5
REVISTA SITUASAUN FEVEREIRU 2014 ASUNTU NE’EBÉ PRESIZA TAU ATENSAUN Sr. Mauk Moruk halo konferensia Pers protesta Governu no Parlamentu Nasionál Alin oho maun tanba negósiu Atuasaun PNTL iha insidente Grupu Konselu Revolusaun Maubere (KRM) halo Konferensia Pers protesta Governu no Parlamentu Nasionál Distritu Dili, Eis Komandante FALINTIL Brigada Vermelha Sr. Paulino Gama (Alias Mauk Moruk) halo konferensia pers nu’udar lider grupu Konselu Revolusaun Maubere (KRM), iha Sede Fatuhada Dili hodi protesta Governu no Parlamentu Nasionál. Konteudu konferensia pers ne’e mak ezije atu disolve tiha Parlamentu Nasionál no Governu ho razaun mak Governu ne’e haburas korupsaun no povu kontinua kiak no mukit nafatin. Sr. Mauk Moruk mós deklara katak Grupu Konselu Revolusaun Maubere hakarak ka’er Governu durante fulan ne’en to’o tinan ida wainhira Parlamentu Nasionál no Governu disolve ona husi Prezidenti Repúblika. Iha dia 21 Fevereiru 2014, Belun dada lia tan ho Komandante Primeiru Bataliaun Forsa Brigada Vermelha Sr. Cowboy Tiru Lakan iha akontonamentu KRM iha Lalulai, Suku Sagadate, Laga, Baucau. Komandante ne’e hato’o katak akontonamentu KRM ne’e halibur veteranu, rezistensia no eisFALINTIL ne’ebé depoisde ukun rasik an sira seidauk hetan direitu ba pensaun. Sorin seluk, governu iha ona politika kona ba asuntu veteranu no kombatente. Nune’e esperansa katak parte rua hamosu dialógu hodi bele hetan solusaun. Joven mane ida mate tanba hetan oho husi nia alin mane Durante insidente fulan Fevereiru ninia laran, Joven mane ida mate iha Edifisiu Ministériu Negósiu Estranjeiru nia oin tanba oho husi nia alin mane ho tudik kona nia maun nia fuan no mate kedas iha fatin, motivu insidente ne’e mak tanba fahe lukru negosiu fa’an motor nian la hanesan hafoin alin oho maun. Distritu Dili iha insidente ne’ebé a’as liu durante fulan Fevereiru 2014 kompara ho distritu seluk, asalta fiziku mak barak liu akontese iha Dili no joven sai hanesan prepetador ba insidene sira. Motivu barak liu ba insidente mak alkol, provokasaun verbál no fíziku entre joven sira hanesan tuda malu ho fatuk, no insidente ne’e barak liu mak akontese iha dalan. PNTL sai respondente ba konflitu bazeia relatoriu trimestrál tinan 2011 2014 Insidente ne’ebé resposta husi PNTL kompara tuir trimestrál; iha fulan Outubru 2011 – Janeiru 2012 PNTL responde insidente 52%, iha fulan FevereiruMaiu 2012 PNTL responde ba insidente 60%, iha fulan Juñu – Setembru 2012 PNTL responde ba insidente 49%, Periodu trimestrál Outubru 2012 – Janeiru 2013 PNTL responde ba insidente 56%, Periodu Fevereiru – Maiu 2013 PNTL Responde insidente 61%, no periodu Juñu – Outubru 2013 PNTL responde ba insidente hamutuk 58.5 %. No iha prosesu analizasaun periodu Outubru 2011 – Outubru 2013 ba monitorizasaun insidente PNTL konsege deit responde ba insidente maizumenus 56%. Polisia mobiliáriu ne’ebé estabelese ona iha Distritu Dili husi Outubru 2013, Belun sei kontinua nafatin halo monitorizasaun ba abilidade rapidas PNTL nian ba responde insidente. Total insidente fulan Fevereiru 2014 Distritu Insidente Aileu 1 Ainaro 5 Baucau 2 Bobonaro 1 Covalima 3 Dili 29 Ermera 4 Lautem 10 Likisá 2 Manatuto 4 Manufahi 2 Oekusi 2 Vikeké 1 Total 66

Revista Situasaun Fevereiru 2014 Final Tetun - … Hari’i$Dame$ba$ Futuru’$semináriu$loke$ofisiál$husi$Sekretáriu$Estadu$ba$ Juvenutude$no$Desportu,$oradores$husi$KomisauanA,$FESTIL,$CNJTL

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Revista Situasaun Fevereiru 2014 Final Tetun - … Hari’i$Dame$ba$ Futuru’$semináriu$loke$ofisiál$husi$Sekretáriu$Estadu$ba$ Juvenutude$no$Desportu,$oradores$husi$KomisauanA,$FESTIL,$CNJTL

 

 

REVISTA  SITUASAUN  FEVEREIRU  2014        

 ASUNTU  NE’EBÉ  PRESIZA  TAU  ATENSAUN  

   u Sr.  Mauk  Moruk  halo  konferensia  Pers  protesta  

Governu  no  Parlamentu  Nasionál    u Alin  oho  maun  tanba  negósiu  u Atuasaun  PNTL  iha  insidente  

   

Grupu  Konselu  Revolusaun  Maubere  (KRM)  halo  Konferensia  Pers  protesta  Governu  no  Parlamentu  Nasionál  Distritu   Dili,   Eis   Komandante   FALINTIL   Brigada  Vermelha   Sr.   Paulino   Gama   (Alias  Mauk  Moruk)   halo  konferensia   pers   nu’udar   lider   grupu   Konselu  Revolusaun   Maubere   (KRM),   iha   Sede   Fatuhada   Dili  hodi   protesta   Governu   no   Parlamentu   Nasionál.  Konteudu  konferensia  pers  ne’e  mak  ezije   atu  disolve  tiha   Parlamentu  Nasionál   no  Governu   ho   razaun  mak  Governu   ne’e   haburas   korupsaun   no   povu   kontinua  kiak   no   mukit   nafatin.   Sr.   Mauk   Moruk   mós   deklara  katak   Grupu   Konselu   Revolusaun   Maubere   hakarak  ka’er   Governu   durante   fulan   ne’en   to’o   tinan   ida  wainhira  Parlamentu  Nasionál  no  Governu  disolve  ona  husi  Prezidenti  Repúblika.      Iha  dia  21  Fevereiru  2014,  Belun  dada  lia  tan  ho  Komandante  Primeiru  Bataliaun  Forsa  Brigada   Vermelha   Sr.   Cowboy   Tiru   Lakan   iha   akontonamentu   KRM   iha   Lalulai,   Suku  Sagadate,   Laga,   Baucau.   Komandante   ne’e   hato’o   katak   akontonamentu   KRM   ne’e  halibur  veteranu,  rezistensia  no  eis-­‐FALINTIL  ne’ebé  depoisde  ukun  rasik  an  sira  seidauk  hetan  direitu  ba  pensaun.  Sorin  seluk,  governu  iha  ona  politika  kona  ba  asuntu  veteranu  no   kombatente.   Nune’e   esperansa   katak   parte   rua   hamosu   dialógu   hodi   bele   hetan  solusaun.              

       Joven  mane  ida  mate  tanba  hetan  oho  husi  nia  alin  mane  Durante   insidente   fulan   Fevereiru   ninia   laran,   Joven   mane   ida   mate   iha   Edifisiu  Ministériu  Negósiu  Estranjeiru  nia  oin   tanba  oho  husi  nia  alin  mane  ho   tudik   kona  nia  maun   nia   fuan   no  mate   kedas   iha   fatin,   motivu   insidente   ne’e  mak   tanba   fahe   lukru  negosiu  fa’an  motor  nian  la  hanesan  hafoin  alin  oho  maun.      Distritu   Dili   iha   insidente   ne’ebé   a’as   liu   durante   fulan   Fevereiru   2014   kompara   ho  distritu   seluk,   asalta   fiziku   mak   barak   liu   akontese   iha   Dili   no   joven   sai   hanesan  prepetador   ba   insidene   sira.   Motivu   barak   liu   ba   insidente   mak   alkol,   provokasaun  verbál  no  fíziku  entre  joven  sira  hanesan  tuda  malu  ho  fatuk,  no  insidente  ne’e  barak  liu  mak  akontese  iha  dalan.          PNTL  sai  respondente  ba  konflitu  bazeia  relatoriu  trimestrál  tinan  2011  -­‐2014    Insidente  ne’ebé  resposta  husi  PNTL  kompara  tuir  trimestrál;   iha  fulan  Outubru  2011  –  Janeiru   2012   PNTL   responde   insidente   52%,   iha   fulan   Fevereiru-­‐Maiu   2012   PNTL  responde  ba  insidente  60%,  iha  fulan  Juñu  –  Setembru  2012  PNTL  responde  ba  insidente  49%,  Periodu  trimestrál  Outubru  2012  –  Janeiru  2013  PNTL  responde  ba  insidente  56%,  Periodu   Fevereiru   –   Maiu   2013   PNTL   Responde   insidente   61%,   no   periodu   Juñu   –  Outubru  2013  PNTL  responde  ba  insidente  hamutuk  58.5  %.  No  iha  prosesu  analizasaun  periodu  Outubru  2011  –  Outubru  2013  ba  monitorizasaun  insidente  PNTL  konsege  deit  responde  ba   insidente  maizumenus  56%.    Polisia  mobiliáriu  ne’ebé  estabelese  ona   iha  Distritu   Dili   husi   Outubru   2013,   Belun   sei   kontinua   nafatin   halo   monitorizasaun   ba  abilidade  rapidas  PNTL  nian  ba  responde  insidente.                              

Total  insidente  fulan  Fevereiru  2014  

Distritu   Insidente  Aileu   1  Ainaro   5  Baucau   2  Bobonaro   1  Covalima   3  

Dili   29  

Ermera   4  

Lautem   10  

Likisá   2  

Manatuto   4  

Manufahi   2  

Oekusi   2  

Vikeké   1  

Total   66  

Page 2: Revista Situasaun Fevereiru 2014 Final Tetun - … Hari’i$Dame$ba$ Futuru’$semináriu$loke$ofisiál$husi$Sekretáriu$Estadu$ba$ Juvenutude$no$Desportu,$oradores$husi$KomisauanA,$FESTIL,$CNJTL

 

Programa  AtReS  implementa  husi  NGO  Belun  ho  suporta  husi  União  Europeia  liu  husi  instrumentu  ba  Estabelidade  no  USAID  husi  Povo  Amerikanu  liu  husi  Monitorizasaun  husi  Sosiedade  Sivil  ba  Dezenvolvimentu    Sektor  Seguransa  (CSM  –  SSD).  Vizaun  ka  opiniaun  ne'ebé  expressa  husi  iha  publikasaun  ida  ne'e  la  nesesariamente  refleta  vizaun  hosi  Ajénsia  Estadus  Unidus  bá  Dezenvolvimentu  Internasionál  (USAID),  Governu  Estadus  Unidus  Amerika  nian  ka  União  Europeia.  Atu  hetan  infomasaun  barak  liu  tan  kona-­‐ba  programa  AtReS  ka  atu  hare  publikasaun  seluk,  favor  vizita:  http://www.belun.tl  

2  

   

 

   

   

 

Page 3: Revista Situasaun Fevereiru 2014 Final Tetun - … Hari’i$Dame$ba$ Futuru’$semináriu$loke$ofisiál$husi$Sekretáriu$Estadu$ba$ Juvenutude$no$Desportu,$oradores$husi$KomisauanA,$FESTIL,$CNJTL

 

Programa  AtReS  implementa  husi  NGO  Belun  ho  suporta  husi  União  Europeia  liu  husi  instrumentu  ba  Estabelidade  no  USAID  husi  Povo  Amerikanu  liu  husi  Monitorizasaun  husi  Sosiedade  Sivil  ba  Dezenvolvimentu    Sektor  Seguransa  (CSM  –  SSD).  Vizaun  ka  opiniaun  ne'ebé  expressa  husi  iha  publikasaun  ida  ne'e  la  nesesariamente  refleta  vizaun  hosi  Ajénsia  Estadus  Unidus  bá  Dezenvolvimentu  Internasionál  (USAID),  Governu  Estadus  Unidus  Amerika  nian  ka  União  Europeia.  Atu  hetan  infomasaun  barak  liu  tan  kona-­‐ba  programa  AtReS  ka  atu  hare  publikasaun  seluk,  favor  vizita:  http://www.belun.tl  

3  

 

       

       

 

     

         

         

Page 4: Revista Situasaun Fevereiru 2014 Final Tetun - … Hari’i$Dame$ba$ Futuru’$semináriu$loke$ofisiál$husi$Sekretáriu$Estadu$ba$ Juvenutude$no$Desportu,$oradores$husi$KomisauanA,$FESTIL,$CNJTL

 

Programa  AtReS  implementa  husi  NGO  Belun  ho  suporta  husi  União  Europeia  liu  husi  instrumentu  ba  Estabelidade  no  USAID  husi  Povo  Amerikanu  liu  husi  Monitorizasaun  husi  Sosiedade  Sivil  ba  Dezenvolvimentu    Sektor  Seguransa  (CSM  –  SSD).  Vizaun  ka  opiniaun  ne'ebé  expressa  husi  iha  publikasaun  ida  ne'e  la  nesesariamente  refleta  vizaun  hosi  Ajénsia  Estadus  Unidus  bá  Dezenvolvimentu  Internasionál  (USAID),  Governu  Estadus  Unidus  Amerika  nian  ka  União  Europeia.  Atu  hetan  infomasaun  barak  liu  tan  kona-­‐ba  programa  AtReS  ka  atu  hare  publikasaun  seluk,  favor  vizita:  http://www.belun.tl  

4  

ATIVIDADE  PREVENSAUN  NO  RESPONDE  BA  KONFLITU    Atividade  Ne’ebé  Hala’o  Husi  Ekipa  DAME    u Iha  dia  13  Fevereiru    2014,  hala’o  semináriu  ho  topiku  ‘Existensia  Arte  Marsiais  no  

Papel   Hari’i   Dame   ba   Futuru’   semináriu   loke   ofisiál   husi   Sekretáriu   Estadu   ba  Juvenutude  no  Desportu,  oradores  husi  Komisauan  A,  FESTIL,  CNJTL  no  PNTL  nomós  partisipantes   husi   reprezentante   Arte   marsias,   NGO   lokál,   NGO   International,  doadores  no  konvidadus  hotu  iha  Salaun  Delta  Nova  Comoro  –  Dili.    

 

   Sua  Ex.cia  Sekretáriu  Estadu  Juventude  Desportu  halo  hela  diskursu  aberturasaun  no  loke  ofisiálmente  Semináriu  Lansamentu  Relatóriu  peskija  arte  marsial  (Sorin  karuk)  no  acting  Diretór    NGO  Belun  halo  

diskursu  no  esplika  objetivu  peskiza  nian  ba  partisipantis  sira  (Sorin  lo’os);    u Iha   dia   11   –   21   Fevereiru   2014,     Rede   Prevensaun   no   Responde   Konflitu   (RPRK)  

Pante   Makasar,   Oesilo   no   Nitibe,   hetan   treinamentu   Mediasaun,   Lideransa   no  Hakerek  Proposta;  

u Iha   dia   24   Fevereiru   –   6  Marsu   2014,   Rede   Prevensaun   no   Responde   ba   konflitu  (RPRK)   Subdistritu   Maliana,   Balibo   no   Atabae,   hetan   treinamentu   kona-­‐ba  Lideransa,  Meidasaun  no  Hakerek  Proposta;  

 Atividade  Ne’ebé  Hala’o  Husi  Ekipa  AtReS    

u Iha  dia  20  Fevereiru  2014,  Ekipa  AtReS  hala’o  enkontru  ho  Diretór  Geral  Sr.  Joao  de  Corte-­‐real  Araújo,  kona-­‐ba  asuntu  Polítika  Sekretáriu  Estadu  ba  Defeza  hodi   relata  Belun  nia  relatóriu  monitorizasaun  insidente  violénsia  ne’ebé  envolve  mós  forsa  F-­‐FDTL;     Hafoin   de   liu   tiha   semana   rua   Sekretáriu   Estadu   da   Defeza   publika   katak  Instituisaun  F-­‐FDTL  expulsa  ona  membru  F-­‐FDTL  hamutuk  27;  

u Iha   dia   19   –   20   Fevereiru   2014;   RPRK   Subdistritu   Metinaro,   Distritu   Dili,   hetan  treinamentu  transformasaun  konflitu  durante  loron  rua;    

u Iha   dia,   27-­‐   28   de   Fevereiru   2014,   RPRK   Subdistritu   Cristo   Rei,   Distritu  Dili,   hetan  treinamentu  kona-­‐ba  transformasaun  konflitu;  

Mediasaun  no  Rezolusaun  ba  Disputa  (MRD)  u Dia  5  Fevereiru  2014,  Ekipa  MRD  fasilita  Mediasaun  ba  disputantes  disputa  rai   iha  

Distritu  Dili.  Disputante  sira  konkorda  malu  ho  solusaun  nain  ba  rai  atu  rekompensa  osan   ba   okupantes   no   okupantes   entrega   rai   ba   rai   nain,   ida   seluk   parte   rua  disputantes   hili   solusaun  ho  dalan  parte   okupante  primeiru     rekompensa  osan  ba  segundu  parte  okupante    no  segundu  okupante  entrega  rai  ba  primeiru  okupante;    

u Dia   25-­‐27   Fevereiru   2014,   Ekipa   MRD   halo   treinamentu   kona-­‐ba   Mediasaun   no  Rezolusaun   Disputa   ba   Lider   Komunitária   no   reprezentante   komunidade   husi  Subdistritu   Vera   Cruz   ho   Dom   Aleixo   nomós   reprezentante   funsionáriu   Diresaun  Terras  e  Propriedades  Distritu  Dili;  

 REKOMENDASAUN  

 Excia  Sr.  Prezidente  da  Repúblika    

u Estabelese   ekipa   Task   Force   ba   aprosimasaun   ba   parte   Governu   no   parte  Konselu   Revolusuan   Maubere   (KRM)   nian   hodi   implementa   Mediasaun   ka  dalan  dialógu  hodi   reduz  eskalasaun   situasaun   la  hakmatek   iha  komunidade.  Liliu  normaliza  situasaun  polítika    Timor  Leste  ohin  loron;    

 Polísia  Nasionál  Timor-­‐Leste  (PNTL)  

u Hala’o   dezeminasaun   ba   komunidade   atu   entrega   sasan   kroat   sira   hanesan;  tudik,  samurai  no  katana,  rama  ambon,  ne’ebé  sai  hanesan  risku  ema  bele  uza  hodi  halo  amiasa,  oho  malu,  ta’a  malu  no  hana  malu  iha  Suku  –  Subdistritu  –  Distritu  hotu  iha  teritóriu  Timor  laran  tomak;  

u Hametin   sosializasaun  profundu  ba   rezolusaun  nu.   5/2014  ho  atuasaun  dame  ba  membru  grupu  ilegál  sira;    

Sekretáriu  Estadu  ba  Joventude  no  Desportu    u Kontinua  nafatin  polítika  ba  dezenvolvementu  desportu  komunitária  hodi  halo  

animasaun  ba  joven  sira;    

Ministériu  Edukasaun  u Elabora  edukasaun  ba  Pás  nu’udar  materia   /   lisaun  ba   kuríkulu  ensinu   formál  

sira  husi  nível  Primária    to’o  Universitária;            

Page 5: Revista Situasaun Fevereiru 2014 Final Tetun - … Hari’i$Dame$ba$ Futuru’$semináriu$loke$ofisiál$husi$Sekretáriu$Estadu$ba$ Juvenutude$no$Desportu,$oradores$husi$KomisauanA,$FESTIL,$CNJTL

 

Programa  AtReS  implementa  husi  NGO  Belun  ho  suporta  husi  União  Europeia  liu  husi  instrumentu  ba  Estabelidade  no  USAID  husi  Povo  Amerikanu  liu  husi  Monitorizasaun  husi  Sosiedade  Sivil  ba  Dezenvolvimentu    Sektor  Seguransa  (CSM  –  SSD).  Vizaun  ka  opiniaun  ne'ebé  expressa  husi  iha  publikasaun  ida  ne'e  la  nesesariamente  refleta  vizaun  hosi  Ajénsia  Estadus  Unidus  bá  Dezenvolvimentu  Internasionál  (USAID),  Governu  Estadus  Unidus  Amerika  nian  ka  União  Europeia.  Atu  hetan  infomasaun  barak  liu  tan  kona-­‐ba  programa  AtReS  ka  atu  hare  publikasaun  seluk,  favor  vizita:  http://www.belun.tl  

5  

Lideransa  Lokál    u Koopera  hamutuk  ho  Polísia  Komunitária  hodi  rekoila  armas  tradisionál  sira  

hanesan;  rama  ambon,  tudik,  samurai  no  katana  ne’ebé  uza  hodi  ameasa  malun;  

u Konvoka  enkontru  ho  Polisía  Komunitariu  regular  hamutuk  komunidade  hodi  update  progresu  situasaun  seguransa;  

 Rede  Prevensaun  no  Responde  Konflitu    

u Kria  planu  asaun  hodi  halo  sosializasaun  kona-­‐ba  transformasaun  konflitu  hodi  bele  prevene  insidente  entre  joven,  li  liu  distritu  no  subdistritu  ne’ebé    insidente  a’as  liu  entre  joven  

                                                         

KONA  BA  REVISTA  NE’E    Revista   situasaun   ne’e   relata   kona-­‐ba   asuntu   xave   relasiona   ho   insidente   violénsia   no  tendensia  husi  koleksaun  dadus  monitorizasaun  liu  husi  Sistema  Atensaun  no  Responde  sedu  (AtReS)  Timor-­‐Leste  durante  Fevereiru  2014.    Belun  esforsu  atu  fahe  informasaun  ne’ebé  up-­‐to-­‐date  no  serteza.  Hanoin  katak  situasaun  bele  hetan  mudansa  ho  lalais,  ami    agradese  no   simu   informasaun   seluk  ne’ebé  bele  karifika  ka  update  dadus  ne’ebé  ami  iha  liu  husi  AtReS.      Marilia   O.   da   Costa,   Manajer   programa   AtRes:   [email protected]   (+670   7727  6671)  Pedro   de   Araujo   dos   Santos,   Ofisial   Polítika   Publiku:   [email protected]   (+670  7700  1421)