún libro, CD, revista,película, documental, etc, ponte en contacto con nós no seguinte enderezo electrónico; ramses@adega.info, indicando‘Recursos’ Cerna.

GUÍA PARA ASUSTENTABILI-DADEAMBIENTALNA UDC

X.L. Martínez e M. Soto (Coord.)Oficina de Medio Ambiente. Vicerreitoría deInfraestruturas e Xestión Ambiental. UDC. Galego (119 páx.), 2011ISBN: 978-84-9749-484-7D.L.: C 1891-2011

É posíbel empregar os recursos agrogandeiros,forestais e pesqueiros sen que supoña un prexuízopara a biodiversidade silvestre? É posíbel a harmo-nía no medio rural entre aqueles que crean bens eservizos e os que se encargan de protexer a natu-reza? É posíbel falar de traballadores do campoque son a un tempo produtores e conservacionis-tas?

Quince experiencias relatadas neste libro son ademostración de que si é posíbel. Son exemplo dasmúltiples iniciativas que xa funcionan no Estado,e que permiten ser optimistas sobre un futuromáis sustentábel, onde a biodiversidade e a pro-dución, lonxe de estar enfrontadas, benefíciansemutuamente. Dedicada á conservación da nature-za e cunha consolidada liña de traballo en mate-ria agraria, SEO/BirdLife afronta nesta obra o retode facer visíbel esta realidade. O xornalistaambiental Javier Rico entrevistou a máis duncento de persoas vinculadas ao medio rural, asícomo aos responsábeis das áreas específicas den-tro da organización.

CAMPOS DEVIDA.Biodiversidad yproduciónagraria en elmedio rural.

SEO/BIRDLIFE [coord.]Javier Rico, Juan Varela [ilust.]Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural yMarinoEspañol (192 páx.), 2011ISBN: 978-84-491-1135-8

A globalización da economía de mercadoabrangue todo o esencial e os alimentos que man-temos para que nos manteñan son parte da estru-tura que está a converter o noso planeta nunsupermercado. Esta mundialización que comemose nos come pódese analizar desde moitos enfoquescomplementarios que van desde os pactos entre osEstados e as transnacionais do comercio, pasandopolas súas consecuencias sociais e ambientais, atéa seguridade e a soberanía alimentaria. O informe"Alimentos kilométricos" analiza o impacto climá-tico dalgúns dos alimentos cotiáns que importaanualmente o Estado español traducido a tonela-das de CO2.

+ info: www.tierra.org e www.amigosdaterra.net

ALIMENTOSKILOMÉTRICOSAmigos de la Tierra,Universidade de Vigo,Universidad de SevillaAmigos de la TierraEspañol (48 páx.)

“A propiedade do vento galego” é resultadodunha investigación realizada na USC que analizaen profundidade a xénese e o desenvolvemento dosector eólico en Galiza desde 1995 até a actuali-dade. Nel, contrástanse as políticas de fomento daenerxía eólica nos principais países produtores domundo (China, Alemaña, Estados Unidos e Espa-ña), en países pioneiros (Dinamarca, Reino Unido,Francia e Holanda) e en áreas potencialmente sig-nificativas (Xapón, Lituania e América Latina),tanto en enerxía eólica terrestre como en eólicaoffshore. Tamén afonda no marco normativodesenvolvido en Galiza, os concursos eólicos e apotencia instalada en cada etapa político-admi-nistrativa. Ademais, configura o actual atlasempresarial eólico do país.

A PROPIEDADE DOVENTO GALEGORosa Mª Regueiro FerreiraLaiovento EdiciónsGalego (220 páx.)ISBN: 978-84-8487-219-1

WWW.MONTEPINDO.ORG

10 cerna

A grande crise do rural é a do aban-dono da xestión e do manexo, que com-porta o abandono da terra e, con el, adesaparición do capital humano, pezaclave para que o territorio siga vivo.Neste sentido, entre os anos 1991 e2001 a poboación activa agraria des-cendeu un 55%, feito que é paralelo ácontinua baixada no número de explo-tacións agrarias: en 1962 contabamoscon 433.000 explotacións, e a principiosdo século XXI, con 270.000. Parte danosa sociedade considera que o abando-no do rural forma parte do progreso e damodernidade dos tempos. Moito máisaló desta visión, o abandono da terraten consecuencias ambientais, paisaxís-ticas, culturais e económicas.

Temos que tomar medidas antes deque o abandono sexa unha situaciónirreversíbel, antes de que as iniciativasneoliberais desfagan o pouco que nosqueda do mundo rural. As medidasteñen que ter carácter preventivo eanticiparse á evolución dos tempos, enesta liña a garantía de futuro para onoso rural é ter orgullo del. Está nasnosas mans que o dignifiquemos e queapostemos por el. Para iso son funda-mentais accións sinérxicas encamiñadasá suma de esforzos na defensa do bencomún.

Até o día de hoxe, as políticas euro-peas de desenvolvemento rural nonforon políticas multisectoriais e a fun-ción social foi a grande esquecida. Estafilosofía traduciuse nunha perda decohesión económica, social, ambiental eterritorial do noso rural. As axudas deri-vadas desta política de desenvolvemen-to rural, baseadas case exclusivamenteno concepto de rendibilidade económi-ca, significou que os beneficiados dasmesmas, non foron nin os territorios, ninas poboacións que viven no territorio.

Para acadar unha nova política dedesenvolvemento rural, cómpre que asentidades de carácter agrario, sindical,veciñal, ambiental e doutra índole queteñan incidencia no medio rural, con-corden nun proxecto común: acadarmosun medio rural multifuncional e susten-tábel. Un medio rural galego vivo; é

asociacións galegas que están a trabal-lar a prol do noso rural.

Neste sentido, catro organizacións(ADEGA, CIG, FRUGA e ORGACCMM)vimos de poñer en marcha as bases darede chamada “Alianza por un ruralgalego vivo”, que iniciou a súa andainaen Poio o día da Terra de 2012 (21 deabril), nunhas xornadas nas que se ana-lizaron experiencias de desenvolvemen-to rural.

O obxectivo fundamental destaAlianza é lograr un medio rural multi-funcional e sustentábel, baseado naspersoas; o que equivale a un medio ruralvivo. Ademais pretende responder a todotipo de agresións (lexislativas, normati-vas, proxectos, ...), formular novas ini-ciativas de desenvolvemento rural e rei-vindicar a presenza do tecido asociativono rural. Todo isto baseado nun modelode sociedade e desenvolvemento máisxusto e solidario e nos principios da xes-tión comunitaria dos recursos.

dicir, con poboación dedicada a diversasactividades e con calidade de vida.

A preocupación polo estado do nosorural e as medidas que os actuais gober-nos (autonómico, estatal e europeo)están poñendo en marcha neste eido(reforma da PAC, modificacións norma-tivas, freo de proxectos e axudas para orural, . . .) fan necesaria unha actuaciónconxunta. Para artellar unha respostacomún ás numerosas agresións que estáa padecer o rural galego e facer propos-tas viábeis e sostíbeis é necesario cons-tituír unha rede en forma de alianza quedefenda o rural galego e que coordine osesforzos das distintas organizacións e

A NECESIDADE DUNHA ALIANZA APROL DO NOSO RURAL

Xabier Bruña*

Ram

sés

Pére

z

Xornada de traballo da Alianza por un medio rural galego vivo, o 20 de abril en Pontevedra.

* Xabier Bruña é vogal de medio rural en ADEGA. + info: alianza.rural.galega@gmail.com.

Tanto as políticas europeas dedesenvolvemento rural como aXunta de Galiza esqueceron afunción social do rural. Nestecontexto, catro organizacións -ADEGA, CIG, FRUGA e

ORGACCMM- vimos de poñer enmarcha as bases dunha redechamada “Alianza por un rural

galego vivo”

cerna 11

A HISTORIA DO DECLIVETras unha primeira xornada de trabal-

lo en Pontevedra para a constitución da“Alianza polo rural”, os colectivos men-cionados dispuxeron o local social dacomunidade de Montes Rega dos Agrosde Combarro (Poio) como espazo dedebate sobre a situación actual domundo rural, as políticas neoliberais queinciden nel e as propostas conxuntas decambio cara ao futuro. A sesión comezoucoa conferencia inaugural da profesorade Economía Aplicada da USC, Mar PérezFra, quen foi a encargada de facer unrepaso pola historia da desagrarizacióndo rural galego desde o ano 1950 até aactualidade. Fronte ao 70% da poboaciónque nos anos 50 traballaba no sectoragrario en Galiza, hoxe en día este sectortan só representa o 5,7% da poboacióngalega. Segundo Pérez Fra, isto débese árapidez (en só 50 anos) e á intensidadedo cambio de modelo por mor da crecen-te integración no rural dos mercados e datecnoloxía produtiva que obrigou ásexplotacións a resistir fortes déficits,

cambios nos usos das terras e que, enmoitos casos, levou ao abandono. Peroademais, dixo a profesora, puxéronselímites ao desenvolvemento doutras acti-vidades e á transformación dos produtosno país. Datos de 2001 indicaban que,pese a que o 72% do noso territorio éconsiderado rural, só o 33% da poboa-ción galega vivía nel, e deste, tan só o25% estaba dedicado á actividade agra-ria. A grande cuestión por resolver é a deque facer cos territorios abandonados.

Para Pérez Fra, a solución pasa polaintervención na política de prezos e demercados por parte das autoridadespúblicas e o impulso de políticas de rees-truturación agraria e desenvolvementono rural na que se diversifiquen as activi-dades e se melloren os servizos e a cali-dade de vida dos seus residentes.

A UNIÓN FAI A FORZATras este discurso introdutorio, repre-

sentantes dos colectivos integrantes daAlianza participaron nunha palestra titu-lada “Un medio rural multifuncional e

sustentábel”. Manuel Da Cal Vasques,como representante da FRUGA, falou danova proposta da Comisión Europea paraa Política Agraria Común (2014-2020), acal está dirixida a que “as industrias mul-tinacionais europeas poidan ser competi-tivas no mercado mundial baixando osprezos dos produtos agrarios”. Seguindoeste enfoque, “continuista” segundo DaCal, Galiza sae moi prexudicada e non seve defendida polo goberno autonómico.Pediulle á Xunta que interveña fronte aComisión Europea a favor dos activosagrarios, para garantirlles unha mínimacalidade de vida e para acadar prezosxustos para as súas producións.

Por outra parte, Anxo Pérez Carballo,secretario de Medio ambiente da CIG,manifestou a súa crenza en que o despo-boamento do rural é “un proceso fria-mente calculado e de destrución paradeixar campo libre á intervención docapital privado”. Apuntou responsabilida-des cara ao actual goberno por promoverinstrumentos lexislativos que pretendendesregularizar o medio rural (Lei de Mon-

CRÓNICA

XORNADAS POR UN MEDIO RURALGALEGO VIVO

Belén Rodríguez

Xuntar os esforzos de entidades e particulares que traballan en Galiza pola defensa dun futuro para o medio rural galegofoi o obxectivo das “Xornadas por un medio rural galego vivo” celebradas os días 20 e 21 de abril en Pontevedra e Poio, res-pectivamente. Este propósito quedou reflectido na sinatura dunha “Alianza polo rural” entre ADEGA, a Confederación Sindi-cal Galega (CIG), a Federación Rural Galega (FRUGA) e a Organización Galega de Comunidades de Montes en Man Común(ORGACCMM), presenciada por unhas 200 persoas. A Alianza queda aberta a adhesións doutras entidades que traballen a prolda reactivación do rural, tendo en conta o seu carácter multifuncional (social, ambiental e económico).

Nas xornadas relatáronse diferentes experiencias no rural que se están adesenvolver con éxito noutros lugares da Península Ibérica. De esquerda ádereita: Alberte Lema (ORGACCMM), Pilar Vispo (produtora ecolóxica), RamónMartín (cooperativista en Soria), Armando Carbalho (Federação Nacional deBaldios de Portugal), Nuria Llabres (GOB, Menorca).

No acto participaron os máximos representantes das organizacións consti-tuíntes da Alianza por un medio rural galego vivo. De esquerda á dereita:Xesús Seixo (CIG), Virxinia Rodríguez (ADEGA), Xosé Alfredo Pereira(ORGACCMM), Xurxo Álvarez (FRUGA).

Ram

sés

Pére

z

Ram

sés

Pére

z

12 cerna

tes, Lei de Caza, modificación da Lei deprevención de incendios, etc.) e presentaro territorio galego como unha oportuni-dade de negocio. Para crear emprego econseguir fixar poboación no rural, a CIGavoga por impulsar mecanismos que aca-den o peche do ciclo produtivo, polo calse poderían xerar 30.000 postos de tra-ballo directos; crear unha marca galegade calidade que aglutine as marcas xaexistentes; adquirir beneficios fiscais oueconómicos polo efecto sumidoiro deCO2 dos nosos montes; impulsar a con-tratación directa de persoas por parte dascomunidades de montes veciñais oumudar a política da vivenda para favore-cer o acceso da xente nova aos núcleosrurais.

Xabier Bruña, vogal de medio rural deADEGA, destacou a importancia quetodas as políticas promovidas no mediorural teñen para o ambiente e para aspolíticas de conservación, cualificadascomo “carentes de xestión, sectoriais eimpositivas”. A intervención dos merca-dos e a política do “deixar facer”, promo-vidas pola Administración, acabaránexpulsando as persoas do rural, segundoBruña, coas conseguintes problemáticasque o abandono carrexa, como os incen-dios (desde outono arderon 16.000 Ha sóen espazos naturais). O voceiro de ADEGAcre que un futuro vivo do rural sostensena planificación territorial participadapola persoas que viven nel, na ordenaciónregulada (non “deixar facer”) do territorioatendendo ás súas diversas potencialida-des e equilibrando a distribución dariqueza.

Por parte das comunidades veciñaisde montes en man común interveu XoséCarlos Morgade. Morgade aseverou que aúnica forma de evitar a mercantilizacióndos montes e a ocupación destes polasmultinacionais é a de manter os esque-mas tradicionais da xestión comunitaria:que os veciños sigan sendo os posuidoresdo monte e que sexan os únicos que poi-dan decidir sobre a súa xestión, baseadana produción vencellada á economía

local, na creación de emprego, na xestiónsostíbel e no traballo conxunto.

APOSTAS DE FUTURO NO RURALNa sesión de tarde, varios particula-

res e colectivos ambientalistas e agrariosdoutros lugares do Estado e de Portugalpresentaron as súas iniciativas de desen-volvemento no rural. Procedentes do paísveciño asistiron Armando Carbalho ePedro Gomes, ambos os dous da Federa-ção Nacional de Baldios (montes comu-nais), para presentar as experiencias nosBaldios de Ansiães e Vilarinho e taménpara amosar a situación actual do ruralportugués no marco la política agrariacomún. Carbalho animou a que Galiza ePortugal, con panoramas de desagrariza-ción moi similares (Portugal perdeu ametade da súa poboación agraria en tansó 20 anos) e nas que aínda persistenexplotacións familiares, promovanaccións conxuntas cara a un medio ruralvivo.

Nuria Llabrés, do grupo ecoloxistaGOB de Menorca, amosou a custodiaagraria como ferramenta de conserva-ción de biodiversidade compatíbel coarendibilidade do sector agrícola e fronteao abandono do campo. Destacou todasas externalidades positivas que os “palle-

ses” ou agricultores xeran coa súa activi-dade na zona: manteñen a paisaxe, coi-dan a biodiversidade animal e vexetal, aauga, o osíxeno, a fertilidade do solo,crean espazo para o ocio e o turismo epreservan o patrimonio histórico, culturale arquitectónico, así como o coñecemen-to tradicional, a saúde, e a estrutura ter-ritorial.

O soriano Ramón Martín, experto encooperativismo, apuntou cara a estoutraforma de xestión conxunta como instru-mento contra o abandono do rural. Puxocomo exemplo o caso de Duruelo de laSierra onde se constituíron varias coope-rativas dedicadas á produción de madei-ra e á súa transformación, e nas que os eas cooperativistas perciben a mesmaretribución económica, independente-mente da súa función dentro da comuni-dade.

Por último, Pilar Vispo, labrega deCamanzo (Vila de Cruces, Pontevedra),expuxo a súa experiencia particular naprodución de horta ecolóxica e distribu-ción a través da venda directa na Prazade Abastos de Compostela.

O acto pechouse coa sinatura dodocumento que afianza a constitución da“Alianza por un medio rural galego vivo”.

A xornada do sábado tivo lugar no local social da comunidade de Montes Rega dos Agros de Com-barro (Poio).

Ram

sés

Pére

z

14 cerna

O pasado domingo 18 de marzo,ADEGA organizou a I Feira de produtosnaturais e artesáns na Eira da Xoana(Ramil, Agolada). Despois de moito tra-ballar e correr de acó para aló, chegou afesta na que unhas 500 persoas pasaronunha agradábel xornada de mercado,gozando da contorna e comendo callos epolbo ou bebendo a sidra feita artesanal-mente na Eira da Xoana. Os asistentesaprenderon a facer cestos, utensilios debarro e colonias. Agardemos que na IIFeira de Outono sexamos aínda máis eaprendamos novas cousas dos nososagricultores, gandeiros e artesáns.

Pese a que caeron algunhas pingas, aafluencia de persoas rachou con todas asexpectativas e fixo que moitas das exis-tencias se rematasen antes do previstoou que moitos dos produtores tivesenque repoñer os seus produtos na metadedo día.

Durante toda a xornada realizamosvarios obradoiros e demostracións. Desdeas 12:00 até ben chegada as 14:00 da

tarde estivemos elaborando colonias esales de baño no obradoiro de cosméticanatural impartido por ADEGA. Case aomesmo tempo, comezou a traballar onoso cesteiro convidado, Óscar de Bure-la, que pola mañá nos mostrou as técni-cas de elaboración da cestería na Mariña,e que pola tarde levamos a práctica atéconseguir elaborar un cesto pola nosapropia man.

Tamén coas mans, pero desta voltaenzoufadas en barro, moitos cativos enon tan cativos intentamos facer unhacunca coa axuda do oleiro Agustín deNiñodaguía. Cando o vimos facer notorno tres xerras nun vira e vira, parecíacousa sinxela. Recibimos as nociónsbásicas de manexo e traballo co torno ecoñecemos a situación de declive dunoficio que é vocacional.

Ao par que xantabamos e escoitaba-mos a música de “Herba Grileira” e de“Bico da Balouta” os cativos correron a

I FEIRA DE PRODUTOS NATURAIS EARTESÁNS NA EIRA DA XOANA

Marga Miguens*

PRODUTORES/COLABORADORESApicultores

CMV CaldebarcosAGA

Abella LupaAgricultoresRaínha Lupa

Millo e LandrasA horta de Dolores

A CarreiraFragaira

EcoadellaoEspazo agroecolóxico “ A estruga”

GandeirosQueixos Gabino

ArqueixalA flor de MácaraSerra do Castro

O AllePlantas Mediciñais/ cosmética

MilhulloaSonia - Friol

Panadería / ReposteríaGranxa Maruxa

Panadería Irene - Palas de reiRepostería - Rois

Reposteiría Eco - CambreCoop. Ribeira do NaviaXulia Moura - A Mariña

BebidasTutta frutaMenduíñaArtesáns

OscarAlfarería Agustin

Tania LooningVerónica

AmorCarme RecimilArte sinxelo

A casa dos xogosRuper - Carnota

Lan a manFeito con xeito

Susana - QuirogaComercio xusto

EquisolPanxea

AmaranteA cova da TerraEntidades

ADEGAAsociación Monte Pindo

FRUGA Preescolar na Casa

cerna 15

observar con que agarimo os gandei-ros, artesáns e agricultores teiman envivir do agro a pesares das dificultades. AI Feira da Eira da Xoana foi un éxito gra-zas aos produtores e, por suposto, ás per-soas asistentes; pero unha cousa quedapendente nas vindeiras feiras da Eira, queo polbo e os callos sexan abondosos paratoda a xente que se achegue, xa quedesta volta esgotáronse de contado(estaba previsto para unhas 200 racións).Neste senso, queremos pedir desculpas atodas as persoas que non puideron pro-bar estes manxares, serán as primeiras enxantar na vindeira feira que se celebraráno outono. Quedades todos e todas con-vidadas á II Feira na Eira da Xoana !!!

gozar cos xogos populares. Xa entrada atarde, unhas 50 persoas asistiron á mesaredonda “Soberanía alimentar. Diversasperspectivas”, para a que contamos coaparticipación de Gonzalo, da cooperativaPanxea, Xabier Bruña, d’A Cova da Terra,e Xosé Manuel, da Cooperativa de agri-cultura ecolóxica Raínha Lupa.

Ao final da feira sorteamos entre osconsumidores tres cestas de produtosecolóxicos e artesáns cedidos de baldepolos produtores.

Esta Feira resultou ser un espazo paratraballar, compartir, gozar e aprender daterra, esa que tanto queremos, e quealgúns de nós traballamos. É moi grato

AGRADECEMENTOSA I Feira da Eira da Xoana acolleu uns

45 postos de agricultores, apicultores,gandeiros e artesáns (pedra, coiro, barro,palla, madeira), ademais de entidades decomercio xusto e ecoloxistas, que nosdeleitaron co melloriño dos seus produ-tos. A eles debemos expresarlles un espe-cial agradecemento porque, pese ásmalas previsións climatolóxicas, nondubidaron en confiar nesta primeira feirada Eira e, mesmo, algúns trouxeron a súapropia carpa para resgardarse da chuvia.

* Marga Miguens, vogal de ADEGA.+ info: http://eiradaxoana.blogaliza.org

16 cerna

SOGAMA E A INCINERACIÓN:UN EXEMPLO PARA O IRIXO

Ramón Varela*

O COMPLEXO MEDIOAMBIENTAL DECERCEDA

O Complexo Medioambiental de Cer-ceda da empresa SOGAMA ten capacida-de para tratar un máximo de 550.000toneladas de lixo, e como recibe máis de900.000 t ao ano, entre 350.000 e400.000 t son desviadas a vertedoiro. NoComplexo de Sogama hai: 1) A Planta decoxeración alimentada por gas natural epotencia instalada de 22 megavatios;serve para xerar calor e facilitar a prepa-ración do combustíbel derivado dos resi-duos que vai destinado á incineradora,ademais xera electricidade. 2) A Plantaincineradora termoeléctrica, con potenciade 50 megavatios; serve para queimar olixo nun proceso de incineración conrecuperación de enerxía –eléctrica-, pro-ceso que xera unha notábel contamina-ción ambiental. 3) O vertedoiro, onde vanparar os milleiros de toneladas que nonteñen capacidade para queimar na plan-ta termoeléctrica e as escouras da incine-radora. Ocupa grandes dimensións (ini-cialmente 330.000 m2 e foi ampliado nun40%), é causa de permanentes problemasde contaminación (mal olor na zona, lixi-viados...), o que obrigou a SOGAMA, xa noano 2009, a facer un investimento de 3millóns de euros para corrixir deficienciastécnicas e de xestión.

O nivel de recuperación do lixo é moibaixo en Galiza comparado coa media doEstado e da Unión Europea. Recupérasesó o 10 % dos residuos, fronte ao 15 %estatal ou o 24% europeo.

O INTERESE ECONÓMICODA INCINERACIÓN

En 2011, os 296 concellos adscritos aSOGAMA pagaron 44,4 millóns € polas963.000 toneladas enviadas en camións etrens a Cerceda. Das empresas de recicla-xe, que compran os residuos reutilizábeisda bolsa amarela, percibiu 4,92 millóns €;e, das empresas eléctricas, 41,2 millóns €pola venta de enerxía eléctrica obtida naincineración e na queima de gas natural.En decembro de 2011, o Consello daXunta autorizoulle a SOGAMA a contra-tación do subministro de enerxía eléctri-ca para os consumos auxiliares do Com-

plexo de Cerceda por uns 21 millóns de €,para o período de xuño de 2012 até maiode 2016. En outubro do 2011, SOGAMAadxudicou a xestión integral das plantasde coxeración e termoeléctrica por algomáis de 156 millóns de €. Unha UTE inte-grada por catro firmas (Fergo Galicia,Espina Obras Hidráulicas, Setec Building eSogatec) fíxose co contrato, que taméninclúe o mantemento e limpeza, e tenunha duración de dez anos.

AS EMISIÓNS Á ATMOSFERAE Á AUGA

Os consumos, as emisións e vertidosda incineradora e do vertedoiro son notá-beis (Ver táboa I). O vertedoiro de lixo é osegundo foco de problemas. O DepósitoTemporal de Areosa de SOGAMA recibiu379.194 t de lixo en 2010. Xera unhaemisión de 7.740 t de metano (CH4) e uncaudal de vertido de auga de 101.206m3/ano. Máis de 74.000 t/ano de escourasprocedentes da incineradora van destina-das a este vertedoiro.

Na declaración ao Rexistro Estatal deEmisións Contaminantes PRTR, no Com-plexo medioambiental de Cerceda deSOGAMA non figuran as cantidades deDioxinas e Fúranos, PCBs, PAHs, etc. queemite; e algúns contaminantes, comodióxido de carbono, mercurio, arsénico,non están actualizados para 2010.

Convén lembrar que a incineraciónemite gases prexudiciais para o clima,como dióxido de carbono e o óxido nitro-so.

Ademais, os metais pesados (mercu-rio, cadmio, arsénico …) caracterízansepor ser bioacumulativos e poden ser

causa de danos no sistema nervioso cen-tral e periférico, renal, hematopoxético,esquelético e, mesmo, poden presentarefectos carcinoxénicos. A gravidade dosdanos depende do grao e tempo de expo-sición, da sensibilidade e o estado físicodas persoas.

Mercurio. O mercurio é moi tóxico, enparticular, cando se metaboliza para for-mar mercurio de metilo. Pode absorversepor inhalación, vía dixestiva e pola pel. Daorde do 80% do vapor de mercurio inha-lado pasa ao sangue a través dos pul-móns. Pode ter efectos prexudiciais nosistema nervioso, dixestivo, respiratorio einmunitario e en órganos como riles, pul-móns... Algúns estudos parecen indicar

As emisións de CO2 sonda orde de 1,36 kg/kWh deenerxía xerada na incineradorade residuos, fronte a 1 kg/kWhen térmica de carbón e 0,5kg/kWh en térmica de gas

(fonte USEPA)

Manifestación do 22 de abril contra a Incinera-ción en Lalín.

© di

strit

o xe

rmar

A localización da segunda planta incineradorade Galiza está prevista, polo de agora, na loca-lidade de O Irixo, de Ourense.

Ram

sés

Pére

z

que o mercurio tal vez careza de umbralpor debaixo do cal non se producen efec-tos adversos. A Axencia de MedioAmbiente Americana (USEPA), estableceuun límite de 2 milésimas de parte de mer-curio por millón de partes de auga potá-bel (0,02 ppm) e a OMS considera que omercurio é un dos 10 grupos de produtosquímicos con maiores repercusións nasaúde pública.

Cadmio. A exposición prolongada aoCadmio foi asociada con danos neuroló-xicos, polineuropatías, disfuncións renais,aberracións cromosómicas, anemias eosteoporose. Ademais de terse relaciona-do con cancro e outras enfermidades.Expertos da FAO e OMS estableceron aprincipios dos 90 provisionalmente un

límite en 7 microgramos semanais porquilo de peso. Os valores guía da OMS en1995 para cadmio eran 0,003 miligra-mos/litro.

Arsénico. O arsénico inorgánico solú-bel é altamente tóxico. A súa inxestióndurante longos períodos pode provocarintoxicación crónica (arsenicose). Osefectos poden tardar anos en aparecer enfunción do nivel de exposición, pode oca-sionar lesións cutáneas, neuropatía peri-férica, síntomas gastrointestinais, diabe-te, problemas renais, enfermidadescardiovasculares e cancro. Os valores dereferencia da OMS para o arsénico esta-blecéronse en 1993 e son de 0,01 mg/l.Resulta curioso que anteriormente o valorde referencia fose moi superior: 0,2 mg/l

en auga de bebida en 1958, e que en1963 xa se tiña reducido a 0,05 mg/l.

UNHA NOVA INCINERADORANO IRIXO

O Irixo xa foi hai anos punto de miradunha industria privada, a fábrica decelulosa para aluguer de montes e plan-tación de eucaliptos. Foi necesaria amobilización social de xente da localida-de e de fóra para impedir tal atropelo.Agora é un proxecto público, e innecesa-rio, tremendamente custoso e altamentecontaminante o que se pretende instalarda man do Goberno galego. Para candounha alternativa que parta da nosa reali-dade, que potencie os nosos recursos, quebusque transformar os nosos produtosagrícolas e gandeiros, que non contami-ne, e por que non no Irixo? Galiza é oGoberno galego teñen que ver que aalternativa aos residuos sólidos é reducir,reciclar, reutilizar, aproveitar os recursosque van no lixo: vidro, papel, plástico,materia orgánica e fabricar compost…Temos un longo recorrido para superar o10% que recuperamos de lixo até a mediaeuropea (27%) ou mesmo española(15%). O camiño é doado de ver salvo queexistan intereses económicos que tirenforte para instalar unha nova incinerado-ra.

Quen asina este artigo, ex Presidentede ADEGA, foi convidado polo finadoConselleiro Cuíña a comezos da décadade 1990 a visitar alternativas de trata-mento nunha viaxe programada poloGoberno galego para alcaldes, partidospolíticos, deputados, etc. Na visita, “guia-da” por unha persoa da empresa eléctricaUnión Fenosa, amosoúsenos a planta“Catrel” en Suíza onde, a partir do lixo–RSU-, se preparaba o combustíbel paralogo queimar nunha incineradora termo-eléctrica en París. Logo quedaría claroque o modelo para Galiza estaba decididode antemán e ía ser similar ao que nosmostraban. Ante a pregunta en nome deADEGA de como podía funcionar en plenoParís unha planta incineradora, o respon-sábel da empresa TIRU –incineradora-contestou que, ademais do seu cargo naempresa tiña un cargo político equivalen-te a concelleiro no distrito onde estabaincineradora. Polo que non existía “pro-blema para o control das emisións”.

cerna 17

Fonte: Elaboración propia a partir de PRTR-España . Novembro 2011. RP: Residuos perigosos.

* Ramón Varela é Catedrático de bioloxía e xeo-loxía e expresidente de ADEGA.

ATMOSFERA AUGA RP*

Contaminante Quilos Ano Contaminante Quilos Ano Quilos Ano

Dióxido de carbono, CO2 327.000.000 2008 Arsénico, As 13,7 2008 248.300 2010

Óxidos de nitróxeno, NOx 384.000 2010 Cadmio, Cd 5,48 2008

Óxido nitroso, N20 13.600 2010 Mercurio, Hg 2,61 2010

Mercurio, Hg 14,6 2008 Fenois 23,8 2010

CONSUMOS: Consumo de auga: 1.292.687 m3, ano 2010. Consumo gas: 4.439.015 Nm3/ano.Caudal vertido de augas industriais: 474.471 m3/ano, ano 2010.

TÁBOA I: INCINERADORA DE SOGAMA. EMISIÓNS Á ATMOSFERA, VERTIDOS ÁAUGA E RESIDUOS PERIGOSOS XERADOS.

Complexo de SOGAMA e, ao fondo, a central térmica de Meirama.

© di

strit

o xe

rmar

NOTA:Este artigo foi redactado a finais de xaneiro e non publicado en periódicos diarios,escritos e dixitais, aínda así segue estando de actualidade. De momento existe unhaparalización "momentánea" do proxecto ante a rexa e permanente presión social, peroo Goberno galego négase a desistir do modelo SOGAMA e tentará introducilo noutrolugar próximo ao Irixo ou do sur do país. A presión social pode impedilo.

18 cerna

mente persoal de xardíns, veciños eveciñas próximos ou voluntarios/as queatendan con maior dedicación o com-posteiro, etc. Este é un dos puntos chaveda compostaxe comunitaria, a participa-ción cidadá.

Na Galiza, a primeira área de com-postaxe comunitaria foi instalada noconcello de Fene. Consta dun compostei-ro de 1.400L, outro de 320L para amaduración do compost, unha área derecepción de material estruturante(herba e follas do parque) e un panelinformativo. Os voluntarios que man-teñen a área en condicións axeitadas sonos educadores e alumnos do ASPANEPS(Asc. de País e Nais de Nenos con Proble-mas Psico-sociais). Esta área asume osresiduos orgánicos dun comedor dunhas20 persoas, dunhas 7-8 vivendas e aherba e follas do parque da Volta do Cas-tro, así como a herba do cemiterio.Temos proxectos similares nos concellosde San Sadurniño, Poio e Bueu.

Alén da redución de residuos, as per-soas síntense protagonistas da reciclaxede parte dos seus residuos. Observan sor-prendidas de que maneira se reduce ovolume do cubo de lixo na cociña, oucomo teñen que realizar menos viaxes aocontedor municipal. E tamén obteñen unproduto útil e de calidade, que permitereducir a súa dependencia da compra deturba ou fertilizantes para xardín e horta.

E colectivamente recuperamos ociclo da materia orgánica: da horta ámesa e da mesa ao composteiro…

A COMPOSTAXE COMUNITARIA:XESTIÓN SUSTENTÁBEL DOS RESIDUOS EN ZONAS URBANAS

María Lafuente*

Da horta á mesa, da mesa á ester-queira e da esterqueira á horta. Este é ociclo lóxico da materia orgánica e taménda vida. De todos é sabido que a terraprecisa de abono, é dicir, de nutrientesque proporcionan fertilidade para que aterra nos agasalle unha manchea desaborosos produtos. Este ciclo que asnosas avoas e avós tan sabiamente man-tiveron, hoxe en día está roto, os resi-duos orgánicos, fonte de nutrientes, sonintroducidos en contedores mesturadoscon outros residuos, para viaxar centosde quilómetros e rematar nunha caldeiraincinerados e transformados en dioxinas,cinzas tóxicas e dióxido de carbono, ou,no mellor dos casos, amoreados nunmacrovertedoiro emitindo metano áatmosfera.

Mentres tanto, corremos á tenda amercar fertilizantes químicos para as lei-ras, hortas e xardíns. Este esperpentofaise máis grande cando imos mercarcompost (emenda orgánica) á tenda, senrepararmos en que son restos orgánicoscompostados, procedentes de Alemaña eAustria.

En ADEGA temos claro que é impres-cindíbel recuperar e compostar todos os

residuos orgánicos, por iso puxemos enmarcha en 2002 o primeiro programa decompostaxe domestica no concello deFerrol. Hoxe en día esta práctica estáestendida a 43 concellos que puxeron aandar proxectos de compostaxe domés-tica coa axuda de ADEGA e instalaronpreto de 3.000 composteiros con exce-lentes resultados en canto a calidade eparticipación.

Dez anos despois, continuamos a tra-ballar na mesma liña e levamos a com-postaxe a un nivel máis elevado en cantoá xestión; a compostaxe comunitaria. Oobxectivo da compostaxe comunitaria éachegar esta técnica a núcleos de pobo-ación urbanos ou semiurbanos onde noné posíbel practicar a compostaxe domés-tica por falta de hortas ou xardíns priva-dos. A novidade que representa a com-postaxe comunitaria fronte a domesticaé que o composteiro dá servizo a ungrupo de vivendas, no canto dunhavivenda única. Instálase nunha zonapública accesíbel para as persoas usua-rias e require certa cohesión social parao seu mantemento. O reto está en che-gar a acordos e coordinar diferentesactores para que teña éxito, nomeada-

* María Lafuente é vogal de residuos de ADEGA.

CENTRO OCUPACIONAL ASPANEPS, EN PRIMEIRA PERSOA…Pensamos que coas sobras da comida do comedor do centro e a herba do noso xardín pode-ríamos facer compost para obter fertilizante para a nosa horta e así completar o ciclo. Ato-pamos un recuncho na praza que está a carón do noso centro para colocar o composteiro, ecoa colaboración de ADEGA e dos veciños e veciñas, instalamos o primeiro composteirocomunitario da comarca. Colocamos unha rede sobre a terra e enriba do deste recipiente, nofondo botamos herba seca e despois baleiramos os restos da comida e restos da poda donoso xardín. No outono pasado xa puidemos compartir o compost cos veciños. Queremosdestacar a permanente colaboración do noso compañeiro Iván, que todos os días carrexa osrestos da comida desde o comedor, e a dedicación de Ramiro e Verónica, que a diario botanherba e remexen coa forquita para que non aparezan mosquitos.

Instalación da área de compostaxe en Fene, xunto cos voluntarios/as e osveciños/as.

Grupo de veciños/as e voluntarios/as da Volta do Castro o día do reparto docompost.

Ram

sés

Pére

z

Mar

ía R

. Laf

uent

e

cerna 19

HUMIDAL DA FROUXEIRA: VÍTIMA DANEGLIXENCIA DA ADMINISTRACIÓN

Xosé Antón Muñiz*

Galiza é o territorio ibérico que maiornúmero de humidais posúe. Nelesconsérvase unha elevada diversidade demedios ecolóxicos e especies de flora efauna silvestres, moitos dos cales sonexclusivos destes ecosistemas. De todos ésabido, aínda que a Administración oesquece, que os humidais exercen ade-mais múltiples funcións no noso castiga-do medio en relación coa dispoñibilidadee autodepuración da auga, a mitigacióndos efectos adversos das riadas ou osecuestro a longo prazo de grandes can-tidades de CO2 atmosférico.

O estado de conservación dos humi-dais galegos é claramente mellorábel.Ano tras ano, pérdense ou destrúensehumidais en Galiza, co beneplácito,cando non, co apoio económico, dunhaadministración que se amosa incapaz depromover a conservación e o uso sostíbeldestes ecosistemas e de cumprir e facercumprir a normativa ambiental. A apatíada administración autonómica poloshumidais queda patente cando dos máisde 1.100 humidais galegos inventariados,só 5 están incluídos no Listado de Humi-dais de Importancia Internacional (Ram-sar). Nos últimos 18 anos, e á diferenzadoutras Comunidades Autónomas, enGaliza non se incorporou ningún novohumidal á lista Ramsar, cando aquí exis-ten enclaves que superan claramente oscriterios establecidos para iso. A adminis-tración prefire esquecer a súas obrigas efacilitar o desenvolvemento de proxectosespurios nos nosos humidais.

O HUMIDAL DA FROUXEIRAO humidal da Frouxeira en Valdoviño

sufriu, na súa recente historia, lamentá-beis actuacións a pesar de posuír 6 figu-ras legais de protección como espazonatural e formar parte da Rede Interna-cional de Humidais Ramsar, da RedeNatura 2000 e da Rede de EspazosNaturais Protexidos de Galiza. Nin osvalores ambientais, nin as funciónsecolóxicas, nin as figuras de protección,son tidas en conta polos responsábeisencargados da súa protección, cuxofacer ano tras ano, supuxo unha conti-

nua degradación do humidal e do siste-ma dunar que o engloba.

É unha das escasas lagoas costeirasque persisten en Galiza. Estes mediossufriron historicamente unha continuadegradación, a extracción de áridos, asúa transformación en terreos agrícolas,a especulación urbanística ou en perío-dos máis recentes os efectos negativos dedistintas actuacións orientadas a facilitarun uso turístico das praias con proxectospúblicos designados eufemisticamentecomo de “Restauración”.

Con diñeiro público, na década dosoitenta, construíuse na Frouxeira unpaseo marítimo e un aparcadoiro quetiveron consecuencias moi negativassobre a conservación do sistema dunar eda lagoa, propiciando un desenvolve-mento urbanístico totalmente incontro-lado. Anos máis tarde, e co espazo inte-grado dentro da Rede Natura 2000,creáronse novos aparcadoiros e zonasaxardinadas no sistema dunar, así comounha mesta rede de pasarelas que alterana dinámica e evolución do sistema dunar.

Mentres, os vehículos seguen circulandoe estacionándose en moitas áreas dohumidal sobre hábitats protexidos ousobre enclaves de especies protexidas.

Entre as actuacións máis vergoñentasacontecidas na Frouxeira resalta a modi-ficación dos límites do espazo Ramsar da“Lagoa e Areal de Valdoviño” en 2006,que supuxo a redución da área protexidaen 250 Ha. A modificación fíxose coaúnica intención de facilitar un desenvol-vemento urbanístico irracional. Estamosante un dos maiores desastres urbanísti-cos de Galiza, sobre o cal a Xunta nonquixo dar ningún tipo de explicación.

ADEGA denunciou ante a Fiscalía deMedio Ambiente e ante distintos organis-mos a alteración dos límites deste Ram-sar establecidos en 1993 e ten solicitadoque se consideren nulas a todos os efec-tos estas modificacións ao carecer dexustificación legal e responder unica-mente a intereses espurios.

O desleixo da Administración quedaademais de manifesto pola falta de con-trol na tenza e uso de munición de

ADEG

A

Redución da superficie protexida do Ramsar de Valdviño en 250 ha.

chumbo nos límites do humidal, ondesegue empregándose a pesar de ser unrefuxio de caza e cando a normativaestatal o prohibe nos humidais protexi-dos.

Moitos destes factores negativos soncomúns noutros humidais galegos. Pero amaiores, a lagoa da Frouxeira diferéncia-se doutros por manter até os nosos díasprácticas de sangrado e desecamento dasúa lámina de auga, derivadas e inspira-das na funesta lexislación da Ditadura dePrimo de Rivera, a coñecida como LeiCambó. Estas normativas, que propicia-ban prácticas para a conversión das lago-as e outros tipos de humidais en terreosagrícolas, co tempo, mantivéronse naFrouxeira, co fin de facilitar a urbaniza-ción dos territorios contiguos ao medioacuático.

APERTURAS DA LAGOA EDESTRUCIÓN DA BARREIRA LITORAL

A Lei 42/2007 do Patrimonio Naturale da Biodiversidade traspón de formatotal e efectiva as directivas europeasque fundamentan a Rede Natura 2000.Malia a promulgación desta, a Xunta deGaliza mantivo unha xestión dos humi-dais á marxe dos obxectivos e procede-mentos que recolle a normativa estatal.Na Frouxeira este comportamento deri-vou, en anos consecutivos, na autoriza-ción do sangrado da lagoa, coa finalida-de de evitar que a enchente ordinaria dalagoa mergullase o paseo marítimo e osaccesos das edificacións que se construí-ron en zonas de inundación natural. Estasactuacións foron autorizadas pola Direc-ción Xeral de Conservación da Natureza(DXCN) sen considerar os procedementosque a Lei 42/2007 establece.

Como consecuencia da apertura arti-ficial efectuada en decembro do 2009,alterouse de forma moi grave o réximehidrolóxico do humidal. A lagoa mantívo-se con condicións anómalas máis de 20meses. Neste longo período, a maiorparte da lagoa quedou sen auga. Mentresque nas áreas onde persistía unha minús-cula lámina de auga, establecíanse con-dicións fortemente limitadoras para avida da maior parte dos organismosacuáticos.

Ante esta situación, ADEGA, entreoutros motivos, interpuxo unha denunciaante a Fiscalía de Medio Ambiente noano 2010, por vulnerar a lei e non terserealizada unha avaliación previa dosefectos que ía ter o baleirado artificialsobre o espazo protexido e sobre os seushábitats e especies. En todo este longoperíodo no que a lagoa estivo practica-mente sen auga, a Dirección Xeral deConservación da Natureza (DXCN) nonrealizou ningunha actuación que puideseminimizar os efectos negativos xeradospola apertura.

En agosto do 2011 produciuse opeche natural da barreira costeira, o quelevou coa chegada das chuvias, e comoera previsíbel, a que a lagoa ocupase assúas zonas naturais de inundación,cubrindo o mal deseñado paseo maríti-mo. Debido á presión exercida polos pro-pietarios das vivendas, a DXCN instalou,en xaneiro do 2012, unha barreira desacos de area co fin de eliminar a augado paseo marítimo mediante bombeoforzado. Á vez, abríronse varias pistaspara darlle saída ás vivendas sen ter quediscorrer polo paseo marítimo. A pronti-tude e o valor económico destas actua-cións, non previstas nas competencias da

DXCN que por lei veñen determinadas,contrastan coa pasividade e a neglixenciadeste organismo para cumprir taméncoas obrigacións referentes á conserva-ción do humidal.

O elevado custo das actuacións debombeo, levaron á Administración a ini-ciar o 25 de xaneiro deste ano unhaactuación de apertura “controlada” dalagoa. O cambio de opinión resulta con-traditorio cando o propio Conselleiro deMedio Rural a través dun comunicadooficial (30/12/2011), indicaba: “Os proce-sos abertos na UE polas denuncias decolectivos ambientalistas paralizan cal-quera intervención para o seu baleiradoartificial”. E ademais sen ter en conta aoParlamento Galego que en 2010 adoptou,por unanimidade de todos os grupos polí-ticos, un acordo no que se instaba áXunta a buscar unha xestión racional ecoherente cos obxectivos de conserva-ción do humidal, e non autorizar, concarácter cautelar, novas aperturas dalagoa.

O mencionado cambio de opinión eas súas consecuencias sobre o humidalda Frouxeira dificilmente se axustan aosprocedementos establecidos pola Lei42/2007, máis aínda cando non se ache-garon nin proxecto público, nin informescientífico-técnicos, nin plan de xestiónque xustificasen e avaliasen ambiental-mente as medidas propostas.

O 25 de xaneiro a empresa Tragsacomezou as obras para este desaugadoi-ro artificial da lagoa, construíndo unhagrande canle con maquinaria pesada queafectou á base da barreira de area. Men-tres, desde a zona de praia, 3 bulldózersempurraban area dende a praia baixa aocumio da barreira natural. Ambas as dúas

20 cerna

Rotura da barreira de area no mesmo punto onde os bulldózers traballaronincesantemente e baleirado da lagoa (30/01/2012).

Bulldózers alterando a barreira de area días antes de romper por ese punto(25/01/2012).

X. A

. Muñ

iz

X. A

. Muñ

iz

actuacións non resultan coherentes paraasegurar a estabilidade dunha barreiranatural de area. Os efectos negativos debulldózers e retroescavadoras sobre abarreira de area víronse aos cincos díasde iniciar as obras cando a barreira rom-peu, xusto onde estiveron a traballar ecirculando de forma continua os bulldó-zers.

Tras a rotura da barreira produciuseun baleirado enérxico da lagoa que xerouunhas condicións catastróficas para moi-tos organismos acuáticos, aparecendomortos, en grandes cantidades, peixes,crustáceos, poliquetos,... e especies deflora como Potamogeton e Ruppia, quequedaron descubertas coa retirada dasaugas. A Administración incumpriu denovo en 2012, e como acontecera en2009, o Decreto 127/2008 de humidaisde Galiza e a Lei 42/2007, ao provocarunha alteración hidrolóxica do humidal eexecutar obras de baleirado sen xustifi-cación ambiental e sen un procedementode avaliación das súas repercusións.

Transcorrido o tempo, e a diferenzado que acontece noutras lagoas costeirasde Galiza (San Pedro de Muro, Xuño,Doniños, Traba, Vixán,... que teñen auga)a lagoa de A Frouxeira atópase, a día dehoxe, case seca. As condicións actuaisevidencian unha nova etapa de altera-ción do ciclo hidrolóxico que previsibel-mente se prolongue no tempo.

CONCLUSIÓNA situación creada na Frouxeira é un

exemplo do pouco interese e da incom-petencia dos poderes públicos na protec-ción do medio natural. A modificaciónirregular dos límites do Ramsar de Valdo-

viño, sen unha mínima explicación; ocrecemento urbanístico anómalo e des-controlado en terreos considerados, nomomento do inicio da construción, como“Humidal de importancia internacional”;ou a realización dun paseo “mergullábel”nas augas da lagoa, son mostra do des-control ambiental e territorial que deforma endémica padece o noso país.

A actuación desenvolvida polasAdministracións para tratar de controlarsupostamente o nivel de inundación dalagoa é outro exemplo da chapuza políti-co-administrativa que observamos a dia-rio en temas ambientais. Os bulldózer emáquinas transitaron pola barreira e apraia sen ningún tipo de control e modi-ficouse sen criterio o perfil da praia,actuando en concreto na zona máis frá-xil da barreira. Todas estas accións provo-caron un dano na barreira que rematoucedendo e abrindo de forma violenta.

As consecuencias inmediatas destaapertura son doadamente visíbeis. Cau-sou a morte xeneralizada da fauna e floraacuática. A auga mantén unha cor leito-sa e turbia, e o seu nivel volve situarse encondicións anómalas en relación coaconfiguración espacial dos hábitats e oseu funcionamento ecolóxico. A manipu-lación sen sentido deste humidal vulneraa normativa ambiental que defende aprotección de hábitats, especies e proce-sos naturais. É difícil valorar as conse-cuencias a medio ou longo prazo destaapertura, que quedará marcada nalamentábel historia deste humidal.

cerna 21

* Xosé Antón Muñiz é membro deADEGA-Ferrolterra.Lagoa da Frouxeira case seca tras o baleirado

da lagoa (10/03/2012).

Vexetación acuática morta tras a apertura dalagoa (02/02/2012).

Maquinaria pesada traballando no humidal(26/01/2012).

X. A

. Muñ

izX.

A. M

uñiz

X. A

. Muñ

iz

22 cerna

É imposíbel arribar á Costa da Mortee non reparar, aló ao lonxe, naquelauténtico monumento da natureza queparece emerxer das profundidades doOcéano Atlántico ata acariñar a barrigado mesmísimo ceo. A presenza avasala-dora do Monte Pindo, unhas vecesadmirada e outras temida, obrou mila-gres e lendas nas vidas das humildesxentes do sur da Costa da Morte desde anoite dos tempos. Mais apenas estamoscomezando a poñer os primeiros chan-zos para coñecer todo iso que a borra-xeira (tamén administrativa) se empeñaen nos agochar.

QUE É O MONTE PINDO?O Monte Pindo é un inmenso macizo

granítico situado no norte do concellode Carnota, que emerxe desde a liña dacosta ata os 627 metros de altitude nasúa Laxa da Moa, en total dúas mil hec-táreas nas que se combinan chairas,unha ducia de picos escarpados e a his-toria viva da Galiza costeira. Linda polonorte co Coadoiro do río Xallas, fenóme-no natural único en Europa onde un ríodesauga en fervenza sobre as augas doOcéano Atlántico. Ao sur ve nacer apraia de Carnota, cos seus 7 quilómetrosque a converten na máis longa de Gali-za. Ao leste, Dumbría e Mazaricos. Aooeste, ve deitar xunta o Cabo Fisterra aspostas de sol máis exquisitas imaxiná-beis. Ladeira abaixo, e de norte a sur,atópase rodeada polos núcleos do Ézaro,O Pindo, Quilmas, A Curra, Panchés, Cal-debarcos, e San Cibrán.

OLIMPO DE PEDRADesde o punto de vista xeolóxico o

Monte Pindo é sobresaínte, malia queaínda estamos empezando a estudalo,fundamentalmente grazas ao traballo deXoán Ramón Vidal Romaní, Catedráticoe Director do Instituto Universitario deXeoloxía Isidro Parga Pondal. Case todoo que sabemos sobre a conformación doMonte Pindo debémosllo a este home.

Hai 350 millóns de anos, 26 quiló-metros debaixo da codia terrestre, unhainmensa mole de magma consolidouseen forma de granito, quedando final-mente á intemperie pola erosión dacodia. Así nacía o Monte Pindo e a pro-

Tamén a morfoloxía das pedrassupoñen un dos maiores atractivos, poisas formas de humanos, animais... apare-cen en cada recuncho con pouco que sedeixe voar a imaxinación.

OLIMPO DE VIDAA súa biodiversidade viuse moi mer-

mada durante o século XX pola accióndos incendios, o abandono e as políticasforestais franquistas, que erradicaronunha especie de cabra autóctona descri-ta en 1927, provocaron a desapariciónde aves coma a aguia ou o voitre (aíndavivos na toponimia), e substituíron acuberta vexetal por especies alleas comao piñeiro de Monterrei. Malia esa desfei-ta, segue a ser un verxel, con 5 hábitatsde interese comunitario e algunhasespecies únicas.

En canto á flora, danse cita 2 espe-cies en perigo de extinción, Eryngiumduriaei subsp juressianum e Iris Boissierie 5 consideradas vulnerábeis, Linkagros-tis juressi, Hymenophyllum tunbringen-se, Dryopteris guanchica, Ranunculusbupleuroides, Sphagnum pylaesii, e a“xoia da coroa”: Quercus lusitanica, oucarballo anano. Esta especie en Galiza éexclusiva do Monte Pindo. Tamén contacon outro endemismo da Costa daMorte, Centaurea corcubionensis, que senon chega a considerarse vulnerábel épola súa abundancia neste lugar.

En canto á fauna, danse no Pindo 4especies consideradas vulnerábeis noCatálogo Galego de Especies Ameaza-das: Geomalacus maculosus, Cerambyxcerdo, Chioglossa lusitanica e Rana ibé-rica. Así mesmo, o Libro Vermello dosMamíferos Terrestres protexe outras 9especies presentes no Monte Pindo:Podarcis hispanica, Rhinechis scalaris,Iberolacerta monticola, Milvus migrans,Falco tinnunculus, Falco peregrinus, Felissilvestris, Canis lupus e Timon lepidus, ocoñecido lagarto arnal.

OLIMPO DA MEMORIAA presenza humana no Monte Pindo

é materia de estudo. Veñen de atoparserestos cerámicos que evidencian que hai6.000 anos as primeiras comunidadeshumanas que se asentaron no noroestepeninsular buscaron refuxio neste lugar.

pia Galiza. Desde aquela, e contra o quese pensaba, a erosión contribuíu poucoao seu aspecto, conservando a formaorixinal exceptuando nos vales fluviais,pías e cacholas... Por iso podemosobservar hoxe formacións xeolóxicasúnicas de diferenciación gravitatoria,segregacións magmáticas, diatremas,debullado ou exfoliación... Así mesmo, oMonte Pindo conta cunha impresionan-te xeoloxía subterránea conformada pormultitude de covas graníticas nas que sevén de descubrir unha descoñecida vidamicroscópica composta por bacterias,algas, fungos, amebas, testáceas, ácarose poliquetos... algunhas delas tan únicasno mundo que mesmo suscitaron o inte-rese da NASA.

Pepe

da

Caña

da

MONTE PINDO, PARQUE NATURAL! Mario Maceiras*

O Xigante da Mina.

Mais o realmente intrigante comeza coapropia Historia, cando a documentaciónmedieval refire cando menos dous cas-telos moi cobizados neste monte, o deSan Xurxo e o de Penafiel.

O primeiro levantouse no século Xpor orde do bispo de Iria Flavia para pro-texer a costa das invasións marítimas.Foi morada de Rodrigo Pérez de Traba,alférez de Afonso VII, rei de Galiza. Edespois de tres séculos de gloria rema-tou sendo gorida de bandoleiros, o quemotivou que o arcebispo Xelmírez exco-mungase o lugar. A lenda de que a RaíñaLupa rematou os seus días soterrada con7 millóns de ouro á cabeza e outro tantonos pés atraeu o interese de buscatesou-ros, que o desfixeron totalmente. Osegundo castelo, de cuxa construciónpouco ou nada se sabe, foi do churru-chao Alonso Gómez de Deza. Rematoudestruído na Revolta Irmandiña de 1467.

Existen outros restos que aíndaagardan a ser descubertos. A chamadaCapela do Campo de Cortes é un derru-be de cantería granítica onde aparece-ron 7 fragmentos de columna de bóvedae unha cruz bizantina. Hai pouco locali-zamos a que pode ser a data fundacionalda ermida. O máis desconcertante é quenon existe na documentación ningúnsigno da súa existencia, nome, advoca-ción... nada.

Outro caso sorprendente. Se ben sesabía de anacos de muro diseminadospolo monte, agora sabemos que 10 hec-táreas do Monte Pindo estiveron fortifi-cadas, aproveitando as penas naturaiscomo barreira e pechando os seus pasoscon murallas ciclópeas. Isto, xunto cosindicios de refortificación apresuradados castros próximos, fai a Manuel Gagososter que estamos ante un castellatutiora, os lugares máis seguros descri-tos por Idacio no século V onde se refu-xiaban os suevos en caso de ameaza.

Tamén achamos lapislázuli que nesaépoca só puido ser importada de Afga-nistán, a mina de lazurita máis próxima,o que o relacionaría cunha ruta comer-cial internacional ou coas primitivasperegrinacións ao veciño Cabo Fisterra.

Os múltiples mitos e as lendas ads-critas ao fogar das deidades galegasatraeron o interese do Padre Sarmiento,Manuel Murguía, Otero Pedraio, VicenteRisco e moitos outros pais da nosa cul-tura que quixeron que o Olimpo Celtaestivese presente nas súas obras. Menosmítica foi a presenza de ata 3.000 veci-

ños agochados nas covas da represiónnos primeiros meses do alzamento fran-quista.

AS AMEAZASAdemais do risco dos incendios e o

abandono, hoxe en día as ameazas mul-tiplícanse á vez que medran as visitas:campismo agresivo, espolio arqueolóxi-co, incursións en vehículos motoriza-dos... pero máis incitante é a práctica devandalizar as pedras con todo tipo deinscricións en pintura ou mesmo grava-das; os casos cóntanse por centos e asúa limpeza vai supoñer moito traballo ecartos.

As ameazas debidas á destruciónmáis coidadosamente planificada donoso medio natural, son a presenzadunha canteira, os proxectos para a

ampliación de 3 centrais eólicas sitasnas proximidades e da piscifactoría deQuilmas, ou de novas 3 minicentrais norío Xallas, a arteria de vida deste montetan sobreexplotada.

COMPROMISO REAL: PARQUE NATURALAnte a ineficiencia das figuras de LIC

e Rede Natura, é hora de que a adminis-tración adopte un compromiso real coMonte Pindo declarándoo Parque Natu-ral. Esta figura leva aparellado, por lei,un compromiso en investimentos paraprotexer o medio natural. Pode axudar areflotar o xeito de vida das deprimidaspoboacións do seu contorno en base aodesenvolvemento e aproveitamento sus-tentábel da natureza. Pode e debe impli-car a veciños e axentes sociais no seucoidado. É neste senso onde xa conse-guimos o máis importante: o respaldomasivo de ducias de asociacións cultu-rais, veciñais, turísticas e empresariais,ecoloxistas, científicas, deportivas... aoigual que milleiros de persoas a títuloindividual. A propia Consellaría deMedio Ambiente, reticente nun princi-pio, viuse na obriga de rectificar e admi-tir que se trataría do primeiro parquenatural galego que parte co apoio e noncoa oposición dos directamente afecta-dos. Hoxe podemos dicir que estamos aun paso de conseguilo, só falta unimpulso final.

O primeiro Parque Natural da Costada Morte suporá, antes que despois, unnovo amencer para o Monte Pindo etamén para os que amamos a natureza equeremos vivir dignamente baixo dainfluencia deste indescritíbel macizogranítico testemuña do seu ilustre pasa-do, o seu preocupante presente, e o seuilusionante futuro.

cerna 23

* Mario Maceiras é Secretario da AsociaciónMonte Pindo Parque Natural.

Tres veciñas na Laxe da Moa.

Pepe

da

Caña

daPe

pe d

a Ca

ñada

Pepe

da

Caña

da

Quercus lusitanica, carballo añón.

Panorámica do Monte Pindo.

24 cerna

AMPLIACIÓN DA REDE NATURA 2000:UNHA PROPOSTA DO PP TRUCADA, INCOMPLETA E INCOHERENTE

Fins Eirexas*

UNHA PROPOSTA TRUCADA:DÉFICIT CIENTÍFICO

A proposta de ampliación da Rede Natu-ra 2000 presentada pola Xunta en 2011 eactualmente en tramitación pretende ele-var a porcentaxe de territorio baixo estafigura de protección desde o actual 12,1%ao 15,2%. Concordando en que a porcen-taxe non é determinante para acadarunha correcta representación dos hábitatse especies incluídos nas Directivas DC92/43/CEE (de Hábitats) e DC 79/409/CEE(de Aves), no caso galego a ampliaciónproposta non se corresponde coa riquezae a biodiversidade presente no país e, portanto, incumpre os artigos 2.1 e 2.2 daDirectiva 92/43/CEE cuxo obxectivo é“…contribuír a garantir a biodiversidademediante a conservación dos hábitatsnaturais e da fauna e flora silvestres noterritorio europeo dos Estados mem-bros…”, (art. 2.1), e “…o mantemento erestablecemento nun estado de conserva-ción favorábel dos hábitats naturais e dasespecies silvestres de interese comunita-rio…” (art. 2.2).

Desde ADEGA acreditamos na insufi-ciencia territorial desta para protexer abiodiversidade do país a teor da riqueza dabiodiversidade galega, segundo recolle apropia Xunta na súa web oficial1: “Nonoso país están presentes 56 dos 121 tiposde hábitats naturais presentes no Estado,entre eles 10 dos 56 considerados priori-tarios, que acollen [segue a web da Xunta]unha das máis ricas representacións deflora e fauna da Península Ibérica”. Nonconseguimos entender pois como Galizapode ter incluído só o 12,1% do seu terri-torio (15,2% na ampliación) na RedeNatura mentres que en Asturias e Caste-la-León, coas que partilla numerosascaracterísticas bioxeográficas, acada o29% e o 26% da súa superficie.

Por iso resulta sumamente rechamanteque para xustificar a súa insuficiente pro-posta, a Xunta pretenda comparar a por-centaxe acadada (15,2%) coas doutrosestados europeos, en lugar de facelo coascomunidades veciñas ou coa media esta-tal (28%). Tamén sorprende que cando aXunta compara a RN2000 entre autono-mías faino en termos de superficie absolu-ta e non relativa. Resulta obvio que ascomunidades máis extensas, como Anda-lucía, Castela - León e Castela - A Mancha

teñan máis hectáreas protexidas que oresto.

Outra proba desta trucaxe é o percorridohistórico da tramitación da Rede Natura2000 en Galiza, no que sobrancea aausencia de referencias á proposta elabo-rada pola administración galega en maio2008 que non se chegou a efectivar, maisfoi obxecto de consulta e debate no Con-sello Galego de Medio Ambiente (COGA-MADES). Esta proposta, considerada polosrepresentantes ecoloxistas como “demínimos” visaba un alongamento da RedeNatura galega ao 18,3% do territorio,lonxe aínda da media estatal do 28% e daporcentaxe nas comunidades veciñas.Cumpriría avaliar tamén as razóns do IBA-DER (Instituto de Biodiversidade Agraria eDesenvolvemento Rural) para elaborardúas propostas de ampliación cualitativae cuantitativamente diferentes: a de 2008e a actual de 2011, considerando que asequipas redactoras foron practicamenteas mesmas.

UNHA PROPOSTA INCOMPLETA:INSUFICIENTE PARA PROTEXERA BIODIVERSIDADE GALEGA

A teor dos incertidumes sobre a funda-mentación científica da actual propostapolas diferenzas coa de 2008, cabe pre-guntarse se foron os criterios científicosos que inspiraron esta ampliación. As

dúbidas increméntanse porque na propos-ta de 2008, o IBADER propuña incorporarnovos hábitats atendendo á mellora dainformación científica dispoñíbel, o queredundaba nun alongamento da superficiedos actuais LICs e na designación doutrosnovos. Aquelas propostas están ausentesdo actual documento.

Cómpre lembrar que “segundo o estable-cido no dereito medioambiental da UE econfirmado o Tribunal Europeo de Xustiza,a designación de lugares da Rede Natura2000 só debe facerse segundo criterioscientíficos”. Tal é a resposta2 do ComisarioPotocnik á pregunta E-9181/2010 dogrupo Verdes-ALE no Parlamento Europeo,interesándose pola ampliación da RN2000galega. Na Decisión 2004/813/CEE polaque se adopta a listaxe de LICs da RexiónBioxeográfica Atlántica formúlase para oEstado español a necesidade de mellorar arepresentatividade de determinados hábi-tats, nomeadamente en Galiza os priorita-rios “Queirogais húmidos atlánticos conErica ciliaris e E. Tetralix” (4020*) e “Tur-beiras altas activas” (7110*). Transcorridos7 anos desta Decisión, e perante a renun-cia do Estado español e da Xunta a acata-la, a Comisión volve lembrar en resposta3

a outra pregunta do grupo Verdes-ALE (E-000364/2011) que “os hábitats de intere-se comunitario 7110 «Turbeira alta activa»e 7140 «Turbeiras de transición e flotan-

Comparación entre a superficie da RN 2000 nas distintas comunidades. Fonte: Ministerio de MedioAmbiente e elaboración propia.

cerna 25

LIGAZÓNS:1 http://www.medioruralemar.xunta.es/areas/conservacion/biodiversidade/2 http://www.europarl.europa.eu/sides/getAllAnswers.do?reference=E-2010-9181&language=ES3 http://www.europarl.europa.eu/sides/getAllAnswers.do?reference=E-2011-000364&language=ES4 http://www.magrama.es/es/biodiversidad/temas/red-natura-2000/7130_tcm7-24149.pdf

tes» non están suficientemente represen-tados na rexión de Galiza” polo que “Espa-ña debería designar como LIC varias zonasmáis para cubrir as insuficiencias observa-das en Galiza”. Tamén na Decisión2006/613/CE, do 19 de xullo de 2006, polaque se adopta a listaxe de LICs da RexiónBiogeográfica Mediterránea, especifícasea necesidade de mellorar a representativi-dade de dous hábitats con presenza enGaliza: Os “Bosques aluviais de Alnus glu-tinosa e Fraxinus excelsior” (91E0*) e os“Prados de sega de baixa altitude” (6510).

Á vista da actual proposta de amplia-ción, o documento resulta manifestamen-te incompleto por non incluír unha acaídarepresentación territorial da totalidadedos hábitats e especies de interese euro-peo, e moi especialmente daqueles para osque a Comisión advertiu da súa insufi-ciencia. Un exemplo constitúeno os hábi-tats de turbeira. Resulta rechamante quemalia a estar amplamente documentadona bibliografía científica a presenza desteshábitats na maioría das serras litoraisgalegas, espazos como a Serra do Barban-za fican excluídos da actual proposta,cando na de 2008 era un dos novos LICsmáis extensos. A información sobre asturbeiras de cobertor (7130*) do propioMinisterio (agora MAGRAMA) reflicte apresenza de amplas áreas deste hábitat nonoso País4 que ostenta a maior superficiede todo o norte peninsular. Desgraciada-mente, a actual proposta de ampliaciónnon protexe nin de lonxe a superficie ocu-pada por este hábitat prioritario, ao con-trario do que acontece en Asturias, Canta-bria, Euskal Herria e Nafarroa.

UNHA PROPOSTA INCOHERENTE:DÉFICIT EN CORREDORES ECOLÓXICOS

O artigo 3.1 da Directiva de Hábitatsconsidera a RN2000 como “unha redeecolóxica europea coherente compostapolos lugares que alberguen tipos de hábi-tats naturais e especies”. Para melloraresta coherencia, o artigo 10 dispón que osestados membros “esforzaranse porfomentar a xestión dos elementos da pai-saxe que revistan primordial importanciapara a fauna e a flora silvestres. Trátase

daqueles elementos que, pola súa estrutu-ra lineal e continua (como os ríos coassúas correspondentes ribeiras ou os siste-mas tradicionais de deslinde dos campos),ou polo seu papel de puntos de enlace(como as pozas ou os soutos) resultanesenciais para a migración, a distribuciónxeográfica e o intercambio xenético dasespecies silvestres”. Trátase por tanto deque os LICs estean interconectados a tra-vés dunha rede de corredores ecolóxicospara garantir a mobilidade natural e a via-bilidade das poboacións naturais.

A actual proposta de ampliación incum-pre estes artigos 3 e 10 da Directiva pornon contar con suficientes corredoresecolóxicos que conecten os LICs. No nosopaís, a presenza dunha extensa rede flu-vial e de serras que limitan distintas uni-dades xeográficas, debería ter sido apro-veitada para o establecemento destescorredores. De paso, acadarían máis repre-sentación os tipos de hábitats cuxa insu-ficiencia foi reiteradamente sinalada polaComisión Europea: as turbeiras e os quei-rogais húmidos da rexión bioxeográficaatlántica, frecuentes nas serras litorais,dorsal galega e serras interiores e os bos-ques aluviais propios dos ríos da rexiónbioxeográfica mediterránea. A propostade 2011 amosa pois unha ostensíbelcarencia de corredores ecolóxicos con res-pecto á de 2008 e, por tanto, unha menorcoherencia.

* Fins Eirexas é secretario executivo de ADEGA.

Humidais, turbeiras e breixeiras na proposta de ampliación do LIC Carnota-Monte Pindo de 2008.O documento de 2011 desbota esta posibilidade abrindo a porta a eólicos e canteiras. Fonte: Xuntade Galiza (SITEB e Consellaría de Economía e Industria) e ADEGA.

Comparación entre a conectividade da proposta de ampliación da RN 2000 de 2011 (vermello) e ade 2008 (verde). Con frechas laranxas, algúns dos corredores ecolóxicos máis importantes ausentesna actual proposta. Fonte: Información cartográfica da Xunta de Galiza.

26 cerna

A Aguia real (Aquila chrysaëtos) éunha das especies máis ameazadas deGaliza. Os datos obtidos no marco daelaboración do documento técnico pre-liminar do “Plan de Recuperación para aAguia real en Galicia” reflicten unhasituación moi preocupante para a espe-cie. A pesar dunha aparente estabilida-de, o número e a área de distribución deparellas reprodutoras reduciuse signifi-cativamente nas últimas décadas. Apersecución directa e os casos de enve-lenamento, ademais da degradación dohábitat, a devastadora política forestal,e os cambios nos usos agrogandeirostradicionais motivaron unha regresióndos seus efectivos históricos, atopándo-se actualmente a principal área de críanos límites surorientais de Galiza, ecompartindo territorios co Bierzo, aCabrera, Sanabria e o Montesinho.

O número de parellas reprodutorasen territorio galego entre 2003 e 2008foi estimado de entre 6 e 10, cun éxitoreprodutor moi variábel dependendo doano. A perda gradual de territorio nasúltimas décadas en Galiza, como foi ocaso das montañas orientais de Lugo ousuroccidentais da Baixa Limia, xerou unclaro risco de extinción a curto e medioprazo. A especie figura no “Catálogogalego de especies ameazadas” baixo acategoría “EN PERIGO DE EXTINCIÓN”, oque implica a elaboración do seu cor-respondente Plan de Recuperación.

PLAN DE RECUPERACIÓN

O documento técnico preliminar doPlan de Recuperación para a Aguia realen Galicia pretende analizar a situaciónpoboacional, modelizar a dispoñibilida-de de hábitat potencialmente axeitadopara a especie a partir dos datos de dis-tribución histórica e actual en territoriogalego, e sinalar as recomendacións demanexo que favorezan a súa conserva-ción e recuperación, como serían a pre-servación dos lugares de nidificación asalvo de perturbacións antrópicas, amellora da dispoñibilidade de recursostróficos, e a eliminación de factores derisco potenciais no futuro. Estas acciónsestán destinadas a protexer, conservar e

garanta a súa viabilidade demográfica exenética.

A AGUIA REAL TRANSFRONTEIRIZA

A Reserva da BiosferaTransfronteiriza Gerês-Xurés, aprobadaen 2008 pola Unesco, abarca unha áreade 267.958 ha. O Parque Natural BaixaLimia-Serra do Xurés (PNBLSX) e oParque Nacional Peneda-Gerês ocupanunha superficie próxima ás 100.000 hae contan na actualidade con hábitatpotencial para a recuperación da aguiareal, pese a que se considera especieextinta como nidificante desde os anos70 no Parque Natural e, máis recente-mente, no Parque Nacional, estando no2001 ao borde da súa desapariciónneste espazo transfronteirizo. A protec-ción da que gozan estes espazos natu-rais facilitou a corrección da maiorparte dos problemas que levaron asaguias a esta situación crítica na área(caza, espolios, veleno, molestias nocontorno do niño, apertura de pistas,cortalumes, repoboacións forestais egrandes incendios).

Os recursos técnicos, materiais ehumanos dos que dispoñen os Parques,a boa percepción do proxecto por parteda poboación local, así como a implica-ción dos distintos gobernos da Xuntafacilitaron a posta en marcha do“Programa de reforzamento da poboa-ción de Aguia real no Parque NaturalBaixa Limia- Serra do Xurés” por parteda Dirección Xeral de Conservación daNatureza da Xunta, en colaboración conGREFA (Grupo para a Rehabilitación daFauna Autóctona e o seu Hábitat). Oprincipal obxectivo deste programa éestablecer unha poboación mínima viá-bel na área de reintrodución, capaz desobrevivir con escasa ou nula interven-ción humana a longo prazo na área dedistribución histórica da especie naReserva da Biosfera TransfronteirizaGerês-Xurés. Agárdase ademais quesirva de apoio á recuperación da especieno territorio galego, xunto coas demaismedidas contempladas no documentotécnico do “Plan de Recuperación daAguia real en Galicia”.

A AGUIA REAL NO XURÉS UN ESFORZO POLA CONSERVACIÓN DAS ESPECIES AMEAZADAS

Alberto Gil, Miguel A. Fernández-Martínez, Ernesto Álvarez, Manuel Galán, Fernando González, Luis Tapia

A aguia Eufemia volve voar sobre a Serra doXurés co seu emisor GPS.

Jesu

s Re

gal

recuperar a poboación de aguia real edo seu hábitat, reducir e eliminar ascausas que a levaron ao seu declive, dexeito que se asegure a viabilidade dosnúcleos de reprodución, manter oshábitats para o desenvolvemento dosseus ciclos vitais e promover a recoloni-zación de áreas antigas de nidificación,xa que, tendo en conta o seu hábitat, aespecie atópase por debaixo do seupotencial rango de distribución.

Este plan, destinado á Xunta deGaliza, contempla a necesidade de teren conta áreas limítrofes onde as aguiasdesenvolven os seus ciclos vitais coanecesaria coordinación entre adminis-tracións de territorios veciños. As medi-das de conservación baseadas unica-mente na protección dos lugares denidificación son consideradas inadecua-das para as grandes falconiformes, xaque a maioría dos espazos protexidosson demasiado pequenos para soportarpoboacións viábeis.

O obxectivo básico do Plan deRecuperación é o de consolidar os terri-torios actualmente ocupados e iniciar acolonización progresiva dos territoriosabandonados e proporcionar un hábitataxeitado para o desenvolvemento dosciclos biolóxicos da Aguia real enGaliza. Para acadalo é preciso incre-mentar o número de exemplares coafinalidade de conseguir un núcleopoboacional estábel e suficiente na súaárea de distribución actual galega que

No ano 2001 iniciouse unha expe-riencia piloto para a reintrodución depolos de aguia real no parque transfron-teirizo Xurés-Gerês. Dita actuación foiprecedida por estudos do hábitat poten-cial e de poboacións realizados poloDepartamento de Zooloxía da Facultadede Ciencias Biolóxicas da Universidadede Santiago de Compostela. Debido áexperiencia gañada nestes anos, en2006 iníciase outra fase do proxecto, o“Programa de Reforzamento da poboa-ción de aguia real no Parque Natural doXurés”, xa que as actuacións que sedesenvolveron, indicaban esta posibili-dade. O número que se considera ópti-mo para o asentamento definitivo doprograma e, polo tanto, para o soste-mento do mesmo é de 4 polos anuais,en dúas plataformas ou niños artificiais.Esta fase do programa está encamiñadaa procurar a reprodución da especie naárea do Parque Natural Baixa LimiaSerra do Xurés e mesmo noutras áreascontiguas como é o Parque Nacional dePeneda-Gerês, nuns 4 ou 5 anos. Haique ter en conta que este tipo de actua-cións atrae a outros exemplares doutras

latitudes que poden rematar fixándosena área.

Entre 2008 e 2011, a D.X. deConservación da Natureza, xunto conGREFA, a colaboración de colectivoslocais e a coordinación do equiporedactor do documento técnico prelimi-nar do Plan de recuperación da Aguiareal en Galiza (Ecoplanin), procedeuse áliberación polo método do hacking(crianza silvestre coa utilización de pla-taformas de adaptación) de 1, 4, 5 e 4pitos de aguia real. O programa utilizaexemplares criados en catividade nasinstalacións de GREFA (tamén exempla-res cedidos polas ComunidadesAutónomas de Castela-A Mancha eEstremadura).

Actualmente, o programa de críaconta con dúas parellas reprodutoras eestanse a formar outras dúas. Todos osexemplares obtidos da cría terán quepasar un proceso de socialización cospais, se a cría é natural, ou con exem-plares amas, se é nacido por incubaciónartificial até o momento de ser retiradospara a reintrodución. A alimentaciónmanual non pasa nunca dos quince días,

para evitar a impregnación que pode terconsecuencias moi negativas na rein-trodución e adaptación. Os exemplaresson tratados polo equipo veterinario nohospital de fauna de GREFA antes doseu traslado aos puntos de liberación.Ademais da identificación do sexo eestudo da condición corporal, realízanseanalíticas (hematoloxía, bioquímica,microbioloxía) para coñecer o estadosanitario dos exemplares, incluídos ostest de salmonella e influenza aviar.

A colocación dos polos no niño rea-lízase cando estes teñen entre 50 e 65días de vida. Na fase de permanencia noniño, os polos deben ser alimentadosdiariamente por un tubo, sendo deespecial importancia nesta tarefa a for-mación e experiencia do persoal doParque Natural. Así mesmo, débesefacer un seguimento das súas evolu-cións, especialmente no momento doabandono do niño e permanencia nasproximidades. Para isto, o persoal doParque Natural debe estar coordenadoco persoal técnico de GREFA. Os exem-plares son marcados coas correspon-dentes anelas de PVC e metálicas ofi-ciais.

Considérase necesario un control eseguimento dos individuos o máis exac-to posíbel. Actualmente, estase a levar acabo co sistema Argos-GPS, comple-mentado co radio-seguimento medianteemisores VHF. Os datos obtidos polo sis-tema Argos son avaliados diariamentedesde o centro de GREFA e o seguimen-to no terreo e con VHF realízase polosvixiantes de recursos naturais doPNBLSX e biólogos de campo de GREFAen colaboración con Ecoplanin. A infor-mación obtida coas técnicas de radio-seguimento permite coñecer ben aosexemplares e as súas necesidades, a súapresenza nunha zona, a súa permanen-cia temporal e a localización exacta coa

cerna 27

Intervalo Nº Parellasnidificantes Ámbito xeográfico Fonte

1970s 4-6 E e SE Lugo López e Guitián, 1983

1980s 5-6 E e SE Ourense SGHN, 1995

1988-89 - E e SE Lugo Guitián et al., 1991

1990-92 4-7 E e SE Ourense Romero, 1995

1997-2002

4 N e E Ourense Xunta, 2001

5-6 E e SE OurenseMartínez et al., 2003;Tapia, 2004

2003-2008 6-10 E e SE Ourense, S LugoEcoplanin, 2008; Tapiaet al., 2007

Cadro 1. Poboacións de aguia real nas serras orientais galegas.

Descenso para a preparación e colocación das aguias no niño artificial.Aguia real liberada no Xurés en 2010. Pódese apreciar a antena do emisor.

GRE

FA

GRE

FA

28 cerna

maior frecuencia posíbel. Dá informa-ción sobre mortalidade e áreas de uso edispersión, resposta ás medidas de con-servación postas en práctica, como aalimentación suplementaria e a mellorade hábitat, e permite optimizar estasmedidas. Pero sobre todo, permite sabera frecuencia de retorno dos exemplaresao territorio no que foron liberados eavaliar as relacións que se establecenentre os individuos do programa e conoutros presentes na Serra.

RESULTADOS

Os resultados obtidos até o momen-to, con taxas de retorno e de supervi-vencia similar as naturais ou doutrosproxectos (Escocia, Irlanda), xunto coaaplicación de medidas de mellora dehábitat, fomento de especies presa e acorrección de impactos, permiten seroptimistas de cara ao éxito do progra-ma. Ademais, o seguimento permitiu adetección de individuos silvestres e aconstatación da formación dunhaparella de individuos pertencentes aoprograma no último territorio de cría,no Parque Nacional Peneda- Gerês.

O éxito do asentamento de indivi-duos do programa na área do niño arti-ficial, xunto coa presenza doutros pre-dadores silvestres, fixo fracasar a acli-matación de dous xuvenís no ano 2011.Este inesperado suceso fixo redefinir osprotocolos de actuación e a adaptacióndo programa á presenza de aguias reaisterritoriais. Finalmente, o seguimento

permitiu a confirmación do intento denidificación da especie neste espazonatural transfronteirizo, no que se con-sideraba extinta como reprodutora.

O programa de reforzamento dapoboación da aguia real vai acompaña-do de medidas que, ademais de involu-crar á poboación local (escolares, teco-res, comunidades de montes, o sectorturismo, etc.), implica medidas correc-toras de impacto sobre o territorio. Unexemplo disto foi a modificación do tra-zado de tendidos eléctricos (que provo-cou a mortalidade de dous individuos doproxecto en 2009) en colaboración conGas Natural - Unión FENOSA, ou asmelloras do hábitat destinadas á dispo-ñibilidade de especies presa e do segui-mento e a aplicación de protocolos naloita contra o uso de velenos.

A medio prazo, é importante que oproxecto se complemente con medidasde manexo do hábitat, puntos de ali-mentación e bebedeiros, rozas, planta-cións de cereais e outras actividadesque melloren e potencien as poboaciónsde especies presa (coello, lebre ou per-diz) en colaboración coas comunidadesde montes e sociedades de caza. Estansea crear recintos para coellos de monte,de cara a procurar o aumento cuantita-tivo e cualitativo das súas poboacións, oque pode ser unha solución axeitada. Ospuntos de alimentación suplementariapoden ser moi útiles mentres as aguiasrecentemente liberadas se adapten á

área de solta, sendo ademais un refe-rente para acrecentar o retorno filopá-trico dos exemplares liberados ao P.N.do Xurés. A creación dun muladar oupunto de alimentación con presas mor-tas foi outra forma de manter conecta-das as aguias reais co contorno dosniños de crianza campestre.

AGRADECEMENTOS

Este proxecto non sería posíbel sen aactuación do persoal e voluntariado deGREFA, os veciños do Xurés, o persoalda D.X. de Conservación da Natureza, osvixiantes dos recursos naturais doPNBLSX, grupos conservacionistas einvestigadores. Ademais das referenciasbibliográficas xerais sobre a especie e asreferidas á poboación do Cadro 1, ocoñecemento sobre a especie non teríaavanzado sen a colaboración de persoascomo Javier Pérez Gil, FernandoMartínez Freiría, Mar Gallego, FilipePires, Xabier Vázquez Pumariño, Juan C.Epifanio, Javier González, Pablo Sierra eJosé M. Martínez. Parte do financia-mento do proxecto correspondeu a fon-dos FEDER.

* Alberto Gil*, Miguel A. Fernández-Martínez*,Ernesto Álvarez**, Manuel Galán**, FernandoGonzález**, Luis Tapia*** (*Ecoplanin,**GREFA,*** Dpto. de Zooloxía e AntropoloxíaFísica, Facultade de Bioloxía, USC).+ info: telf. 91 638 75 50, grefa@grefa.org.

Cadro 2. Principais problemas de conservación e ameazas para aaguia real en Galiza.

Mortalidade non natural

• Incidencia de caza ilegal• Espolio• Uso ilegal de velenos

Infraestruturas potencialmente perigosas

• Postes eléctricos con apoios susceptibles de provocar electro-cucións

• Parques eólicos

Perturbacións humanas en puntos críticos para a reprodución

• Escalada•Miradoiros, merendeiros, sendeiros e prácticas de lecer e aven-tura

• Caza, fotografía, observación de aves

Dispoñibilidade de especies-presa

Dispoñibilidade de lugares de nidificación

Degradación de hábitats (cambios de usos no solo)

• Prácticas agrogandeiras• Actividade forestal• Actividades industriais e infraestruturas

Tamaño poboacional baixo

Aguioto no niño artificial co seu almorzo, un coello.

GRE

FA

cerna 29

de depredadores (especializados) situa-dos por riba da cadea trófica. As repo-boacións, con exemplares de moi dubi-dosa procedencia, ademais de terresultado un absoluto fracaso, teñenalterado e empobrecido a riqueza xené-tica dos ecotipos territoriais. Este é, enmateria de xestión de fauna, probabel-mente, un dos maiores fracasos sostidosno tempo neste país.

Independentemente de que nestascondicións a práctica cinexética semel-la condenada, as súas malas prácticascondicionan a posibilidade de recupera-ción de especies no borde da extinciónna Galiza; velaí as poboacións límite deaguia real (con menos de dez parellas),o bufo real ( entre dez a quince parel-las), ou outras rapaces como a curuxacampestre, a tartaraña cincenta, ou agatafornela. A escaseza destas presastamén limita as posibilidades de con-servación e expansión de especies comoa marta ou o gato bravo. Ademais,especies como a lebre (Lepus granaten-sis), a perdiz charrela (Perdix perdix), acerceta común (Annas crecca), a beca-

cina (Gallinago gallinago), ou a avefría(Vanellus vanellus) presentan unhapoboación de cría en estado crítico nonoso territorio, froito dunha descontro-lada práctica cinexética nas últimasdécadas, sendo destacábel no caso dalebre a caza furtiva nocturna.

Poderíase falar doutras moitas espe-cies, como o caso das arceas (Scolapaxrusticola) e a grave repercusión sobre assúas poboacións sedentarias (as quenon migran ao norte do continente, equedan na Cordilleira Cantábrica) queben podería solucionarse de non pro-longarse os días de caza ao mes defebreiro. A asociación lobo-corzo mere-ce atención, dada a importancia dosegundo como potencial presa do pri-meiro a efectos de diminuír os danos aogando. A variabilidade xenética do loboestase a reducir cada vez máis, xerán-dose un futuro moi incerto para a espe-cie, froito en grande medida dunha cazafurtiva moi arraigada e non cuantifica-da, capaz de eliminar uns 200 loboscada ano sen deixar ningún tipo de ras-tro e intervención que o remedie,mediante o exercicio de batidas doutrasespecies, agardas nocturnas, caza noperíodo hábil, ou o frecuente uso develeno. A Administración actúa demaneira máis pasiva que activa na apli-cación do Plan do Lobo e cunha actitu-de negativa e pouco transparente áhora de proporcionar información. Nocaso do corzo (Capreolus capreolus) acaza está a impedir o asentamento daspoboacións na provincia de A Coruña enos montes de Pontevedra; deberíaseagardar máis tempo para permitir o seu

O MODELO CINEXÉTICO GALEGO:UNHA XESTIÓN ESGOTADA E CADUCA

Martiño Nercellas*

O anteproxecto da lei de caza deGaliza, co que se pretende mudar avixente Lei 4/1997, foi presentada áexposición pública no mes de febreiro,espertando múltiples críticas proceden-tes de todos os sectores implicados.Ecoloxistas, sindicatos agrarios, propie-tarios de comunidades de montes, ecazadores, achegaron unha chea de ale-gacións a unha proposta que pode con-siderarse pobre en contido e carente desolucións en cuestións fundamentais.Nesta situación, o novo texto articuladoafondará máis, se cabe, nos graves pro-blemas que suscita unha mala prácticacinexética, tanto para o colectivo decazadores como para o resto da socie-dade.

IMPLICACIÓNS DA XESTIÓNCINEXÉTICA SOBRE ABIODIVERSIDADE GALEGA

Que a caza na Galiza vai camiño doesgotamento do seu recurso non podesorprender a ninguén. A caza menor noseu conxunto avanza cara mínimos his-tóricos. E isto en termos de favorecer aconservación da nosa biodiversidadetradúcese tamén como unha mala nova.

Cabe insistir que a caza exerce unhaforte interacción nos procesos e naestrutura ecolóxica dun ecosistema, porexemplo modificando a dinámica daspoboacións de certas especies salvaxes,causando efectos moi dispares, poloque a súa práctica debe ser motivodunha profunda revisión e dun exhaus-tivo control que permita eliminar oudiminuír os seus impactos adversos.

A caza menor escora cara uns resul-tados cada vez máis negativos, e aescaseza e empobrecemento daspoboacións, en particular o coello, ou asmaltreitas poboacións de lebre ou per-dices salvaxes, resultan o mellor indica-dor desta situación. En moitas das áreashistóricas de distribución destas espe-cies, estas atópanse agora no borde dasúa viabilidade, non sendo as súaspoboacións suficientes nin para satisfa-cer a caza, nin as súas funcións nasdinámica ecolóxica que a natureza llesten reservado: a de servir como presas

“A caza menor escora cara unsresultados cada vez máisnegativos, e a escaseza eempobrecemento das

poboacións, en particular docoello, da lebre ou da perdizsalvaxe, resultan o mellorindicador desta situación”

AVM

aproveitamento, unha vez que a poboa-ción proliferase até números viábeis.Isto resultaría fundamental para o lobo,e tamén para o gando doméstico, con-vertido agora en substituto das presassalvaxes.

Resulta inconcibíbel a falta de apli-cación da estratexia na loita contra ouso de velenos, estando Galiza á cola detodo o Estado na súa posta en marcha eaparecendo habitualmente cebos enve-lenados por todo o territorio. O mesmoocorre na falta de erradicación de lazos.Tampouco pode ser que cada ano oscentros de recuperación de fauna seenchan de animais cando comeza acaza. Esta é a realidade máis dura dacaza que se repite todos os anos senque existan denuncias e implicacióndos TECORES, dos cazadores, ou resolu-cións e sancións da Administración quepoñan fin a estas prácticas que ensu-cian o conxunto da caza.

Tamén é oportuno mencionar que axestión cinexética neste país non tensolucionado, nin parece que teña inte-rese en solucionar, a súa práctica den-tro dos espazos naturais protexidos, ávista do que se pretende cunha novanormativa cinexética. De feito, a pesarde incrementarse notabelmente asuperficie de protección desde o ano

1997, a nova proposta pasa moi porriba disto, baixo unha fórmula xenéricae totalmente aberta á ambigüidade,establecendo unhas condicións nas quese fai moi complexo conciliar a cazacoa coherencia de protección.

A CAZA E A SÚA ADECUACIÓN AOMEDIO RURAL E AOS USOS DOMONTE

A súa vez, o monte posúe un carác-ter estratéxico para o país, nun territo-rio marcado por unha indiscutíbel voca-ción agrogandeira e forestal que xira aoredor dun concepto máis amplo, omedio rural galego. Ante o despoboa-mento e regresión económica que estáa sufrir o rural hai que facer sinerxíascoa multitude de usos e aproveitamen-tos que depara o monte, capaz deimpulsar a revalorización do seu poten-cial económico. A idea fundamental demultifuncionalidade do monte debeinspirar o principio básico de calquera

deseño de planificación que afecte aalgún dos seus recursos, tamén á caza.Así, a ordenación da caza na Galizadebe entenderse neste contexto de ade-cuación co resto de usos. Será existosana medida en que o seu desenvolve-mento sexa capaz de propiciar unrecurso aproveitábel para o rural, a tra-vés desa sinerxía que proporcionacando se compatibiliza con esa multitu-de de aproveitamentos.

UNHA NORMATIVACONCEPTUALMENTE ERRADA

O novo documento non atina á horade formular as bases do aproveitamen-to da caza no país. Todo o contrario. Vainunha dirección errada, cun enfoqueque pode consumir definitivamente asituación insostíbel na que se atopa. Omodelo actual é inviábel, pero unharegulación que non atenda aos proble-mas estruturais da caza e non conside-re as consecuencias futuras só vai con-seguir acelerar a súa decadencia.Insístese nos vicios do pasado, a xestióna cegas (a maioría dos plans de ordena-ción foron redactados sen atender ásnecesidades reais para os que tiñan queser feitos). Pero chama a atención que oanteproxecto de lei desbota, sorpren-dentemente, dous aspectos que resul-tan fundamentais para entender e, polotanto, abordar a situación de crise dacaza actual, incluída a redución nonúmero de licenzas.

Por unha banda, redáctase á marxedo que sucede actualmente no rural, odespoboamento por abandono progresi-vo cada vez maior dos usos do monte entodas as súas dimensións. Por outra,non se atende ás causas que orixinan ocolapso das poboacións cinexéticas

30 cerna

BIOCONSTRUCIÓNOBRABIO S.L.

As Laxes27891 Sargadelos

obrabio@gmail.com657 620 767982 557 916

“A caza furtiva, moi arraigada enon cuantificada, é capaz de

eliminar uns 200 lobos cada anosen deixar ningún tipo de rastroe intervención que o remedie“

Lobo capturado por un cepo ilegal.Lazo ilegal.

X. G

ago

X. G

ago

(agás a do xabaril, especie que fai des-tas condicións de abandono do monteunha virtude para a súa estratexiareprodutora). Por iso, a regulación cine-xética ten, máis ca nunca, que formu-larse adecuándose á realidade do con-xunto da sociedade rural, abordándosea súa ordenación dun xeito global e encombinación coa ordenación do restodos recursos naturais do monte. Nonpode continuar a ser deseñada normati-vamente como algo exclusivamentesectorial, alleo ao resto de normas polasque se ordenan os usos do monte. Porexemplo, non pode pretender atribuírsedereitos no uso de propiedades que nonlle corresponden, nin beneficiarse enexclusiva duns recursos universais quepertencen a toda a cidadanía, nin impo-ñerlle a propietarios de terreos (quenada teñen que ver coa caza) unhascargas non asumíbeis en beneficio dolecer doutros.

O novo texto, no lugar de innovar ereforzar aspectos fundamentais de pla-nificación recollidos na vixente lei decaza, o que fai é desprenderse sistema-ticamente de instrumentos básicos dexestión, coa falsa idea de reducir unhasuposta alta burocratización pola quese impoñen innecesarios estudos, plans,vixilancia, e prohibicións, que son vistoscomo obstáculos ou molestias e comoun custe pouco útil e innecesario para ocolectivo cazador. Non é posíbel actual-mente cazar sen un modelo de xestiónque non estea asentado en criteriostécnicos de ordenación do recurso. O

modelo de caza que impera na Galizaesgotouse hai varias décadas, pero pre-téndese estirar todo o posíbel sen con-tar que o monte agora é outra cousa ea resposta de adaptación das poboa-cións cinexéticas a esa realidade é bendistinta.

Non proporciona ningunha soluciónpara recuperar a base do que ten que

ser a caza, o mantemento sostíbel daspoboacións naturais das especies cine-xéticas e o seu papel ecolóxico. Supónunha seria ameaza para poboaciónsnunha situación de risco. Fomenta ainsostibilidade do recurso. Non aporta amáis mínima medida para atallar o pro-blema do xabaril e os seus danos aoscultivos. Despreza outros usos e osdereitos patrimoniais de propietarios ecomunidades. Presúmese especulativa,por beneficiar moi arbitrariamente acaza comercial fronte a outros usos domonte. E ignora o resto de usos de lecere goce que xa milleiros de cidadáns fando monte, en particular naqueles luga-res incluídos na rede de espazos natu-rais da Galiza.

UNHA NOVA LEI QUE MUDERADICALMENTE OS PIARES DACAZA NO PAÍS

Unha lei de caza preocupada polofuturo desa actividade tería que tercomo principal obxecto regular o exer-cicio da caza como un recurso naturalrenovábel, coa finalidade de protexerconservar e fomentar un estado de nor-malidade ecolóxica das súas especiescinexéticas e poboacións, promovendoa restauración dos seus hábitats e esta-blecendo unha ordenación do seu apro-veitamento baixo criterios de sostibili-dade e compatibilidade con outros usosdo medio natural. Debería ter o obxec-tivo de integrar a caza na xestión mul-tifuncional e sostíbel do monte e dorural galego. En definitiva, a caza debecontar cunha normativa pensando nomonte e no conxunto da cidadanía, quese adecúe aos moitos enfoques existen-tes que se fan e deben facer do rural.

cerna 31

* Martiño Nercellas Méndez é biólogo.

“O anteproxecto da lei de cazaredáctase á marxe do

despoboamento do rural e oabandono dos usos do monte enon atende ás causas queorixinan o colapso daspoboacións cinexéticas.

Unha lei de caza tería que tercomo principal obxecto regular oexercicio da caza como unrecurso natural renovábel”

32 cerna

Caldeirón común capturado accidentalmentepor unha parella de arrastreiros.

Con este proxecto iniciouse unhaliña de traballo e de comunicacióndirecta co sector pesqueiro que permi-tiu, por unha banda, coñecer en profun-didade e avaliar dun xeito adecuado acomplexa relación existente entre oscetáceos e a pesca nas augas galegas. Edoutra banda, acadar un entendementoe un intercambio de información coaflota pesqueira artesanal, buscando asúa implicación directa na procura desolucións prácticas e efectivas aos pro-blemas causados pola interacción coscetáceos, que se producen polo feito decompartir as mesmas áreas mariñas.Para conseguir acadar estes obxectivos,traballouse entre setembro de 2008 edecembro de 2010 ao longo de toda acosta galega a través de tres liñas deactuación, nas cales resultou imprescin-díbel contar coa colaboración e partici-pación directa do sector pesqueiro.

No mar de Galiza tense rexistrado apresenza de 22 especies de cetáceos quecomparten o seu hábitat cunha impor-tante flota pesqueira formada por máisde 4.500 embarcacións a bordo dascales traballan máis de 20.000 mariñei-ros. Esta flota representa o 85% dosbarcos de pesca que faenan no caladoi-ro cantábrico-noroeste, que abrangueas augas litorais comprendidas entre asdesembocaduras dos ríos Miño e Bida-soa.

As interaccións que se establecenentre os mamíferos mariños e o sectorpesqueiro en Galiza son moi heteroxé-neas e complexas. Dependendo, entreoutros factores, do tipo de arte de pescae da especie implicada, os mariñeirospoden resultar beneficiados ou prexudi-cados pola interacción cos cetáceos nazona de pesca. Por exemplo, poden uti-lizar certas especies de cetáceos comoindicadores da presenza de pesca, ou

poden chegar a sufrir danos e roturasnas súas artes pola acción dos arroacese golfiños sobre os peixes xa capturadosnas redes, ou ver como a pesca é espan-tada e afastada da zona na que están atraballar pola presenza e a captura coo-perativa dos cetáceos. Respecto aosmamíferos mariños, a situación é semel-lante. Os animais poden resultar benefi-ciados por esta actividade humana,aproveitando os lances e faenas pes-queiras para obter alimento de xeitomáis doado, ou poden chegar a ser víti-mas desta interacción, morrendo asfi-xiados por captura accidental cando sonatrapados nas artes de pesca.

A BORDO DE BARCOS PESQUEIROSRealizáronse un total de 181 embar-

ques a bordo de barcos de pesca quetiñan base en 36 portos e faenaban conartes de enmalle (miños, betas, xeito,trasmallo), cerco, palangre, arrastre,nasas e bou de vara.

Durante estes embarques rexistrá-ronse un total de 70 avistamentos de 5especies de cetáceos, sendo a maiorparte deles de arroaz e de golfiñocomún. Nun 60% dos avistamentos, osanimais amosaron indiferenza respectoao barco, aínda que en ocasións, sobretodo no caso do golfiño común, os ani-mais achegáronse á embarcación. Tan sóno 33% dos avistamentos o barco seatopaba faenando, coincidindo a maiorparte dos rexistros con navegacións. Areacción amosada por parte dos patrónsante os avistamentos foi, na grandemaioría dos casos, de total indiferenzacara aos cetáceos.

Os observadores non presenciaronningunha captura accidental de cetá-ceos, pero confirmaron que se tiñanproducido en moitos dos barcos nos queestiveron traballando. O que puideronobservar foron os danos nas redes e oconsumo de peixe enmallado por partedos arroaces en barcos que faenabancon betas. Cabe destacar tamén a forteproblemática que se detectou entre estaespecie e a flota do xeito, na que inclu-so se puido comprobar como os xeiteirosbotaban petardos ao mar para tratar deafastar os cetáceos das redes. O empre-go de sistemas de detección acústica(hidrófonos pasivos e de arrastre)durante os embarques realizados coaflota xeiteira permitiu obter resultadosmoi interesantes, podendo confirmarsea presenza dos animais nas zonas depesca pola noite, cando a posibilidadede detección visual é moi reducida.

ENTREVISTAS AOS MARIÑEIROSPara completar os datos recollidos

nos embarques e continuar recompilan-do información, leváronse a cabo untotal de 894 enquisas a mariñeiros en48 portos ao longo de toda a costa gale-

“DIVULGANDO A PÉ DE MAR”PROXECTO DE “ESTUDO SOBRE AS INTERACCIÓNS CETÁCEOS-PESCANAS AUGAS DE GALIZA”

Xosé Mtnez Cedeira, Xesús Morales, Xosé A. García e Alfredo López*

A Coordinadora para o Estudio dos Mamíferos Mariños-CEMMA leva máis de vinte anos traballando no estudo, divulgación econservación dos cetáceos, lobos mariños e tartarugas mariñas en Galiza. Nesta liña, a CEMMA levou a cabo o proxecto “Divul-gando a pé de mar” durante os anos 2008-2010 para abordar e estudar a fondo esta cuestión, contando co financiamento daConsellaría do Mar. Posteriormente, nos anos 2009-2011 e dentro do proxecto LIFE+INDEMARES (www.indemares.es) queestivo coordinado pola Fundación Biodiversidad, o traballo estendeuse aos portos de Asturias, Cantabria e Euskadi.

CEM

MA/

Antó

n Pa

rada

ga. Tan só o 30% dos mariñeiros souboidentificar correctamente as especies decetáceos, a pesares de que o 99% indi-cou que a súa observación é habitualdurante as xornadas de traballo no mar.Segundo comentaron, as especies máisobservadas son o arroaz e o golfiñocomún.

O 53% considerou os cetáceos comoelementos prexudiciais, polo impactoeconómico negativo que provocan sobrea súa actividade profesional. A porcen-taxe de mariñeiros que manifestou anecesidade de adoptar medidas parareducir os danos que os cetáceos provo-can na pesca foi do 44%, sendo a prin-cipal resposta posta en práctica polospatróns o abandono da zona de pescaante a presenza dos mamíferos mariños.

Respecto ás capturas accidentaisnas artes de pesca, o 56% admitiu a súaexistencia, indicando que a especie máisafectada é o golfiño común. As princi-pais artes de pesca implicadas nas cap-turas serían os miños (enmalle) e oarrastre de parella. No caso do cerco, éhabitual que os animais queden cerca-dos polo aparello, pero na maior partedos casos conseguen sobrevivir á captu-ra, sendo axudados polos propios mari-ñeiros para ser liberados. En base áinformación recollida, estímase que amortalidade anual de cetáceos por cap-tura accidental en artes de pesca nasaugas de Galiza supera os 3.000 exem-plares.

Por último, cabe destacar que, apesares de que o 57% mariñeiros consi-derou a pesca como unha actividadeprexudicial para o medio mariño, tan sóo 28% a considerou negativa para oscetáceos. Este resultado indica moi cla-ramente que o sector non percibe as

capturas accidentais coma unha amea-za para a conservación dos cetáceos.

PROGRAMA DE EDUCACIÓN ESENSIBILIZACIÓN AMBIENTAL

Tal e como reflicte o título do pro-xecto, a divulgación e a sensibilizaciónambiental dirixidas especificamente aosector pesqueiro foron dous dos alicien-tes fundamentais deste traballo.

Unha das accións máis importantesfoi a realización de xornadas que selevaron a cabo en diferentes confrarías eportos ao longo da costa galega. Nelasimpartíronse unha serie de charlas nasque se abordaron distintos aspectos dabioloxía dos cetáceos e a súa relacióncoa actividade pesqueira. As xornadasremataron coa celebración dunhasmesas redondas nas que os mariñeirosforon os protagonistas, comentando assúas experiencias e expoñendo o seupunto de vista aos membros dos dife-rentes estamentos e colectivos implica-dos na conservación do medio mariño.

Cabe destacar tamén a participaciónnas “Xornadas de limpeza submarinadas rías galegas”, actividade promovidapola Asociación de Armadores de Artes

Menores de Galicia ASOAR-ARMEGA,que contou coa participación directa dosector pesqueiro.

Todos estes labores de divulgaciónestiveron apoiados co deseño, edición edistribución dunha serie de materiaisdidácticos que serviron de apoio aos dis-tintos traballos que se realizaron tantonos portos como a bordo dos barcos depesca, entre os que se atopan a ediciónespecial “Os Bolechas queren sabercomo son os cetáceos da nosa costa”,deseñada por Pepe Carreiro, láminas deidentificación das especies de cetáceose aves mariñas, camisetas, autocolantes,trípticos e carteis.

Desde a CEMMA queremos agrade-cer ás confrarías, asociacións de arma-dores, Capitanías Marítimas e demaisestamentos vencellados ao mundo domar a súa colaboración na realizacióndeste proxecto, e moi especialmente atodos os mariñeiros que participaronrealizando as entrevistas e permitindo apresenza dos observadores a bordos dosseus barcos.

Toda a información recollida aolongo deste proxecto constitúe unhaferramenta fundamental para a posta enmarcha de estratexias de conservacióndos cetáceos nas augas galegas, etamén para a posta en valor da propiacomunidade pesqueira artesanal, unsector que tamén está ameazado.

Consideramos que é fundamentalcontinuar co labor posto en marcha coneste proxecto, xa que no mar hai espazoe recursos para todos.

cerna 33

* Xosé Mtnez Cedeira, Xesús Morales, Xosé A.García e Alfredo López son membros deCEMMA. + info: CEMMA, R/ Ceán, nº2, 36.350 Nigrán.

Email: cemma@arrakis.es

Porcentaxe de avistamento das especies de cetáceos observadas duran-te os embarques.

Percorridos realizados durante os embarques e representacióndos avistamentos de cetáceos.

CEM

MA

CEM

MA

Realizando unha enquisa a un mariñeiro enPorto do Son.

CEM

MA

34 cerna

O FUTURO HIDROELÉCTRICODE GALIZA

- Os dous plans hidroeléctricos queafectan a Galiza presumen de limi-tar a instalación de novas concesióne de regular de xeito máis restritivoos caudais ecolóxicos. É verdade?

- En realidade existe unha limitación,pero nós preguntámonos se de verda-de suporá a restrición real das cha-madas concesións en carteira e afec-tará á chuvia de concesións dosúltimos 15 anos, foco de corrupciónonde os haxa. O réxime de caudaisambientais non é tal, dado que nonse seguen os criterios técnicos quesimulan o ciclo hidrolóxico, senónque se limitan a prescribir unha por-centaxe irrisoria para todo o ano, queademais se incumpre de modo estru-tural, como revelan moitos casos noMiño, no Eume e noutros ríos.

- Arestora nas bacías de Galiza Costahai preto de 40 aproveitamentosoutorgados pendentes de explota-ción. A Xunta está obrigada a darl-les autorización para ser explota-dos?

- De acordo co Consello de Contas deGaliza, o outorgamento de decenasde concesións estivo pragado de irre-gularidades, por tanto, pódese revisarde oficio o acto administrativo eresolver en consecuencia para decla-rar a súa nulidade. Outra cousa é quea Xunta queira facelo e que os seusresponsábeis amosen de parte dequen están.

- Poderíanse levar a cabo antigos pro-xectos como o Salto do Navia ou doEo, de hai máis de 50 anos?

- Todo novo proxecto, teña o tempoque teña a súa orixe, ten que some-terse á lexislación actual, especial-mente á Directiva Marco da Auga daUE e á normativa de espazos natu-rais. Ninguén pode pretender “fosili-zar” o Dereito ao seu antollo paraverse beneficiado. En canto ao pro-xecto do Alto Navia, o TribunalSupremo afirmou nunha sentenza

memorábel que a nova normativa deimpacto ambiental é de aplicaciónincluso para proxectos aprobados haidecenios.

DENUNCIAS PENAIS

- Cantos proxectos hidroléctricos ouempresas concesionarias en Galizaten denunciado Ríos con Vida naFiscalía por presuntos delitos ecoló-xicos?

- Denunciamos casos no Xallas, Umia,Landro, Grande, Eo, Miño, Eume,Loiro, Lérez, Deva, Tamuxe, Couso eAvia. Hai que ver o que custa no Esta-do español facer cumprir a Lei, pero éo que temos: unha situación xenera-lizada de desgoberno, corrupciónestrutural e desprezo do Estado deDereito, que fai que algúns conside-ren subversivo que simplemente seesixa cumprir a Lei.

- Xa completaron a lista ou quedaalgún máis que denunciar?

- Non damos abasto e colaboramoscon entidades locais que coñecen beno territorio, facendo as funcións quedebería desempeñar a Administra-ción, cautiva de empresas deste tipo,sempre hai traballo que facer e che-gamos a asuntos moi concretos dadaa limitación de medios.

ENDESA-EUME

- Ríos con Vida denunciou en 2010ante a Fiscalía a Endesa polo“secuestro do Eume” durante 50anos. Que resultados se obtiveron?

“O réxime actual decaudaisambientais non seguecriterios técnicos”

PEDRO BRUFAO CURIEL

“O DEREITO DE AUGAS ESTÁ DESEÑADOPARA ENTREGAR OS RÍOS E OS HUMIDAISÁS EMPRESAS CON FINS PRODUTIVISTAS”

Entrevista por Belén Rodríguez

RÍOS CON VIDA, unha organización estatal dedicada á defensa dos cursos fluviais e do seu contorno, emprendeu unha seriede denuncias penais contra os titulares de certos aproveitamentos hidroeléctricos que operan en Galiza e que incumpren anormativa vixente sobre os recursos hidrolóxicos. Algunhas das empresas afectadas son Endesa, Iberdrola ou Gas Natural-Unión Fenosa. Entrevistamos ao seu presidente, Pedro Brufao Curiel, que ademais é Catedrático EU de Dereito Administrativona Universidade de Estremadura e Máster en Dereito Ambiental e da Enerxía pola Tulane Law School de Nova Orleans, becadopola Fulbright Commission.

cerna 35

- Polo de agora, por iniciativa da Fisca-lía, pedíronse diversos tipos de docu-mentación para seguir coa investiga-ción oficial. Isto coincidiu coainstalación duns sifóns que liberanun exiguo caudal. O resultado máisimportante foi que a sociedade viucomo se pode desecar un río sen con-templacións nunha das zonas máischuviosas de España. Por certo, aXunta négase en redondo a darnos otexto da concesión con ocorrenciasperegrinas polas que un alumno nonaprobaría nin a primeira parte deDereito Administrativo. Expoño estesdisparates reais como exemplos nasmiñas aulas, ante o inxenuo asombrodos rapaces e o sorriso cómplice dosestudantes maduros, que adoitan tra-ballar na Administración.

- Tamén pide que unha vez liberado ocaudal do Eume, se declare “reservademanial”, que significa iso?

- Que a Administración “reserve”, estavez con fins ambientais, ese río paraque volva a selo e quede fóra dasmans dos concesionarios, dado que ovixente Dereito de Augas está dese-ñado practicamente para entregar osríos e os humidais aos concesionarioscon fins produtivistas. Tamén esixi-mos que se declare a caducidade daconcesión do encoro da Capela, porincumprir a concesión desde 1960.Toda concesión contén unhas cláusu-

las esenciais con certos elementosambientais, como o soltar un volumemínimo de auga e o manter unhaescala íctica eficaz, os cales non sedan neste caso.

- A fiscalía puxo en coñecementodesta denuncia á Comisión Nacionalde Enerxía para cuantificar o posí-bel enriquecemento ilícito deENDESA. Ten feito Ríos con Vidaalgunha estimación?

- A estimación baséase no turbinadoda auga de máis que debería terseliberado como caudal mínimo. Habe-rá entón que calcular, co prezo dekWh e a prezos de cada poxa de ener-xía a ganancia obtida. Polo de agora,non sabemos nada deste importanteasunto, verdadeiro acicate para quese cumpra a Lei, ao que habería queengadir os intereses correspondentese proceder pola vía de constrinximen-to ao seu ingreso nas arcas públicas.

- ENDESA alega que ningunha admi-nistración lle obrigaba a manter ocaudal ecolóxico. Que hai de verda-de nisto?

- Existe normativa de 1907, 1911, 1929y 1942 que, por razóns de mante-mento da riqueza pesqueira fluvial,obrigaba entón a todos os concesio-narios a manter eses mal chamados“caudais ecolóxicos”, cuestión recol-lida en cada resolución de outorga-mento. O que acontece é que ninguénna Administración hidráulica quixopreocuparse durante un século destesasuntos até que, precisamente, actúao Ministerio Fiscal. Todo isto, veño deexpoñelo na obra La revisión ambien-tal de concesiones y autorizaciones deaguas, editado pola Fundación NovaCultura da auga, cuxa publicaciónsufriu a xenreira de certos personaxes

con responsabilidades públicashidráulicas, para que non se editase.

- Ríos con Vida e ADEGA rexeitaron aproposta de ENDESA de executar alimpeza de 1.350 m3 de sedimentosnos fondos do encoro mediante unsistema de aspiración. Cal sería aalternativa?

- Que o responsábel, co seu diñeiro, sededicase a cumprir a normativa deresiduos, que obriga a tratalos e adepositalos nun lugar ad hoc e contodas as garantías. Tal e como expu-xemos nas nosas alegacións, o ríoterminaría sendo un vertedoiro delodos e sedimentos tóxicos: perdapública e ganancia privada.

FERROATLÁNTICA-XALLAS

- Medio Ambiente anulou “parcial-mente” a declaración de impactoambiental que a Xunta de Fragaaprobara no ano 2000 para queFerroatlántica puidera “secuestrar”a Fervenza do Ézaro. Que conse-cuencias tivo esta nulidade parcial?

- Que coincidindo de novo coa actua-ción do Ministerio Fiscal, se liberaseun exiguo caudal pola fervenza entóndesecada, que antes se turbinaba porcompleto. Algo é algo, e un dos sím-

“O desgoberno, a corrupciónestrutural e o desprezo do

Estado de Dereito por parte dasAdministracións fixeron quealgúns consideren subversivoque, simplemente, se esixa

cumprir a Lei”

“Durante un século ningunhaAdministración hidráulica sepreocupou de facer cumprir oscaudais ecolóxicos até queactuou o Ministerio Fiscal”

Encoro na bacía do Sil.

Ram

sés

Pére

z

bolos de Galiza recuperou en parte oseu valor.

- Poderían derivarse deste feito res-ponsabilidades penais para algúnsexcargos da Xunta?

- Os xuíces teñen a última palabra áhora de aplicar os tipos penais querexen as accións e omisións dos quetraballan con responsabilidadespúblicas. O tempo dirá e, a modo deaviso a navegantes, “que cada pauaguante a súa vela”.

- En novembro de 2011, os xulgadoscondenaron a cinco meses de pri-sión a dous directivos de Ferroa-tlántica por provocar a catástrofeecolóxica de 2007, polo baleiradoilegal do encoro da Fervenza enplena seca. Están satisfeitos coaresolución?

- Aínda que foi unha sentenza de con-formidade, púxose negro sobre bran-co e oficialmente producíronse danosmoi importantes.

- Pese a estes precedentes, a Xuntavén de aprobar tres novos saltos noXallas, un río que xa sostén o 28%da potencia hidroeléctrica instaladana bacía Galiza-Costa…

- Non dispoño dos datos suficientespara responder esta pregunta. Decomezo, chocaría co principio xurídi-co da consecución do “bo estado eco-lóxico” da Directiva Marco da Augada UE.

IBERDROLA-SIL- Iberdrola tamén foi denunciada hai3 anos por “secar” o río Sil por mordas obras de repotenciamento deSanto Estevo I, en zona de RedeNatura. Que diferencia este caso dobaleirado ilegal do encoro da Fer-venza no Xallas?

- Hai que ver con que tipo de autoriza-cións contou por parte da Confedera-ción Hidrográfica do Miño-Sil e se

estas se axustaron ao Dereito: unmesmo feito ou feitos semellantespoden ter consecuencias xurídicasdiferentes. Neste caso, aínda nonhoubo fallo xudicial.

- O río Sil prevé acoller a medio prazonovos proxectos hidroelétricos.Iberdrola xa ten aprobada unhacentral reversíbel en Santa Cristina,e Unión Fenosa está a tramitar unhacentral de nova contrución de763Mw en Edrada-Santo Estevo.Son asumíbeis a nivel ambiental elegal?

- Estes proxectos contan con moitosproblemas respecto da normativa de

expropiacións, a defensa da propie-dade privada, a Lei de procedementoadministrativo, a de espazos naturaisprotexidos e a propia normativa deaugas e da enerxía. En canto á súaafectación ambiental, se chegan arealizarse, suporían unha gravísimaafección á Ribeira Sacra e ao Miño.Lembremos que un caso similar, ecuxo proxecto acabou arquivándose,foi o de Storm King Mountain, enNova Iork, que supuxo o nacementodo Dereito Ambiental.

OUTROS RÍOS

- Con relación ao caso Brenntag norío Umia, o actual Executivo chegoua un acordo extraxudicial coaempresa polo que aceptou 5 millónsde euros de compensación polacatástrofe ecolóxica de 2007 candoo custe económico para as arcaspúblicas foi de 9 millóns de euros.Que opinión ten ao respecto?

- É unha maneira como outra calquerade eludir a Directiva de Responsabili-dade Medioambiental e o principiocontaminador-pagador, o que enpura análise económica do Dereito,pode entenderse como unha subven-ción pública encuberta de 4 millónsde euros, algo que os economistasdenominan “subvencións perversas”,pois atentan contra o mercado, opeto do contribuínte e o medioambiente.

- Como valora a problemática da pro-liferación reiterada da cianobacteriamicrocystis no río Umia e o trata-mento experimental que está a pro-mover a Xunta para eliminar a toxi-na?

- A proliferación destas algas contami-nantes é a consecuencia lóxica dodesgraciado proxecto deste encorohidroeléctrico, de infame lembranza.Os tratamentos con cortiza de árbo-res son o parche sobre outros parchesque en nada solucionarán, “tecnique-rías borxianas”, que aumentan oesperpento valleinclanesco destaobra, valla o símil literario. O que haique facer é declarar de oficio a cadu-cidade da concesión, proceder á eli-minación do encoro con cargo aoconcesionario e, con bos plans dexestión da demanda da auga e coaaxuda das augas subterráneas, ofre-cer un abastecemento digno a Caldasde Reis.

36 cerna

“O acordo entre a Xunta eBrenntag pode entenderse como

unha subvención públicaencuberta de 4 millóns de euros,o que se denominan subvencións

perversas”

cerna 37

“técnicas” que empobrecen os espazosurbanos arborados.

Decidimos crear un Observatoriocomo participación cidadá que servirapara promover actuacións de proteccióndo arborado existente e a creación denovos espazos urbanos arborados nacidade da Coruña.

Centrámonos na revisión e na varia-ción do arborado desde 2003 a 2011 nocasco antigo e en áreas próximas aomesmo. A idea era recoller o cambiocomo dato e facer propostas de protec-ción para os espazos arborados, incluín-do espazos públicos e árbores de xardínsprivados. Propoñer tamén outras posi-bles zonas arboradas que puxeran envalor os espazos públicos. Baseámonosen parte no “Informe preliminar de valo-

ración e catalogación do arborado urba-no da Coruña” do propio Concello.

Mario López Rico, amigo, e no entónconselleiro de Rehabilitación Urbana eVivenda tivo novas do que estabamos afacer e ofreceunos retomalo desde oConcello. Adquirimos con el o compro-miso de entregar o libro “A Árbore nacidade”, o que nos levou a redactar tex-tos, maquetar e revisar os sucesivos “fer-ros” e deseñar a portada. Por suposto,escollemos papel reciclado. Por tempo eesgotamento, as propostas de novasactuacións quedaron para outra ocasión.

AS ÁRBORES PERDIDASAna Gallego, Soledad Bugallo e Pascuala Campos

Se hoxe se xuntaran e se queimarantodas as árbores que desapareceron dascidades galegas nos últimos 15 anos,unha grande pira funeraria apareceríadiante dos ollos, tan grande, que taparíao sol, e o seu fume gris daría a voltaarredor da terra.

Pero non, non existiu esa pira fune-raria, so árbores picadas no medio dasrúas e prazas.

O LIBRO “A ÁRBORE NA CIDADE”,COMO NACEU?

As autoras somos un equipo de disi-dentes urbanas. Traballamos xuntasmoitas veces e únenos unha profundaamizade. Participamos dunha visiónagradecida e tamén crítica e dorosa dascidades nas que vivimos: as transforma-cións que nelas se dan poucas vecesmelloran os espazos dos cascos consoli-dados. Prazas, rúas e mesmo os lindeirosurbanos cambian a súa fisionomía nunintento, por parte dos seus deseñadores,de retomar a cidade.

A veces a especulación pura e dura, odesexo de conquista, o desafecto ou adificultade da proposta, anulan espazosxerados nun longo tempo de integraciónurbana. Os elementos máis vulnerábeisson as árbores. Nalgúns casos, a idea felizé so a desaparición do arborado. Limpeza,así a chaman, e con ela 30 ou 60 ou 100anos de vida acábanse en 10 minutos, coruxido da motoserra como compaña.

Démonos conta de que a dor que nosproducía a visión de talas e podas nacidade estaba arraigada no so en valora-cións estéticas senón tamén nos aspec-tos simbólicos que subxacen ás actua-cións irreflexivas e ás xustificacións

O libro A Árbore na Cidade ten catro partes. A introdución trata cuestións emotivas, afectivas e sim-bólicas, sobre a árbore e o seu valor como xerador de conexións visibles e tamén invisibles que for-man lazos comunitarios. Relacións que anoan o concepto de comunidade, non so entre as persoassenón tamén entre nós e o mundo da árbore: os paxaros, a terra e o ceo. A segunda parte recolle nor-mativas e a terceira recomendacións sobre a poda e sobre a necesidade de permeabilidade do solo. Acuarta parte consiste nun catálogo de espazos urbanos arborados, con 36 fichas, incluíndo mapasactuais e fotografías desde 2008.

Recoméndase evitar as podas en xeral (poda decastaños de indias na Praza das Bárbaras enxuño de 2010).

38 cerna

enfermidades tumorais debido, porunha parte, a que a aparición destasenfermidades vincúlanse a un tempoprolongado de exposición se a intensi-dade é baixa e, por outra, porque exis-tía unha menor exposición xeneralizadaprevia a este tipo de tecnoloxías derecente implantación, cuxos campos sesuman (WIFI, antenas de telefonía,móbiles).

Na actualidade, o emprego indiscri-minado de aparellos emisores de REM eo tempo prolongado de exposición ásmesmas contribuíu á aparición dunmaior número de conglomerados, a unincremento da taxa de tumores, e deestudos de laboratorio e epidemiolóxi-cos publicados en revistas científicas de

alto prestixio que testemuñan a rela-ción entre o aumento de tumores e asradiacións REM.

O INFORME BIOINITIATIVEExisten tamén revisións feitas por

científicos independentes de numero-sos países de todo o mundo nos que semostran os mecanismos de actuacióndas ondas electromagnéticas. Un delesé o informe Bioinitiative. Este informede 800 páxinas relata cales son os efec-tos das ondas electromagnéticas desdeun punto de vista médico e a súa rela-ción con aspectos neuronais ou can-cros, como o de mama ou as leucemias,entre outros moitos. Relata tamén queexisten outra serie de síntomas demenor impacto, non mortais, pero quedificultan enormemente o día a día doindividuo como as dores de cabeza,depresión, ardor, fatiga, falla de con-

centración que, na súa máxima expre-sión, conforman a sintomatoloxía daenfermidade coñecida como “hipersen-sibilidade”. A nivel biolóxico, taménexisten revisións científicas, indicandoos mecanismos dos danos causados poreste tipo de contaminación a nivelcelular e definidos como mutaxénicosao causar modificacións do ADN enexperiencias constatábeis e repetíbeis.A nivel fisiolóxico é o Catedrático enBioloxía e Medicina da Universidade deAlcalá de Henares, José LuisBardasano2, o que sinala que o efectodeste tipo de ondas pode relacionarsecun funcionamento alterado da glán-dula pineal e unha diminución consta-tábel dunha substancia natural antitu-moral coñecida como melatonina.Podemos dicir, consecuentemente, queas REM provocan alteracións no ADN ediminúen os mecanismos de defensapara a súa reparación.

RESOLUCIÓN 1815 DO CONSELLO DEEUROPA

O informe Bioinitiative serviu paraque a Asemblea Parlamentaria doConsello de Europa sinalase que debenreducirse os niveis permitidos de expo-sición REM até 0,2 V/m fronte aos 61V/m permitidos na actualidade. Ambosos dous están moi por riba dos niveisque atopamos na natureza (0,01 V/m).O Consello de Europa dálle especialimportancia a que os organismos públi-cos de Saúde, Educación e MedioAmbiente informen a poboación e,sobre todo, identifiquen e protexan aaquelas persoas especialmente sensí-beis a este tipo de contaminación: osnenos e nenas. Sinala ademais que sedeben empregar sistemas de cabo enlugar do WIFI nas escolas, recomendan-do que os cativos non usen móbiles.

Outros organismos de relevanciamundial como a Axencia Internacionalpara a Investigación do Cancro (IARC),que depende da OMS, considera as REMcomo posíbeis axentes carcinoxénicosbaseándose en estudos que sinalan queo emprego de móbiles durante media

OS RISCOS DAS RADIACIÓNSELECTROMAGNÉTICAS PARA A SAÚDE

Ana García*

Nas últimas décadas, o emprego dasondas electromagnéticas como base dacomunicación sen fíos incrementousede forma xeneralizada por todo omundo. As principais fontes da radia-ción electromagnética son as antenasde telefonía móbil, o emprego de móbi-les e, máis recentemente, os sistemasWIFI. O uso de aparellos que emiteneste tipo de radiacións provocou desdecase os seus inicios a existencia dunimportante debate sobre os efectosnocivos das radiacións electromagnéti-cas (REM) sobre organismos vivos comoárbores, aves, abellas, pero tamén sobrea saúde humana. O interese polos efec-tos na saúde humana aumentou sobretodo pola detección crecente dunnúmero importante de conglomeradosde persoas con enfermidades, sobretodo tumorais, acaecidas en zonas nasque a exposición é alta e/ou prolonga-da (ao redor das antenas base de tele-fonía móbil). Parte destes casos noEstado español poden verse nas páxinasweb das asociacións de afectados1.

Os primeiros estudos desenvolvidosno ámbito da contaminación electro-magnética non demostraban unha rela-ción clara entre as REM e as posíbeis

Antena de telefonía móbil ao carón dasvivendas.

“Os dispositivos REM emiten deforma continua aínda que non seempreguen e a intensidade deirradiación de todos eles

súmase”

Ram

sés

Pére

z

cerna 39

* Ana Rodríguez é membro de ADEGA e da Pla-taforma Escolas sen Wifi de Galiza.

Figura 2. Intensidade do sinal recibido a 100 metros dunha antena de telefonía móbil e a 50 cm dunordenador portátil conectado a WIFI no momento de descarga dun ficheiro. Compárense estas cifrascos valores recomendados pola Asemblea Parlamentaria do Consello de Europa (0.2 V/m).

hora ao día nun período de dez anosincrementa nun 40% o risco de padecerun glioma (tumor cerebral maligno).

Alén do tempo de exposición, a doseá que estamos expostos é o outro fac-tor de risco. Segundo Santini et al.(2000), a intensidade de exposición a50 m de distancia dunha antena é de 6V/m, mentres que a 100 m é de aproxi-madamente 1,90 V/m. A unha distanciamenor de 300 m supérase o valor de 0,6V/m, por riba do cal se atoparon efectosbiolóxicos (Balmori et al. 2004).

A Asemblea Parlamentaria doConsello de Europa recomenda nonsuperar os 0,2 V/m nas áreas de interiorou residenciais e os 0,6 V/m nas deexterior. Os valores que poden acadaros móbiles son de 2 V/m, e a rede WIFIde 1,5 V/m a 1 m de distancia e cunhasoa antena. É importante indicar queestas cifras son aproximadas, sobretodo, as da antena xa que nestes casosa intensidade depende da que poña acompañía, pero a legalidade española,ao igual que a da maioría dos países,permite acadar até 61 V/m. Todas elasemiten de forma continua aínda quenon se empreguen (o computador conWIFI conectado, o teléfono ou o aparel-lo WIFI acendidos) e a intensidade deirradiación de todas estas fontes súma-se. En xeral, os computadores estánconfigurados para que o WIFI esteaacendido por defecto, mesmo candonon o usemos.

Algúns países xa tomaron medidas.No cadro que acompaña a este artigo

amosamos as recomendacións queestableceu o Ministerio de Saúde suízotras a resolución 1815 da AsembleaParlamentaria do Consello de Europa.En todo caso, na actualidade, o sistemacolocado nas escolas suízas para oacceso a internet é o de cabo e non ode WIFI e estanse mudando a caboaquelas previamente instaladas senfíos.

Hai que destacar que as REMposúen a capacidade de atravesarobxectos sólidos como as paredes, poloque de noite e cando as súas fontesemisoras non se usan, é moi importan-te desconectalas, xa que a produción demelatonina (antitumoral natural) émaior na fase de sono.

NOTAS:1 http://www.avaate.org/; http://asanacem.blogspot.com/; http://www.apdr.info/telef_mov.htm;

2 http://vimeo.com/12870060

RECOMENDACIÓNS DO MINISTERIO DE SAÚDE SUÍZOMóbiles:

1) Que o móbil que se merque teña unha baixa taxa de exposición específica (SAR), easí, menor radiación.

2) Emprega sistemas de mans libres (altofalante, auriculares).

3) Usa o móbil cando o sinal é de boa calidade.

4) De posuír implantes médicos o móbil debe estar polo menos 30 cm afastado doimplante.

5) Non situar os teléfonos móbiles en funcionamento (ou simplemente acendidos)preto dos xenitais e cando se usen con auriculares.

WIFIS:

1) Acende o sistema WLAN do teu computador só cando o precises. Se non, mantén osistema WLAN desconectado para que non intente repetidamente conectarse árede.

2) Non coloquen o portátil no colo mentres está conectado a WLAN.

3) Cando sexa posíbel, instala polo menos o punto de acceso a un metro de distanciados lugares de traballo.

4) Coloca o punto de acceso de forma central, de tal xeito que todos os sistemas teñanunha boa recepción.

5) Escolle o stándard WLAN g en vez do WLAN b. A radiación é maior con este último.

6) Axusta e optimiza a potencia do aparello emisor de WIFI.

7) Non se deben usar antenas que non pertenzan ao aparello emisor de WIFI, xa quepodería exceder a potencia de transmisión permitida.

Estas medidas tamén son aplicábeis aos teléfonos móbiles con acceso a internet.

40 cerna

Sendo para nós a conservación e aposta en valor do patrimonio culturalunha tarefa básica e, por isto, un doslabores máis importantes que procura-mos desenvolver, desde a AsociaciónVeciñal de Salcedo e en colaboracióncoa Comunidade de Montes de Salcedoe Bairán (Pobra de Brollón), redacta-mos o Plan de posta en valor do patri-monio e de dinamización turística deSalcedo.

O desenvolvemento deste planconsistiu en tres partes diferenciadas:en primeiro lugar, localizar, inventariare documentar o patrimonio existente;en segundo lugar, poñer en valor estepatrimonio a través de actuacións quepermitan o acceso, facelo visíbel e, deser posíbel, restauralo e devolverlle asúa funcionalidade ou facelo interpre-tábel; en último lugar, divulgalo eestablecer, en relación con el, unha

serie de infraestruturas turísticas quesirvan para achegar este patrimonio aofluxo turístico (roteiros interpretábeis,museo etnográfico, artigos de recordo,etc.).

INVENTARIO E DOCUMENTACIÓN DOPATRIMONIO

Neste senso, desenvolvemos unprograma que consistía en dúas actua-cións: por unha parte, localizar einventariar os diferentes bens de inte-rese e, por outra parte, documentalosaxeitadamente. Por agora centrámonosprincipalmente en documentar aquelpatrimonio vinculado aos aproveita-mentos e ás infraestruturas do monte(alvarizas, sequeiros, minas, ferrarías,cabanas, fontes, camiños, pontes, etc.).Para isto fixemos unha descrición decada un deles, definindo aspectos rela-cionados coa estrutura, os diferentes

modelos, a funcionalidade que posuíane, de ser o caso, os recursos queempregaban e os produtos que elabo-raban. Tamén, como medio de apoio,realizamos un documento gráfico decada un (fotografías, esquemas, vídeo,etc.) e, nalgún caso, chegamos a facerunha recreación da actividade.

Con respecto a localizar e inventa-riar o patrimonio existente, o traballofoi até o momento menos intenso esistemático, tendo localizado e inven-tariado principalmente aquel que, dunxeito ou doutro, puxemos en valor.Neste traballo fixemos unha localiza-ción GPS, aportando informacióntoponímica, de propiedade, etc., ecatalogando cada un dos bens de inte-rese encaixándoos dentro da súa clasi-ficación (patrimonio arqueolóxico,arquitectónico, industrial, etnográfico,etc.).

Sequeiro de Paramedela.Festa da malla.

Felip

e Ca

stro

Felip

e Ca

stro

CMVMC MONTES DE SALCEDO E BAIRÁN (P. DE BROLLÓN)

PATRIMONIO CULTURAL EDINAMIZACIÓN TURÍSTICA DE SALCEDO

Felipe Castro *

Cando pensamos no monte, nos seus recursos e, polo tanto, nas posibilidades de desenvolvemento que lle pode proporcionaraos seus propietarios, adoitamos centrarnos case exclusivamente naqueles que teñen que ver con aspectos vinculados ao carác-ter produtivo máis clásico e, deste xeito, cos recursos forestais (principalmente os derivados da madeira), pasando por altomoitas veces a posibilidade de aproveitar outros recursos que nos achegan un interese ambiental, social ou produtivo quedeberíamos de ter en conta, como poden ser os recursos hidrolóxicos, enerxéticos, culturais, turísticos, etc. Precisamente liga-do ao monte, dunha forma significativa, atopamos un amplo e diverso patrimonio cultural que, en moitos casos, indican xade por si os diferentes usos que se lle deu e, polo tanto, os valores e recursos que contén ou contivo e que é capaz de xerar,entre outros posíbeis.

cerna 41

POSTA EN VALOR DO PATRIMONIO

Con respecto á posta en valor,desenvolvemos diferentes traballosnaqueles bens que determinamos prio-ritarios por ser de maior interese ouestar mellor conservados.

Así, actuamos no “ComplexoEtnográfico de Paramedela”, que é pro-piedade da Xunta de Galiza e estátutelado pola Consellaría do MedioRural, propoñendo a restauración inte-gral do souto, a rehabilitación do

sequeiro e a limpeza do contorno dasruínas da casa e da alvariza deParamedela. Para este labor, participa-mos, en colaboración con técnicos daDirección Xeral de Montes e investiga-dores da Politécnica de Lugo, aportan-do información sobre as técnicas tra-dicionais nos tratamentos de poda edemouca dos castiñeiros e sobre cues-tións etnográficas relacionadas comundo do souto, da castaña e do seupatrimonio cultural.

Tamén actuamos nas “Alvarizas daPoxa”, realizando tarefas de limpezados accesos e do contorno das mes-mas e traballos de mellora nas dúasalvarizas mellor conservadas: consoli-dando os muros que constitúen opechamento da alvariza, limpando asplataformas construídas en pedra,chamadas sillas, que lle proporcionanhorizontalidade ao terreo natural parapoder asentar as colmeas tradicionais,chamadas trobos.

Actuamos tamén nos “Foxos docarbón de Paramedela”, desenvolvendotarefas de localización e limpezadunha serie de foxos onde se facía ocarbón, situados no contorno deParamedela. Co motivo de documenta-los axeitadamente, fixemos unharecreación da elaboración do carbón,arrincando as raíces de uz negra coasque se facía o carbón, chamadas cozas,preparando a plataforma escavadasobre o terreo natural onde se facía ocarbón, chamadas foxos e, finalmente,prendendo o lume no foxo e colocando

paulatinamente as cozas e cubríndoascon terra segundo se ían cocendo para,finalmente, convertérense en carbón.Ademais do documento fotográfico,tamén realizamos un vídeo do proceso.

Despois de localizar as antigas“Minas de Tudrigo”, efectuamos tra-ballos de limpeza dos accesos e daentrada ás diferentes bocaminas. Estasminas de ferro proporcionáronllemineral á próxima ferraría de Loureiro.

Por último, actuamos no“Complexo Etnográfico da Ferraría deLoureiro”, onde executamos traballosde limpeza dos accesos á Devesa deLoureiro, masa boscosa de onde conse-guían o combustíbel para fundir oferro, e do contorno da Alvariza deLoureiro que, non contendo xa os tro-bos no seu interior como nas da Poxa,é unha das de maior tamaño e mellorconservadas da contorna, mantendoíntegros os altos muros de protección,rematados co clásico vardal (vargos delousa colocados sobresaíndo cara fóraa modo de cornixa para dificultaraínda máis o acceso aos osos).

DIVULGACIÓN E DINAMIZACIÓNTURÍSTICA

Ao respecto da divulgación, desen-volvemos diferentes actuacións apoia-das no traballo feito de documenta-ción gráfica e escrita do patrimonio deinterese, a través de charlas e visitasguiadas para diferentes colectivos(estudantes, asociacións culturais,etc.) e participando en diferenteseventos (feiras, xornadas, etc.).

En relación á dinamización turísti-ca, realizamos tamén diferentes activi-dades: deseño, limpeza e sinalizaciónde tres roteiros interpretativos quepercorren diferentes lugares e axudana divulgar e a poñer en valor algún dosbens de interese que anteriormenteexpuxemos. Outros roteiros son osseguintes: “Roteiro da castaña e domel”, que pasa polas Alvarizas da Poxae o Souto de Pramedela; “Roteiro doouro e do ferro”, que pasa polo Castrode Salcedo, Ruínas da Ferraría de Barxae Antiga Expolación Romana de Ouroda Lama; “Roteiro da Devesa deLoureiro”, que pasa pola aldea deDomiz, Alvariza, Capela e Casa deLoureiro, Devesa de Loureiro eSequeiros do Mazo. Tamén, aprovei-tando a planta baixa da recentemente

Mina de Tudrigo.

Felip

e Ca

stro

42 cerna

restaurada Casa da escola, transfor-mada en sede da asociación veciñal eda comunidade de montes, en sala dexuntas e biblioteca, artellamos unMuseo etnográfico que acolle diferen-tes exposicións relacionadas cos usostradicionais do monte (a castaña, omel, o carbón, a madeira, etc.) e outrastemáticas como o Oso de Salcedo,mascarada e rito ancestral do Entroidosalcedao. Aproveitando estes interesesrelacionados co patrimonio cultural,organizamos dous eventos festivos queexaltan algúns dos produtos e recur-sos: a “Festa da castaña e do mel” e a“Festa da malla”. Por último, paraaqueles visitantes que queren levarseun recordo relacionado co noso patri-monio, deseñamos dous elementosrepresentativos: unha réplica a escalado Sequeiro de Paramedela e outra daAlvariza de Loureiro.

Trobos da Poxa.

Felip

e Ca

stro

* Felipe Castro López é membro da asociación eda comunidade de montes de Salcedo.

cerna 43

* Francisco Fernández de Ana Magán é Directordo Dpto. de I+D de Fitopatoloxía e Micorrizasde Hifas da Terra. + info sobre micorrizaciónen: www.hifasdaterra.com

lidade económica e social da masa fores-tal onde crece. Se o bosque non produce,o abandono e a destrución final á causado lume adoitan sentenciar unha mortexa anunciada.

Se analizamos o noso territorio obser-vamos soutos abandonados con castiñei-ros centenarios, moribundos, que nosevocan tristes imaxes xa coñecidas comoa desaparición de olmos na paisaxe cas-telá, danos en carballos e aciñeiras acausa dos insectos defoliadores ou a pai-saxe de “vasoiras de meiga” que presen-tan os eucaliptos tras os ataques do gor-gullo. Pero hai máis. Existen ameazasmaiores como é o caso do nematodo dopiñeiro, procedente de Portugal, a posíbelexpansión dalgúns dos chancros do piñei-ro ou a presenza de novas Phytophthorasque poden alcanzar as nosas masas natu-rais ou artificiais. As normas para o con-trol do axente, cando este xa está intro-ducido no noso territorio, poden resultarinoperantes. Unha actuación previa paradefender estas masas forestais está nasilvicultura, como actuación en beneficioda plantación, mellorando o seu estadovexetativo, dándolle tratamentos de podaou entresacas, seleccionando os pés máisresistentes ou sacando aqueles que pasanda súa quenda de curta.

MICORRIZACIÓN: SIMBIOSE ENTREFUNGO E PLANTA

A conservación dos bosques taménpasa pola incorporación de novas plantasque sexan máis resistentes a determina-das patoloxías e que poidan multiplicar asúa produción ou incorporar novos froitos

que incrementen o seu valor produtivo. Amicorrización, como proceso fisiolóxico, éun traballo en equipo que ten por finali-dade a axuda que se prestan mutuamen-te dous seres vivos, a planta e o fungo,nun medio que é o chan. Neste intercam-bio de axuda, a planta recibe do fungodiversas substancias nutritivas que estefacilita por ser capaz de alcanzar coassúas hifas lugares do chan onde existenreservas de auga ou de elementos mine-rais que a raíz non chega a captar por sisoa. O fungo, ao mesmo tempo que axudaa alimentar a planta, protexe a raíz doataque doutros axentes patóxenosmediante a emisión de substancias anti-bióticas que paralizan a outros fungos,bacterias e insectos. Esta simbiose permi-te á planta vivir en lugares con problemasde toxicidade nos chans, escaseza ouexceso de auga ou onde os elementosminerais son pouco abundantes ou nonasimilábeis para satisfacer as súas nece-sidades. Dos beneficios da micorrizacióntamén deriva a produción de cogomelossilvestres como Boletus edulis, Lactariusdeliciosus e mesmo trufas.

Grazas á especialización no sector e áiniciativa de Hifas da Terra, contamos cunviveiro especializado en planta forestalmicorrizada que ofrece árbores micorri-zadas. Ademais, grazas a unha técnicapioneira, tamén por iniciativa de Hifas daTerra, pódese levar a cabo a micorrizaciónde árbores adultas que poden así aumen-tar a súa resistencia, mellorar o seu cre-cemento e iniciar un novo aproveitamen-to: a produción de cogomelos.

Co ascenso das temperaturas da pri-mavera e as chuvias frecuentes típicas daestación, adóitase levar a cabo a micorri-zación destas plantas aplicando xelmicorrícico. O elaborado por Hifas daTerra componse de micelio, esporas e pro-págulos micelares que permiten adherirseperfectamente ás raíces superficiais deplantas de máis de dez anos de idade,logrando obter a primeira produción decogomelos ao cabo de 24 meses.

BOSQUES ADULTOS, SOSTÍBEIS EPRODUTORES DE COGOMELOS

Francisco Fernández de Ana Magán*

A saúde dos nosos bosques incide deforma directa no seu carácter sostíbel, nacaptura de CO2, na produción de O2, naregulación das augas, na biodiversidade,na súa rexeneración natural..., perotamén na produción de recursos tanxíbeiscomo a madeira, a carne, os cogomelosou os froitos.

O estado sanitario dos bosques tenimportantes exemplos de enfermidadesna Península Ibérica cos ataques do visgo(Viscum album) ao abeto do Pireneo,pasando pola seca da aciñeira, o chancrodo castaño, as micoses que asolan ospiñeiros, etc. Cada un destes axentespatóxenos afecta á capacidade de produ-ción das plantas e, polo tanto, á rendibi-

Castiñeiros micorrizados de Hifas da Terra, pro-dutores de madeira, castañas e cogomelos eresistentes á tinta.

A primeira produción micolóxica dunha hectárea de castiñeiros micorrizados con inóculo Mico-Hifas:160 kg de Boletus edulis.

44 cerna

* Cristovo Ruiz Leivas é micólogo autodidacta eetnógrafo.

ORELLOS, CUNCOS E PANTORRAS:COGOMELOS DE PRIMAVERA

Cristovo Ruíz Leivas*

As especies de Helvella, Sarcosphae-ra, Morchella e Mitrophora, se se consu-men crúas ou pouco cociñadas son tóxi-cas, provocan hemólise (rotura dosglóbulos vermellos). Estes cogomelosprimaverais xa eran ben coñecidos nasribeiras do Sil, onde os escaldaban antesde preparalos e tiraban a primeira auga.Un dito que confirma esta cultura mico-lóxica no oriente ourensán é: “Orellos,cuncos e pantorras, escaldas para quenon morras”. Xa de antigo sabían que aprimeira auga destes cogomelos sedebía tirar. A Helvella spadicea, a Hel-vella sulcata e a Helvella crispa coñé-cense popularmente como “orellos”; aSarcosphaera coronaria, como “cuncos”;e as Morchellas, como “pantorras”.

HELVELLA SPADICEA SCHAEFFERO seu chapeu é de 4 a 10 cm de alto,

coa superficie lisa, de cor marrón, mar-rón mouro ou totalmente negro, tenforma de cadeira de montar con tres oucatro lóbulos encartados e ocos. A súamarxe enrolada deixa ver a cara internados lóbulos que é esbrancuxada ou agri-sada. O pé é alto, oco, liso, de cor bran-ca e un pouco máis engrosado na baseonde pode ter algúns ocos. A súa carneé escasa, delgada e fráxil. Nace na pri-mavera e prefire as chopoeiras e alame-das de chans areosos. A Helvella spadi-cea é coñecida tamén como H.monachella ou H. Leucopus. Diferéncia-se de H. lacunosa pola cor clara do pé epola ausencia de costelas.

Dáse desde marzo até mediados demaio por todas as ribeiras do Sil e, non

hai moitos anos, era abundante noPedregal, no Sil, ou no Barco de Val-deorras. Buscado por ser bo comestíbel,o mellor do xénero, é exquisito nunprato de caracois.

SARCOSPHAERA CRASSA Carpóforo de até 10 cm, primeiro é

un globo pechado e case totalmentesoterrado. Emerxe de chans calcarios deconíferas e frondosas e ábrese no ápiceen forma de estrela de varios brazostriangulares. Ten unha superficie hime-neal lisa, branca ao principio, prontolila, e ao final violeta. A cara externa éun pouco tomentosa (con peliños),branca, e vólvese amarela ao envellecer.Non ten pé e a súa carne é grosa, cérea,quebradiza, esbrancuxada, de cheiro esabor débiles.

A Sarcosphaera crassa tamén secoñece como Sarcosphaera coronaria eé unha especie facilmente recoñecíbelpolo seu himenio violeta ao madurar epola forma de abrirse en coroa. É unfungo pouco frecuente na maior partedo país, pero moi abundante en zonascalcarias de Valdeorras.

MORCHELLA CONICA PERS. O chapeu teno robusto, oco, de 6 a

12 cm de altura e de 4 a 6 cm de diá-metro, de forma cónica, co ápice redon-deado e marxe unida directamente aopé. O himenio é parecido a un panal deabellas con costelas marcadas e parale-las unidas entre si formando alvéolosirregulares e de morfoloxía variábel, decor gris a marrón agrisado, coas marxes

case negras na madurez. O pé é cilíndri-co, oco, curto, coa base ensanchada, decor branca e pruinoso. A carne é delga-da, elástica, esbrancuxada e de sabor echeiro a fungo. Nace en bosques húmi-dos e ricos en materia orgánica vexetal,sendo moi abundante en terreos do Tei-xadal de Casaio. Está considerado comoun excelente comestíbel, pero hai queconsumilo ben cociñado e con modera-ción.

MORCHELLA DISTANS Distínguese das demais especies do

seu xénero polo pé, que supera tresveces a altura do chapeu. Este mide de4 a 5 cm de alto, é de forma cónica cosalvéolos regularmente tabicados enliñas verticais menos saíntes. A cor émarrón agrisado. O pé mide de 12 a 15cm e é rugoso, con pregues ou sucoslonxitudinais pouco fondos. A superficieé granulosa, furfurácea, de cor branca.A súa carne é delgada, elástica, brancaagrisada, groseiramente granulosa polointerior, de sabor ou cheiro pouco des-tacábeis. É comestíbel, pero coa carac-terística propia das pantorras (tóxicasen cru).

C. R

uíz

Leiv

as

Helvella spadicea Schaeffer.

C. R

uíz

Leiv

as

Sarcosphaera crassa.

Fonte: http://www.valdeorras.com

/micologia

Morchella conica Pers.

Se queres participar nalgunha destas actividades contacta coa coordinación do proxecto:

Proxecto RíosTravesa de Basquiños, 9 baixo

150703 Santiago de Compostelawww.proxectorios.orginfo@proxectorios.org

Telf.: 981 570 099

O Proxecto Ríos é unha iniciativa de Educación e Voluntariado Ambiental promovida por ADEGA desde o ano 2005 que pretende involucrar á cidadanía na conservación dos ecosistemas fluviais. Ten como obxec-tivo crear unha rede de cidadáns comprometidos cos cursos fluviais que desenvolvan actividades de coñecemento, vixilancia e protección dun treito de río que eles mesmos escollen. Na actualidade, Proxecto Ríos está financiado por Augas de Galicia e a Consellaría de Medio Ambiente, Territorio e Infraestruturas.

Actividades formativas paracapacitar ao voluntariado

• Charlas divulgativas • Saídas formativas • Cursos de formación • Encontros de voluntariado

Iniciativas que aumentan o caudal do proxecto

• Roteirríos • Limpeza simultánea de ríos • Proxecto Ríos de Lingua e Cultura • Campos de voluntariado

Hai moitos xeitos de actuar:

46 cerna

A ASOCIACIÓN GALEGA DECUSTODIA DO TERRITORIO

A Asociación Galega de Custodia doTerritorio (AGCT) foi constituída enRábade (Lugo) no mes de abril do 2008cos obxectivos fundamentais de con-servación e recuperación do patrimo-nio natural utilizando como ferramen-ta principal a custodia do territorio e adifusión e fomento desta nova ferra-menta entre os axentes implicados e asociedade civil en xeral, facéndoos par-tícipes da xestión sostíbel do territorio.

Desde un primeiro momento viusenecesaria a creación e mantementodun espazo físico adecuado para a rea-lización dun programa de actividadesde difusión da custodia do territorio.Do mesmo modo, desexábase ofrecerao público con intereses no coñece-mento e conservación da naturezaunha oferta de actividades adecuada,promovida por un conxunto de entida-des naturalistas galegas. Froito destanecesidade naceu o Centro de Conser-vación e Estudo da Natureza Casa dasInsuas.

A CASA DAS INSUASNo ano 2011, a AGCT móstralle ao

Concello de Rábade o seu interese poremprender un proxecto de grandecalado na antiga Casa Consistorial docitado municipio para levar a cabo unprograma de educación ambiental e dedifusión dos valores naturais do terri-torio galego e, en especial, da comarcada Terra Chá e as súas zonas limítrofes.Así, grazas ao acordo entre este con-cello e a nosa asociación créase a Casadas Insuas, un Centro de Estudo e Con-servación da Natureza administradopola Asociación Galega de Custodia doTerritorio e na que tamén participan asasociacións Drosera, Numenius e Sara-maganta.

Viveiro de Entidades

A Casa das Insuas nace coa voca-ción de crear un tecido asociativo eacadar a colaboración estreita entre ungrupo de entidades naturalistas gale-gas. Deste modo, aínda que a xestión élevada a cabo pola Asociación Galega

grupo de entidades naturalistas parapoder difundir e realizar as súas activi-dades chegando ao maior número depersoas posíbeis de forma común ecoordinada. Neste senso, disponsedunha sala que serve de viveiro deentidades naturalistas e que ofrecetodos os requirimentos básicos de ofi-cina: con lugares de traballo, ligazón ainternet, teléfono, etc. O uso comparti-do deste espazo con outras entidadesfavorece o troco de ideas, as sinerxías eo traballo en rede.

Os espazos da Casa das Insuas

A Casa das Insuas é un edificio his-tórico, de grande tamaño e cun eleva-do potencial para a realización de acti-vidades de educación ambiental. Estádotada dun magnífico auditorio concapacidade para 80 persoas, que sededica á celebración de asembleas,palestras e todo tipo de eventos. Nesteauditorio, á disposición de todas asentidades colaboradores, celébransexornadas de proxección de documen-tais da natureza, conferencias de

de Custodia do Territorio, outras aso-ciacións tamén colaboran nesta tarefamediante a organización dun elevadonúmero de eventos. As asociaciónsDrosera, Numenius e Saramagantadesenvolveron nos últimos anos unhagrande cantidade de eventos, e taméncolaborou a Sociedade Galega de Orni-toloxía e, máis recentemente, a Socie-dade Micolóxica Lucus.

Este tecido interasociativo pretendereunir nun espazo físico común un bo

A CASA DAS INSUASMartiño Cabana e Óscar Rivas*

Traballos voluntarios realizados polos socios para a mellora da dotación da Casa das Insuas.

R.J.

Her

mid

a

cerna 47

* Martiño Cabana e Óscar Rivas son membrosda Asociación Galega de Custodia do Territo-rio.+ info: Casa das Insuas, Rúa José Pardo yPardo Montenegro, 27, Rábade (Lugo).Webs: www.casadasinsuas.org,www.facebook.com/casadasinsuas,www.custodiadoterritorio.org.Email: custodiadoterritorio@gmail.com

investigadores, charlas, cursos e outrasactividades de temática similar.

Así mesmo, creouse un Centro deDocumentación que reúne fondosbibliográficos relacionados co estudo econservación da natureza, depositadospor diversas entidades e persoas a títu-lo individual. No futuro, disporase duncatálogo completo e virtual dos fondosdispoñíbeis ao que se lle engadirá unhabiblioteca electrónica de documentosde interese para o estudo, xestión econservación da natureza e de infor-mación específica sobre a custodia doterritorio e da súa aplicación. O Centrode Documentación pode ser utilizado,asemade, como sala de xuntas poraquelas entidades que o desexen.

A Casa das Insuas dispón taméndun Centro de Interpretación formadopor catro salas que xuntan unha super-ficie de máis de 200 m2 dedicada aexposicións, tanto permanentes comoitinerantes, cuxa temática estea inti-mamente relacionada cos fins da aso-ciación e coa difusión dos valoresambientais da bacía alta do Miño, ondese sitúa o centro. Na actualidade cón-tase cunha exposición permanentesobre os valores naturais da Reserva daBiosfera de Terras do Miño, e dun con-xunto de exposición itinerantes sobre

este Centro de Estudo e Conservaciónda Natureza, e, máis recentemente,tamén se habilitou un espazo en Face-book con información puntual das súasactividades. A vantaxe desta forma dedifusión, ademais da propia inmediatezcoa que se pode ofrecer a información,é o elevado índice de difusión que sealcanza, podendo chegar ao públicomenos coñecedor das actividades danatureza que se realizan en Galiza e,máis concretamente, das realizadas naCasa das Insuas.

O FUTURO

Como ocorre tamén con outroscentros galegos de educación ambien-tal e de divulgación da natureza, ofuturo e funcionamento a longo prazoda Casa das Insuas depende do apoiodos socios, colaboradores e entidadesasociadas para a realización e asisten-cia ás actividades que nel se desenvol-ven. É por iso que a creación do tecidointerasociativo é de vital importanciapara o mantemento dun programaambiental que fomente o debate e areflexión participativa, que tente crearunha masa crítica a prol da conserva-ción da natureza coa custodia do terri-torio como ferramenta práctica.

os valores naturais de diversas zonas deGaliza e programas de conservación anivel ibérico.

DIFUSIÓN DAS ACTIVIDADESNo caso do estudo e divulgación da

natureza e as súas disciplinas asocia-das, a miúdo faise difícil alcanzar unhamasa crítica tal que permita mostrarsocialmente un proxecto determinadoe o seu mantemento ao longo dotempo. Actualmente, as novas tecnolo-xías ofrecen todo un elenco de oportu-nidades de difusión que, correctamenteutilizadas, poden converterse en ferra-mentas indispensábeis no programa decomunicación dunha entidade. Nesteproxecto contamos cunha páxina web eunha páxina de Facebook que nos per-miten unha mellor difusión das nosasactividades. Na web da AGCT(www.custodiadoterritorio.org) atópaseinformación detallada sobre a custodiado territorio en Galiza e os proxectosda entidade, entre os que destaca apropia Casa das Insuas.

Á marxe da asociación, a Casa dasInsuas ten unha ampla presenza narede. Conta cun blog propio(www.casadasinsuas.org) onde seinforma do seu programa de activida-des e as novidades relacionadas con

Río Miño ó seu paso pola casa das Insuas.Panorámica da Casa das Insuas.

M. C

aban

a

M. C

aban

a

FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORADE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DEGALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORADE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EE FLORA DE GALIZA FAUNA E

forma, xunto coas cores e as veas,marcadas nun ton máis claro, fan queimite moi ben unha folliña tenra coassúas nervaduras. Supoño que estamorfoloxía faina pasar desapercibidapara evitar os que viven a conta dela;iso sempre que estea pousada, porqueen voo a súa cor faina moi evidente.

Esta evidencia fai que podamosvela voar con moita frecuencia portodo o noso territorio e en lugares tandiversos como fragas, parques, montebaixo ou terras cultivadas. Quizaisporque a eiruga, a pesar de ser practi-camente monófaga, xa que come caseen exclusividade unha especie vexetal,pode atopar o sanguiño por todos osecosistemas, ao ser este un arbustodos máis comúns na Galiza (hai auto-res que din que o espiño Rhamnuscathartica tamén lle serve de alimen-to).

Ver voar a limoeira é unha ledicia,destacada por algúns naturalistas.Deixa patente a súa habilidade paradominar a arte de voar cando realiza ovoo nupcial: a femia, marcando o

camiño, é seguida polo macho que vaifacendo os mesmos caneos e sempre ámesma distancia, como se estivesenxunguidos por un invisíbel fío.

Pero o máis sorprendente dalimoeira é o seu ciclo biolóxico. Ofeito de ser das primeiras en anunciaro cambio de estación explícase porqueresiste as baixas temperaturas, o cal afai diferente. Ten a vida moito máislonga que moitas das súas colegaslepidópteras. A época de voo vai desdemediados do verán até a primaveraseguinte, é dicir, hiberna! Os líquidoscorporais, mestura de auga, sales eproteínas, anticonxelantes naturais,permítenlle resistir o frío sen especialprotección. Non é raro, pois, velasevolucionar no ar en pleno inverno.

Para pasar con éxito os longos eduros períodos nos que vive, moito fríoou moito calor, carga enerxía co néc-tar das flores ou repousa. Cando sepon en movemento é inqueda, non tenparada e dá xenio vela libando noschuchameles ou nos xeranios ventu-reiros.

Pero estes mecanismos de supervi-vencia fana vulnerábel, xa que nosinvernos cálidos o consumo enerxéticoé maior e pode acabar coas súas reser-vas.

Había unha antiga predición nacultura popular que Montse, en Baral-la, e Ánxel, en Agolada, teñen escoi-tado. Dicía: “Cando non se recoñezanas estacións do ano e cando o mundoestea cruzado de camiños, virá o findo mundo”.

Non quero ser agoireiro, pero o queestá pasando a nivel climático e o nonparar de abrir estradas por todo o ter-ritorio, a min paréceme que non trae-rá nada bo. Non estaría mal reparar naevolución desta especie, e nalgunhasoutras, para ver se é verdade que esta-mos nas portas da catástrofe final.

A FOLLA QUE VOA(CONTOS DO TIO-VIVO)

Xosé Salvadores*

Se tivese que escoller entre osfenómenos naturais que perdín á saídada estación máis escura, diría tres: afloración dos salgueiros, o canto dospaxaros e a revoada das bolboretas.

Sirva como exemplo unha bolbore-ta, porque cando nas fragas aíndanon pasaron de todo os fríos e silen-cios do inverno, se un día o sol queceo mundo, a bolboreta limoeira xaestará brincando no ar, alegrando avista e anunciando que vén a primave-ra.

A limoeira é a bolboreta Gonepte-rix rhamni coñecida pola súa cor, quetan ben define o seu nome común. Osdous xéneros son averdugados, sendoo macho o que realmente é de coramarela-limón, mentres que a femia émoito máis clariña, tirando a branco-verdosa. Os dous sexos teñen catropuntiños nas ás de cor alaranxada.

A silueta que forman as ás candoas ten recollidas é singular: estáapuntada na cima, no ápice das ásanteriores, e ten un pico no medio dasredondeadas ás posteriores. Esta

48 cerna

* Xosé Salvadores é o vogal de Biodiversidade deADEGA.

Xosé

Sal

vado

res

FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORADE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DEGALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORADE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EE FLORA DE GALIZA FAUNA E

O solsticio de verán, data máxicapara uns, é a época na que florece estaplanta, período máis indicado ademaispara recollela e convertela nun dosingredientes da famosa auga de SanXoán. É coñecida entón por case todoo mundo como herba de San Xoán.Para outros, este nome fai referencia ápropiedade de facer fuxir os malosespíritos. Por iso, durante ese día secolgaban flores desta planta sobre asimaxes relixiosas.

Posúe outras virtudes coñecidasdesde hai milleiros de anos polos gre-gos que lle puxeron o nome de hiperei-kon: hiper quere dicir superior e eikon,imaxe, polo que o seu significado é“por riba de todo o imaxinábel”. O seuapelido perforatum é debido as súasfollas que, vistas a través presentaninnumerábeis buratiños. Estes ocosminúsculos non son máis que glándu-las de aceite, unha característica quefixo que os renacentistas pensasen queesta herba era boa para curar feridas.E non ían moi desencamiñados porque,aplicada nas queimaduras, actúa comoanestésico, reducindo considerabel-mente a dor e a inflamación, e ade-mais rexenera os tecidos danados.

O hipérico, como tamén se coñecevulgarmente, pode acadar un metro dealtura, e del nacen talos estériles efértiles dos que saen as flores. Estas,xunto coas follas, son realmente as

antidepresiva e en moitos países donorte de Europa está empregándosecon grande éxito deste xeito. Nas per-soas deprimidas é capaz de eliminar aansiedade e a excitación nerviosa,regularizando o sono e aliviando oinsomnio. É tan estendido o seu uso,que a venda de preparados a base daherba de san Xoán superou a vendados demais medicamentos sintéticos,pero moito ollo! porque tamén é uninhibidor de determinadas substancias,polo que se estás a tomar medicamen-tos, tela que administrar con coidado ecoñecemento.

Por todo isto, o aceite de hipérico éo ingrediente fundamental de todacaixa de primeiros auxilios natural. É amercromina que hai que ter á manpara os máis pequenos. Incluso sepode empregar nas feridas dos ani-mais domésticos, así que aproveitemosao máximo as propiedades desta plan-ta máxica.

protagonistas das propiedades daherba de San Xoán. Son de cor amare-lo e posúen 5 pétalos en cuxos bordesaparecen unhas motiñas negras ondetamén se sitúan as glándulas. Delassae un pigmento, chamado hipericina,que nos tingue de cor vermella asmans se nelas machucamos as follasou as flores.

De entre moitos dos seus usostamén é de destacar que, aplicada enaceite externamente, consolida as feri-das, cicatrizándoas cando existenúlceras. Tamén estimula a circulaciónsanguínea local, por iso é boa para tra-tar as varices. As fregas con aceitedesta herba aconséllanse tamén paracalmar a dor da reuma, a ciática e agota. Debe empregarse con cautela,pois o pigmento do que falamos antes,a hipericina, pode provocar queimadu-ras se nos expoñemos ao sol despois deaplicalo.

En uso interno, tomado en formade infusión é dixestivo e combate oardor de estómago. Pode usarse paratratar as enfermidades renais e paraeliminar as perdas de ouriño dosnenos. Ademais, a herba de San Xoán éanalxésica, polo que é un dos remediosmáis antigos para aliviar, tanto omalestar e a dor da menstruación,como os síntomas premenstruais.

Recentes estudos demostran que ohipérico posúe unha destacada virtude

Mar

ga M

igue

ns

HERBA DE SAN XOÁN(HIPERICUM PERFORATUM) Marga Miguens*

cerna 49

* Marga Miguens é educadora medioambientalen ADEGA.

Nome e Apelidos: .............................................................................................................................................................................................................................................................................................

NIF: ........................................................................... Data de Nacemento: ........................................................................... Teléfono: ...................................................................................

Enderezo: ............................................................................................................................................................................ Localidade: ............................................................ CP: ...........................

Provincia: ...................................................................... Profesión: ............................................................ Correo electrónico: .........................................................................................

Modalidade de inscrición (Inclúe a subscrición gratuíta á revista CERNA): Suscripción únicamente a revista CERNA / Cuadernos ADEGA:

q Normal Æ 48 euros/ano q Revista Cerna (trimestral) Æ 10 euros/ano

q Xuvenil ou parado/a Æ 24 euros/ano q ADEGA Cadernos Æ 4 euros/ano (desconto do 50% soci@s)

q Superior Æ 78 euros/ano

Domiciliación: Titular da Conta: ....................................................................................................................................................

Banco ou Caixa: ....................................................................................................

Sucursal: .......................................................................................................................

Conta Número: __ __ __ __ / __ __ __ __ / __ __ /__ __ __ __ __ __ __ __ __ __

Prego que ata nova orde fagan efectivos á Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza, con cargo a miña conta,os recibos que ao meu nome lles presente a devandita asociación.

Data: ................. /.................................................... /....................... Sinatura: ..................................................................................................................................................................................

Enviar esta solicitude a:ADEGA - Travesa dos Basquiños, 9 Baixo • 15704 Santiago de Compostela

"