0 PRESENTA.CIN 5/4/01 16:35 Página 1 · proximamente no Boletín da Real Academia Galega, número extraordinario dedicado a Murguía, nun magnífico traballo de Victoria Álvarez

0 PRESENTA.CIN 5/4/01 16:35 Página 1


Revista Galegado Ensino

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- N�m. 27 - Maio 2000



COMIT� DE REDACCIîN

Ana Mar�a Platas Tasende / Direcci�nM. del Mar Lorenzo Moledo / Subdirecci�n

Mar�a Natividad Rodr�guez L�pez / Secretar�aJavier Vilari�o Pintos / Ilustraci�n

CONSELLO ASESOR

Antonio de Ron PedreiraAgust�n Dosil Maceira

Constantino Garc�a Gonz�lezCarlos Garc�a Riestra

Venancio Gra�a Mart�nezJos� Eduardo L�pez Pereira

Jos� Luis Mira LemaSen�n Montero Feij�o

Jos� Carlos Otero L�pezCarlos Pajares Vales

çngel Rebolledo VarelaManuel Regueiro TenreiroJos� Luis Valcarce G�mez

TRADUCCIîN E CORRECCIîN LING�êSTICA

Bego�a M�ndez V�zquez

COLABORACIîNS, CORRESPONDENCIA, INTERCAMBIO E PEDIDOS

Conseller�a de Educaci�n e Ordenaci�n UniversitariaDirecci�n Xeral de Pol�tica Ling��sticaEdificio Administrativo San Caetano

15704 Santiago de Compostelae-mail: [email protected]

Revista Galega do Ensino


O Comit� de Redacci�n non asume necesariamente as opini�ns expostas polos autoresProhibida a reproducci�n total ou parcialdo contido sen a autorizaci�n expresa da RGE

© Xunta de Galicia

Edita: Conseller�a de Educaci�n e Ordenaci�n UniversitariaDirecci�n Xeral de Pol�tica Ling��stica

Imprime: Grafinova, S. A.Dep�sito Legal: C - 818 - 96ISSN: 1133 - 911X


êndice

p p�x. 73

p

p p�x. 87

p�x. 109

Colaboraci�nsespeciais

La primera luz, un libro de lecturas de Murguía paraas escolas galegasXos� Ram�n Barreiro Fern�ndez

Andanzas e visións de dona Emilia (A literatura de viaxes de Pardo Bazán)Jos� Manuel Gonz�lez Herr�n

As orixes da agricultura e a domesticación das plantasAntonio M. de Ron

Os raios cósmicosCarlos Pajares

Cómo se “cultivan” os matemáticos en RusiaElena Melikhova

Poemas de Celso Emilio Ferreiro y Rafael Morales(Conversación con Pablo Pombo)Ana Mar�a Platas Tasende

p

p�x. 15

p

p�x. 63

p

p�x. 37


Estudios Unhas reflexións sobre Tiresias en The Waste LandMiguel çngel Otero Furelos

Modifica-la educación especial: cambios na educación regularManuel Ojea R�a

Identidade social e minoríasLu�s Rodr�guez Cao

Aproximacións nos cálculos do ph en disoluciónsreguladorasA. Vidal Gonz�lez

pp�x. 127

p

p�x. 137

p

pp�x. 153

p�x. 163


Pr�cticas

p

p�x. 179

Parque Natural de Monte Aloia, un dos moitos camiñosçngeles Fern�ndez Gir�ldez / Santiago P�rez Poza

O coñecemento do medio a partir do folclore musi-cal. Un caso concreto: os oficios no folclore musicalgalegoXaime Est�vez Vila

p

p�x. 173

O pracer de lerAgust�n Fern�ndez Pazp

p�x. 209

Literatura infantil e xuvenil


Recensi�ns

pp�x. 235

Peregrino en invierno, de Alfredo CondeM. Quint�ns S.

Ela, maldita alma, de Manuel RivasXos� Manuel G. Trigo

Carlota Fainberg, de Antonio Muñoz MolinaMiguel çngel Otero Furelos

Advanced Grammar in Use, de Martin HewingsPaloma N��ez Pertejo

Mulleres fronte ó Século XX. Traduccións ó galego denarracións femininas en lingua inglesa, de CristinaBlanco Outón (ed.)Mar�a Francisca Llantada D�az

Fuera de este mundo, de Graham SwiftMiguel çngel Otero Furelos

Poesía irlandesa contemporánea, de Antonio Raúl de Toro SantosMar�a Francisca Llantada D�az

La emigración española a Europa en el siglo XX, deJ. B. Vilar e M. J. VilarMiguel A. Santos Rego

pp�x. 221

pp�x. 243

pp�x. 227

p�x. 251

p

pp�x. 247

pp�x. 231

p

p�x. 239


pp�x. 263

p�x. 259

p

p�x. 269

Las preguntas de la vida, de Fernando SavaterMar�a del Carmen Garc�a S�nchez

La didáctica de las ciencias. Tendencias actuales, de Cristina Martínez Losada e Susana García BarrosMatilde Mondelo Alonso

La formación ocupacional, de Daniel JoverAgust�n Requejo Osorio

Gerontología conductual: Bases para la intervencióny ámbitos de aplicación, de María Izal e IgnacioMontorioAgust�n Requejo Osorio

La formación del profesorado en educación en valores, de M. R. BuxarraisMiguel A. Santos Rego

Modelos de investigación cualitativa en educaciónsocial y animación sociocultural. Aplicaciones prácticas, de Gloria Pérez Serrano (coord.)Marcos Antonio R. D�as

Historia dos dereitos da infancia, de José ManuelSuárez SandomingoJos� Carlos Otero L�pez

p

p

p�x. 255

p

pp�x. 273

p�x. 277

p

p�x. 267


p�x. 299

p�x. 283

Novidadeseditoriais p

Noticias

Venancio Gra�a Mart�nez

p

p�x. 341Normas para os autores

Comit� de Redacci�np

p�x. 331

Lexislaci�np

Algunhas novidades editoriaisLiteratura

Ana Mar�a Platas Tasende

Compilación. Xaneiro e febreiro do ano 2000


Colaboraci�ns especiais

1 COLABORA.CIN 5/4/01 16:36 Página 13


Por decisi�n da Real AcademiaGalega, o D�a das Letras Galegas doano 2000 estar� dedicado a conmemo-ra-la figura e a obra de Manuel Mar-t�nez Murgu�a. Estamos seguros de quea s�a obra literaria, hist�rica e pol�ticaser� examinada, divulgada e reinter-pretada, pero estamos as� mesmo con-vencidos de que, como sucedeu atahoxe, esta obri�a, La primera luz, queconstit�e unha imprevista excepci�nna obra murguiana, pasar� desaperci-bida para investigadores e cr�ticos. Esteartigo ten, por conseguinte, como ob-xectivo: analizar, en perspectiva hist�-rica, unha obra que foi a �nica contri-buci�n de Murgu�a � pedagox�a activae, desta maneira, completa-la investi-gaci�n da obra murguiana.

1. A OBRA LA PRIMERA LUZ

1.1 EDICIÓNS

No ano 1859, interrompindo a s�aproducci�n period�stica e literaria1,redacta en Madrid Ñonde viv�aÑ eimprime en Vigo na imprenta do seuamigo X. Compa�el a obra La primeraluz. Libro de lectura para uso de lasEscuelas de primeras letras de Galicia, porM... Vigo 1859, en 8¼, 52 p�xinas.

Non deb�a estar moi seguroMurgu�a de que a obra lle reportasegloria ningunha cando decide oculta-loseu nome completo, substitu�ndoo porM...

No ano 1868 o impresor de Lugo,Soto Freire, decide facer unha segunda

15


LA PRIMERA LUZ, UN LIBRO DE LECTURAS DE MURGUÍA PARA AS ESCOLAS GALEGAS

LETRAS GALEGAS 2000

Xos� Ram�n Barreiro Fern�ndez* Universidade de Santiago

de Compostela

* Catedrático de Historia Contemporánea.1 Á parte da súa obra periodística, Murguía, que tiña 26 anos, xa publicara as novelas Desde el cielo, El ángel

de la muerte, Mientras duerme, D. Diego Gelmírez e La mujer de fuego. A súa bibliografía completa apareceráproximamente no Boletín da Real Academia Galega, número extraordinario dedicado a Murguía, nun magníficotraballo de Victoria Álvarez Ruíz de Ojeda.


16 Xosé Ramón Barreiro Fernández

edici�n. Nunha nota do editor Soto,que vai como pr�logo da obra, explicaos motivos desta nova edici�n:

Ocho a�os hace que se imprimi� por pri-mera vez este libro, ocho a�os que sedeclar� de texto para las escuelas delReino, ocho a�os que uno tras otro d�ano han cesado de recibir su autor y sueditor los m�s entusiastas pl�cemes porparte de las personas amantes del pa�sque opinaban se hab�a llevado a cabocon su publicaci�n un pensamiento tan�til como patri�tico. Por desgracia, ocu-paciones de otra �ndole aparte ya de lasgrandes dificultades con que tropiezanen Galicia las empresas editoriales, hanhecho que su primer editor no pudieseponer a la venta una segunda edici�n tanecon�mica como se necesita para llenarel objeto que se hab�a propuesto. Este in-conveniente dio por resultado que, apesar de haber transcurrido tanto tiempodesde su aparici�n, y a pesar tambi�n dehaber sido adoptado ya por muchosmaestros, no ha podido este libro prestaren las escuelas el gran servicio a que est�llamado. Poderosas razones nos han in-clinado a adquirir su propiedad y haceren honor de Galicia este esfuerzo2.

Apareceu, pois, en Lugo a segun-da edici�n, La primera luz, por M... DeReal Orden declarada de texto para la lec-tura en las escuelas de primera ense�anza.Precio 2 rs. Lugo, Imprenta de SotoFreire, Editor, 64 p�xs.3 Esta obra nonvolveu ser reimpresa ata 1974. Na an-tolox�a preparada neste ano por X. Alonso Montero, co t�tulo de Pol�tica

y Sociedad en Galicia, Madrid, 1974,publ�case integramente La primera luz.

Finalmente, a entusiasta e activaAsociaci�n de Veci�os Manuel Mur-gu�a de Oseiro, Arteixo, reimprimiu aobra no ano 1998; Manuel Murgu�a, Laprimera luz, Arteixo 1988, 69 p�xinas (�unha reimpresi�n da segunda edici�nde Soto Freire, precedida de dous pr�-logos, da concelleira de cultura doConcello de Arteixo e do presidente daAsociaci�n de Veci�os de Oseiro).

1.2 MOTIVACIÓNS

� natural que nos preguntemospolas motivaci�ns que explican queMurgu�a escribise unha obra tan afas-tada da s�a producci�n literaria habi-tual.

Os poucos que se suscitaron acuesti�n cren ter unha suficiente res-posta no seguinte par�grafo que Mur-gu�a fai preceder � obra:

Y t�, hija m�a, venida ayer a este valle del�grimas; t�, en quien pienso al escribireste libro, aprende, hija de mi alma, aamar a esta Galicia infortunada, endonde han nacido tus padres y en dondehas visto la primera luz [subli�adonoso]. Para ti escribo estas p�ginas; ben-ditos sean tus dulces ojos, benditos seantus labios puros como la sonrisa de tumadre, cada vez que leas y pronunciesestas palabras que escribo pensando enti, oh, tu, la hija m�s amada!

2 Soto Freire debeu adquiri-los dereitos da obra entre 1865 e 1866, pois en varias cartas de 1865, Compañelfala dos posibles dereitos que había percibir, que calcula en 8.000 reais, 4.000 para Compañel e outros tantospara Murguía. Dada a precaria situación económica dos dous, Compañel advírtelle que mesmo poden rebaixa--las súas demandas. Conta tamén que Soto Freire era un hábil e duro negociador nos temas económicos.

3 Alude delicadamente Soto Freire á situación económica de X. Compañel. O grande impresor de Vigo, queata 1864 foi un dos grandes impresores de Galicia, inicia a partir deste ano unha decadencia que non para ata1870. Compañel deixa Vigo e emigra a Cuba, onde ocupa no ano 1873 a secretaría do Concello de La Catalina(Cuba) e dirixe o Diario de Cárdenas. Descoñecémo-las causas da súa ruína económica.


La primera luz, un libro de lecturas de Murguía para as escolas galegas 17

Murguía coa súa familia. A primeira pola dereita é Alexandra, a quen lle dedica La primera luz.



Est� claro que este par�grafo est�dedicado � s�a filla Alexandra, que na-ceu o 12-V-1859 na r�a da Conga, 1(Santiago), na acreditada fonda de do-na Antonia Rodr�guez, porque Rosal�anon tivera a�nda tempo, desde a s�achegada de Madrid, a aluga-la casa dar�a do Vilar n�mero 20 (hoxe n�mero41) onde vivir� desde 1860 co seu ho-me, coa filla, coa nai e con d�as criadas.

Que o libri�o est� dedicado � fillaAlexandra est� claro, pero isto nonimpide que outras motivaci�ns, espe-cialmente as econ�micas, decidiran aredacci�n e publicaci�n da obra. E co-mo a cuesti�n non � in�til, polas deri-vaci�ns que ten, e porque axuda a co-�ecer alg�ns aspectos da biograf�a deMurgu�a, perm�taseme que me alon-gue un chisco no asunto.

Nun recente e suxestivo libro deX. A. Dur�n sobre o periodismo deMurgu�a, publicado pola Real Aca-demia Galega4, introd�cenos no temadas amizades e apoios de Murgu�a enMadrid, cando chega � capital no ano1851. A familia Avenda�o, viguesa deorixe, con importantes conexi�ns comundo da cultura e da pol�tica, ser�aun permanente apoio para o Murgu�amozo. A�nda que non conste que Mur-gu�a fose al� onde se enchoupase dosentimento da galeguidade, que eracom�n a toda a familia, � certo que os

Avenda�o5 o protexeron e compartironcon el inquedanzas culturais e so�os derexeneraci�n galega.

D. Xoaqu�n Avenda�o, pai do pin-tor Seraf�n e do diplom�tico Teodo-miro, amigos de toda a vida de Mur-gu�a, era un reco�ecido pedagogo. Foraprofesor da Escola Normal de Madrid eposteriormente director das EscolasNormais de Zaragoza e C�rdoba. PolaR. O. do 30-III-1849 fora creado o novocorpo de Inspectores Xerais de EnsinoPrimario e nese mesmo ano foronnomeados os seis primeiros Inspecto-res Xerais: D. Xoaqu�n Avenda�o, D.Mariano Carderera (coautor con Aven-da�o de varias obras), D. Castor AraujoAlcalde, galego exdeputado a Cortes,D. Xos� de Arce Bodega, D. FranciscoMerino Ballesteros e D. Francisco Rio-tord y Fel�u.

Avenda�o fundou revistas, comoLa Aurora de los ni�os (1851-53) ouRevista de Instrucci�n Primaria (1849-52)e publicou unhas vinte obras de peda-gox�a e libros de texto para o EnsinoPrimario.

Competente na s�a materia, goza-ba ademais do apoio do Goberno, espe-cialmente dos moderados, o que expli-ca que case t�dalas s�as obras fosendeclaradas de texto no ensino6. Os12.000 reais de soldo, as axudas decusto fixadas para cubri-las viaxes e

4 X. A. Durán, A loita pola vida (1833-1923). Conflictos e tenruras de Manuel Murguía, Real AcademiaGalega / Fundación Caixa Galicia, 2000.

5 Na ampla e ben nutrida correspondencia de Murguía hai moitas cartas dos Avendaño. O epistolario deMurguía, xa transcrito e anotado por X. L. Axeitos e por nós, será publicado integramente en varios tomos a par-tir do ano 2000.

6 A proba máis patente do peso que Avendaño tiña no Goberno reflíctese na R. O. do 8-IX-1852 pola que sondeclarados libros de texto nas Normais as seguintes obras de Avendaño: Tratado de lectura y escritura, Elementos


desprazamentos por toda Espa�a perosobre todo os ingresos extraordinariosque deb�a ter como autor de tantasobras declaradas de texto7 explican aboa situaci�n econ�mica na que semov�a en Madrid a familia.

Avenda�o co�ec�a moi ben asnecesidades econ�micas de Murgu�a,acrecentadas desde que no ano 1858casase con Rosal�a e � espera do pri-meiro fillo. Iso explica que lle recomen-dase (polo menos � a nosa hip�tese) aelaboraci�n deste libri�o, encarg�ndo-se Avenda�o de consegui-la s�a apro-baci�n, como as� sucedeu �s poucosmeses da s�a aparici�n.

Murgu�a decide non asina-lolibro, pero ded�callo con todo o agari-mo � s�a primeira filla na que v�arepresentadas as nenas e nenos deGalicia.

1.3 APROBACIÓN DA OBRA POLO GOBERNO

Entre a fixaci�n de textos obriga-torios ou a absoluta liberdade dos mes-tres para elixi-lo libro de texto, osgobernos liberais optaron por unha v�amedia: os mestres pod�an elixi-loslibros e cadernos de lectura e escrituraentre os textos previamente aprobadospolo Goberno. Para iso, a R. O. do 11--VIII-1849 abriu un concurso p�blicopara que os autores presentasen os tex-tos, que ti�an que estar redactados deacordo cos programas respectivosaprobados polo Goberno, e un tribunalencarg�base de emitir informe e apro-


Cuberta dun dos libros publicados por XaquínAvendaño e Mariano Carderera.

de Aritmética, Elementos de Gramática Castellana, Geografía e Historia, Elementos de Física y Química,Elementos de Historia Natural, Curso Elemental de Pedagogía (en colaboración con Carderera). Nesta R. O. apa-recen aprobadas 42 obras “que han de servir de texto en las escuelas normales, elementales y superiores deInstrucción Primaria”. As sete obras aprobadas a Avendaño constitúen unha excepción porque o normal é queunicamente se aprobe unha obra por autor, agás D. Xosé Mariano Vallejo, que ten dúas e D. Xosé F. Iturzaeta queten tres aprobadas.

7 O extraordinario éxito de vendas das obras de Avendaño mídese polas edicións destas. No ano 1883 osseus Cuadernos de Lectura para uso de las escuelas ía pola 39 edición cada un dos cadernos, tendo en conta quecada un comprendía outros tres (1º, 2º e 3º), do Método completo y racional de lectura para uso de las escuelas,no ano 1861 levaba esgotadas 15 edicións, do Curso elemental de Pedagoxía que aparece no ano 1850, no ano1861 lebava 5 edicións e no 1888 chegara á 7ª edición.


bar ou non os textos presentados. Osbeneficiarios recib�an como premio odereito a editalos por un espacio de tresou sete anos.

A Lei Moyano, que regulamentoua Instrucci�n P�blica e Privada enEspa�a, constitu�u o Consello de Ins-trucci�n P�blica cunha serie de compe-tencias entre as que estaba a de dicta-minar sobre os libros de texto. Para oprimeiro ensino precis�base ademais aaprobaci�n dun prelado eclesi�sticosempre que o texto contivese temas derelixi�n. A partir desta lei, o Consellode Instrucci�n P�blica publicaba cadatres anos as listas de textos aprobados.

Ademais dos libros de lectura eescritura, para o primeiro ensino, a LeiMoyano prev�a no seu artigo 93 quehoubese outros libros chamados de lec-turas, � dicir, de pr�cticas de lecturas.La primera luz � xustamente isto: unlibro de pr�cticas de lectura a�nda que,como veremos, a s�a pretensi�n non �s� a de exercitarse na lectura, sen�nque tam�n cont�n conceptos que osalumnos ti�an que estudiar. Sen em-bargo, para poder ser aprobado ti�aque facer constar que se trataba unica-mente dun libro de pr�cticas de lectura.

Como Murgu�a non aparec�acomo autor, tivo que presentalo ante oGoberno o editor Compa�el. S� osapoios que Avenda�o debeu mobilizarpoden explica-la aprobaci�n deste libroque non se axustaba a ning�n pro-grama, que s� se refer�a a Galicia e que

estrictamente tampouco era un libro delectura, xa que se incorporaban pre-guntas e respostas.

A mediaci�n de Avenda�o supe-rou t�dalas dificultades e por R. O. do26-IV-1860 foi aprobado Òpara la ense-�anza en las escuelas de instrucci�nprimariaÓ8.

A pesar de que conti�a alg�nstemas de car�cter relixioso, non constaque Compa�el solicitase o nihil obstatdo prelado de Tui. Sen embargo, SotoFreire, en canto se fixo cos dereitos eantes de reimprimilo, solicitouno dobispo de Lugo, que deu a licencia o 5--III-1868 por non atopar nel Òcosa algu-na contra los preceptos y doctrina denuestra Santa Religi�n y sana moralÓ.

1.4 ESTRUCTURA DA OBRA

A obra consta dunha dedicatoriaÒA los ni�osÓ, seguida de 27 lecci�ns,distribu�das da seguinte forma:


I.- O idioma galego (no texto aparece ÒDel DialectoÓ)[Lecci�ns 1 e 2].

II.- Da relixi�n cristi�[Lecci�ns 3 e 4].

III.-Xeograf�a de GaliciaLecci�n 5: Descrici�n f�sica.Lecci�n 6: Descrici�n f�sica.Lecci�n 7: A provincia da Coru�a.Lecci�n 8: A provincia de Lugo.Lecci�n 9: A provincia de Pontevedra.Lecci�n 10: A provincia de Ourense.

8 Na mesma R. O. foron aprobados outros oito textos, como La ley de Dios, de María del Pilar Sinués; Lalibrería de la niñez, de X. Martín Alegría; La Perla poética, de F. Pérez Vila, etc.


1.5 A FORMA DE EXPOÑE-LAS LECCIÓNS

Sen d�bida Murgu�a tivo diantevarios textos nos que a forma de expo-�e-los contidos variaba moito. Os m�isusados eran os seguintes:

Ñ Exposici�ns en verso para faci-lita-la memorizaci�n dos contidos porparte dos alumnos. As� era un doslibros m�is usados en Espa�a, El Librode los ni�os, de Mart�nez de la Rosa(Madrid, 1839), do que Alberto Lista

dixo que era un libro Òclave de los quedeben servir para la educaci�n moralde los ni�osÓ9.

Ñ Exposici�ns en prosa pero pre-cedidas de recapitulaci�ns previas enverso. Este � o sistema que utilizaG�mez Ranera (un dos autores delibros de texto para o primeiro e segun-do ensino m�is co�ecidos de Espa�a)na s�a obra Compendio de la Historia deEspa�a desde su origen hasta el reino deDo�a Isabel II (Madrid, 1844)10.

Ñ Exposici�ns en forma dialoga-da, con preguntas e respostas. Paramoitos autores a forma dialogada ser-v�a Òpara fijar la atenci�n sobre lospuntos principales que establece larelaci�n y conexi�n de los sucesosÓ,como di Antonio Alix no seu Compendiode historia general (Madrid, 1852).

Ñ Outros autores son contrarios �que chaman Òel sonsonete del di�logoÓe prefiren un texto en prosa, pero condistintos caracteres de imprenta paradistinguir e separa-los textos de apren-dizaxe e os textos de lecturas recreati-vas. � o sistema seguido, por exemplo,por I. F. Monje e T. Hurtado no seuCompendio de la historia de Espa�a desdela m�s remota antig�edad hasta el presente,(Madrid, 1858).


IV.- Historia de GaliciaLecci�n 11: A patria.Lecci�n 12: Orixes de Galicia: Os celtas.Lecci�n 13: A dominaci�n romana de

Galicia.Lecci�n 14: A romanizaci�n.Lecci�n 15: O reino suevo.Lecci�n 16: Suevos e godos en Galicia.Lecci�n 17: Dominaci�n �rabe e come-

zos da Reconquista.Lecci�n 18: O Reino medieval de Gali-

cia.Lecci�n 19: Reis de Galicia.Lecci�n 20: Irmandi�os e Reis Cat�licos.Lecci�n 21: Defensa de Galicia. Mar�a

Pita e o ataque ingl�s de 1589.

Lecci�n 22: Defensa de Galicia (1800--1809).

V.- Biograf�asLecci�n 23: Santa Mari�a de Xinzo de

Limia.Lecci�n 24: San Paio, de Tui.Lecci�n 25: Diego Xelm�rez.Lecci�n 26: P. Feijoo.Lecci�n 27: Felipe de Castro.

9 A. Lista, Ensayos críticos y literarios, I, Sevilla, 1844, páx. 138.10 Os resumos en verso son da autoría de Calonge Pérez e de D. Félix Enciso Castrillón. Anotámo-lo nome

de Enciso Castrillón, moi coñecido na historia da literatura popular pola serie de novelas estranxeiras que tradu-ciu ó castelán, pola súa vinculación con Galicia onde residiu varios anos como secretario do xefe político e foidenunciado polos absolutistas como “defensor acérrimo de la soberanía del pueblo, reimpresor de los periódi-cos y papeles sueltos más revolucionarios y alarmantes contra V. Majestad”, cfr. X. R. Barreiro Fernández,Liberales y absolutistas en Galicia, Vigo, 1982, páx. 166.



Ñ Finalmente tampouco faltanautores que, sobre todo nos libros delectura, organicen as lecturas de acordocos textos orixinais, en prosa ou verso,sen introducir ning�n tipo de pregun-tas ou di�logos11.

Murgu�a optou por outra forma:unha exposici�n en prosa da tem�ticacorrespondente � lecci�n, seguida logodun di�logo en forma de preguntas erespostas que � o resumo concentradoda lecci�n. Vexamos agora un exemplo:a lecci�n oitava, que corresponde aXeograf�a, provincia de Lugo.

Texto e prosa:Las soberbias y elevadas cumbres dePiedrafita sirven de l�mite a las provin-cias de Le�n y de Lugo, cuya ciudad esde las m�s c�lebres y antiguas de Galiciay su capital en tiempo de los romanos.Su poblaci�n es de doce mil almas.Encierra dentro de sus antiqu�simasmurallas una catedral, aunque peque�ade preciosa f�brica y notable por tenerexpuesto perpetuamente el Sant�simoSacramento, y en sus alrededores sehallaban las ruinas de los ba�os romanosy hermosos mosaicos, que atestiguan suantiguo poder�o y su riqueza. Tieneseminario conciliar, instituto de segundaense�anza, escuela normal y una biblio-teca provincial de m�s de diez mil vol�-menes. En ella se celebraron concilios,que fueron de los m�s c�lebres en Galiciay algunos reyes suevos tuvieron all� sucorte. La poblaci�n de la provincia es decuatrocientos cuarenta y seis mil ocho-cientos un habitantes, y se halla divididaen once partidos judiciales, entre cuyascapitales se encuentran Mondo�edo, ciu-

dad con obispo y una de las m�s c�lebresen la Edad Media; Monforte, con institu-to local de segunda ense�anza en elnoble Colegio de Jesuitas que posee;Rivadeo, con escuela de n�utica y comer-cio; Fonsagrada, Quiroga, Sarria, Be-cerre�, Chantada, Vilalba y Vivero, conun comercio de lienzos, en otro tiempobastante notable y una f�brica de fundi-ci�n de hierro y loza de Sargadelos.

Preguntas e respostas:P.- ÀCu�l es la poblaci�n de esta provin-

cia y cu�l la de su capital?R.- La de la provincia es de cuatrocientas

cuarenta y seis mil ochocientas una almas, y la de la capital, doce mil.

P.- ÀEn cuantos partidos judiciales se divide la provincia y cu�les son?

R.- En once, que son los de Fonsagrada, Lugo, Mondo�edo, Monforte, Bece-rre�, Quiroga, Rivadeo, Sarria, Chan-tada, Vilalba y Vivero.

P.- ÀCuales son las principales ciudades de la provincia?

R.- Lugo, por ser la capital de la Galicia romana, haber tenido alg�n tiempo su corte en ella dos reyes suevos y por los concilios que en ella se cele-braron. Mondo�edo, por ser su silla episcopal una de las primeras de Galicia, y Monforte por su antiguo colegio de Humanidades, que perte-neci� a la Compa��a de Jes�s.

2. CONTIDOS E SIGNIFICACIÓNS DE LA PRIMERALUZ

O m�is importante desta obra,aquilo que, � noso entender, significa

11 Por exemplo Avendaño e Carderera, no seu texto Cuadernos de lectura para uso de las escuelas (Madrid,1883), organizan as lecturas tematicamente: exercicios do xénero didáctico, do xénero epistolar, do xénero his-tórico, do xénero novelesco, do xénero oratorio e do xénero xudicial ou forense. Os exemplos incluídos son tex-tos de Cervantes, Jovellanos, Quevedo, Iriarte, Santa Teresa, P. Mariana, Conde de Toreno, Cadalso, P. Isla, etc.Non aparecen despois de cada texto preguntas e respostas. Pode isto tamén deberse ó feito de que o texto quecitamos era de “Lectura superior”, en principio para as nenas e nenos maiores.


unha contribuci�n innovadora e cuali-tativa � que Murgu�a leva o feito dife-rencial galego por vez primeira �snenas e nenos e �s escolas de Galicia.

Os manuais de lectura e libros detexto de Ensino Primario contempor�-neos � de Murgu�a centran a s�a consi-deraci�n na cultura e na historia deEspa�a, salientan, mesmo ata a esaxe-raci�n, as nosas glorias militares, os�xitos pol�ticos, en definitiva as gran-des etapas do imperialismo espa�ol. Acultura � a espa�ola, a literatura � aescrita na lingua de Castela, a historia �a de Espa�a, a xeograf�a � a da Pe-n�nsula Ib�rica. Certo que nalg�ns au-tores, os menos12, hai unha esvaecidareferencia �s culturas de Espa�a dentrodo marco da mesma civilizaci�n. Peroestas referencias eran sempre prope-d�uticas, iniciadoras do estudio dagran historia ou da gran literatura deEspa�a sen que atopasen ning�n espa-cio as outras culturas.

S� os autores e historiadores re-xionais, como Victor Balaguer, partendoutro suposto:

La historia particular, especial, de lasdiferentes nacionalidades que formanhoy el n�cleo de la patria com�n, mereceser estudiada muy detenidamente y

debe fijar la atenci�n de los hombrespensadores13

Pero nin aqueles autores da histo-ria de Espa�a, como o citado Ferm�nGonzalo Mor�n, nin os autores rexio-nalistas como V. Balaguer chegaron aredactar unha obra, fundamentada nofeito nacional ou no feito diferencial,destinada �s nenos das escolas. Por isofalabamos antes do car�cter novo queofrece � estudioso daquel per�odo aobra de Murgu�a.

Vexamos m�is polo mi�do a con-tribuci�n murguiana � did�ctica dunhaxeograf�a e unha historia galegas.

2.1 O IDIOMA GALEGO14

Dedica Murgu�a as d�as primei-ras lecci�ns � idioma galego. Parasituar axeitadamente o escenariodid�ctico finxe a seguinte situaci�n:entra na clase un neno da aldea quenon sab�a fala-lo castel�n, o mestre pre-g�ntalle por qu� non trae os libros e orapaz resp�ndelle Òesquec�ronmeÓ; �escoitalo os demais rapaces Òse echa-ron a reir de �l y se mofaron de su igno-ranciaÓ. Ent�n o mestre Òque era unhombre docto y mejor que esto todav�a,un hombre justoÓ, encarouse coa clasee d�xolles que o rapaz non comet�a


12 F. Gonzalo Morón escribe no seu Curso de historia de la civilización, I, Madrid, 1841, páx. 48: “Hay sobretodo necesidad de abstenerse de juzgar nuestro país por rasgos generales, porque aunque el fondo de nuestra ci-vilización es idéntico, todo es parcial, vario y distinto en las provincias, sin que hayan destruido esta variedadlos más calculadores golpes de autoridad de Felipe II y Felipe V y los remedios y desacertadas medidas de lasépocas constitucionales”.

13 V. Balaguer, Historia de Cataluña, I, Madrid, 1860, páx. 5.14 Murguía utiliza nesta e noutras obras a palabra “dialecto” para referirse ó galego. Faino sinxelamente para

expresar que se trata dunha lingua minoritaria. Non supón, por conseguinte, ningún xuízo de dependencia dogalego con respecto ó castelán. Polo contrario, chega a dicir –un exceso pouco científico– que o galego é o paido castelán (lección 2ª).



ningunha falta falando en galego: ÒNosabe el castellano y habla el dulce len-guaje de su tierra nativa, en el lenguajeen que hablaron sus abuelosÓ. Iso d�llep� � mestre para explicarlles �s alum-nos que o galego Òes la fuente de la quesali� el idioma espa�olÓ. Engade que �unha lingua Òen que pueden expresar-se con m�s dulzura, con m�s suavidad,con m�s cari�o que en ning�n otro,todos los pensamientos y todas lasideasÓ; que o idioma galego debe seramado e venerado como unha fermosaherdanza; e concl�e que Òel pueblo queolvida y escarnece su idioma ese pue-blo dice al mundo que ha perdido sudignidadÓ.

Aproveita Murgu�a para introdu-cir un elemento dial�ctico no discursodo mestre: a loita campo/cidade. Sonos alde�ns os que conservan este sere-no e harmonioso idioma e son Òloshijos de las ciudadesÓ os que, desco�e-cendo o galego, no fondo se est�n rindodeles mesmos.

Unha vez establecida a atmosferaaxeitada, Murgu�a exp�n na segundalecci�n aqueles conceptos que estimadeben ser memorizados polos alum-nos: que o galego procede do lat�nÒmodificado seg�n el g�nero de las len-guas c�lticas que se hablaron enGaliciaÓ, que o galego se formou antesc� castel�n, xa a finais do s�culo XII eque en galego escribiu as s�as Cantigaso Rei Afonso X.

Os textos que anteceden revelanun cambio cualitativo no discurso gale-guista prenacionalista. Por vez primei-ra Murgu�a insire o idioma como acerna do concepto da reivindicaci�n dacultura galega. Ata Murgu�a, especial-mente na primeira xeraci�n galeguista,a de 1846, o idioma non ocupa ning�nespacio no discurso reivindicativo. �certo que Pintos e outros autoressalientan a necesidade do idioma, peroo que Murgu�a engade � que o idiomaconstit�e a pedra angular da nosa cul-tura e, por conseguinte, o proceso dereivindicaci�n da cultura galega partedo feito incuestionable da defensa doidioma. A partir deste momento toda aconstrucci�n te�rica do galeguismofarase a partir do idioma como frontei-ra simb�lica pero real da nosa naciona-lidade15.

2.2 A RELIXIÓN

O segundo bloque das lecturas dolibro La primera luz correspond�a � reli-xi�n (lecci�ns 3 e 4).

Co�ec�an t�dolos autores delibros de texto ou de lecturas para oprimeiro ensino a extrema sensibilida-de do Consello de Instrucci�n Primariae dos gobernos no tema da doutrinacat�lica. Un descoido neste puntopod�a arruina-las firmes expectativasde ser seleccionado como libro de textoou de lectura.

15 Sobre o mínimo papel que o idioma tivo na conformación ideolóxica do primeiro galeguismo, cfr. o nosoartigo “Galeguismo” na Gran Enciclopedia Galega. Máis recentemente Xusto G. Beramendi e Núñez Seixas fan amesma valoración, O Nacionalismo Galego.


O r�xime liberal espa�ol reco�e-ceu a relixi�n cat�lica como a relixi�ndo Estado, xa na Constituci�n de 1812e nas posteriores, e defendeu dilixente-mente a ortodoxia, co mesmo celo quedefend�a a monarqu�a e a propiedade,as tres bases ideol�xicas do sistemaliberal espa�ol.

Interesa pouco agora afondar nascausas deste empe�o en favor da orto-doxia cat�lica (explicable en parte polacrenza de que o catolicismo constitu�aparte esencial do chamado Òesp�ritunacionalÓ, ou tam�n como medida paraevitar que os bispos exercesen a defen-sa da ortodoxia co perigo que entra�a-ba que o episcopado considerase o libe-ralismo como heterodoxo) por parte doEstado e si subli�ar que neste punto etrat�ndose de libros de texto paranenos, os gobernos eran intransixentes.Xa na Lei Moyano (1857) aparec�a moiclaro (art. 89) que os libros de textopara as escolas primarias deb�an estarredactados de forma que inspirasenÒsanas m�ximas religiosas y moralesÓ.

Murgu�a resolveu o tema galegui-zando no posible a historia do primeirocristianismo. Despois de fundamenta--la necesidade da relixi�n na concienciade inferioridade que o home ten conrespecto � natureza, despois tam�n deconstata-la existencia de diversas reli-xi�ns,

el indio en sus pagodas, el �rabe en susmezquitas, el celta en medio de los bos-ques, todos alzaron sus plegarias alSe�or de lo creado,

asume a relixi�n cat�lica que ti�a deza-nove s�culos de existencia:

ÁDichosos nosotros que hemos nacido depadres cristianos y recibidos en el senode la Santa Iglesia adoramos al Dios ver-dadero!

Resolta a cuesti�n que poderia-mos chamar legal, Murgu�a pasa agaleguiza-la epopea da nosa cristiani-zaci�n primeira:

Todos los historiadores est�n conformesen que Santiago, hijo del Zebedeo, aban-don� la Judea y vino a Espa�a a predicarel Evangelio.

A�nda que varias cidades disputan oprivilexio de acolle-lo Ap�stolo San-tiago,

ninguna tiene el envidiable privilegio deque hubiese residido en ella tanto tiempoel Ap�stol como en el Padr�n. Aqu� esco-gi� sus disc�pulos, aqu� fue amado comoen ning�n sitio y aqu�, por fin, quisofuese transportado y descansase su santocuerpo.

Non ten reparo ning�n en asumi--las piadosas lendas sobre as orixes docristianismo, como cando afirma queforon nove os disc�pulos que sa�ron coAp�stolo de Galicia a predica-lo evan-xeo por Espa�a e que dous deles,Teodoro e Atanasio, este o primeirobispo de Iria Flavia, foron os que que-daron en Galicia estendendo e predi-cando aqu� a nova relixi�n.

Salienta que en Galicia a relixi�ncristi� foi convertida en relixi�n oficialcen anos antes ca no resto de Espa�a eposteriormente, e seguindo os croni-c�ns e mesmo o Padre G�ndara, afirmaque Santiago fixo vence-las tropas cris-ti�s en Clavijo, nas Navas de Tolosa, enM�xico, etc.




Agora entendemos por qu� Mur-gu�a decide elimina-lo seu nome naportada deste libri�o. Asume a tradi-ci�n compostel�, sen ning�n criterio deracionalidade, acriticamente, para cu-brir un expediente.

2.3 A XEOGRAFÍA

Dedica seis lecci�ns a estudia-laxeograf�a de Galicia. Na primeira faiunha descrici�n po�tica de Galicia naque aparecen moi marcados os trazosdistintivos con respecto � solo do restode Espa�a:

frescos valles, solitarias ca�adas, comar-cas pintorescas, monta�as cubiertas denieve, verdes quebradas, lagos, r�os deondas azules y un mar inmenso, ba��n-dola amoroso.

O xogo das cores (a albura daneve, as verdes valgadas, as ondasazuis) marca un punto de intensidadeel�ptico (porque non se citan outrasrexi�ns) para diferencia-lo solo galego.A descrici�n da Òhermosa y f�rtil Ga-liciaÓ ten a intenci�n de que os alum-nos valoren e sintan a lex�tima vaidadede pertencer a unha terra tan distinta.

Na seguinte lecci�n, e despois defalar da divisi�n administrativa deGalicia en catro provincias (unha novaconcesi�n que ten que facer cham�ndo-lle Òdivisi�n acertadaÓ), fala das cordi-lleiras galegas e logo dos r�os. Detensecon especial consideraci�n no r�o Mi�o,Òel que naciendo y muriendo en ella(Galicia) parece querer simbolizar este

ReinoÓ. As catro seguintes lecci�nsded�canse a estudiar en forma moi con-centrada as catro provincias. En cadaunha delas, e despois de dar datossobre a s�a poboaci�n, detense nabreve descrici�n das principais cida-des. O espacio que lle dedica � Coru�anon ten ningunha comparanza co espa-cio dedicado �s outras cidades, o queparece revela-lo cari�o que lle ten a estacidade:

Capital de todo el reino... hermosa ciu-dad cuyo puerto es de los m�s seguros ysu perspectiva de las m�s pintorescas.Calles limpias, anchas y c�modas, bue-nos paseos y unos alrededores siemprefloridos la hacen ser preferida entretodas.16

Murguía nos derradeiros anos da súa vida.

16 A admiración e o afecto pola Coruña eran sentimentos que compartía con Rosalía. Nunha das pouquísimas car-tas que se conservaron da poetisa di, no ano 1861, que acaba de chegar na dilixencia de Madrid e que gustosamente


Tam�n Lugo merece unha aten-ci�n principal a Murgu�a porque �unha cidade Òde las m�s c�lebres y an-tiguas de Galicia y su capital en tiem-pos de los romanosÓ, porque conservaas antiqu�simas murallas, ten unhacatedral Òpeque�a pero de preciosaf�bricaÓ, foi sede de importantes conci-lios na antig�idade e alg�ns reis sue-vos tiveron nela a s�a capital. Santiagos� merece consideraci�n polos seusedificios e a Universidade. PontevedraÒcon grandes recuerdos hist�ricosÓ tena fortuna de gozar de Òun cielo puro yun clima templadoÓ. En Vigo s� salien-ta o porto, Òuno de los mejores y m�sseguros del mundoÓ. Ferrol parece co-mo unha cidade Òde un gran porve-nirÓ. E Ourense merece finalmenteunha atenci�n importante pola ferti-lidade da s�a comarca Òque no conoceigualÓ, pola ponte romana, polas Bur-gas e pola predicaci�n de San Mart�nDumiense.

ç parte das principais cidades,Murgu�a recolle os nomes das vilasm�is importantes lembrando en cadaunha delas alg�n acontecemento hist�-rico, alg�n edificio ou por se-lo bercedalg�n ilustre escritor.

Murgu�a pretende que os nenosco�ezan e valoren as principais cidadesde Galicia e as vilas cabeceiras de co-marca, que se sintan orgullosos de for-mar parte dunha comarca, dunha xeograf�a privilexiada e que se decatende que hai un patrimonio natural e

arquitect�nico que preservar. O �ltimo obxectivo � sempre remarca-la diferen-ciaci�n da xeograf�a galega con res-pecto � do resto do Estado, cousa quesen embargo fai coa suficiente pruden-cia e confiando quizais m�is nos mes-tres, que ampliar�an estas lecturas, cana literalidade do texto que ben sab�ater�a que pasar diversas censuras.

2.4 A HISTORIA

A historia ocupa a parte m�is im-portante do libro: dezasete lecci�ns, re-partidas en dous bloques: a evoluci�nhist�rica de Galicia e as biograf�as dal-g�ns dos seus personaxes sobranceiros.

Murgu�a atopouse cos mesmosproblemas que ti�an os autores delibros de texto para o Ensino Primario eSecundario, problemas que moi poucosforon capaces de resolver, o que explicao escaso valor da meirande parte dasobras presentadas � concurso doGoberno e mesmo aprobadas.

Os principais problemas eran osseguintes:

Ñ A necesidade de supera-la tra-dicional dependencia que a historiati�a con respecto � historia sagrada,dependencia cronol�xica (as famosast�boas que med�an o mundo en per�o-dos desde Ad�n e Eva ata No�, e desdeNo�, � dicir, o Diluvio, ata Cristo), perosobre todo dependencia do conceptoprovidencialista que durante s�culostivera a historia.


viviría e quedaría xa nesta cidade, o que non puido facer porque tiña que saír para Santiago. En maio de 1859 e aca-bada de nacer Alexandra, consta que Murguía, Rosalía e a nena viñeron para A Coruña onde Murguía pensaba dirixi-lo xornal El Diario de La Coruña. X. Naya, Rosalía e A Coruña, Concello da Coruña (s. d.).



Ñ A dificultade de darlle raciona-lidade � historia ou, mellor dito, de ato-par causas racionais que expliquentodo o proceso hist�rico. Se a historiaestaba xerada, segundo a rutineiraexplicaci�n do momento, por unhaselites e sobre todo pola monarqu�a (oque explica que os per�odos hist�ricoscoincidisen cos reinados), a ruptura doliberalismo no s�culo XIX que xerourep�blicas e fragmentou o poder, leva-ba consigo o perigo de que os alumnosnon percibisen a unicidade hist�rica detodo o proceso e, � final, quedasen cond�as historias, unha a anterior �Revoluci�n Francesa e outra a poste-rior. Xa veremos c�mo os historiadoresforon naquel momento incapaces desuperar esta dicotom�a.

Ñ O problema de selecciona-lom�todo hist�rico, xa que estaba aberto� debate entre unha historia literaria eunha historia filos�fica.

Ñ Finalmente, a dificultade pr�c-tica de elaborar uns libros de texto nosque c�mpre condensa-la informaci�nhist�rica para capacidades elementais,en poucas p�xinas e cando se carecedun f�o conductor do proceso hist�rico.

Inter�sanos co�ecer c�mo osautores do momento resolveron os tresprimeiros problemas refer�ndose � his-toria de Espa�a (sempre m�is f�cil xaque hab�a referentes �s que acudir)para salienta-la novidade que sup�n aobra de Murgu�a que se encara cunproceso de historia rexional sen ning�nantecedente.

a) Unha historia laicaO racionalismo subxacente na

concepci�n liberal do home, na antro-polox�a liberal, conduce loxicamente aunha �tica intramundana (L�pezAranguren) e a unha autonom�a dohumano. O home xa non � definidocomo un ser que est� neste mundo parasalvarse, co que a transcendencia for-mar�a parte substancial do proxectohumano, sen�n que o home est� nestemundo para ser feliz. O home, di oBar�n de Holbach17, � un ser sensible,intelixente, racional e sociable que ent�dolos instantes da s�a vida anhelaincesantemente a s�a conservaci�n e as�a felicidade.

î non formar parte a transcen-dencia do proxecto humano18 � posible

17 Barón de Holbach, Moral Universal, I, Madrid, 1821, páx. 3.18 Teoloxicamente explicábase a non autonomía do ser humano polo pecado orixinal, que de tal maneira

lesionaba a humanidade que a deixaba incapacitada para obrar (diu ou longo tempo) sen pecar sen o reforzo dagracia. Desta maneira, a gracia (a presencia do transcendente mediante a Igrexa) formaba xa parte do propio serhumano. Por esta fenda introducíase non só un concepto (a radical incapacidade humana para face-lo ben, seno apoio da gracia) senón toda unha estructura de poder, representada pola Igrexa, en canto sacramento de salva-ción e instrumento de aplicación da gracia a través dos sacramentos. Así, se a autonomía quedaba acoutada omesmo sucedía coa historia que non se podía explicar plenamente sen a referencia a un poder transcendente ehistoricamente non controlable. Iso non significa que o liberalismo, en canto doutrina, rache coa transcendencia.En absoluto, o que o liberalismo fixo foi rescata-la autonomía humana, deixando ó albedrío de cadaquén a súarelación coa transcendencia. O que si pretendeu o liberalismo máis racional, e por iso máis radical, foi rescatartamén o poder que a Igrexa usurpara ó Estado fundado nunha concepción dependente tanto da persoa coma dasociedade. Escaso éxito tivo neste campo o liberalismo.


non s� unha �tica intramundana,tam�n unha historia secularizada, queten aseidade de seu sen precisa-loengado da divindade para ser elamesma. Esta � a base dunha historiasecularizada, explicada polo home e asociedade e sen necesitar ning�n outrorecurso non controlable polas forzashumanas.

Pero unha cousa � a base filos�fi-ca dun proceso e outra moi distinta as�a aplicaci�n na realidade social.Afortunadamente a historiograf�a dos�culo XIX veu precedida dun per�odode forte criticismo con altas doses deracionalismo na Ilustraci�n do s�culoXVIII, que denunciou as cronolox�ascaprichosas, as fabulaci�ns pseudob�-blicas, as invenci�ns supostamente eru-ditas e, por iso, preparou a sociedadeespa�ola para recibir unha historiamoito m�is racional e profana.

Os autores dos manuais, forma-dos posiblemente a�nda nunha His-toria que pretend�a entronca-la historiado mundo coa historia sagrada, procu-raron unha coartada ou xustificaci�nmoi enxe�osa: deixar en branco a cues-ti�n da orixe das sociedades (o quehoxe corresponder�a � prehistoria) por-que segu�a sendo de competencia dahistoria sagrada. As�, por exemplo,escribe Mu�oz Maldonado19:

Se coloca la primera patria del hombreen las llanuras del Asia Central: se hanestudiado diferentes fechas a la creaci�npero ninguna positiva. No nos detendre-mos aqu� sobre las primeras edades de lahumanidad, detalles son estos que perte-necen m�s particularmente a la historiasanta.

T�dolos historiadores galegosimportantes do s�culo XIX, ag�s Mur-gu�a, participaron do prexu�zo b�blico esomet�ronse �s dictados tradicionaisda historia sagrada. Verea i Aguiar20

preg�ntase nos comezos da s�a His-toria de Galicia se existe unha historiauniversal Òescrita con juicio y fideli-dad, transmitida a nosotros por con-ductos purosÓ. E responde que non osabe, engadindo:

lo que puede asegurarse es que tenemosuna historia cierta desde la creaci�n delmundo, que es la Sagrada dictada por elEsp�ritu Santo.

Tam�n c�mpre reco�ecer quelogo, no decurso da s�a historia, apenas recorre � relato b�blico. Sen em-bargo, para el contrasta a certeza dahistoria sagrada coa Ôconfusi�nÕ da cha-mada historia profana.

Mart�nez Pad�n, na s�a HistoriaPol�tica, Religiosa y Descriptiva de Ga-licia21, volve recorrer � historia b�blicapara explica-la m�is primitiva poboa-ci�n galega.


19 J. Muñoz Maldonado, Historia de todos los países, Madrid, 1863, páx. 3.20 J. Verea i Aguiar, Historia de Galicia, I, Ferrol 1838, páx. 10. Referíndose á historia profana di: “La profa-

na no es sino un labirinto y confusión: alguna luz acá y allá en medio de inmensas tinieblas... he aquí los ele-mentos sobre que se sostiene el grande fárrago de la historia profana, zurcido tantas veces y de mil modos, peroen realidad vacío en su fondo”.

21 L. Martínez Padín, Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia, I, Madrid, páxs. 226-228. Calculaou opina que Galicia debeu ser poboada “en tiempos no distantes a la dispersión del género humano en los cam-



Nada temos que dicir da historiade Vicetto que � un xenial zurcido entreo relato b�blico e a s�a portentosa ima-xinaci�n fabuladora.

ònicamente Murgu�a aparececomo un historiador absolutamentelaico e profano. Non s� na s�a Historiade Galicia, xa tam�n neste libri�o queestamos a comentar aparece moi nidiaunha historia secularizada sen a m�ni-ma concesi�n � tradici�n b�blica.

b) Unha historia liberal

Na s�a recente e a�nda in�ditatese de doutoramento, o profesorRam�n L�pez Facal22 resume daseguinte maneira os contidos dosmanuais escolares do s�culo XIX ata aRestauraci�n.

A construcci�n do Estado liberalnon entrou a formar parte dos contidosb�sicos dos manuais escolares. Por isoa caracterizaci�n da Ônaci�n espa�olaÕelaborada durante estes anos estivobaseada nuns poucos elementos referi-dos a un pasado bastante distante e quese poden sintetizar nos seguintes:

Ñ O pobo espa�ol ten un car�cteresencialmente com�n e permanente,condicionado polas caracter�sticas f�si-cas do territorio, destacando como vir-tudes o valor, a austeridade, a relixiosi-dade e a defensa apaixonada daindependencia nacional.

Ñ Os primeiros poboadores ibe-ros xa amosan un dos sinais definito-rios da psicolox�a colectiva: a loita polaindependencia contra os fenicios, carta-xineses e, sobre todo, contra os roma-nos.

Ñ Os visigodos foron os primei-ros en logra-la unidade pol�tica deEspa�a, constitu�ndo a primeira mo-narqu�a hisp�nica e que exerceu o seupoder en todo o territorio nacional.

Ñ A Reconquista � interpretada,por unha parte, como un castigo a tra-v�s do cal os espa�ois, identificadoscos cristi�ns, exp�an o pecado da desu-ni�n e dos vicios instalados na socieda-de, pero, por outra, � expo�ente danosa irrenunciable paix�n pola inde-pendencia nacional.

Ñ Os Reis Cat�licos restauran aunidade de Espa�a e con eles chega omomento do m�ximo esplendor.

Ñ Cos Austrias in�ciase a deca-dencia espa�ola, en parte pola s�adedicaci�n �s empresas europeas, es-quecendo as preocupaci�ns nacionais.

Ñ O s�culo XVIII ten diversas lecturas. Para aqueles historiadoresm�is progresistas que interpretan a Ilustraci�n como o primeiro en-saio do pensamento liberal, o s�culoXVIII e paralelamente a dinast�a borb�-nica significou o comezo da liberaliza-ci�n cultural e econ�mica de Espa-�a. Polo contrario, os que militan no

pos de Senaar” (páx. 226). Logo presenta a opinión de que posiblemente Gomer, personaxe bíblico, fora o pri-mitivo fundador de Galicia, el ou algunha rama dos seus descendentes.

22 R. López Facal, O concepto de nación no ensino da Historia, pro ms. Santiago, 1999, páxs. 101-102.


conservadorismo, e temos que reco�e-cer que constitu�an a maior�a, o s�culoXVIII significou o inicio da desespa�o-lizaci�n, do afrancesamento. A supostadescatolizaci�n de Espa�a, consecuen-cia do afrancesamento, creou no seuimaxinario a divisi�n entre a sociedadeespa�ola que simplificaron nunha divi-si�n entre a Espa�a cat�lica, a �nica everdadeira Espa�a, e a anti-Espa�a.

Ñ Por iso a guerra contra os fran-ceses (per�odo que normalmente pechaa evoluci�n hist�rica dos manuais) tentam�n unha dobre lectura: para unsautores foi sinxelamente a guerra polaindependencia do territorio. Paraoutros aquela guerra foi o testemu�oda rebeli�n do pobo contra o influxofranc�s e contra as ideas revoluciona-rias importadas de Europa. Foi a loitaentre a anti-Espa�a contra a aut�ntica e�nica Espa�a.

O resumo de L�pez Facal, elabo-rado sobre unha moi ampla base docu-mental, � impecable e traduce fielmen-te o substrato filos�fico dos manuais dehistoria de primeiro e segundo ensino.

Precisamente porque os autoresforon incapaces de darlle un sentidounitario � explicaci�n da historia, deci-diron elaborar unha especie de cat�lo-go de lugares com�ns nos que sab�anque todos �an coincidir e que, ademais,ti�an a capacidade de entusiasma-loalumno, de facelo interesar e de recla-ma-la s�a admiraci�n: car�cter unitarioda raza primixenia, e unha selectivarelaci�n de glorias nacionais que �andesde a resistencia �s lexi�ns romanas,

pasando por Covadonga, As Navas deTolosa, conquista de Granada, descu-brimento de Am�rica, Pav�a, Lepanto,etc.

Tampouco Murgu�a ti�a claro, �altura do ano 1859 que � cando elaboraeste libri�o, c�l era o concepto unitarioda historia, ese eixe central sobre o quese apoian os acontecementos e as gran-des transformaci�ns sociais. Si o tenclaro cando redacta no ano 1865 a s�aprimeira versi�n da Historia de Galicia:centrando a historia do noso pobo noreferente celta, que produce unha cul-tura propia e unha conciencia da nosasingularidade, e establecendo logounha permanente relaci�n dial�cticaentre esta comunidade propia e ascomunidades que a dominan: suevos,visigodos, Castela.

No ano 1859, Murgu�a s� ten claroa nosa procedencia celta (lecci�n XII),unha certa capacidade de resistenciacontra os m�is primitivos invasores,pero iso non significa que te�a xa ela-borado o concepto de Galicia-naci�n,xa que na evoluci�n dos acontecemen-tos decisivos da nosa historia fai unhaselecci�n que nada ten que ver cunconcepto previo da nosa singularidadecultural e sociol�xica.

As�, por exemplo, cando estudiaos suevos (lecci�ns XIV-XVI) nonsalienta, como far� despois, a aproxi-maci�n racial entre os celtas galegos eos suevos, nin se refire � imaxinariodun reino suevo-galego, sen�n que Òlanaci�n de los suevos qued� due�a de




Galicia, no sin una notable oposici�npor parte de los naturalesÓ23.

Dedica importante espacio (lec-ci�ns XVII-XIX) a estudia-los reis deGalicia. Ten unha valoraci�n altamentepositiva dos Reis Cat�licos en cantoque someten os arist�cratas. Pardo deCela foi, segundo Murgu�a, xustamen-te axustizado. A�nda en Murgu�a nonentrou o esp�rito reivindicador dunPardo de Cela convertido por arte demaxia en defensor da identidade ga-lega.

Nesta selecci�n un pouco estra�aque Murgu�a fai dos acontecementossenlleiros da nosa historia aparecen asresistencias de 1589 da Coru�a contra aarmada inglesa (destacando o papelestelar de Mar�a Pita) e a resistencia deFerrol no ano 1800 contra a armadafrancesa.

Remata a selecci�n de acontece-mentos coa obrigada referencia � loitacontra os franceses en 1809. Con-clu�ndo:

De otros sucesos gloriosos pod�amoshablar aqu�, pero ellos no entraron toda-v�a bajo el dominio de la Historia: por-que la pasi�n humana ciega demasiadoal hombre para que se pueda tener fe ensus palabras. Concluimos, pues24.

A selecci�n das cinco biograf�as,que pechan o libro, tam�n resulta, polomenos, estra�a. � l�xico que introduzaa Xelm�rez, o P. Feijoo e mesmo a Felipede Castro, tan valorado no s�culo XIX.O que xa resulta sorprendente son asbiograf�as de Santa Mari�a, unha

suposta santa de Xinzo de Limia, m�r-tir pola causa da fe durante a ocupa-ci�n romana, e a biograf�a de San Paio,m�rtir as� mesmo da fe durante a ocu-paci�n �rabe. D� a sensaci�n de queMurgu�a ten que facer algunhas conce-si�ns � poderoso influxo da Igrexa.

A�nda que reco�ezamos que Mur-gu�a non parece ter a�nda claro un con-cepto integral da historia de Galicia, sitemos que valora-la renuncia a un tipode historia gloriosa, megal�mana eheroica. A lecci�n XI � todo un exemplode ponderaci�n hist�rica. Murgu�a tena intuici�n que logo desvela na s�aHistoria de Galicia, de que a nosa � unhahistoria normal na que as derrotaspesan moito m�is c�s victorias e na quea guerra, como instrumento de poder, �algo alleo a este pobo. Por iso na lec-ci�n XI d� sabios consellos �s rapacescando lles di que

los reveses de un pueblo ense�anmuchas veces m�s que las victorias; elloshacen ver cu�n fr�giles son �stas y cuan-to m�s acertado es dirigirse por otrocamino a la felicidad y a la tranquilidadde las naciones,

engadindo a continuaci�n:La historia nos hace odiar la guerra, esetirano cien veces m�s aborrecible quetodos los tiranos del universo; nos hacever que all� donde este monstruo de lahumanidad tiene su asiento, all� brotanen torno suyo todos los horrores y todaslas desgracias, pero nos ense�a tambi�nque si alguna guerra es santa, es �nica-mente la que se hace para defender laindependencia de la patria o la prepon-derancia de la raza a que se pertenece.

23 La primera luz, páxs. 40 e 41.24 La primera luz, páx. 35.


c) O m�todo hist�ricoO debate aberto entre os historia-

dores sobre se o que debe impo�erse �unha historia met�dica, filos�fica ousinxelamente a relaci�n de feitos con

veracidade, � algo que ten menorimportancia no caso da redacci�n demanuais. Sen embargo, non resist�mo--la tentaci�n de recoller algunhas mani-festaci�ns contempor�neas sobre acuesti�n. Co seu habitual estilo intem-pestivo, Vicente de la Fuente escribe:

Escollo en el que se pierden hoy d�aalgunos escritores presuntuosos es loque llaman filosof�a de la historia, cien-cia que yo respeto cuando se ci�e a susjustos l�mites, pero tal cual hoy se usa,fue llamado oportunamente por un com-pa�ero nuestro la palabrer�a de la histo-ria. Sin conocimiento suficiente de esoshechos, sin noticias locales, sin apresarlos sucesos de lo que la pasi�n del aluci-namiento hayan suprimido o exageradoen ellos, por error unas veces, a sabien-das otras, se quiere reducir la Historiageneral a ciertos principios fijos e inva-riables, en que una especie de fatalismof�rreo viene a sobreponerse a la provi-dencia divina y a la libertad del hombreen su voluble albedr�o. En vez de estu-diar los hechos uno a uno, cual siemprese hizo y como hacerse debe, se despre-cian con petulante osad�a y con hinchadoorgullo estos trabajos oscuros y fatigo-sos, como propios de gente mezquina25.

T�dolos autores estaban de acor-do en algo que logo esquec�an candoti�an que situarse ante os acontece-mentos historiables: a necesidade desuperar unha historia repleta de gue-rras, anacr�nicos discursos que po��anen boca dos grandes capit�ns, � dicir,todo aquelo que xa no s�culo XVIIIdenunciara o P. Sarmiento26.


Murguía sobre a súa Historia de Galicia . Caricatura doséculo XIX.

25 V. de la Fuente, Discurso de recepción en la Real Academia de la Historia de J. de la Pezuela y contesta-ción, Madrid, 1866, paxs. 56-57.

26 “Si tomo un libro de historia en la mano no tropiezo con otra cosa sino con un tejido continuado de gue-rras, con una fastidiosa repetición de oraciones que jamás han sido de los capitanes, y cuando más, con tal o



No seu discurso de ingreso naReal Academia da Historia (1852), J. deZaragoza expo��a c�l era a s�a concep-ci�n da historia:

La historia [...] viene a ser aquella queChateaubriand llamaba descriptiva. Sinhip�tesis y sin pol�micas, aunque concr�tica, la historia aparece mucho m�sgrande y mucho m�s �til para el g�nerohumano. As� como los grandes monu-mentos que levanta la arquitectura nosdejan ver solamente el �ltimo pensa-miento, mostr�ndonos el conjunto de �l,sin las vacilaciones y dudas porquedebi� pasar el �nimo del artista de com-pletarlo, la historia propiamente llama-da, alz�ndose sobre los cimientos de lacronolog�a y de la cr�tica, debe aparecerlimpia y libre de interpretaciones ydudas. Por m�s que Chateaubriandmismo vacile en presentar como �nicom�todo leg�timo de historia el de la his-toria descriptiva, prefi�relo desde luegoa la llamada historia filos�fica27.

No discurso de resposta a J. deZaragoza, D. Luis L�pez Ballesteros,exministro de Fernando VII, intelectualmoito m�is pr�ximo �s problemas daadministraci�n que �s do m�todo dahistoria, asum�a as teor�as de J. deZaragoza e, en certa maneira, ampli�-baas:

Abrazo sobre todo el pensamiento deque la historia debe escribirse para todaslas distintas clases de la sociedad, paralos grandes como para los humildes y deque el historiador ha de poner delante des�, no s�lo un rey, un h�roe o una dinas-t�a, sino un pueblo con sus ideas, con susaciertos y errores, con la variedad de susformas, costumbres y opiniones; no

content�ndose con describir guerras ybatallas, o tratar negocios de gobierno,sino dando la debida importancia a losadelantamientos en las artes y ciencias,al comercio y a la industria, al trabajo y alos trabajadores. Abraza, en efecto, la his-toria, toda la existencia social y loshechos con su anchurosa y segura base,sus eternos fundamentos28.

Practicamente t�dolos co�ecidoshistoriadores do s�culo XIX coincidennestas apreciaci�ns e fan profesi�n derenunciar a unha historia factual. Senembargo, nunca se escribiu m�is histo-ria actual, b�lica, pol�tica, de reis ec�maras reais que no s�culo XIX.Porque os m�todos hist�ricos tardan enimporse nas conciencias e no talentodas persoas, porque a historia practica-mente estaba afastada das universida-des e era unha especie de res nullius daque calquera, capacitado ou non, sepod�a apropiar.

Tam�n Murgu�a, cando se prop�nescribir a s�a gran Historia de Galicia,dubida sobre o m�todo hist�rico quedebe empregar. E na medida do posiblemantense nun dif�cil equilibrio entreunha historia factual (a maior parte dascousas que narra nunca foran escritas esent�ase na obriga de dar conta detalla-da delas) e unha historia filos�fica quelle permit�a sobrevoar sobre o puroacontecer para sinala-la ruta marcadapolo pobo galego no seu cami�ar notempo.

cual nacimiento y muerte de príncipes, como si sólo las acciones de estos fuesen el único objeto de la historia”,Frei Martín Sarmiento, De las memorias para la historia de la poesía y poetas españoles, Madrid, 1775.

27 J. de Zaragoza, Discurso de ingreso en la RAH, Madrid, 1852, páx. 21.28 L. López Ballesteros, Contestación al Discurso en la RAH de D. José de Zaragoza, Madrid 1852, páx. 31.

O ilustre galego, que morreu o ano seguinte, era neste momento o Presidente da Real Academia da Historia.


CONCLUSIÓN

Cando lin por vez primeira, haianos xa, La primera luz, quedei unpouco decepcionado porque nin a xeo-graf�a nin a historia de Galicia que al�aparec�an ti�an o corpo e a forza queeu agardaba atopar. Cando posterior-mente, e levado m�is pola curiosidadeque pola necesidade cient�fica, medediquei a le-los libros de lecturas e detexto que naquel tempo se publicabanen Espa�a para os nenos das escolas,decateime das novidades que aquellibri�o incorporaba � pedagox�a, ecomecei a valora-la valent�a e coraxeque supu�a naquel intre redactar unlibro s� para os nenos galegos, o pri-meiro, que eu co�eza, escrito pensandonos nosos rapaces. Deime ent�n contade que hab�a naquel libri�o unha deci-si�n pedag�xica, m�is ou menos benresolta, de leva-lo feito diferencial gale-go �s nosas escolas. E isto era xa unsalto cualitativo na pedagox�a galega.Decateime ent�n de que as limitaci�nsda obra quedaban sobradamente com-pensadas pola s�a intenci�n renovado-ra e polos suxestivos temas que nelaaparec�an, que en s�ntese son os se-guintes:

¥ A consideraci�n e defensa donoso idioma.

¥ A necesidade de que os alum-nos galegos, que deben co�ece-la xeo-graf�a e a historia de Espa�a, estudien eco�ezan tam�n os nosos r�os, os nososmontes, valoren a nosa paisaxe, saibana s�a procedencia �tnica, os acontece-mentos m�is importantes da nosa his-toria e os nomes dos homes que tantocontribu�ron � ciencia.

¥ E todo isto cunha funci�n peda-g�xica pero tam�n ÔreivindicativaÕ ou,se se quere mellor, cunha pedagox�areivindicativa do noso. Desta formaMurgu�a, que se incorpora plenamente� movemento galeguista, non s� faiposible a publicaci�n de CantaresGallegos, da s�a muller, obra que abreunha nova etapa na nosa historia cultu-ral, non s� compromete a Pondal aescribir en galego, convencido comoestaba, e o repite arreo, de que �s vecesun poeta salva un pobo, sen�n quetam�n apunta moito m�is lonxe ca nin-gu�n � entrar nas escolas e achegarsepaseni�amente � mente virxe daquelesnenos sementando neles o amor e res-pecto polo idioma seu, pola xeograf�a ea historia s�a, e dicir, o amor polapatria. Todo isto eu penso que compen-sa as limitaci�ns, vacilaci�ns e mesmoos erros que poidamos atopar nestelibri�o, o �nico que non quixo asinar.

A Coru�a, 31-XII-1999




Sexa ou non un x�nero literario1, aliteratura de viaxes � algo tan vellocoma esas d�as actividades humanasÑescribir ou viaxarÑ, ata o punto deque, como escribe Leonardo Romero(2000: 223), a viaxe � Òuno de los modosde organizaci�n textual m�s frecuenta-dos y productivos [...] una met�fora delos procesos de crecimiento f�sico ymoral, del acto profundo de conocer alo otro y del conocerse a s� mismoÓ.A�nda que as s�as mostras m�is anti-gas correspondan �s letras cl�sicas (re-latos de historiadores e xe�grafos, co-mo Xenofonte, Her�doto ou Tolomeo;poemas �picos como La Odisea, LosArgonautas ou La Eneida; a novelabizantina...) e continuara cultiv�ndosena Idade Media, no Renacemento e noBarroco (El Libro de Marco Polo, osDiarios de Crist�bal Col�n, as cr�nicasde Indias, El viaje de Turqu�a, a novelade cabaler�as, a picaresca, o Quijote...), oque modernamente entendemos comolibros de viaxes � unha creaci�n da

�poca ilustrada, que acadar� os seusm�is logrados froitos na rom�ntica: �longo dos s�culos XVIII e XIX decenasde viaxeiros cruzan os cami�os Ñsobretodo de Europa, pero tam�n de Am�-ricaÑ, anotando nos seus cadernos deviaxe, para trasladalo logo �s p�xinasdos xornais ou dos libros, todo cantoesperte a atenci�n da s�a atenta e sen-sible mirada: a paisaxe campestre ouurbana, os traballos e costumes dasxentes, os monumentos e pegadas dopasado, sen esquece-las circunstanciase condici�ns da viaxe (pousadas, dili-xencias, trens). Dentro do �mbito euro-peo, Espa�a, como pa�s Ôex�ticoÕ, � undos �mbitos preferidos para o viaxeirorom�ntico e posrom�ntico, de modoque nas letras decimon�nicas abundanas viaxes por Espa�a de autores france-ses, ingleses, alem�ns, rusos...2 Perotam�n Ña�nda que poucos e xa nasegunda metade da centuriaÑ haiespa�ois que viaxan, pola terra patria ou al�n das s�as fronteiras, e deixan

37


ANDANZAS E VISIÓNS DE DONA EMILIA(A LITERATURA DE VIAXES DE PARDO BAZÁN)

Jos� Manuel Gonz�lez Herr�n*Universidade de Santiago

de Compostela

*Catedrático de Literatura Española.1 Cuestión da que aquí podemos prescindir; nun ensaio de recente publicación, que tamén comeza formu-

lando tal pregunta, lémbrasenos que “escasísimos teóricos actuales sostienen la entidad de los ‘libros de viaje’como género autónomo” (Romero Tobar, 2000: 224).

2 Vid. unha rica información bibliográfica ó respecto nas notas da “Introducción” do libro de Ortas Durand(1999: 9-20).


38 José Manuel González Herrán

testemu�o escrito das s�as andanzas eimpresi�ns; entre eles destaca de xeitomoi notable Emilia Pardo Baz�n (1851--1921).

Como � ben sabido, a escritoracoru�esa cultivou t�dolos x�neros lite-rarios e con notable fortuna na maior�ados casos: universalmente estimadacomo novelista e autora de contos, nonson menos valiosas as s�as contribu-ci�ns � cr�tica e a historia literaria ou �xornalismo, as s�as incursi�ns ensa�sti-cas en campos como a pedagox�a, a his-toria, a biograf�a, a criminolox�a ou aarte culinaria...; sen esquece-los seusmenos co�ecidos intentos po�ticos eteatrais. Quen Ñnon sen raz�nÑ foiconsiderada a m�is europea das nosasescritoras, cultivou tam�n a literaturade viaxes, referindo con aguda obser-vaci�n e suxestivo estilo as s�as andan-zas por diversas rexi�ns de Espa�a epa�ses de Europa: � parte de bastantesartigos dispersos en xornais e revistas,a�nda pendentes de recompilaci�n,dedicou varios libros a este x�nero: Demi tierra (1887), Mi romer�a. (Recuerdosde viaje) (1888), Al pie de la Torre Eiffel(1889), Por Francia y por Alemania(1889), Por la Espa�a pintoresca (1896),Cuarenta d�as en la Exposici�n (1900), Porla Europa cat�lica (1902); �s que hai queengadir outro, escrito en 1873 e quenunca chegou a publicar, que ser�a as�a primeira obra neste x�nero, e nons� lle interesaba como autora, sen�ntam�n como lectora: Ana Mar�a Freire

(1999: 204) recorda que Òya en una desus tempranas estancias en Par�s dedi-c� bastantes horas en la BibliotecaNacional a un estudio que confiesa fuede los que m�s le entretuvieron y queconsisti� Ôen registrar libros de viajesde los siglos XVII y XVIIIÓ3.

A�nda que, como veremos, dedi-cou bastantes p�xinas �s s�as andanzasespa�olas, a maior parte dos seus escri-tos neste x�nero oc�panse dos diversospa�ses europeos (Francia, Su�za, Italia,Portugal, Alema�a, B�lxica, Ingla-terra...) que tivo ocasi�n de co�ecerdesde a s�a primeira sa�da � estranxei-ro, en xaneiro de 1873. Bastantes anosm�is tarde, o 12 de agosto de 1901,publicaba en El Imparcial un artigo titu-lado ÒHacia la fronteraÓ4, que comeza-ba con este grito: ÒÁEuropeic�monos!Ó;e, explicando o que entend�a por euro-peizarse (Òpensando, leyendo, cabeobtener la ansiada europeizaci�nÓ), rei-vindic�base como pioneira en talempresa: ÒÁApenas hace tiempo queme europe�zo, y que comunico alp�blico lo que veo en la madre Europa![...] Sinti�ndome tan ac�rrima espa�olacada vez propendo m�s a buscar fuerade Espa�a remedios y leccionesÓ (18--19); s� con esa actitude se poder�remedia-la perigosa tendencia � illa-mento que advirte � seu redor: ÒEn lasactuales circunstancias, nada mejor queponernos en contacto con Europa. A fuer de pa�s de corto resuello, deenerg�a agotada, Espa�a s�lo tiende a

3 O testemuño que aduce procede dun artigo sobre Pedro Antonio de Alarcón, en Nuevo Teatro Crítico, anoII, núm. 13 (xaneiro de 1892), páx. 21.

4 Recollido no libro Por la Europa católica (1902), por onde cito.


localismos: se ha colocado en la postu-ra de los Budas y se mira a s� mismacon estrabismo convergenteÓ (19).

A literatura de viaxes de PardoBaz�n5 constit�e unha das dimensi�nsm�is atractivas da s�a copiosa produc-ci�n; nestes escritos a autora manifestanon s� os seus extraordinarios dotes (�describir unha paisaxe, evocar unhahistoria, imaxinar unha situaci�n),sen�n tam�n a s�a ampla cultura hist�-rica, art�stica e literaria, que exhibe Ñcon ese punto de pedanter�a quetanto se lle ten reprochadoÑ sempreque a visita llo permite. E � que para anosa autora, m�is a�nda que obras deentretemento, os libros de viaxes sonunha modalidade ensa�stica, na que odescubrimento de novas terras, xentese costumes suscita consideraci�ns detoda �ndole.

Por outra parte, a viaxe constit�eun elemento moi presente na escriturapardobazaniana, tanto nos textos espe-cificamente dedicados a tal x�nero (queneste artigo nos ocupar�n), coma nosseus relatos; Cristina Pati�o recordouoportunamente que Òuna de sus prime-ras novelas [Un viaje de novios] hace delviaje un motivo desencadenante de ladi�gesis narrativa. El viaje f�sico delprotagonista, su proceso viatorio, dis-curre paralelo al del discurso literario.Cuando el viaje termina, la novela fina-lizaÓ6; e, a�nda que non tanto coma

nesta, os episodios itinerantes son fundamentais na trama argumentaldoutras novelas s�as (Pascual L�pez, LosPazos de Ulloa, Una cristiana, La prueba,El Tesoro de Gast�n, El Ni�o de Guzm�n,Misterio, La Quimera, Dulce Due�o), pornon cita-los seus moitos contos deviaxe.

Isto est� relacionado, sen d�bida,coa s�a peripecia vital e coas facetasm�is atractivas da s�a fascinante per-sonalidade: como contou a s�a bi�gra-fa Carmen Bravo-Villasante, donaEmilia viaxou moito, desde a s�a infan-cia ata case os seus �ltimos anos, e tirouabondoso proveito Ñintelectual, cultu-ral e vitalÑ daquela actividade. �seguro que alg�ns dos trazos definito-rios do seu temperamento Ña s�acuriosidade universal, o amplo abanodas s�as lecturas, a variedade de x�ne-ros que cultivou, os variados rexistrosda s�a vocaci�nÑ obedecen precisa-mente a esa amplitude de miras quederivan da viaxe atenta e reflexiva.

PRIMEIROS ESCRITOS DE VIAXE (1866-1873)

Ante todo, a prop�sito dalg�nstextos xuven�s, �s que en seguida alu-direi, referidos � cidade natal da nosaescritora, ou a outros lugares do seupa�s galego, caber�a formula-la cues-ti�n de se deben considerarse Ôescritosde viaxesÕ aqueles que se ocupan do

Andanzas e visións de dona Emilia (A literatura de viaxes de Pardo Bazán) 39

5 Ata agora escasamente atendida pola crítica; vid. no recentísimo artigo de Freire (1999) unha excelenteexposición dos trazos que a caracterizan.

6 E comenta así a declaración prologal da autora (“habiendo de atravesar [...] toda España y toda Francia,pensé escribir en un cuaderno los sucesos de mi viaje, con ánimo de publicarlo después”, en OC. I, 195): “Loque no iba a ser sino un reportaje, una mera crónica (...), deviene relato narrativo de ficción” (Patiño, “El viaje...”).



contorno propio do autor; a�nda quenon o co�eza como viaxeiro, sen�ncomo residente ou nativo, a maneiraque ten de mostralo ou describilo nonse diferencia moito da propia daquelx�nero: son gu�as de forasteiros cunsobxectivos que hoxe cualificariamos detur�sticos. En todo caso, como comenta-rei logo, o interese deses primeiros textos Ôtur�sticosÕ da que co tempo ser�incansable viaxeira consiste en advertirc�mo xa se manifesta neles o seu senti-mento da paisaxe, a perspicacia dass�as observaci�ns sobre lugares, xentese costumes, a dimensi�n reflexiva (evi-dente herdanza do viaxeiro ilustrado dacenturia anterior) que sempre tingue as�a atenta mirada.

O m�is antigo texto Ôtur�sticoÕ queco�ecemos da nosa autora correspondea unha das s�as temper�s obras de fic-ci�n narrativa, a novela Aficiones peli-grosas, que comezou a publicar Ñnonsabemos se a conclu�uÑ no xornalpontevedr�s El Progreso no ver�n de1866 (isto �, cando a�nda non cumpriraquince anos); o cap�tulo III principiabacon estes comentarios acerca das bele-zas dalgunhas paisaxes galegas:

Siempre he sido muy apasionada de mipa�s, y no s� si consistir� en que es belloo en que el cari�o que le tengo lo embe-llece a mis ojos; pero [...] detesto la man�ade enaltecer lo ajeno e ir a buscar fuera loque tan pr�ximo se tiene. Galicia poseelo que no otros pa�ses, todas las clases de belleza que se pueden concebir enpaisaje.

Para los aficionados a perspectivasmelanc�licas y grandiosas, existen en lascercan�as de Ferrol sitios en los cuales elmar rugiente se estrella en rocas cortadasa pico y de altura fabulosa; montes in-mensos de escuetas laderas salpicadosde siniestros pinos y arcos tajados en laroca viva por debajo de los cuales pasa elmar como un gigante vencido y humi-llado.

Si se buscan paisajes delicados y alegres,sitios pintorescos donde no falte molino,r�o, �rboles, casitas blancas y vacas pas-tando pac�ficamente en prados de unverde manzana encantador, preciso esdar una vuelta por las graciosas inme-diaciones de Betanzos [...]

Y por �ltimo, si se desea admirar el m�sdelicioso y rom�ntico pa�s, la Italia y laAndaluc�a armoniosamente fundidas, elcielo m�s puro, el aire m�s tibio y perfu-mado de Galicia, todo se encuentra en ladeliciosa vega del L�rez, donde se asien-ta la risue�a Pontevedra.

Apuntes de un viaje. De Espa�a a Ginebra,1873.

Contaba Pardo Baz�n nos seusApuntes autobiogr�ficos (1886)7 que, ara�z do fracaso da instauraci�n mon�r-quica de Amadeo I, en 1873, a s�a fami-lia coidou prudente afastarse por alg�ntempo daquel inestable escenario pol�-tico e visitar diversos pa�ses europeos:Òfue un hermoso viaje, bien aprovecha-do, y en el cual resurgi� mi vocaci�nllam�ndome con dulce imperio [...]sobre las mesas de las fondas, sobremis rodillas en el tren, con plumascomidas de or�n y l�pices despuntados,trac� mis primeras p�ginas en prosa, elindispensable Diario de viaje, que no seme ocurri� publicar, ni lo mereceÓ (OC,

7 Recollidos agora no tomo II das Obras Completas (Madrid: Biblioteca Castro, 1999, páxs. 5-59), por ondecito.


II: 22). Pois ben, a�nda que na mi�a opini�n si o mereza Ñe acaso a s�aautora considerou facelo8Ñ, ese diariode viaxe nunca chegou a publicarse e as�a existencia era desco�ecida atadatas recentes: entre os papeis de donaEmilia depositados na sede coru�esada Real Academia Galega enc�ntranseuns Apuntes de un viaje. De Espa�a aGinebra (as� titulados no manuscrito),dos que ofrec�n noticia e primicias ensetembro de 19969.

Tras aquel t�tulo, e a precisa indi-caci�n do d�a en que se inicia, Ò1¼ deEnero de 1873Ó, comeza as�: ÒPara nofaltar desde el primer d�a a la palabraque os he dado de no omitir en estosr�pidos apuntes el m�s peque�o deta-lle de mi viaje, mi cuaderno preparadoy mi l�piz cortado recientemente des-cansaban en mis rodillas cuando la dili-gencia se puso en marchaÓ (enGonz�lez Herr�n, 1999: 180). DesdeOurense e nesa dilixencia, os expedi-cionarios (Emilia, os seus pais, un t�o emailo seu esposo) dir�xense, porAllariz, Xinzo de Limia, Ver�n, o dif�cilpaso das Portillas e Puebla de Sanabria,ata Zamora, onde tomar�n o tren paraBurgos; o relato destas primeiras p�xinas est� salferido Ñcoma todo o

escritoÑ de evocaci�ns hist�rico-art�s-ticas, escenas e noticias costumistas edigresi�ns pol�ticas que translocen cla-ramente as s�as simpat�as carlistas e as�a hostilidade �s consecuencias daGloriosa. Pero tam�n hai exemplos daarte literaria da autora a�nda moza,como amosan estas d�as descrici�nspaisax�sticas; respectivamente, damonta�a galega e, en notable contraste,da chaira e as vilas castel�s:

El imponente puerto estaba vestido degala, como para festejarnos a nosotros, otal vez al a�o que empieza. S�banas denieve de deslumbradora blancura ves-t�an sus �ridas crestas, y graciosas casca-das romp�an aqu� y all� la grandiosamonoton�a del paisaje, haciendo brillarcon mil colores el verde musgo y lasnegras rocas. Estas monta�as deben sermuy tristes en verano: pero ahora, coneste sol naciente y esta nieve inmacula-da, tienen un no s� qu� de reposado ygrandioso que habla a la imaginaci�n.

[...]

El paisaje comienza a ser �rido, y los in-terminables llanos de Castilla fatigan lavista con su seca monoton�a. En lugar delos copudos casta�os y de las risue�as al-de�tas gallegas, desfilan ante nosotrospueblos con casas grises y terrizas, a cu-yas ventanas se asoman mujeres de ros-tro moreno y dientes blancos como lanieve que nos miran pasar con curiosi-dad (181).


8 A redacción do manuscrito autógrafo ó que en seguida aludirei é fluída e segura, con poucas correccións,tamén autógrafas, todas en tinta máis grosa e algo corrida, como feitas con distinta pluma nun momento dife-rente: delas parece deducirse un intento de mellorar –ortográfica, léxica e estilisticamente– o texto, con vistas aunha posible publicación; intención que acaso se abandonou pronto xa que as correccións, aínda que escasas,son máis frecuentes nos pregos iniciais. Son 35 pregos de papel raiado, numerados na marxe superior dereita:desde o 1º ó 17º, indícase “Pliego (ou a abreviatura Pº) 1º, 2º, 3º...”; do 18 en diante, só o número; faltan os pre-gos 33 a 36 e o manuscrito interrómpese bruscamente no 39: non sabemos se porque se suspendeu a súa escri-tura ou porque falte o que seguía. Dado que cada prego consta de catro páxinas –agás un, que só ten escritasdúas–, o manuscrito alcanza as 138 páxinas (cun total aproximado de 44.000 palabras) de elegante e moi lexi-ble caligrafía.

9 Nunha comunicación presentada no Simposio Internacional sobre Literatura de Viaxes (Fundación Ortegay Gasset-The Ohio State Universty) en Toledo, e recollida en González Herrán, “Un inédito...” (1999).



Logo duns d�as de visita � cidadedo Cid, a viaxe contin�a en tren ataFrancia: Baiona, Biarritz, Bordeos ePar�s. Neste punto o texto recolle ass�as intenci�ns: fronte �s que al� pasanalg�ns d�as, mercan regalos, paseanpolos bulevares e regresan contandoque estiveron en Par�s, ela dedicar� tresmeses a Òestudiarlo a fondoÓ; non nas�a Òfisonom�a materialÓ, que podeco�ecerse a trav�s das fotograf�as,sen�n en Òsu aspecto moralÓ, paracomprobar qu�n ten raz�n: se os queopinan que � Òel cerebro del mundoÓ,ou os que a apostrofan como ÒmodernaBabiloniaÓ (182). En consecuencia,estes pregos dedicados a Par�s sonamais da parte m�is extensa, a m�isinteresante destes Apuntes.

As s�as visitas (as Tuller�as, aPraza do Carrousel, o Louvre e outrosmuseos, o cemiterio do P�re Lachaise, aMorgue, o Pante�n, N�tre-Dame, oscalabozos da Conciergerie, a Sainte-Chapelle, os Inv�lidos, Versalles) per-m�tenlle explicar, con alardes eruditos ecomentarios pol�ticos de �ndole mon�r-quico-conservadora, a historia e a arteda capital de Francia, ou rememorar,facendo gala de notables dotes narrati-vos, alg�ns dos seus episodios. Perotam�n se interesa, con atenci�n e pers-picacia, polos demais aspectos da vidacidad�: o balbordo de r�as e bulevares,a mestura de mendigos e demi-mondai-nes, o pr�spero comercio dos GrandesAlmac�ns que venden de todo, a publi-cidade da r�a, os bailes de Entroido, oseductor ambiente do Bois de Bou-logne, as carreiras de cabalos, as cele-

braci�ns da Semana Santa e a Pascua,as festas e mercados populares... Sobret�dalas cousas, � o teatro o que lle inte-resa preferentemente: tres densas p�xi-nas dedica �s moitos espect�culos quetivo ocasi�n de ver: �pera, teatro cl�si-co e moderno, comedia c�mica, come-dia de maxia, caf�s cantantes, circos decabalos, os bufos, o vodevil, ÒlasFoliesÓ, o teatro para nenos, onde tra-ballan bonecos que non o fan peor caalg�ns actores... ÒTendr�a que ocuparmuchas resmas de papel y en conse-cuencia pasar del l�mite de estos apun-tes, si fuese a transcribir todo lo que hevisto, observado y recorrido en Par�sÓ,reco�ece. Pero tam�n advirte que, �longo destes tres meses, os seus ollossempre estiveron Òamorosamente fijosen mi amada patria, en la cual pasabangraves acontecimientosÓ (a abdicaci�nde Amadeo de Saboya e a proclama-ci�n da Rep�blica). ÒAunque parezcaimposible ÑengadeÑ, Espa�a est�entregada a los horrores de una anar-qu�a mayor a�n que antes. Lo malo essusceptible de aumento siempreÓ. Osviaxeiros dan por rematada a s�a esta-d�a en Par�s para face-la proxectadaviaxe a Su�za, Òdonde nos espera la altahonra de visitar a S. M. la ReinaÓ. Peroantes de abandona-la capital, Ònopuedo resistir el deseo de hacer uncorto an�lisis de la fisonom�a moral,como he hecho un boceto de la f�sica[...] ÀQu� efecto han producido en Par�slas �ltimas cat�strofes, la guerra y laCommune?Ó (184). A responder eexplicar isto dedica cinco interesan-t�simas p�xinas, fundamentais para


co�ece-lo pensamento da nosa autoraneses anos.

O pr�ximo destino dos viaxeirosÑe principal meta da s�a peregrina-ci�n, segundo declara o t�tulo destesApuntesÑ � Xenebra, onde reside donaMargarita de Borb�n y Borb�n, esposado que os seus partidarios chamanCarlos VII, o Duque de Madrid. Nominucioso relato das repetidas visitas �Òaugusta Se�oraÓ mostra a autora oseu fervor carlista e a s�a devoci�n poraquela familia, especialmente polosnenos: a infanta dona Blanca e donJaime, o Pr�ncipe de Asturias10. Traladespedida, este � o comentario damoza carlista: ÒPodr� el rey en su pala-cio, rodeado de su corte espl�ndida,imponer por la exterioridad a la vista;pero cuando despose�do de su trono,guarda su legitimidad, su dignidad, laabnegaci�n de sus s�bditos fieles yadictos, Áoh! entonces no impone a losojos, pero se graba en el coraz�nÓ (185).ç parte desas visitas, o texto comentaoutros aspectos da cidade (Xenebra �cidade de traballo, non de pracer, elugar de acollida de toda clase deestranxeiros), unha excursi�n en barcapolo lago L�man e as paisaxes monta-�osas que desde el se divisan.

A parte final dos Apuntes refire enameno relato as etapas italianas daviaxe: en Torino te�en ocasi�n de co�e-cer persoalmente o exiliado Amadeode Saboya; en Mil�n visitan a catedral,a galer�a Vittorio Emmanuelle, o

museo de Brera; e como o Teatro daScala est� pechado Òdespu�s de haberhecho caer a silbidos el Lohengrin deWagnerÓ (185), cons�lanse asistindo noTeatro della Verne � representaci�n de Ipromessi spossi, �pera estreada poucosd�as antes. A estancia en Verona, minu-ciosamente detallada, aparece salpica-da de alusi�ns, referencias e citas � his-toria de Romeo e Xulieta, a trav�s deShakespeare e de Gounod. Lamenta-blemente, faltan no manuscrito catropregos, os dedicados a Venecia; aseguinte cidade visitada � Trieste;ÒTrieste me es querido y lo saludo conafecci�n, porque encierra dos recuer-dos gloriosos, tristes, caros a Espa�a:una Reina y una tumba: la reina esdo�a Mar�a Teresa de Braganza, prin-cesa de Beira, segunda mujer de CarlosV; la tumba es la de Carlos VI, conde deMontemol�n. Debo saludos a la prime-ra y rezar en la segundaÓ (185-186); contal declaraci�n xustifica esta etapa nas�a peregrinaci�n. Tras unha visita �palacio de Miramar, onde evoca orecordo de Maximiliano, na catedralten ocasi�n de anova-la s�a fidelidadecarlista ante Òestas ilustres cenizas,estos restos espa�olesÓ. Cumprido estecompromiso, Dona Mar�a Teresa, anci�que raia nos oitenta anos, rec�beos nas�a residencia; al� reit�ranse as declara-ci�ns de afirmaci�n tradicionalista, oslamentos polos males da patria distan-te, as lecturas de poemas, os retratosdedicados...


10 Anos máis tarde, dona Emilia probaría esa devoción impoñendo os nomes de Jaime e Blanca (máis exac-tamente, María de las Nieves) ós seus dous primeiros fillos.



Aqu� concl�e o conservado domanuscrito: a brusca interrupci�n dafrase na derradeira li�a deste prego 39fai pensar que o texto continuaba no 40e acaso noutros. Sexa por perda destesou por suspensi�n da s�a escritura,falta o relato da seguinte e etapa finaldo periplo, na que os viaxeiros hab�anter ocasi�n de contemplar Òen la granExposici�n de Viena los adelantos de laindustriaÓ. En todo caso, inconclusosou non, estes Apuntes de un viaje queda-ron in�ditos, coma outros textos desa�poca, moi comprometidos con ideaslogo abandonadas (Òfiebres pol�ticasque me calentaron la cabeza cuando

ten�a pocos a�osÓ, dir� en Mi romer�a[1888: 146]); pero conservounos coida-dosamente entre os seus papeis. En cal-quera caso, e reco�ecendo as evidenteslimitaci�ns destes Apuntes de un viaje.De Espa�a a Ginebra (escritos cando aautora non cumprira os 22 anos e s�publicara alg�ns relatos e versos naprensa peri�dica), semella xustificadoo rescate do que ser�a o primeiro libroda s�a autora.

Se ben parece que, tras aquel peri-plo europeo, a moza Emilia realizoualg�n outro, non co�ec�mo-lo que moiprobablemente escribiu a este prop�si-to; no mesmo arquivo pardobazanianoda RAG hai un documento moi direc-tamente relacionado con estas viaxes,que confirma, precisa e completa aque-les itinerarios; tr�tase dunha folla conestas anotaci�ns11:

Alrededor de la civilizaci�n

De Orense a Zamora - De Zamora aBurgos - De Burgos a Bayona - De

Bayona a Biarritz - De Biarritz a Bayona- De Bayona a Burdeos - De Burdeos aPar�s - De Par�s a Ginebra - De Ginebraa Tur�n - De Tur�n a Mil�n - De Mil�n a

Verona - De Verona a Venecia - DeVenecia a Trieste - De Trieste a Viena -De Viena a Verona - de Verona a & -

De Santiago a Tuy - De Tuy a Lisboa -De Lisboa al Havre - Del Havre a Calais

- De Calais a Douvres - De Douvres aLondres - De Londres a & & & &

Evidentemente, o primeiro par�-grafo reconstr�e con exactitude o itine-rario relatado nos Apuntes de 1873; e

Emilia Pardo Bazán ós 23 anos.

11 Cito segundo a transcrición de Pilar Freire Novo, alumna dos meus cursos de doutoramento naUniversidade de Santiago de Compostela, que atopou ese texto como parte das investigacións que dirixo sobreo Arquivo Documental de Emilia Pardo Bazán.


a�nda que tam�n a s�a conclusi�nresulte imprecisa (o signo &, etc�tera,non resolve qu� etapas seguiron �sindicadas), � claro Ñse a nota �, comoparece l�xico, posterior �s viaxes e nona ruta previstaÑ que houbo visita aViena e ata unha segunda estancia enVerona. � m�is: este documento pareceo gui�n dun libro de ambicioso t�tulo,Alrededor de la civilizaci�n, que reunir�aos apuntes aqu� comentados e mailosdoutra viaxe a Portugal, Francia eInglaterra.

DE 1878 A 1887

Nos anos que seguen a afecci�nviaxeira da autora deber� limitarse �sseus �mbitos m�is pr�ximos, pero as�a vocaci�n por aquel x�nero mani-f�stase neses textos que denomineitur�sticos, referidos � seu pa�s natal. Oprimeiro � unha serie de cinco entre-gas, ÒGalicia y sus capitales. (Fiso-nom�as c�vicas). La Coru�aÓ, apareci-das entre decembro de 1878 e xaneirode 1879 no ourens�n El Heraldo Gallego:os seus par�grafos iniciais expresan dexeito inequ�voco as pretensi�ns Ôcient�-ficasÕ destas fisonom�as:

El que con exactitud e inteligencia estu-die las poblaciones gallegas, podr� com-poner un libro �til cuanto sabroso; librocuya dificultad y m�rito superar�n al delas muchas obras ya escritas acerca dePar�s, Londres y dem�s grandes centrosdel mundo civilizado [...] Apenas me hasido dado percibir m�s que la fisonom�ade las principales ciudades de Galicia,nunca escudri�ar a fondo su verdaderocar�cter, sus elementos morales, su esp�-ritu (425).

De acordo con esa declaraci�n deintenci�ns, o ensaio ofrece un panora-ma entre urban�stico e sociol�xico das�a cidade natal, da cal describe condetalle barrios e clases; oc�pase dasituaci�n do comercio e a industrialocais, as deficientes comunicaci�ns(Òcarecen La Coru�a y Galicia de la redde ferrocarriles, que debiera enlazarlasentre s�, con Portugal y con el resto deEspa�aÓ, 458), a queixa polo atraso doseu pa�s (Òno es imputable a Galicia sumalaventura y postergaci�nÓ, 458);como en toda gu�a tur�stica, atop�mo--las inevitables referencias de �ndolehist�rico-art�stica, a prop�sito dos prin-cipais monumentos da cidade, en espe-cial a Torre de H�rcules; sen que faltenas comparaci�ns alusivas e referencias� que co�ece polas s�as viaxes �estranxeiro: a concha da s�a ba�aÒrecuerda a la perspectiva de N�-polesÓ, o trasfego do seu porto comer-cial o de Trieste, Òla ciudad que he visto[lembr�mo-lo seu periplo de 1873] m�ssemejante a esta en que nac�Ó (450) e �comentar Òla calidad y perfecci�n de lamanufactura e industria coru�esaÓrememora o que viu na Exposici�nUniversal de Viena (naquela mesmaviaxe).

A pesar do que o t�tulo da serieparece anunciar, non nos consta queesta continuase coas outras capitaisgalegas; o m�is parecido a isto queco�ecemos neses anos son dous traba-llos de 1880: ÒBocetos del paisaje galle-goÓ e ÒImpresiones santiaguesas. Unajoya del arte renacienteÓ. O primeirodeles, publicado en La Ilustraci�n




Gallega y Asturiana, lembra unha excur-si�n pola provincia de Pontevedra endatas recentes (Òen el desapacible est�ode 1878, en el cual sol, calor y moscasbrillaron por su ausencia, depar�meDios, sin embargo, unos d�as claros ybenignos, que ni de encargo para jorna-daÓ). Nos par�grafos iniciais rebate ot�pico que compara a paisaxe deGalicia coa de Su�za, o que lle permiterecorda-la s�a viaxe de 1873: ÒYo meacuerdo muy bien de Suiza, de aquellavasta espumadera cuyos agujeros sonotros tantos lagos, claros, celestes y p�r-fidosÓ; e, tras evoca-la visita � L�man,recrea nestes termos o espect�culo doamencer sobre o cumio do Mont-Blanc:

Enci�ndese al primer �sculo del astrocon tintas de carm�n la ancha meseta dela cumbre, y poco a poco va inflam�ndo-se y destellando reflejos mil, como unacorona de llamas. Despu�s desciendencataratas de lumbre refractadas en lascristalinas facetas del hielo, y sueltas enluminosa madeja cabrillean sobre laextensi�n del lago. Al fin se esparce laclaridad por el paisaje todo y descuellanlas imponentes crestas de las neveras,recortando su c�ndida albura encima delcelaje, un tanto algodonoso, de lascomarcas alpestres. Diadema de eternasnieves, cintura de sombr�as con�feras yamargo l�quen, faldamenta de lagos azu-les y pintorescos, esa es Suiza, no m�san�loga a Galicia que esta lo es, porejemplo, a C�rdoba.

Como demostraci�n disto, o seuartigo pasa revista �s paisaxes quepode contemplar o viaxeiro no itinera-rio de Santiago a Vilagarc�a, Carril,Caldas, Cuntis e as terras que ba�a or�o Umia. Sirvan como mostra estasli�as correspondentes � etapa inicial:

ÁQu� decoraci�n tan grata al mirar!Cruzamos de Santiago a Villagarc�a. Lasventanillas del vag�n se abren sobre unatriple zona de paisaje: en primer t�rmi-no, caser�o, sotos, pinares, campanarios,las torres del Este altivas y mudas, domi-nando maizales y terrenos en barbecho,cuya roja y cruda tinta pugna con el ver-dor fresqu�simo, variamente matizado,de las hierbas agradecidas a la lluvia per-tinaz. En segunda l�nea, la r�a, no azul ycentelleante, sino l�ctea y sesga comofaja de �palo, como riachuelo en pa�s deabanico. Y a lo lejos, en �ltimo t�rmino,monta�uelas difuminadas en el vaporo-so horizonte, con tonos suaves e indeci-sos, con leves depresiones y emergen-cias.

O artigo concl�e co anunciodunha continuaci�n (Òtengan preveni-da alguna paciencia para el d�a en queles cuente mi visita a dos r�os m�s: elUlla y el L�rezÓ), que non sabemos sechegou a publicar.

ÒImpresiones santiaguesasÓ, m�isestudio hist�rico ca artigo de viaxes,publicouse en diferentes revistas nover�n de 1880: primeiro en La Ilus-traci�n Gallega y Asturiana, logo naRevista de Galicia e en El Heraldo Gallego,para rematar recollido o volume misce-l�neo De mi tierra (1888), o primeirolibro de viaxes Ña�nda que non todo elo sexaÑ da s�a autora. Segundo decla-ra o pr�logo, baixo ese t�tulo re�nenseÒelementos diversos, unificados por lanota com�n de referirse a autores,libros, monumentos y paisajes de mitierraÓ (1984: 7); en efecto, a parte m�isimportante e extensa do libro recollevarios traballos de cr�tica literaria: dousimportantes discursos: ÒLa poes�aregional gallegaÓ (pronunciado navelada necrol�xica que o coru��s Liceo


de Artesanos dedicou a Rosal�a en1885) e ÒFeijoo y su sigloÓ (lido nahomenaxe de Ourense � freire benedic-tino en 1887); notas e recensi�ns sobre apoes�a de Lamas Carvajal, de Pondal,de Benito Losada e o Cancionero populargallego reunido por P�rez Ballesteros; opol�mico artigo ÒÀIdioma o dialecto?Ó,a prop�sito da lingua de Galicia. Xuntodaqueles artigos cr�ticos hai outros querecollen notas de andanzas por Galicia:ÒLa casa solariega del padre FeijooÓ,ÒUna visita a San Rosendo y suMonasterio en CelanovaÓ, ÒEl castillode SobrosoÓ, ÒEl pa�s de las benditas�nimasÓ, ÒRivas de SilÓ (todos elespublicados previamente en El Im-parcial, entre setembro e decembro de1887), o citado ÒImpresiones santiague-sasÓ, e ÒMarinedaÓ (reelaboraci�n moiampliada dun traballo aparecido en ElHeraldo Gallego dez anos antes). Ospublicados en El Imparcial correspon-den a excursi�ns de dona Emilia porterras ourens�s no outono de 1887 epertencen � modalidade que poderia-mos denominar Ôturismo hist�ricoÕ, noque a descrici�n de paisaxes e monu-mentos se apoia nunha evocaci�n dopasado, mestura de informaci�n erudi-ta e imaxinaci�n novelesca (ÒÀA qui�nno le sucede alguna vez, al entrar enlugares que desde mucho tiempo atr�svisit� con la fantas�a y so�� y constru-y� a su manera, encontrarse chasquea-do por la realidad y dar con algo ente-ramente distinto a lo que imaginara?Ó,preg�ntase en ÒLa casa solariega deFeijooÓ; De mi tierra, 1984: 184). Sirvacomo mostra este fragmento do seuartigo sobre San Rosendo en Celanova,

texto no que se manifesta esa imaxina-ci�n pict�rica tan caracter�stica de donaEmilia:

Cuando mejor se ve con los ojos de laimaginaci�n al obispo de la Edad MediaÑlo mismo que si estuviese miniado enun c�dice, con sus vestiduras b�rbaras yfastuosas, su t�nica de brocado de oro,cuyos r�gidos pliegues le encierran comoa una estatua o una imagen de bulto, consu mitra de forma oriental, con sus colo-sales anillos macizos, su b�culo de mar-fil, todo su aparatoso ornato rom�nicoÑes al tener en las manos las preseas quese guardan en el relicario del monasteriode Celanova. ÁQu� bien revive en ellas la�poca del Santo, y c�mo parece que latenemos delante, en solemne posturahier�tica, extendiendo los dedos parabendecir (De mi tierra, 1984: 195).

Car�cter menos tur�stico e m�iscient�fico Ñcomo se observa nas erudi-tas notas � p� de p�xinaÑ ten o traba-llo ÒImpresiones santiaguesasÓ, dedi-cado a estudiar con certo detalle ealarde de datos esa xoia da arte rena-centista aludida no t�tulo: un altar dem�rmore no compostel�n convento deSan Lourenzo. A descrici�n do monu-mento enf�itase coa s�a historia e a danobre familia que emprendeu a s�a res-tauraci�n. Sen desde�a-la rigorosainvestigaci�n hist�rico-arqueol�xicaque apoia o traballo, non faltan nel asconsabidas evocaci�ns imaxinativas,que a autora reco�ece como man�as:ÒNoto que me pierdo en digresiones delas que siempre me sugiere la vista decualquier piedra que haya pertenecidoa un convento: dejemos ya estas invete-radas man�asÓ (De mi tierra, 1984: 247).

Polo que se refire � x�nero de via-xes, ÒMarinedaÓ �, na mi�a opini�n, o




m�is notable dos recollidos en De mitierra; a s�a base � aquel longo traballode 1878-1879 dedicado � s�a cidadenatal Ñco novo nome que para ela acu-�araÑ, pero moi reelaborado. ç partedos importantes cambios e sucesosacaecidos neses dez anos (entre eles, achegada do ferrocarril), a comparaci�nentre �mbolos textos manifesta amaduraci�n da arte literaria da s�aautora; quen, por outra banda, a estasalturas recreara esa paisaxe urbana esocial nalg�ns contos e na s�a novelaLa Tribuna (1883). Neste sentido, � sig-nificativo o feito de que en ning�nmomento o texto chame a cidade poloseu verdadeiro nome, coma se m�is caunha gu�a tur�stica pretendese ser unhagu�a literaria, dirixida �s seus fieis lec-tores, que comeza as�:

Quien no la conozca todav�a lo bastantepor la descripci�n de La Tribuna, vengaconmigo y emprenda el viaje desdeBetanzos por el ferrocarril (...) Al avistar-se ya Marineda, no es dable reprimir unaexclamaci�n de entusiasmo. Se llega denoche; las luces del caser�o se�alan comoinmensa hoz de oro sobre la extensi�n dela serena bah�a, mientras el faro gui�a supupila de lumbre (De mi tierra, 1984: 265).

î longo do traballo son constan-tes as apelaci�ns a ese co�ecedor deMarineda (ÒLos p�os lectores de todosmis libros en general y de La Tribuna enparticular, recordar�n...Ó, 266); lectordos seus relatos que, por outra parte,reco�ecer� tam�n o estilo e a arte danovelista naquelas p�xinas dedicadas areflectir ambientes e situaci�ns da vidacidad�: en especial a lograd�sima esce-na Ñtan teatral nos seus di�logos eacoutaci�nsÑ que recrea as maneiras

do Òcomerciante antiguo en sus ratosde mal humorÓ. Tales elementos, ine-quivocamente costumistas, constit�ena parte menor, a�nda que acaso a m�isinteresante literariamente, do artigo; oresto est� ocupado polas obrigadasexplicaci�ns e reflexi�ns acerca daorganizaci�n urban�stica e social dacidade, a s�a historia, comercio, indus-tria, monumentos, costumes...; aqu� �onde resulta m�is evidente a d�bedacon aquel traballo de dez anos antes,do que proceden datos, ideas e par�-grafos reproducidos con escasas modi-ficaci�ns: c�mo era o Barrio da Pes-cader�a segundo o testemu�o dunhavella mendiga, a lufada que adoitoazouta a cidade, os pestilentes cheiru-mes, a comparaci�n co porto de Triesteou cos monumentos de Compostela. Asemellanza acent�ase nas �ltimas p�xi-nas (a Torre de H�rcules, a xesta deMar�a Pita, os burros de aluguer, osd�as de mercado...), que reproducencase sen cambios as d�as �ltimas entre-gas de El Heraldo Gallego.

MI ROMERÍA, 1888

En decembro de 1887 dona Emiliaemprend�a unha peregrinaci�n a RomaÑunha romer�aÑ con ocasi�n do xubi-leo sacerdotal do papa Le�n XIII; �parte dos motivos derivados das s�asconvicci�ns cat�licas, �a como corres-pondente do diario madrile�o ElImparcial, onde hab�a publicar Ñdo 19de decembro � 27 de febreiro de 1888Ñunha serie de cr�nicas, reunidas logonun volume de pequeno formato e


pouco m�is de 200 p�xinas. Abr�asecunha ÒAdvertencia a quien leyere estelibroÓ, onde, amais de explicar c�mo seredactaran aqueles artigos (Òsobre lamesa de la fonda o de alg�n cafet�n deestaci�n ferroviaria, mientras no ser-v�an la taza de dudoso brebaje o no lle-gaba el esperado tren12. Por primeravez de mi vida he escrito as�, macha-cando el hierro hecho ascua, sin medi-tar ni consultar obra alguna. Confesi�nque explica los defectos y tambi�n elsolo atractivo de mis cr�nicas, que porsu misma franqueza y rapidez han con-seguido hacerse leer de todo elmundoÓ, p�x. 6), xustificaba a inclu-si�n dunhas p�xinas in�ditas ata ent�n:un ÒEp�logoÓ de dous cap�tulos, coas�a visita � pretendente don Carlos enVenecia, e unha interesant�sima ÒCon-fesi�n pol�ticaÓ (as� titulada) acerca dass�as antigas convicci�ns carlistas e as�a actual postura � respecto. Aquelamesma ÒAdvertenciaÓ inicial lembrabatam�n que as cr�nicas suscitaran certapol�mica entre aqueles que considera-ron irreverentes alg�ns comentarios daescritora coru�esa; pol�mica que olibro ampliar�a Ñagora entre os c�rcu-los carlistasÑ a causa desteÒEp�logoÓ13.

ç parte desas cuesti�ns, o interesedas p�xinas de Mi romer�a reside no

detallado relato da viaxe nos seus epi-sodios e etapas: Madrid, Lourdes,Tolosa, S�te (que ela escribe Cette),Marsella, Ventimiglia, X�nova, Roma eas s�as igrexas, o Vaticano, unha ceri-monia de canonizaci�n, a audienciapapal (na que o propio Pont�fice men-ciona perante dona Emilia a biograf�ade san Francisco de As�s que ela escri-bira), as antig�idades da CidadeEterna, Florencia, Padua, Loreto, Vene-cia (onde Ñpor certoÑ advirte que xaco�ec�a a cidade dos canais, evocando,sen a mencionar, a s�a visita de 187314).Como � usual na literatura viaxeira danosa autora, o relato est� adoito salferi-do de reflexi�ns verbo de asuntosdaquela candentes (a devoci�n deLourdes, as relaci�ns entre o papado ea rep�blica italiana, o carlismo). Senesquecer que, � ser esta unha peregri-naci�n por motivos relixiosos, o textoten moito de Ôconfesi�nÕ, como corres-ponde � que Leonardo Romero (2000:232-236) chama Òviaje formativoÓ; istoadv�rtese especialmente nas p�xinasque rememoran o encontro co Papa:

Sentido, puertas del alma, por vosotrosentr�, ya lo s�, la emoci�n sublime. Misnervios tirantes por la vigilia; los himnoscelestes que como un roc�o bajaban de larotonda; la c�ndida aparici�n; la incre�-ble belleza de este anciano coronado conla tiara, llevado entre dos abanicos den�veas plumas, semejantes a alas de sera-


12 Frase que recorda moito aquelas dos Apuntes autobiográficos a propósito de cómo escribira os seusApuntes de viaje de 1873: “sobre las mesas de las fondas, sobre mis rodillas en el tren, con plumas comidas deorín y lápices despuntados, tracé mis primeras páginas en prosa: el indispensable Diario de viaje” (“Apuntesautobiográficos” en OC, II: 22).

13 Cfr. en Bravo-Villasante, 1973: 158-164 un detallado comentario de tal polémica.14 “Conocía ya a la dogaresa: la había visto en todo su teatral esplendor, alumbrada por millares de fuegos

artificiales y por guirnaldas de los clásicos farolillos, arrullada por serenatas melodiosísimas, y había oído denoche, a la luz de la luna, en el Gran Canal, la barcarola de I due Foscari, que entonaban a voces solas los gon-doleros” (179).



f�n, aclamado por delirante multitud;este anciano cuya cansada vida pende deun hilo; este anciano que ya no semejacosa del mundo, sino p�talo de aquellarosa m�stica que cierra el para�so dantes-co; este anciano que representa a todoslos m�rtires, confesores, v�rgenes y doc-tores, a toda la Iglesia militante y triun-fante, es lo que me ha movido de tanextra�a manera. Y la expiaci�n de mispecados de orgullo, si alguna vez loscomet�, es no atinar a decir bien lo quemejor he sentido nunca. (91)

Notemos, finalmente, algo quetampouco acostuma faltar na literaturade viaxes da autora: a dimensi�n quepoderiamos chamar ÔnarrativaÕ, apro-veitando as posibilidades do cami�o(sucesos, escenarios, personaxes) parap�r de relevo os seus probados dotesna arte da ficci�n. Ela mesma o advirte� comezo do cap�tulo ÒLa romer�a ensiluetasÓ, no que estudia more costum-brista os seus compa�eiros de departa-mento no tren: Òen r�pidas siluetas ÑanunciaÑ presentar� alguno, a finde indicar todo el partido que un nove-lista que calase hondo podr�a sacar deeste curioso espect�culoÓ (p�x. 22); eas� o fai nos titulados ÒViaje de recreo...espiritualÓ, ÒLa Noche-buena enRomaÓ e ÒDos muertesÓ.

AL PIE DE LA TORRE EIFFEL, 1889. POR FRANCIA YPOR ALEMANIA, 1889

En 1889 ti�a lugar en Par�s aExposici�n Universal e a nosa autora,acaso polo eco que acadaran as cr�ni-cas da s�a peregrinaci�n a Roma, volverecibir un encargo similar, esta voltadun xornal americano15: trinta e oitoÒCartas sobre la Exposici�nÓ, datadasentre o 7 de abril e o 8 de outubro, quese reproduciron na prestixiosa revistamadrile�a La Espa�a Moderna en xullo,agosto, setembro e outubro de 1889. Nomesmo ano reunir�aas en dous volu-mes, cada un deles con dez e nove car-tas: Al pie de la Torre Eiffel e Por Francia ypor Alemania (t�tulo este que se explicaporque, estando en Par�s � finaliza-lover�n, a cronista fai unha breve escapa-da �s augas de Karlsbad, pasando porZ�rich, M�nic e N�remberg). Dez anosm�is tarde reunir� �mbolos libros nuns� (pero con notables cambios, queaqu� non podo determe a analizar16),como tomo XIX das s�as Obras comple-tas, baixo o t�tulo Al pie de la Torre Eiffel.

Segundo lembra nas li�as iniciaisda s�a primeira carta, Par�s � para elaunha cidade que co�ece Òa fondo, casipalmo a palmoÓ (1), Òfamiliarizada con

15 No “Epílogo” de Por Francia..., páx. 245, indica que estas son “crónicas en su mayor parte escritas paraque viesen la luz en la prensa americana”; descoñecemos a qué periódico se refire, pois nin Clémessy (1973) ninPérez Romero (1999) recollen nas súas listaxes publicacións na prensa americana. Pola súa parte, Freire (1999:206) afirma que dona Emilia viaxou “como enviada especial de La España Moderna, de su amigo Lázaro Galdiano(...) para cubrir la información sobre la Exposición Universal de 1889”.

16 Segundo advirte no prólogo, suprimiu “algunos capítulos de las Crónicas porque versan sobre temas deliteratura francesa o española, que en otros trabajos y con mayor detenimiento y reflexión he tratado después”(páx. 20); as cartas suprimidas son trece: cinco do primeiro libro e oito do segundo. Non podo determe aquí acomentar con detalle tales supresións, nin –o que sería máis interesante– as abundantes e moi significativasvariantes textuais. Nos meus comentarios seguirei aquí, como máis completa, a versión de 1889.



Par�s por diversas residenciasÓ (25); enefecto, trala s�a primeira visita de 1873,sabemos que a partir dos anos oitenta,as s�as estancias na capital francesaforon tan frecuentes coma dilatadas17;por outra parte, para quen lera (poragora somos ben poucos) os Apuntesda s�a viaxe de 1873, resulta interesan-te confronta-las curiosas coincidenciase discrepancias entre �mbolos testemu-�os (por exemplo, a evocaci�n dossucesos relacionados coa Bastilla, ocurioso asunto das momias da igrexade San Miguel, en Bordeos, os tapices eporcelanas francesas en comparaci�ncos espa�ois, as folgas de cocheiros, avisi�n da sociedade su�za). Pero, m�isque a cidade, o que agora importa � aExposici�n que al� se levanta, coa opor-tunidade de confrontar e compara-loestado da industria, o comercio, a eco-nom�a dos pa�ses concorrentes. O dic-tame de dona Emilia parece apuntar xaesa visi�n cr�tica que, anos m�is tarde,se chamar� noventayochismo18:

Espa�a ha aparecido en el certamencomo un pueblo que tiene color local,riquezas agr�colas naturales, aptitudesvarias y fecundas, y sin embargo seencuentra afligido por la decadencia las-timosa que todos vemos, que todos reco-nocemos Ñal menos verbalmenteÑ ysobre cuyas causas se opina de tan diver-sos modos. Propiamente yo creo que lode Espa�a no se puede llamar decaden-cia, sino desorganizaci�n o desbarajuste

general, con aleaci�n de aton�a y pereza(...) vamos de mal en peor; nos desmoro-namos lentamente, piedra tras piedra,qued�ndonos arruinados y exang�es(Por Francia..., 221).

Resulta imposible, nos l�mites deque dispo�o, pasar detallada revista �contido destas cr�nicas, que dan boamostra da atenta curiosidade e dotesobservadores da escritora coru�esasobre os asuntos m�is diversos: o famo-so crime da r�a de Fuencarral, aExposici�n de 1888 en Barcelona, asituaci�n pol�tica de Francia, o conflic-to entre fe e positivismo, as artes meno-res e decorativas, a industria da guerra,a pintura espa�ola, a moda no vestiariofeminino, Rusia, a India, os inventos deEdison, o que chama Ch� de Persia, omilitarismo b�varo, o balneario deKarlsbad, a m�sica coral en Galicia..., e,por suposto, esa marabilla da enxe�e-r�a moderna aludida no t�tulo, a TorreEiffel. Non pod�an faltar, en quen xapara daquela era unha das m�is reco-�ecidas firmas da cr�tica espa�ola, ascuesti�ns literarias: � parte doutrosautores e temas ocasionalmente mencionados, as cartas dedican amploespacio � renacemento da l�rica pro-venzal, � actual poes�a francesa, � tea-tro, a Sarah Bernhardt, Barbey dÕAu-revilly, George Sand, Zorrilla, Bourget,Richepin, os Goncourt (�s que dedica

17 Segundo Bravo-Villasante, 1973: 60-62, con ocasión da súa estancia en Vichy en 1880-1881, viaxou ácapital francesa, onde visitaría a Victor Hugo; a comezos de 1885 –consumada xa a discreta separación do seumatrimonio– pasa unha longa tempada en París: desde alí escribe en xaneiro a Menéndez Pelayo (Revuelta, ed.,Epistolario, VII, 1982: 555-57) e en marzo a Pereda (González Herrán, 1983: 272-274). O capítulo VI das memo-rias de Narcís Oller ofrece un minucioso relato das andanzas parisienses de dona Emilia nos invernos de 1885 e1886, avalado coa transcrición de varias cartas da coruñesa ó escritor barcelonés (Oller, 1962: 75-101).

18 Cfr. a este propósito o meu artigo de 1998.



unha longa carta) e E�a de Queiroz,obxecto tam�n doutra das cr�nicas19.

POR LA ESPAÑA PINTORESCA, 1896

Entre 1890 e 1894, a nosa autoraparece concentra-la s�a afecci�n viaxei-ra en Espa�a: ademais dun par deexcursi�ns por Galicia (Ourense, Be-tanzos), oc�pase de rexi�ns ata ent�ndesatendidas nos seus escritos (Castelaa Vella e a Nova, Le�n, A Mancha, amonta�a c�ntabra), andanzas das queir� deixando puntual testemu�o envarias cr�nicas, publicadas nos diariosEl Imparcial e La �poca, e na s�a revistaNuevo Teatro Cr�tico.

Acaso como resumo desas Ôan-danzas espa�olasÕ, en 1895 publica enLa Espa�a Moderna un extenso artigo,ÒEl viaje por Espa�aÓ, tan interesantecoma pouco co�ecido, pois a autoranon o recolleu como tal en ningunhadas s�as recompilaci�ns20. A s�a inten-ci�n � demostrar que Òel viaje porEspa�a es tal vez el m�s deleitable quepuede realizar una persona dotada decultura y de conocimientos en arte y enhistoria, siempre que esta persona seacapaz de prescindir de ciertos h�bitosque constituyen la rutina de la vidacivilizada actualÓ (76); en consecuen-cia, o seu estudio Ñque as� o denomi-naÑ pasar� revista �s penosas condi-ci�ns a que debe someterse ese viaxeiropor Espa�a: as hospedaxes, as comidas,

os trens (se cadra o asunto m�is detidae criticamente tratado). Malia todo isto,ese viaxeiro pode atopar a�nda tesou-ros de historia e arte (Òa pesar de des-pojos y ocultaciones, Espa�a es un reli-cario, un cofre cincelado de perlasÓ, 90)e alcanzar� a descubrir Òlo m�s �ntimo,delicado y hermoso, la fisonom�a ver-dadera de Espa�a, lo simp�tico y origi-nal de nuestro modo de serÓ (91), sem-pre que atenda estes consellos:

Si quer�is viajar con gusto y con lasmenores privaciones posibles, adaptaosa la tierra que pis�is; entrad en ella hastael cuello, despoj�ndoos de la piel delhombre viejo civilizado, naciendo tantas

Emilia Pardo Bazán ós 45 anos, de Joaquín Vaamonde.

19 Boa parte destas páxinas de índole literaria faltan na versión de 1899.20 Aínda que reutilizou algúns parágrafos nos artigos “Fondas y posadas”, “Desde el tren” e “Un sarao”,

recollidos en Por la Europa católica (1902).


veces como regiones distintas hay�is deatravesar.

[...]

Una noci�n que quisiera inculcar pro-fundamente a los extranjeros que se propongan visitarnos es que no debenformarse de Espa�a un concepto unita-rio, porque no la comprender�an bien.Espa�a es m�ltiple, compleja, y susregiones contrastan violentamente lasunas con las otras; y el que llegue aqu�persuadido de que va a encontrar unanota esencial y saliente que ella sola re-suma el car�cter de Espa�a, se equivoca.(92 e 94)

A conclusi�n deste notable ensaioreviste un especial interese, especial-mente se a consideramos � luz dodebate espa�olizaci�n / europeizaci�n,que tan vivo hab�a ser nesa d�cadafinal do XIX: ÒA los espa�oles nos con-viene mucho salir de nuestra casa pararectificar prejuicios, para adquirir tole-rancia, amplitud de miras y bien enten-dido esp�ritu moderno; pero s�ame l�ci-ta la arrogante afirmaci�n de que siefectos educadores surtir� en el espa-�ol la vuelta por Europa, iguales omayores puede causar en el europeo latourn�e por Espa�aÓ (97).

î ano seguinte (1896) PardoBaz�n reun�a aqueles artigos (coaexcepci�n precisamente do publicadoen La Espa�a Moderna) nun pequenotomo en oitavo e pouco m�is de 190p�xinas que fac�a o n�mero 32 daÒColecci�n DiamanteÓ, Por la Espa�apintoresca. Viajes; a metade primeira dovolume oc�pao a serie titulada ÒDesde

la Monta�aÓ, nove artigos que publica-ra entre agosto e novembro de 1894 enLa �poca21, con ocasi�n dunha estad�as�a nun balneario c�ntabro deOntaneda nos primeiros d�as daquelver�n.

Como explicamos nunha recenteedici�n santanderina desa serie (Desdela Monta�a, 1997), malia � que as cousaspuideran cambiar nos m�is de cen anostranscorridos desde que dona Emilia ea s�a filla Blanca visitaron aquelarexi�n, bastantes das s�as descrici�ns ecomentarios conservan a�nda plenavixencia: sexan as referidas � paisaxe(as impresi�ns do viaxeiro que atravesaen ferrocarril as Hoces de B�rcena, adelicia das floridas prader�as torance-sas e pasiegas, o ameno itinerario deSantillana a Comillas) ou os paisanos (oinsondable car�cter pasiego, o pruritose�orial e as �nfulas xeneal�xicas dofidalgo monta��s). Noutras ocasi�ns, oatractivo obedece � desaparici�n ou �scambios na realidade evocada (a expe-riencia hospitalaria do doutor Madra-zo, a fugaz puxanza industrial deComillas, o encanto dos vellos balnea-rios). Por outra parte, e como � habitualna s�a literatura de viaxes, dona Emiliaten sempre a punto a correspondentereferencia dunha lectura alusiva �lugar que visita, � personaxe ou episo-dio que evoca, froito dunha coidadosadocumentaci�n previa. Xa que logo,estes artigos son tam�n un breviario dehistoria, arte e literatura da rexi�n,a�nda que por veces o alarde erudito,


21 E tamén no diario santanderino El Atlántico, que as foi reproducindo con escasas semanas de diferencia;vid. o detalle desas publicacións na “Nota editorial” da nosa edición de Desde la Montaña (1997: 23).



por m�is que sexa curioso ou instructi-vo, pode semellar importuno. Como �obrigado nesta clase de escritos, nonfaltan as minuciosas descrici�ns delugares e monumentos, que resultanespecialmente notables cando a autora,arrecunchando a informaci�n libresca,se deixa levar pola s�a imaxinaci�nliteraria (o faladoiro perediano, o claus-tro da Colexiata de Santillana, as Covasde Altamira), pon en xogo a s�a agudaobservaci�n (o contraste entre os talle-res literarios de Men�ndez Pelayo eP�rez Gald�s, a falta de p�tina nosmonumentos de Comillas) ou discorrecon interesante l�xica (as hip�teses eteor�as sobre as pinturas prehist�ricas).

O resto do volume Por la Espa�apintoresca oc�pano os artigos antesmencionados: ÒLa semana santa(Alcal�, Guadalajara, Sig�enza)Ó, ÒLosSantos de ValladolidÓ, ÒMedina deR�osecoÓ, ÒD�as toledanosÓ, ÒSan Pedrodas RocasÓ e ÒEl mediado en BetanzosÓ.M�is c� contido espec�fico de cada undeles Ñque aqu� non podo determe acomentarÑ, imp�rtame lembra-lo quenoutro lugar notamos a prop�sito des-tes textos de viaxe pr�ximos � fin des�culo; Òuna dimensi�n muy sugestivay acaso no suficientemente valorada: eltono preocupadamente reflexivo queti�e sus p�ginas cuando aprovecha elviaje para meditar sobre la situaci�nespa�ola, su pasado y su cr�tico presen-te, parece anunciar algunos de los moti-vos caracter�sticos del ensayo noventa-yochista [...] Si uno de los rasgos m�s

convencionalmente noventayochistas esla actividad viajera en busca de laEspa�a de siempre Ñemblem�tica-mente representada en la olvidadaCastilla, sus pueblos, villas, monumen-tos y gentesÑ, le cabe a Pardo Baz�nun papel pioneroÓ22.

CUARENTA DÍAS EN LA EXPOSICIÓN, 1901

En 1900 outra Exposici�n Uni-versal en Par�s daba nova ocasi�n adona Emilia de exercer de correspon-dente para o diario madrile�o ElImparcial, onde publicou entre o 16 deagosto e o 3 de decembro de 1900 unhaserie de trinta e nove artigos, que � anoseguinte reunir�a nun libro co mesmot�tulo (tomo XXI das s�as ObrasCompletas). ÒVengo a ella ÑdeclarabaÑcon la fe en el progreso que siempre mealent� y que las desdichas de mi patriahan exaltadoÓ (23): esta inicial alusi�n� recente desastre de 1898 d�nos ideado seu talante e do ton noventayochistaque tinxir� boa parte das s�as observa-ci�ns. As�, o seu obxectivo preferenteser� comprobar Òc�mo ha respondidoal llamamiento la veterana de los tercios de Flandes, la rendida y maltre-cha naci�n peninsularÓ (33). î longodas cr�nicas ten ocasi�n de referirse Ñde modo cr�tico e pesimistaÑ �sm�is diversas manifestaci�ns da vidaecon�mica, comercial, industrial oucultural, da s�a naci�n, tal como seamosan neste escaparate universal,

22 Cito da introducción a Desde la Montaña (1997: 8-9).


onde contrastan dolorosamente coasachegas doutros pa�ses.

Comezando polo propio pavill�nespa�ol (que Òcausa una impresi�nsolemne de grandeza, grandeza melan-c�lica [...] No cabe mayor intimidad conlo que fue, ni m�s total y desde�osodivorcio de lo que esÓ, 48), pasa revista �que nel se exhibe: os productos alimen-ticios (onde nota flagrantes ausencias:Òque los yanquis nos hayan quitadoCuba y ya exhiban por suyos losvegueros y los habanos, malo; quehayan hecho otro tanto con Puerto Ricoy env�en caf� y pi�as, peor; que apli-cando el procedimiento a Filipinas,puedan enviar abac� y s�ndalo, rete-peor; pero que sin conquistar todav�a la

Pen�nsula, tengan aqu� en su secci�n lanaranja de Valencia, por nosotros omi-tida, lo mismo que tantas cosas... eso s�que no acierto a calificarloÓ, 68), asescas�simas mostras industriais (ÒPorlo aqu� expuesto no se sospecha cu�lpueda ser nuestra industria [...] Noseremos de las primeras nacionesindustriales; pero somos m�s, muchom�s de lo que aqu� pareceÓ, 88), omaterial escolar (Òpara las naciones ofuertes o solamente sanas, que seencuentran en periodo de incremento yvigor, que en vez de decrepitud mani-fiestan virilidad, la ense�anza es, enefecto, el n�mero uno, la preocupaci�nincesante, lo sagradoÓ, 119), os arma-mentos (onde a representaci�n espa�o-


Exposición Universal de 1900. Os parques do Trocadero e do campo de Marte. Fotogravado da época.



la tam�n decepciona: unha vitrina detres metros de alto con Òtres roses, docecondecoraciones, y quince o veintepu�os de espadas y sables de honor. Aderecha e izquierda de la cristalera, dosmapas con los uniformes del ej�rcitoespa�ol, entre los cuales figuran losque usaban nuestras fuerzas en la islade CubaÓ, 170), os pavill�ns de horti-cultura e xardiner�a (Ònosotros en estasecci�n no estamos representados. ÁAno ser que consideremos nuestras lasnaranjas de Valencia... cultivadas yexpuestas por los yanquis! Dos colum-nas alt�simas, que revestidas de naran-jas parec�an dos estelas de oro, merecordaron aquellas de nuestro escudo,las de Plus Ultra...Ó, 174-75).

A�nda que a atenci�n preferenteda cronista se dedique � representaci�nespa�ola, hai tam�n abundantes noti-cias e comentarios acerca de todo o exposto nos diversos pavill�ns, mos-tra dunha variad�sima arquitectura(Òaquella [a de 1889] fue Exposici�n deingenieros, esta de arquitectosÓ, 36);ocasionalmente detense nos dalgunhasnaci�ns (as de Am�rica Latina,Transvaal, Xap�n), pero en xeral desen-volve a s�a explicaci�n segundo as sec-ci�ns tem�ticas que organizan os conti-dos da exposici�n: a indumentaria, oensino (do que na representaci�nescandinava pondera a atenci�n conce-dida � alimentaci�n e a hixiene esco-lar), as misi�ns cat�licas, os modernos

medios de locomoci�n, a industria b�li-ca, a xardiner�a, as atracci�ns e diver-si�ns, as belas artes, a xoier�a, o chama-do Palacio da Natureza23.

A�nda que non se atreve a decla-ra-lo seu balance conclusivo, � claroque se sente decepcionada (Òyo espera-ba de Espa�a un arranque viril o unaabstenci�n cauta y prudente, fundadaen nuestro lutoÓ, 283) pero non pesi-mista; o libro concl�e cunha esperanza-da declaraci�n: ÒEsta vez, como antes,no ser�n los soldados rasos, no ser� lamasa an�nima la que nos haya perdi-do. La masa se compone de buena hari-na y trigo sano [...] Falta la levadura.ÁDios nos la env�e!Ó (283).

POR LA EUROPA CATÓLICA, 1902

Entre agosto e decembro de 1901a nosa autora publicaba en El Imparcialunha serie de artigos con motivodunha viaxe polos Pa�ses Baixos; � anoseguinte reunir�a eses artigos (engadin-do outros, tam�n de viaxes) no volumeXXVI das s�as Obras Completas. Dadoque a materia belga � a predominanteno libro, este leva unha previa ÒAd-vertencia al que leyereÓ, onde explicaas d�as raz�ns Ñou ÒargumentosÓÑda s�a viaxe:

El primer argumento es social. Yo medirig� a B�lgica movida por el deseo dever c�mo funcionaba una naci�n dondelos cat�licos ocupan el poder desde hace

23 Ademais do relativo á Exposición Universal, a súa dilatada estancia permítelle referirse a outros asuntosde actualidade (a comparación entre a vida madrileña e a parisiense, un congreso feminista, Balzac, Rodin,Pasteur); e, camiño de París, comenta as condicións da viaxe en tren e dedica interesantes páxinas ó seu pasopor León e San Sebastián.


diecisiete a�os, y donde, sin embargo, nose ha acentuado indiscretamente el esp�-ritu conservador [...] El segundo argu-mento es art�stico. A pesar m�o y pornatural disposici�n de mi esp�ritu, yaemprendido el viaje, el arte me atrajo, yrob� espacio a mi somera indagatoriasocial.

De acordo con isto, varios dosartigos (ÒPrimer testimonioÓ, ÒLa Aba-d�a de MaredsusÓ, ÒUn obispoÓ, ÒTra-bajadores de la vi�aÓ, ÒM�s trabajado-res. La GildeÓ, ÒGante. Rel�mpagorojoÓ) oc�panse da an�lise desa socie-dade que, sendo predominantementecat�lica como a espa�ola, conta entre asm�is adiantadas de Europa, o quedemostra Òque de todos modos sepuede ser europeo, y que los males deEspa�a no deben achacarse al catolicis-mo, sino a la manera que tuvimossiempre de entender y practicar estareligi�n de paz y dulzuraÓ (21). As�pode comprobar non s� as notablesdiferencias entre o catolicismo belga e oespa�ol (ÒNo estoy, no, en Espa�a. Nopululan, a la sombra de este convento,mendigos ni engurruminadas viejas depueril esp�ritu devoto [...] la devoci�n,practicada naturalmente y sin respetohumano, no es como suele ser entrenosotros, cosa abandonada por loshombres, aun por los que m�s se pre-cian de cat�licos, para que la recoja, a t�tulo de distracci�n inofensiva, el elemento femeninoÓ, 41), sen�n outra cuesti�n que se revela como principal obxecto da s�a viaxe: o con-traste entre as cooperativas cat�licasbelgas e o movemento obreiro socia-lista.

Pero, ademais de pol�tico-social,este � tam�n un periplo art�stico, poisÑcomo titula o cap�tulo IVÑ est� enÒEl pa�s de la pinturaÓ; a iso dedica,amais de ocasionais referencias, oscap�tulos titulados ÒAmberes. Unmuseo cat�licoÓ, ÒReposo en el pasado.El museo plantinoÓ; e especialmente,ÒGante. El cordero m�sticoÓ, onde ofre-ce un notable estudio e interpretaci�ndo famoso tr�ptico de Van Eyck (quetan destacado papel ter� logo na s�anovela de La Quimera), ademais de for-mular unha interesante declaraci�nsobre a s�a particular maneira de acer-carse � obra de arte: ÒYo percibo la obraÑdeclaraÑ de un modo sint�tico; la siento en m� entera, avasalladora.Realmente Àqu� es el arte sinoconÐdensaci�n de nuestra sensibili-dad? ÀSe concibe el arte como algo perfecto fuera de y sobre nosotros?Ó(102).

A segunda metade do volumeest� formada por catro series, dedica-das respectivamente a outras viaxess�as por Francia (unha visita a BordeosÑe as s�as bodegasÑ con ocasi�n duncongreso de linguas romances naquelacidade), Portugal (outro congreso inter-nacional de xornalistas en Lisboa),Castela (as fondas e pousadas, Segovia,as igrexas e riquezas art�sticas deToledo, O Escorial, o recordo de Cer-vantes en Esquivias), Arag�n (o Pilarde Zaragoza, o Mosteiro de Pedra) eCatalu�a (a s�a moderna industria t�xtil, os templos de Barcelona, Xirona,Figueras, o Cau Ferrat).




NOTAS DE UN VIAJE POR LA ITALIA DEL NORTE,1902

Quero terminar este repaso � lite-ratura de viaxes pardobazaniana alu-dindo a unha obra que non � s�a,mesmo que lle sexa ben pr�xima: o pri-meiro libro de Jaime Quiroga Pardo--Baz�n24, o primox�nito de dona Emi-lia. Non � estra�o que esta, convencidado valor educativo do viaxar, o com-partise �s veces cos seus fillos25, estimu-

lando neles esa afecci�n e se cadra ani-m�ndoos a imita-lo seu exemplo: pare-ce indubidable que aquela primeirapublicaci�n do rapaz Ñque nace-ra en 1876Ñ debe moito � apoio da s�a nai, a teor do establecemento tipo-gr�fico en que se imprime (IdamorMoreno, onde por eses anos sa�an os tomos de Obras completas daquela) e do anuncio que consta na contrapor-tada: ÒLos pedidos a la Administra-ci�n de las obras de E. Pardo Baz�n.

Milán. Il Duomo.

24 Aínda que na contraportada se anuncian como “del mismo autor” dúas novelas, Sicut Vita... (“en pren-sa”) e Memorias de un cunero (“en preparación”), non nos consta que chegasen a publicarse; só temos noticiade Aventuras de un francés, un alemán y un inglés (Madrid: Idamor Moreno, s. a.], libro que nalgún catálogo figu-ra como Obras completas de Jaime Quiroga Pardo-Bazán, Tomo II.

25 “En 1889 lleva consigo a Jaime y a Blanca a la exposición de París, y también recorrerá acompañada porsus dos hijas, Blanca y Carmen, algunos itinerarios de Por la España pintoresca” (Freire, 1999: 210).


San Bernardo, 27, principalÓ (que era odomicilio familiar).

No mesmo ano en que a naipublicaba as notas da s�a recente viaxepolos Pa�ses Baixos, o fillo fai outrotanto co seu pola Costa Azul francesa eo norte italiano (Tarasc�n, Niza, Mon-tecarlo, Ventimiglia, X�nova, Mi�n,Pav�a, Locarno, Venecia26). Non proce-de aqu� o comentario dese raro libro,hoxe case esquecido, a�nda que benmerecer�a a nosa atenci�n, e non s�polos apelidos do autor; pero para oobxecto que agora nos ocupa � perti-nente Ñe suxestivoÑ confrontar estas

notas coas escritas pola s�a nai trintaanos antes, a prop�sito dos mesmoslugares: as�, verbo do cadro Il Cenacolo,de Leonardo da Vinci, os comentariossobre o seu estado de abandono soncoincidentes, pero as opini�ns sobre Il Duomo milan�s son discrepantes: separa Emilia era Òla m�s perfecta delmundo [...] �xtasis traducido en pie-draÓ, a Jaime par�celle Òuna tartainmensaÓ; e semella recolle-la imaxesuxerida pola s�a nai (Òenorme masade m�rmol blanco [de] ligereza tanincre�ble [que combina] armonio-samente estos centenares de finas agujas, caladas como el encaje de un


Venecia. El Gran Canal, de Canaletto (1730).

26 No seu capítulo XLIII, “Final”, promete unha continuación por Florencia, Roma e Nápoles, publicación dacal non temos constancia.



vestido de bodaÓ) para deformala gro-tescamente: ÒFiguraos un encaje pre-cioso de Bruselas sobre el cuerpo devoluminosa jamona; si mir�is el encaje,solamente ver�is la delicad�sima trama,el fino dibujo; pero si contempl�is eltotal del adorno, lo deforme es lo queaparecer� a vuestra vistaÓ (96). Poroutra parte, a falta das follas dedicadasa Venecia no manuscrito hoxe conser-vado dos Apuntes de 1873 acaso te�arelaci�n co feito de que case a metadedas 290 p�xinas destas Notas de 1902 seocupen da cidade dos canais. ÀServiusepara elas do vello texto da s�a nai? Ental caso, os par�grafos que citarei docap�tulo XXV, ÒVenecia de nocheÓ, per-mitir�an remediar Ñsequera sexa comoconxecturaÑ aquela perda, ademais demostrar ata qu� punto soubo Jaime asi-mila-lo exemplo de tal mestra. E podenservirnos tam�n como broche conclusi-vo desta aproximaci�n � literatura deviaxes de Pardo Baz�n.

La primera sensaci�n que produceVenecia es de tristeza hond�sima y decompasi�n respetuosa. Yo no s� si en ellotienen parte la calma, la muda soledadque a las altas horas de la noche invadenlos canales [...] lo cierto es que se penetraen la ciudad del Dux como puede pene-trarse en su cementerio. El viajero sientela emoci�n que inspira lo que fue gran-de, glorioso, ilustre, y hoy, envuelto a�nen el derrotado manto de su dignidad,conserva s�lo la a�oranza de sus perdi-dos esplendores.

[...]

Lo m�s caracter�stico de Venecia es elsolemne silencio: duerme la ciudad, y ni

el murmullo de las olas, mon�tona canti-nela de las playas abiertas, turba su repo-so de muerte. Duerme Venecia y duermeel Adri�tico, duermen los g�ticos ybizantinos palacios, duermen las multi-colores iglesias de profusa ornamenta-ci�n. Y s�lo se siente el suav�simo desli-zar de la g�ndola por los negros canales,el pausado golpe del remo, el f�nebregrito del barcajuolo al llegar a una esqui-na.

[...]

El espect�culo de esta cat�strofe que seha tragado a toda una raza hist�rica, eslo que presta a Venecia su melanc�licoaspecto. La Reina no ha resistido a laruina de sus cortesanos, y entregada enmanos de explotadores venales de subelleza, arrastra trabajosamente su vidasin objeto, fijos los ojos en el sue�o ilus-tre de un pasado que jam�s ha de volver(167-170).27

BIBLIOGRAFÍA CITADA

1. TEXTOS DE EMILIA PARDO BAZÁN

1.1. INÉDITOS

Apuntes de un viaje. De Espa�a a Ginebra[manuscrito conservado no arqui-vo da Real Academia Galega],1873.

1.2. LIBROS:

De mi tierra, A Coru�a: Tip. Casa de laMisericordia, 1888.

De mi tierra, Vigo: Edici�ns Xerais deGalicia, 1984.

27 Este traballo enmárcase no Proxecto “Investigaciones sobre el fondo documental de Emilia Pardo Bazán”,que dirixo na Universidade de Compostela, con financiamento do “Programa Sectorial de Promoción General delConocimiento de la DGESIC” (Proxecto1997 / PD019). Agradézolles ós meus colegas Cristina Patiño Eirín e LuisIglesias Feijoo a súa axuda para a localización e consulta dalgúns dos textos e edicións aquí comentados.


Mi romer�a. (Recuerdos de viaje), Madrid:Imp. e Fund. de M. Tello, 1888.

Al pie de la Torre Eiffel (Cr�nicas de laExposici�n), Madrid: La Espa�aEditorial, s. a. [1889].

Por Francia y por Alemania (Cr�nicas de laExposici�n), Madrid: La Espa�aEditorial, s. a. [1889].

Al pie de la Torre Eiffel [re�ne Al pie de laTorre Eiffel e Por Francia y porAlemania], Obras completas. XIX,Madrid: edici�n da autora, s. a.[1899].

Por la Espa�a pintoresca. Viajes, Barce-lona: Antonio L�pez Editor--Librer�a Espa�ola, s. a. [1896].

Desde la Monta�a [de Por la Espa�a pin-toresca], edici�n de J. M. Gonz�lezHerr�n e J. R. Saiz Viadero,Santander: Tant�n, 1997.

Cuarenta d�as en la Exposici�n, ObrasCompletas, XXI, Madrid: ed. daautora, s. a. [1901].

Por la Europa cat�lica, Obras Completas,XXVI, Madrid: ed. da autora, s. a.[1902].

1.3. ARTIGOS NA PRENSA PERIÓDICA (EXCLÚENSE OSRECOLLIDOS NOS LIBROS CITADOS):

ÒGalicia y sus capitales. (Fisonom�asc�vicas). I. La Coru�aÓ, El HeraldoGallego, n�m. 292, 5 de decembrode 1878, p�xs. 425-227; n�m. 297,31 de decembro de 1878, p�xs.457-459; n�m. 300, 10 de xaneiro1879, p�xs. 19-22.

ÒBocetos del paisaje gallegoÓ, LaIlustraci�n Gallega y Asturiana,

n�m. 11, 18 de abril de 1880, p�x.134.

ÒPor la Espa�a vieja: TordesillasÓ; ÒPorla Espa�a vieja: Villalar y suscamposÓ; ÒPor la Espa�a vieja: Elcastillo de SimancasÓ, El Imparcial,3 e 24 de agosto, 2 de novembrode 1891.

ÒDe mi tierra [Ribadavia, Mel�n,Junquera, Allariz, Mezquita]Ó, ElImparcial, 13, 27 de novembro, 11de decembro de 1893.

ÒEl viaje por Espa�aÓ, La Espa�aModerna, tomo IV, novembro1895, p�xs. 76-97.

1.4. OUTROS TEXTOS:

ÒPrefacioÓ a Un viaje de novios [1881], enObras Completas, I (Novelas), ed. deD. Villanueva e J. M. Gonz�lezHerr�n. Madrid: Biblioteca Castro- Fundaci�n Jos� Antonio deCastro, 199, p�xs. 195-199.

ÒApuntes autobiogr�ficosÓ [1886], enObras Completas, II (Novelas), ed.de D. Villanueva e J. M. Gonz�lezHerr�n. Madrid: Biblioteca Castro- Fundaci�n Jos� Antonio deCastro, 1999, p�xs. 5-59.

2. ESTUDIOS

Bravo-Villasante, C., Vida y obra deEmilia Pardo Baz�n, Madrid: Edi-torial Magisterio Espa�ol, 1973.

Cl�messy, N., Emilia Pardo Baz�n,romanci�re (La critique, la th�orie, la




pratique), Par�s: Centre deRecherches Hispaniques, 1973.

Freire, A. M., ÒLos libros de viajes deEmilia Pardo Baz�n: El hallazgodel g�nero en la cr�nica period�s-ticaÓ, en S. Garc�a Casta�eda (ed.),Literatura de Viajes. El Viejo Mundoy el Nuevo, Madrid: Castalia, 1999,p�xs. 203-212.

Gonz�lez Herr�n, J. M., ÒEmilia PardoBaz�n y Jos� Mar�a de Pereda:algunas cartas in�ditasÓ, Bolet�n dela Biblioteca de Men�ndez Pelayo,LIX (1983), p�xs. 259-287.

____ÒEmilia Pardo Baz�n ante el 98(1896-1905)Ó, en L. Romero Tobar(ed.), El camino hacia el 98. (Losescritores de la Restauraci�n y la cri-sis del fin de siglo), Madrid:Fundaci�n Duques de Soria--Editorial Visor, 1998, p�xs. 139--153.

____ÒUn in�dito de Emilia PardoBaz�n: Apuntes de un viaje. DeEspa�a a Ginebra (1873)Ó, en S.Garc�a Casta�eda (ed.), 1999,p�xs. 177-187.

Gonz�lez Herr�n, J. M., e J. R. SaizViadero, ÒIntroducci�nÓ � s�a ed.de Emilia Pardo Baz�n, Desde laMonta�a [de Por la Espa�a pintores-ca], Santander: Tant�n, 1997, p�xs.7-22.

Oller, N., Mem�ries liter�ries. Hist�riadels meus llibres, Barcelona: Aedos,1962.

Ortas Durand, E., Viajeros ante el paisajearagon�s (1759-1850), Zaragoza:Instituci�n ÒFernando el Cat�-licoÓ, CSIC, 1999.

Pati�o Eir�n, C., ÒEl viaje en el itinera-rio de la escritura de PardoBaz�nÓ, relatorio no CongresoInternacional La construcci�n de laidentidad espa�ola e hispanoamerica-na (Valladolid, xu�o de 1997),Universidade de Valladolid-Du-quesne University [in�dita].

P�rez Romero, E., Los art�culos period�s-ticos de Emilia Pardo Baz�n, tese dedoutoramento presentada naUniversidade Complutense deMadrid en novembro de 1999[in�dita].

Quiroga Pardo-Baz�n, J., Notas de unviaje por la Italia del Norte. Niza,M�naco, Monte-Carlo, G�nova,Mil�n, Pav�a, el Lago Mayor yVenecia, Madrid: Idamor Moreno,1902.

Revuelta Sa�udo, M. (ed.), MarcelinoMen�ndez Pelayo, Epistolario, VII,Madrid: Fundaci�n UniversitariaEspa�ola, 1982.

Romero Tobar, L., ÒViaje y g�neros lite-rariosÓ, en M. Santos Zas, L. Igle-sias Feijoo, J. Serrano Alonso e A. de Juan Bolufer (eds.), Valle--Incl�n (1898-1998), Escenarios.Seminario Internacional, Santiagode Compostela: Universidade,2000, p�xs. 221-238.


ORIXES DA AGRICULTURA E DAS PLANTAS CULTIVADAS

Non hai un acordo xeral entre osautores acerca das orixes da agriculturacomo tal, a�nda que esta actividade tanprimordial para a supervivencia huma-na leva presente na historia da huma-nidade desde os seus comezos.

Da consideraci�n inicial das ori-xes divinas do cultivo das plantas,segundo alg�ns pensadores gregos,pasouse a unha certeza do seu xurdi-mento puramente humano, probable-mente como un dos aspectos funda-mentais da Ôrevoluci�n neol�ticaÕ, queimplicou a evoluci�n do home desde asactividades de caza e recolecci�n �pr�ctica sistem�tica da gander�a e aagricultura. Esta evoluci�n debeu estarmotivada por diversas circunstancias,baixo o predominio fundamental danecesidade de alimento, pero s� puidorealizarse porque os animais e as plan-tas que viv�an en estado silvestre ousalvaxe cambiaron xeneticamente (e, polo tanto, de modo permanente)

debido � seu contacto constante coaespecie humana. Obviamente este cam-bio xen�tico que o home foi quen deinducir baseouse no seu co�ecementodos propios procesos biol�xicos sobreos que trataba de influ�r, para o seupropio beneficio. De t�dalas maneirasc�mpre ter presente que a agriculturanon � unha tecnolox�a �nica en simesma, sen�n un conxunto de t�cnicasque quizais puideron desenvolverseindependentemente unhas doutras,durante milenios, ata que a s�a conver-xencia deu paso gradualmente a siste-mas de producci�n que poden cualifi-carse de agr�colas, e nos cales o obxectocentral � o material vexetal, que debeusufrir un proceso de domesticaci�n.

En suma, pode considerarse queas pr�cticas agr�colas como tales Ñtalvez inicialmente presentes na activida-de humana dunha maneira en certamedida accidentalÑ empezaron enOriente Pr�ximo contra o IX milenio a. C. (algo m�is tarde en Mesoam�rica)mediante o cultivo de gram�neas, baseimportante da alimentaci�n humana,daquela e agora. De feito, a moenda do

63


AS ORIXES DA AGRICULTURA E A DOMESTICACIÓN DAS PLANTAS

Antonio M. de Ron* Consello Superior

de Investigaci�ns Cient�ficas

* Profesor de Xenética.


64 Antonio M. de Ron

gran de gram�neas � una t�cnica quepode ter uns 40.000 anos de antig�ida-de, practicada orixinalmente sobreplantas silvestres.

Os pasos exactos e sucesivos doabandono paulatino da recolecci�n aprol do cultivo non se co�ecen con pro-fundidade, se ben os restos f�siles vanmostrando vexetais, cada vez m�isdiferentes dos tipos silvestres, asocia-dos cos restos humanos, que van sendom�is urbanos. Entre estes vestixiosabundan cereais e leguminosas desementes que presentan facilidade paraa conservaci�n. As�, existen algunhasevidencias como os restos de mazaro-cas de millo moi primitivas (de poucom�is de dous cent�metros de lonxitude)encontrados na Bat Cave (Cova doMorcego) en Novo M�xico (EUA),cunha antig�idade de 5600 anos; exis-ten referencias do cultivo de diversostipos de cereais no val do Nilo transmi-tidas por representaci�ns exipcias, e osgravados en vasillas andinas amosan ocultivo de leguminosas, o tarwi, especieamericana de ch�charo de raposo. Senembargo, non se sabe a penas nadasobre a primitiva agricultura nasrexi�ns tropicais h�midas, respecto dasque existen raz�ns para pensar nunhadomesticaci�n antiga de tub�rculos(�ame, mandioca, batata) da que des-graciadamente non quedan sinais, poisestes materiais son de dif�cil conserva-ci�n.

Por ilustrativo, debe facerse notarque en antigos enterramentos exipciosse atoparon sementes de diversas for-mas ou variedades de cereais, o cal pon

de manifesto un coidadoso co�ecemen-to das diferentes caracter�sticas de cadatipo de variedade obtido por procesosde selecci�n. Obviamente, se o defunto�a utilizar estas sementes nunha novavida, resultar�alle conveniente levardiversos tipos, a falta de sabe-las con-dici�ns en que ter�a que realiza-lo seucultivo.

Asociada coa evoluci�n da agri-cultura vai a domesticaci�n das plan-tas, proceso a�nda hoxe en desenvolve-mento nalg�ns casos, que foi obxectode intenso estudio, incluso en �pocas(mediados ou finais do s�culo XIX) nasque os co�ecementos sobre os procesosevolutivos, e especialmente sobre xen�-tica, eran escasos e imprecisos. Unhaachega, no seu momento interesante,foi a realizada por De Candolle, quenasociaba o lugar de orixe dunha espe-cie agr�cola coa presencia de formas sil-vestres semellantes na mesma �rea, criterio este que non satisfixo anos des-pois a Vavilov, participante en nume-rosas expedici�ns de car�cter agr�cola ebot�nico e autor do m�is consistenteestudio sobre os centros xeogr�ficos deorixe e diversidade das especies culti-vadas.

Desde as contribuci�ns de Va-vilov, t�ndese a considerar que os luga-res onde hoxe se aprecia a maior diver-sidade nun cultivo son os seus centrosde orixe e diversificaci�n. Diversi-ficaci�n primaria no caso do lugar deorixe da especie en cuesti�n, e diversi-ficaci�n secundaria cando a especie de-senvolve unha plena radiaci�n deadaptaci�n nun lugar diferente do da


s�a orixe, e experimenta al� o procesode domesticaci�n.

Pensemos, por exemplo, naActinidia; o seu froito � co�ecidocomunmente como kiwi (en realidadeeste nome ref�rese a una marca comer-cial do froito). Tr�tase dunha especieorixinaria dos bosques t�pedo-h�mi-dos da China, onde desenvolve o seuh�bito rubideiro. Por algunha raz�n (apesar do seu aspecto e cor pouco atrac-tivos, aparentemente, como froito) inte-resou especialmente �s agricultores deNova Zelandia, que domesticaron ediversificaron o cultivo (comercializa-do como ÔkiwiÕ, en alusi�n � ave nacio-nal neozelandesa) lonxe do lugar deorixe, continuando o proceso posterior-mente no sur de Europa.

En todo caso, os efectos dadomesticaci�n sobre as especies vexe-tais son de tal magnitude que, ennumerosas ocasi�ns, chegan a impedi--la posibilidade de propagaci�n daespecie polos seus propios medios, equeda completamente vinculada �sactividades agr�colas humanas.

Outro aspecto relevante na evolu-ci�n da agricultura, ademais do mate-rial vexetal, foi a tecnolox�a empregadapara o cultivo. De a� que poidan facer-se as seguintes consideraci�ns:

1. Agricultura sen metal: Am�ricaprecolombiana e Ocean�a. O instru-mental est� limitado a machados depedra para a corta de �rbores, mache-tes de madeira dura e o pao cavador. Aaixada era pouco frecuente e non seco�ec�a a fouce. Nestas condici�ns tan

limitadoras, os �nicos medios accesi-bles eran o bosque e as zonas inunda-bles (agricultura de inundaci�n) panta-nosas ou, pola contra, semi�ridas. Aforma de traballo permit�a prestarunha atenci�n individualizada a cadaplanta, de onde derivou unha selecci�nintensa que conduciu a unha grandiversidade de li�as (millo) e especial-mente de clons (�ame, banano), atachegar mesmo � perda de capacidadede reproducci�n sexual. A asociaci�nde cultivos no mesmo terreo era Ñecontin�a sendoÑ pr�ctica habitual, xaque permit�a saca-lo mellor proveitodun espacio labrado limitado.

As orixes da agricultura e a domesticación das plantas 65

Indio hopi sementando millo coa axuda dun pao ca-vador.



2. Agricultura de aixada: çfricacentral. Coa aparici�n do ferro, a aixa-da converteuse nunha das ferramentasfundamentais da pr�ctica agr�cola. Ençfrica central, onde este metal se co�e-c�a desde antigo, a aixada foi a ferra-menta b�sica na preparaci�n do campona maior parte das rexi�ns, polo quepresentaba unha variedade de formasm�is rica ca en calquera outra parte. Aaixada de ferro permitiulles �s africa-nos cultivar terreos como a sabana,onde a profusi�n de ra�ces fai especial-mente dif�cil a cava. A gran variedadeactual dos cultivos africanos � o resul-tado tanto da diversidade dos �tilesque utilizaban, como dunha reparti-ci�n xeogr�fica complexa das plantascultivadas, ind�xenas ou introducidas,que serven tradicionalmente de base �alimentaci�n.

3. A enerx�a animal e a mecaniza-ci�n: �rea mediterr�nea e OrientePr�ximo. A agricultura dunha amplazona que se estende desde o Medi-terr�neo occidental ata a India e Asiacentral caracter�zase por unha utiliza-ci�n ampla de utensilios de ferro, comoa fouce, e polo emprego estendido daenerx�a animal (para malla, arado,nora, mu��o). Todas estas innovaci�nsafectaron os traballos asociados � pro-ducci�n dun reducido n�mero de ce-reais como trigo e cebada � oeste, emillo mi�do e arroz � leste. A produc-ci�n de vi�o e de aceite nos pa�sesmediterr�neos, as� como a de azucre naIndia, conduciron a outros desenvolve-mentos mec�nicos m�is localizados(mu��os e presas). Parece que a maior�a

destas innovaci�ns, inclu�do o mu��ode auga, corresponden � principio daera cristi�. A partir daquel momentonon se produciron m�is que perfeccio-namentos relativamente menores easistiuse sobre todo � difusi�n de t�cni-cas locais.

4. A agricultura de ExtremoOriente. O clima monz�nico, de inver-nos secos e ver�ns chuviosos, � un ele-mento que d� unidade agr�cola a todaesta zona. Esta unidade, que transcen-de os gradientes t�rmicos, permitiuunha difusi�n f�cil e precoz das plantascultivadas en sentido norte-sur. Proba-blemente o cereal cultivado desde m�isantigo � o millo mi�do, que se esten-deu desde Manchuria ata as Molucas.O arroz substitu�uno en case todosestes lugares e mesmo chegou ata m�is� norte, no Xap�n (Hokkaido). Polacontra, o trigo e a cebada, que chegaronmoi cedo � norte da China, non experi-mentaron unha grande expansi�n. Estecar�cter tropical das agriculturas deExtremo Oriente vai acompa�ado dunemprego moi acusado da enerx�a humana, que se manifesta en utensi-lios como a carreta e a aventadora,dous antiqu�simos inventos chine-ses. No Xap�n, o desenvolvemento dasm�quinas hidr�ulicas movidas cos brazos (ou cos p�s) polo home foimoito m�is importante ca en cal-quera outro lugar. Por outra par-te, s�bese do uso que a China soubofacer doutro recurso como o esterco,procedente das propias explotaci�nsagropecuarias. O investimento en tra-ballo humano por hect�rea cultivada


acada probablemente o seu m�ximomundial en certos sistemas de agricul-tura inundada. F�ra das zonas exclusi-vamente dedicadas � cultivo do arroz,varias innovaci�ns importantes permi-tiron estende-lo emprego da enerx�aanimal: o veh�culo de transporte ru-ral (carreta), o arado de veso (pero sencoitela nin avantr�n, usado na China,Xap�n, Thailandia, Malasia, Xava, etc.)e a sementadora de varias filas (SO da India, norte da China). Todas estast�cnicas exist�an xa nos primeiros s�-culos da era cristi�, pero en certasrexi�ns non se difundiron ata �pocasrecentes.

5. As innovaci�ns agr�colas nocentro e norte de Europa. Destaca a

chamada revoluci�n agr�cola medieval,que se corresponde cun conxunto deinnovaci�ns; as m�is antigas, a�nda quedif�ciles de datar, poden situarse nasegunda idade do ferro (La T�ne).Entre elas est�n o arado de rella plana ecortante, coitela, veso e avantr�n, agrade para sementar � manta, a gada-�a, a trilla e o almacenamento dos ce-reais nos celeiros, a xeneralizaci�n domu��o de auga con roda motriz verti-cal, o enganche do cabalo e o mu��o devento de eixe horizontal. En particular,esta era a �nica rexi�n onde, gracias �arado de rodas, se resolveu o problemado emprego da enerx�a animal na cava-dura dos solos.


Mestura de sementes silvestres, domesticadas e melloradas, de Phaseolus (feixón), cultivadas por agricultores da zonaandina.



DOMESTICACIÓN E EVOLUCIÓN

Ent�ndese por domesticaci�n oproceso polo cal os vexetais e animaisse instalan no contorno do home, de-pendendo en maior ou menor medidadeste para a s�a supervivencia, e evo-lucionando xa que logo de xeito dife-rente � das formas silvestres. Tanto nosanimais coma nas plantas dom�sticosproduciuse unha evoluci�n artificialpeculiar (que se superp�n � propiaevoluci�n por procesos naturais) traladomesticaci�n, que a mi�do tivo con-secuencias m�is dr�sticas nas plantas, �lles procurar unha productividade eunhas calidades por veces moi diferen-tes �s das especies silvestres.

En xeral, a domesticaci�n e a evo-luci�n, baixo a acci�n humana, dasespecies vexetais cultivadas supo�endiversas modificaci�ns anat�micas efisiol�xicas:

1. Reducci�n da variabilidadexen�tica: � primitivo agricultor intere-s�balle que os productos que obti�adas plantas tivesen a maior homoxe-neidade morfol�xica e fisiol�xica posi-ble. � dicir, que as caracter�sticas dofroito ou da semente fosen sempresemellantes, ou que as �pocas de se-menteira e recolecci�n non variasendemasiado, o cal proporcionaba maiorseguridade no subministro de alimen-to. Isto levou a unha reducci�n da basexen�tica das especies vexetais actual-mente cultivadas, tras xeraci�ns dedomesticaci�n e posterior selecci�n,baixo a man do home, que seleccionou

aquelas plantas do seu interese e rexei-tou outras que presentaban en menorgrao as caracter�sticas desexadas. Estareducci�n da base xen�tica supuxo aprobable perda de xenes que hoxepoder�an ser valios�simos para a mello-ra xen�tica, por exemplo, en relaci�ncoa resistencia a enfermidades. Por estaraz�n a�nda hoxe se apa�an e conser-van os antepasados silvestres, ou for-mas silvestres ou primitivas emparen-tadas coas especies cultivadas, polo seuposible interese, presente ou futuro,para a mellora xen�tica dos cultivos.

2. Xigantismo e incremento daproducci�n de biomasa: a�nda que non� hoxe, nalg�ns lugares, unha priori-dade absoluta, � de supo�er que, nasorixes da agricultura, a obtenci�n demaiores colleitas fose algo absoluta-mente prioritario. Por esta raz�n asplantas actualmente cultivadas sonmoi superiores en rendemento e en xe-ral de maior tama�o c�s especies sil-vestres emparentadas con elas, coascales se sup�n que comparten ances-tros com�ns.

3. Reducci�n da capacidade dedispersi�n: para o seu aproveitamento,o home agricultor necesitaba apa�a-losfroitos e sementes sobre a propia plan-ta, sen se ver sometidos a un procesode dispersi�n natural que trata de man-ter ou amplia-la �rea de crecemento daplanta. As plantas silvestres adoitanpresentar froitos dehiscentes, queabren de seu na madureza para espare-xe-las sementes. Ademais, estas pre-sentan capacidade suficiente de super-vivencia para agardaren no chan as


condici�ns favorables para a s�a xer-minaci�n, que pode tardar semanas,meses e ata anos. A reducci�n da capa-cidade de dispersi�n das sementes foifundamental tanto para o seu aprovei-tamento directo polo home, como paraconseguir unha cantidade de sementesabonda para mante-la continuidade docultivo da especie domesticada. Estefeito levou � incapacidade da maior�adas especies agr�colas para dispers�-rense e sobreviviren polos seus mediosno seu h�bitat, sen a axuda dos coida-dos que o home proporciona �s plantas

en forma de labores agr�colas e trata-mentos con agroqu�micos.

4. Facilidade de almacenamento econservaci�n: co fin de conservar axei-tadamente tanto os productos recolli-dos para a alimentaci�n humana e ani-mal, como as sementes para novassementeiras, unha prioridade na do-mesticaci�n foi mellora-la capacidadedos froitos e sementes para o seu alma-cenamento e conservaci�n en dife-rentes condici�ns. Esta � unha dasraz�ns polas cales os cereais, de froitoen cari�pside con baixo contido en


Sementes de Phaseolus (feixón): esquerda: variedade mellorada; centro: forma silvestre; dereita: variedade primitiva.



humidade, e as leguminosas, consementes duras de cuberta illante,foran os principais materiais de partidada domesticaci�n e mellora xen�tica,polo tanto, soportes hist�ricos da ali-mentaci�n humana.

5. Mellora das calidades: unhavez que a especie humana d� produci-do cultivos no seu contorno pr�ximo econtrola a s�a dispersi�n, fixa a s�aatenci�n en calidades de interese espe-cial, e as� p�sase dunha mellora cuanti-tativa, que trataba de aumenta-la canti-dade da producci�n agr�cola, a unhamellora cualitativa, que procura ade-cuar algunhas caracter�sticas particula-res dun cultivo �s necesidades huma-nas. As�, durante moito tempo, oagricultor � � tempo mellorador de plan-tas, e selecciona por si mesmo assementes en cada ciclo de cultivo. S� entempo recente (desde o s�culo XIX) seprofesionaliza a mellora vexetal, evaise separando paulatinamente a s�apr�ctica da agricultura profesional.

CENTROS DE ORIXE E DIVERSIDADE

Os estudios de N. I. Vavilov res-pecto � diversidade das especies vexe-tais cultivadas e a s�a evoluci�n, e pos-teriores investigaci�ns anat�micas,fisiol�xicas e xen�ticas permitiron esta-blece-los centros de orixe e diversidadedalgunhas especies vexetais domesti-cadas que actualmente conta cun culti-vo moi estendido (t�boa 1).

Estes centros corresponden alugares nos que unha especie foi

domesticada ou introducida posterior-mente, pero experimentou unha nota-ble difusi�n e radiaci�n adaptada. As�,nestes lugares � onde hoxe pode encon-trarse o maior grao de diversidadexen�tica dentro da especie, e as�ciansexeralmente coas m�is antigas civiliza-ci�ns humanas, pois o desenvolvemen-to urbano, como xa se mencionou ante-riormente, foi evolucionando enparalelo co progreso do sistema pro-ductivo agrario.

Vavilov, desde 1917 ata 1940, rea-lizou numerosas expedici�ns bot�nicase agr�colas, co fin de estudia-las carac-ter�sticas das diferentes variedades de

N. I. Vavilov.



Centros de orixe e diversidade das especies vexetais cultivadas.

Táboa 1. Centros de orixe e diversidade dalgunhas especies cultivadas.

CENTRO

I China Sorgo, millo mi�do, avea, cebada, soia, froiteiras de �so, c�tricos, t�, mo-reira.

II India Arroz, garavanzo, berenxena, cogombro, c�tricos, pementa.

III Asia Central Trigos, ch�charo, lentella, faba, garavanzo, li�o, cenoria, allo, froiteiras, vide.

IV Oriente Pr�ximo Trigos, centeo, ch�charos de raposo, alfalfa, mel�n, leituga, froitei-ras, vide.

V Mediterr�neo Trigos, avea, cebada, leguminosas, oliveira, coles, endivia, esp�rrago.

VI Abis�nico Trigos, sorgo, cebada, leguminosas, cafeeira, plataneiro.

VII Mesoamericano Millo, feix�ns, batata, pemento, algod�ns, cacao.

VIII Sudamericano a) CHILENO: millo, tomate, pataca, amorodo.b) BRASILEIRO: millo, mandioca, cacahuete, caucho, pi�a.

ESPECIES



cultivos habituais en cada rexi�n. � dedestacar que, en 1927, viaxou a Espa�anunha das s�as expedici�ns, e inclu�uno seu itinerario aquelas zonas nas cales Ña�nda hoxeÑ se atopa amaior biodiversidade agraria nos culti-vos, como Galicia, Asturias e o Pa�sVasco.

Na actualidade, os centros dediversidade dos cultivos seguen sendoobxecto de grande interese. En efecto,estas zonas Ñnas cales se practicaxeralmente unha agricultura tradicio-nalÑ son obxectivo prioritario para arecolecci�n de material xen�tico valio-so que ser� conservado en bancos dexenes, como recurso natural. Pero, ade-mais, estes recursos naturais, os recur-sos fitoxen�ticos, son a base potencialpara a mellora xen�tica vexetal, dehoxe e do futuro, e supo�en, polotanto, unha seguridade para a alimen-taci�n humana.

BIBLIOGRAFÍA DE CONSULTA

Cubero, J. I., Introducci�n a la MejoraGen�tica Vegetal, Madrid, Edicio-nes Mundi-Prensa, 1999.

Esquinas, J. T., Los recursos fitogen�ticos:una inversi�n segura para el futuro,Madrid, IBPGR-FAO-INIA, 1983.

Garc�a-Olmedo, F., La tercera revoluci�nverde, Madrid, Debate, 1998.

Harlan, J. R., Crops and Man, Madison,America Society of Agronomy,1992.

Hayward, M. D., N. O. Bosemark, I.Romagosa (eds.), Plant Breeding.Principles and prospects, Londres,Chapman & Hall, 1993.

Ron, A. M. de, ÒA biodiversidade nasespecies vexetaisÓ, Revista Galegado Ensino 17, 1997, 131-137

Vavilov, N. I., Estudios sobre el origen delas plantas cultivadas, Bos Aires,ACME Agency, 1951.

_____Five Continents, Roma, Interna-tional Plant Genetic ResourcesInstitute, 1999.

Wallace, H. A., W. Brown, Corn and itsEarly Fathers, Chicago, TheMichigan State University Press,1956.


INTRODUCCIÓN

Os raios c�smicos son part�culaselementais (prot�ns, neutr�ns, elec-tr�ns, fot�ns, neutrinos...) e n�cleosat�micos que inciden na superficieterrestre en t�dalas direcci�ns e conmoi diferentes enerx�as. Moitas persoassorprender�anse se soubesen que agoramesmo os est�n golpeando ou atrave-sando part�culas. En efecto, arredor demil part�culas por metro cadrado e porsegundo baten contra a atmosfera daTerra. Afortunadamente, moitas delasson absorbidas antes � toparen co aireda atmosfera, de tal maneira que osraios c�smicos non son perigosos. Det�dolos xeitos, son a orixe do 10 % daexposici�n � radioactividade a queestamos sometidos de forma natural.

Inicialmente pensouse que provi-�an de desintegraci�ns espont�neas nasuperficie da Terra, pero en 1912 VictorHess e o seu axudante, ascenderon nunglobo ata 5000 metros e comprobaroncos seus contadores que a frecuenciadesta misteriosa radiaci�n aumentaba

coa altura, e que case toda vi�a de arri-ba, co que se establec�a a s�a orixeextraterrestre. Outros experimentosposteriores demostraron pronto que talradiaci�n non s� era extraterrestre,sen�n tam�n extrasolar na s�a maiorparte. O nome de radiaci�n c�smica ouraios c�smicos deullo Millikan en 1925e axi�a foi utilizado pola comunidadecient�fica.

Aproximadamente o 98 % destaspart�culas te�en unha enerx�a entre 1 e10 Gev (1 Gev = 109 ev) e nunha peque-na fracci�n � meirande; alg�ns atasuperan os 1020 ev (16 joules). No estu-dio de raios c�smicos, debido � grandeenerx�a que pos�en alg�ns deles, util�-zanse as unidades de enerx�a seguin-tes: Tev = 103 Gev = 1012 ev, Pev (peta--ev) = 103 Tev = 106 Gev = 1015 ev, Eev(Exa-ev) = 103 á Pev = 106 Tev = 109

Gev = 1018 ev. As enerx�as alcanzadaspolas part�culas ou n�cleos at�micosdos aceleradores actuais ou dos queest�n hoxe en d�a en fase de construc-ci�n son inferiores �s enerx�as m�is al-tas detectadas dalg�ns raios c�smicos.En efecto, a enerx�a maior acadarase no

73


OS RAIOS CÓSMICOS

Carlos Pajares*Universidade de Santiago

de Compostela

* Catedrático de Física Teórica.


74 Carlos Pajares

LHC (gran colisionador de hadr�ns)que entrar� en funcionamento no 2005no Centro Europeo de F�sica dePart�culas (CERN) de Xenebra. Nesteacelerador para colisi�ns Pb contra Pbalcanzarase a enerx�a da orde de 1018 evinferior en d�as ordes de magnitude �detectada en varios sucesos de raiosc�smicos.

O estudio dos raios c�smicossupuxo grandes avances no co�ece-mento da F�sica de Part�culas Ele-mentais. As�, permitiu, entre outros, odescubrimento de part�culas tanimportantes como o positr�n, o mu�n eo pi�n. En 1939, Pierre Auger observouc�mo detectores de part�culas nasuperficie terrestre separados variosmetros de distancia rexistraban sinaissimult�neos; descubriu daquela as cas-

cadas atmosf�ricas, que son gruposdunha extensi�n considerable forma-dos por part�culas secundarias produ-cidas cando un raio c�smico de grandeenerx�a interacciona coa atmosfera.Debido a esta acci�n rec�proca prod�-cense part�culas de menor enerx�a queact�an cada unha co aire producindopola s�a vez novas part�culas de menorenerx�a. O proceso contin�a ata que aspart�culas xeradas non te�en enerx�aabonda como para producir novas. As�se orixina a cascada atmosf�rica.

O estudio das cascadas atmosf�ri-cas Ðintentando co�ece-lo mecanismo eo obxecto c�smico capaz de acelerarpart�culas ata acadar nalg�ns casosenerx�as tan enormes como 1020 ev, e odesenvolvemento e composici�n dasditas cascadasÐ pode botar luz en dous

Figura 1. Fluxo integrado de raios cósmicos de enerxía superior a E0 con ángulos cenitais inferiores a 33 graos. As fre-chas indican o fluxo noutras unidades.


dominios da F�sica aparentemente dife-rentes: a Astrof�sica e a F�sica dePart�culas Elementais; dominios dife-rentes, se ben se vai demostrando queest�n tan unidos que � imprescindibleo co�ecemento dun para afondar nooutro.

A ORIXE DOS RAIOS CÓSMICOS

O n�mero de part�culas por uni-dade de �rea, tempo, �ngulo s�lido eenerx�a, � dicir, a densidade de fluxo depart�culas, dimin�e coa enerx�a, comoEÐg cun expo�ente <2.7 que aproxi-madamente non var�a coa enerx�a,segundo se ilustra na figura 1. As ener-x�as dos raios c�smicos son moito m�isgrandes c�s t�rmicas dos obxectos queco�ecemos do Universo, polo que aspart�culas deben adquiri-la s�a enerx�amediante alg�n outro tipo de proceso.

O estudio detallado dos mecanis-mos de aceleraci�n de part�culas enAstrof�sica � moi complexo pero amaior�a dos modelos est�n baseadosnun principio estoc�stico sinxelo pro-posto por E. Fermi en 1949, que explicao decrecemento do fluxo coa enerx�a,exposto anteriormente. A idea � simple:o espacio interestelar dunha galaxiaest� constitu�do por part�culas e n�-cleos de moi baixa densidade someti-dos � campo magn�tico da galaxia, �dicir, un plasma no que se producenmovementos como turbulencias oufrontes de onda de choque. Candounha part�cula entra nunha rexi�nonde hai un plasma en repouso, a s�a

traxectoria c�rvase e sae desa rexi�ncon practicamente a mesma velocidadee enerx�a a�nda que nunha direcci�ndiferente (fig. 2). Se o plasma est� enmovemento, a part�cula ter� m�is ener-x�a que � entrar; o conxunto do plasmatransf�relle unha min�scula fracci�n das�a enerx�a. Se o proceso se repite ungran n�mero de veces, as part�culaspoden chegar a adquirir enerx�as moisuperiores � inicial. � o mesmo quesucede se lanzamos unha pelota contraunha superficie: se esta est� parada, apelota sae coa mesma enerx�a a�ndaque pode cambia-la s�a direcci�n; senembargo, se a superficie ten unha velo-cidade, por exemplo, se � unha raquetaque movemos, a pelota adquire unhavelocidade superior en cada impacto,pois estes s� se producen na traxectoriade avance da raqueta. Se a superficie �irregular, a pelota rebota en direcci�nsaleatorias. Estamos ent�n nunha situa-ci�n an�loga � mecanismo de Fermi deaceleraci�n de part�culas por un plas-ma.

Se en cada ÔchoqueÕ se aumenta aenerx�a unha cantidade relativa ¤ =DE/E, � cabo de n choques obterase unhaenerx�a En.

En = Eo (1 + ¤)n (1)onde Eo � a enerx�a inicial da part�cula.Se lle chamamos Pesc � probabilidade deescape da part�cula da rexi�n onde �acelerada debido a un choque, a proba-bilidade de permanecer na rexi�n de aceleraci�n despois de n choques � (1 - Pesc)n. As�, a proporci�n de

Os raios cósmicos 75


76 Carlos Pajares

part�culas aceleradas a enerx�as m�isgrandes ca E, N, ser�:

onde a �ltima igualdade se obt�n tendoen conta que � a suma dunha progre-si�n xeom�trica infinita de raz�n 1 - Pesc.

Substitu�ndo o valor de n obtidoda f�rmula (1)

n= In (E / Eo) / In (1+¤) (3)na f�rmula (2) obtense

N a(E / Eo)Ðg/Pesc (4)onde g = In (1 / (1 - Pesc)) / In (1 + ¤) <Pesc / ¤ (5)

Desta maneira vemos que o meca-nismo de Fermi explica o comporta-mento coa enerx�a do fluxo de raiosc�smicos.

Este mecanismo act�a s� duranteo tempo de permanencia dos raios c�s-micos na galaxia, o que limita o n�me-ro de interacci�ns co plasma e polotanto a enerx�a m�xima alcanzable. Aenerx�a m�xima de aceleraci�n nunplasma de lonxitude L e campo magn�-tico B obtense igualando o radio de xirono campo magn�tico B correspondente� lonxitude L do acelerador c�smico.

Emax ~ bc Ze B L (6)onde c � a velocidade da luz, Ze � acarga da part�cula acelerada e b= v/c �a velocidade da onda de choque noplasma medida en termos de c.

A relaci�n (6) � unha das raz�nspola que se cre que raios c�smicos conenerx�as superiores a 1017 ou 1018 ev te-�en unha orixe extragal�ctica, dado quena galaxia B e L te�en un valor limitadonon suficiente para acadar, de acordocoa f�rmula (6), enerx�as tan altas. Paraenerx�as inferiores crese que os raiosc�smicos se orixinan nas supernovas.Hai unha raz�n poderosa para pensaloas�: a enerx�a necesaria para mante-lasubministraci�n de raios c�smicosobservada � s� lixeiramente menor c�media de enerx�a cin�tica liberadapolas tres explosi�ns de supernova queadoitan rexistrarse cada s�culo.

Cando unha estrela de gran masase colapsa sobre si mesma debido �forza gravitatoria, as rexi�ns exterioresda estrela explotan a velocidades dedez mil quil�metros por segundo.Tam�n cando unha anana branca sedesintegra por enteiro nunha explosi�nde fusi�n nuclear lib�rase unha canti-dade similar de enerx�a. En �mbolostipos de supernova o material expulsa-do exp�ndese a velocidades supers�ni-cas, orixinando unha forte onda dechoque no medio. Esas ondas de cho-que aceleran as part�culas do material atrav�s do que se expanden. Debido aque estas part�culas en xeral te�encarga, seguir�n traxectorias moi com-plicadas polos campos magn�ticosinterestelares (ver figura 2). Por estaraz�n, as direcci�ns que toman non nosdan informaci�n ningunha sobre afonte emisora. A observaci�n da radia-ci�n de sincrot�n emitida por restos desupernovas, as� como o estudio de

Na ^(1-Pesc)m=(1-Pesc)n / Pesc (2)m-n

`


fontes puntuais de radiaci�n gammaidentificadas con restos de supernovarealizados polo detector EGRET insta-lado a bordo do Observatorio Comp-ton de Raios Gamma, confirman que assupernovas se comportan como acele-radores de raios c�smicos.

Os raios c�smicos de enerx�asuperior a 1020 ev te�en un interese

especial. En principio, � dita enerx�adeber�an interaccionar cos fot�ns daradiaci�n de fondo de microondas queson os fot�ns residuais provenientesdos primeiros instantes do Universo. îexpandirse e arrefriarse o Universo,arrefecen os fot�ns e a s�a lonxitude deonda aumenta. O seu espectro de fre-cuencias � o da radiaci�n do corpo


Figura 2. Mecanismo de Fermi de aceleración de partículas.


78 Carlos Pajares

negro correspondente a unha tempera-tura de 2.7 K, temperatura actual dosfot�ns que corresponde �s moi quentesdo universo primitivo. Esta baixa tem-peratura implica que estes fot�ns te�anunha pequen�sima enerx�a da orde de10Ð3 ev. A pesar disto, a enerx�a total dacolisi�n entre o raio c�smico (sexa unprot�n ou un n�cleo) e o fot�n abondapara que se produza un fen�menoresoante (producci�n dunha resonan-cia, a chamada 4+) e polo tanto que aprobabilidade de colisi�n � dita enerx�asexa grande. Debido a isto, os raios c�smicos con tal enerx�a non podenpropagarse a distancias superiores a 50 Megapersecs (1Mpc = 3 mill�ns deanos luz). Por esta raz�n, o fluxo deraios c�smicos, a�nda que fosen extra-gal�cticos, deber�a diminu�r drastica-mente a 1020 ev. � o chamado corteGZK, iniciais correspondentes �snomes do americano K. Greissen e osrusos G. T. Zapsepin e V. A. KuzÕminque independentemente propuxeron ocitado corte en 1966.

Nos �ltimos anos, gracias a diver-sas colaboraci�ns internacionais, f�ron-se detectando sucesos de raios c�smi-cos con enerx�as superiores a 1020 ev, detal maneira que se empeza a cuestiona--la existencia do corte GZK. A acelera-ci�n de part�culas a enerx�as superioresa 1020 ev � un problema astrof�si-co importante pois son moi poucos os obxectos co�ecidos a distancias in-feriores a 50 Mpc capaces de produ-cilas.

Se estas part�culas tan enerx�ticasnon se desviasen excesivamente, o cal �

razoable dada a s�a gran cantida-de de movemento e a s�a relativa pro-ximidade (proceden de distancias infe-riores a 50 Mpc), poder�an permiti-laidentificaci�n dos obxectos astrof�sicosque as orixinan. Uns posibles candida-tos son a agrupaci�n de galaxias ou oschamados n�cleos de galaxias activas,que son obxectos compactos de granluminosidade que se subministran deenerx�a mediante a succi�n de materiapor un burato negro no n�cleo dunhagalaxia. Alternativamente, poder�nnon vir de direcci�ns predeterminadase simplemente as orixes destes raiosc�smicos ind�canno-la distribuci�n deobxectos superviventes doutras etapasna evoluci�n do Universo. Hai diversasespeculaci�ns sobre a orixe das ditaspart�culas elementais de gran masa, de existencia necesaria dentro das teo-r�as que unifican as distintas forzas do Universo. Outra especulaci�n fai responsable da s�a orixe a estructu-ra do baleiro. Poder�a pasar que obaleiro, estado de m�is baixa enerx�a,fose un baleiro relativo, � dicir, unm�nimo de enerx�a relativo e non abso-luto. Este baleiro relativo poder�adesintegrarse noutro de m�is baixaenerx�a producindo unha enorme can-tidade de enerx�a en forma de part�-culas.

Estas especulaci�ns, a�nda quehipot�ticas, sin�lanno-la grande impor-tancia do estudio dos raios c�smicos demoi alta enerx�a. Por iso hai diversosproxectos en marcha relacionados coainvestigaci�n das s�as orixes. En espe-cial, dese�ouse o chamado proxecto


Auger � que nos referiremos m�isadiante.

FERVENZAS ATMOSFÉRICAS

Como dixemos anteriormente,cando un raio c�smico bate con n�cleosde aire da atmosfera produce part�cu-las secundarias que volven chocar pro-ducindo unha segunda xeraci�n; estaspola s�a vez chocan de novo e as�,sucesivamente, producen un efectomultiplicativo que finaliza � non terenenerx�a suficiente as part�culas dunhaxeraci�n para producir no choque cosn�cleos de aire novas part�culas. Asdiversas xeraci�ns forman unha fronteen forma de disco de poucos metros deespesura e centos de metros de radio. �o que constit�e unha fervenza atmosf�-rica (air shower en ingl�s). A enerx�asm�is altas as fervenzas poden chegar aconter un bill�n de part�culas estendi-das en varios quil�metros de radio.

Na figura 3 podemos ver unmodelo simplificado de fervenza. Un-ha part�cula cunha enerx�a E choca cunn�cleo de aire producindo d�as part�-culas que pola s�a vez coliden e pro-ducen cada unha outras d�as, e as�sucesivamente ata que se alcanza unhaenerx�a pequena Eo non suficiente parapoder producir novas part�culas. ç dis-tancia Xm entre o primeiro choque eonde se produce o n�mero m�ximo desecundarias ch�maselle profundidadem�xima da fervenza. Cham�ndolle l �percorrido libre medio da part�cula, �dicir, o que realiza antes de volver inte-

raccionar, m � n�mero de pasos e n �n�mero de part�culas producidas,temosXm = ml, E = n Eo, n = 2m (7)

Destas tres ecuaci�ns obtemos:Xm = l log (E / Eo) / log 2 (8)

que nos indica que a profundidade dafervenza aumenta logaritmicamentecoa enerx�a.

Se en lugar dun prot�n, incidiseun n�cleo con A prot�ns e neutr�ns �mesma enerx�a E, en primeira aproxi-maci�n poderiamos considerar queinciden A prot�ns e neutr�ns cada uncunha enerx�a E/A. Neste caso, a pro-fundidade m�xima ser�a

XAm= l log (E / A Eo) / log 2 (9)

� claro que XAm < Xm, � dicir, a pro-

fundidade m�xima dunha cascada �maior no caso de que sexa orixinadapor un prot�n que por un n�cleo, comocaber�a esperar. En efecto, a enerx�a Edis�pase m�is axi�a polo choque dunn�cleo que polo dun prot�n, porque


Figura 3. Exemplo simplificado de fervenza atmosférica.


80 Carlos Pajares

nun n�cleo xa hai unha divisi�n inicial,cada prot�n ou neutr�n do n�cleo levaunha enerx�a E/A se a enerx�a total � E.

O da figura 3 � un modelo moisimplificado dunha fervenza atmosf�-rica real, pero moi �til para describiralgunhas das s�as propiedades. Enparticular, describe cualitativamente ocomportamento da profundidade m�-xima da fervenza coa enerx�a e con�mero at�mico, permit�ndonos dis-tinguir polo tanto se o raio c�smico pri-mario � un prot�n ou un n�cleo, se pre-viamente co�ec�mo-la enerx�a deincidencia.

No primeiro choque prod�censefundamentalmente pi�ns. Os pi�nsneutros po desint�granse case que �momento en dous fot�ns, pois te�enunha vida media moi curta. Os pi�nscargados (p+ , pÐ) poden volver chocarou desintegrarse. Como estes pi�ns deprimeira xeraci�n levan moita veloci-dade, a s�a vida media ser� maiordebido � dilataci�n temporal e, polotanto, poder� percorrer maiores distan-cias antes de se desintegrar e ter� m�isposibilidades de volver chocar. Son assucesivas xeraci�ns de pi�ns cargadosque � levaren menor velocidade, ter�nunha vida media menor e poderansedesintegrar fundamentalmente en elec-tr�ns, positr�ns, mu�ns e neutrinos,mediante as desintegraci�ns:

A dilataci�n temporal, e en parti-cular o aumento da vida media dunhapart�cula que se move con velocidade vrespecto a un observador en repouso r = rÕ / , � unha consecuenciatrivial, a�nda que espectacular, daTeor�a da Relatividade, que ten unhacomprobaci�n clara nos raios c�smicos.As�, por exemplo, a vida media dunmu�n � de 2.2 millon�simas de segun-do. Con esta vida media ser�a imposi-ble que os mu�ns producidos nas fer-venzas atmosf�ricas chegasen � Terraporque se desintegrar�an antes (perco-rrer�an menos de 1 quil�metro). Senembargo, esa vida media � a medidapor un observador que estivese enrepouso respecto � mu�n. Como osmu�ns producidos en fervenzas levanunha gran velocidade, a vida media �moito maior, de modo que poden che-gar � superficie terrestre e ser detecta-dos por un sinxelo contador. As�, porexemplo, un mu�n que leva unha velo-cidade tal que v/c = 0.9993, ten unhavida media 27 veces maior percorrendo� mesma velocidade m�is de 25 quil�-metros antes de se desintegrar, chegan-do deste xeito � superficie terrestre.Algu�n poder�a quedar abraiado polofeito paradoxal de que aparentementeo mu�n chega ou non � superficieterrestre dependendo de se o observa-dor est� na Terra ou viaxa nun sistemade referencia con velocidade nula conrespecto � mu�n. Este aparente para-doxo non � tal, xa que para este obser-vador o espacio se contrae, co que omu�n ten que percorrer menos distan-cia e alcanza desta maneira a superficieterrestre. Noutras palabras, o feito f�si-

p+ → m+ +n

pÐ → mÐ + nm+ → e+ + n + nmÐ → eÐ + n + n

!m 1 Ð v2 / c2


co de chegar � Terra o mu�n � aprecia-do polos dous observadores, o que semove canda o mu�n e o que est� enrepouso. Sen embargo, cada observa-dor mide diferentes intervalos detempo e distancias espaciais.

Segundo o dito anteriormente,dentro da fervenza, � parte de pi�nshai fundamentalmente fot�ns, elec-tr�ns, positr�ns, mu�ns e neutrinos. Osfot�ns de alta enerx�a, � interaccionarcos n�cleos de aire, producen caseexclusivamente pares electr�n-posi-tr�n. Os electr�ns e positr�ns emitenpola s�a vez fot�ns por radiaci�n defreado (bremsstrahlung). O percorridolibre medio � aproximadamente omesmo en �mbolos casos. Os mu�nstam�n emiten a radiaci�n de freadopero cun percorrido libre moit�simomaior, co que se pode considerar quepoden atravesar toda a atmosfera senperder enerx�a. Os neutrinos son part�-culas neutras de masa nula ou practica-mente nula que s� experimenta a forzad�bil. Debido a isto, poden atravesa-loplaneta Terra sen case interaccionar. Osmu�ns e os neutrinos constit�en acompo�ente penetrante das fervenzasatmosf�ricas.

Se a part�cula incidente � un pro-t�n ou un n�cleo, os fot�ns, os elec-tr�ns e os positr�ns das desintegra-ci�ns dos pi�ns s� producen caseexclusivamente fot�ns, electr�ns e po-sitr�ns, � dicir, subcadeas electromag-n�ticas que acompa�an os mu�ns eneutrinos. O contido de mu�ns reflic-te se a part�cula incidente � un pro-t�n ou un n�cleo, xa que neste �ltimo

caso haber� proporcionalmente m�ismu�ns.

Se a part�cula incidente � un fot�nou un electr�n ou positr�n prod�ceseunha fervenza puramente electromag-n�tica que s� cont�n fot�ns, electr�ns epositr�ns.

Ata aqu� describ�mo-las propie-dades xerais das fervenzas atmosf�ri-cas, considerando fundamentalmenteas verticais, � dicir, as producidas porraios que inciden con baixos �nguloscenitais. Recentemente, nunha colabo-raci�n de f�sicos da Universidade deSantiago de Compostela co premioNobel J. Cronin, prop�xose a detecci�nde cascadas horizontais (1) (2), � dicir, asde altos �ngulos cenitais, como ferra-menta �til para localizar neutrinos demoi altas enerx�as. En efecto, as ferven-zas horizontais te�en que atravesarunha cantidade de atmosfera unhastrinta veces superior �s raios c�smicosverticais; polo tanto, a maior parte dafervenza � absorbida e s� sobreviven aspart�culas penetrantes, isto �, os mu�nse neutrinos. Diversos experimentosproxectados, como o citado proxectoAuger, est�n dese�ando os detectorespara que sexa posible a localizaci�ndestas fervenzas horizontais.

DETECCIÓN DE RAIOS CÓSMICOS

A detecci�n de raios c�smicos rea-l�zase con detectores adecuados �s ran-gos de enerx�a que se pretenden locali-zar. As�, para enerx�as ata 1 Pevutil�zanse emulsi�ns fotogr�ficas inter-



82 Carlos Pajares

caladas entre planos de materiaisabsorbentes que se elevan en globos ousat�lites. Sen embargo, como o fluxo depart�culas con enerx�a superior a unhadada dimin�e dramaticamente, aproxi-madamente nun factor 100, cada vezque aumentamos unha orde de magni-tude a enerx�a (fig. 1), se queremosdetectar raios c�smicos de grande ener-x�a necesitamos superficies moi gran-des.

Para detectar raios c�smicos deenerx�as superiores a 1 Pev desenvol-veuse a t�cnica de detecci�n de ferven-zas utilizada por Pierre Auger no seudescubrimento de 1939 e anteriormen-te por Bruno Rossi en 1932. Para isto, oque se fai � situar detectores na super-ficie terrestre. A escala da superficieutilizada v�n determinada polo tama-�o da fronte da fervenza, que pode serde varios quil�metros cadrados paraenerx�as altas. Por iso se sit�an variosdetectores convencionais de part�culasdistribu�dos por unha gran superficiede xeito que poidan reproduci-la fer-venza utilizando os co�ecementos daspart�culas. Canto m�is alta sexa a ener-x�a do raio c�smico orixinario da fer-venza que se quere detectar, m�is gran-de debe se-la superficie efectivaocupada pola rede de detectores depart�culas. As�, por exemplo, a superfi-cie efectiva do experimento AGASA enAkeno (Xap�n) Ða maior rede de detec-tores constru�daÐ � duns cen quil�me-tros cadrados e rexistrou fervenzas deenerx�a superiores a 1019 ev. A rede dedetectores do proxecto Auger que seinstalar� no hemisferio sur, preto de

San Rafael en Mendoza (Arxentina),cubrir� unha superficie de 3000 Km2.

Outro m�todo consiste en detecta--la fluorescencia do nitr�xeno do aireemitida � pasa-las part�culas cargadasda fervenza. A�nda que cada part�culas� emite catro fot�ns por metro, se afervenza � moi enerx�tica pode ter caseun bill�n de part�culas cargadas ep�dese localizar a grandes distanciasen noites escuras despexadas. O expe-rimento FlyÕs Eye (Ollo de mosca), pio-neiro neste m�todo, consiste en m�lti-ples espellos; cada un visualiza uncampo angular distinto, concentrandoa luz nun fotodetector; � semellante �ollo composto dunha mosca. Parte daluz emitida polos distintos tramos dafervenza � recollida polo espello quevisualiza o �ngulo s�lido correspon-dente. A cantidade de luz � proporcio-nal � n�mero de part�culas do tramocorrespondente. Como se sabe a dis-tancia a que se atopa cada tramo, p�de-se reconstru�-lo n�mero de part�culasen funci�n da profundidade. Esta t�c-nica obtivo resultados que est�n deacordo cos obtidos mediante redes dedetectores. O detector de fluorescenciadepende en gran medida das condi-ci�ns atmosf�ricas do lugar da s�alocalizaci�n e en particular do grao deabsorci�n e dispersi�n da luz, quedepende da cantidade de part�culas ensuspensi�n. O ideal � un sitio excepcio-nalmente claro, con pouca contamina-ci�n luminosa. Isto �ltimo implica estarafastados de zonas de gran densidadede poboaci�n, o que polo xeral implicapouca infraestructura e polo tanto un


maior custo do proxecto de instalaci�n.Cando se decide a situaci�n do detec-tor, el�xese o lugar tendo en conta todoseses factores.

Outra t�cnica � a baseada nadetecci�n de radiaci�n Cherenkov, queleva o nome do cient�fico ruso que adescubriu (polo que foi galardoado copremio Nobel). � a radiaci�n emitidapor part�culas cargadas � propagarsenun medio, no noso caso a atmosfera,con velocidade superior � da luz nodito medio. A luz � emitida formandoun �ngulo coa direcci�n de movemen-to da part�cula dado por

cosu= c/vn (10)

onde v e c son as velocidades da part�-cula e da luz respectivamente e n o�ndice de refracci�n do medio. � claroque como cosu < 1, vn $ c.

Para rexistra-la dita radiaci�n uti-l�zanse os telescopios Cherenkov, sensi-bles � parte �ptica do espectro para fer-venzas no rango entre 1011 e 1014 ev.

Na illa da Palma existe un detec-tor hispanoalem�n, HEGRA (HighEnergy Gamma Ray Astronomy) quecombina varios telescopios Cheren-kov cunha rede de detectores que est�n nunha superficie de arredor de40.000 m2.


Figura 4. Esquema do Proxecto Pierre Auger. Represéntase o plano que contén a fervenza identificado polo ‘ollo demosca’ e os tanques da rede de detectores de partículas. (O esquema non está a escala).


84 Carlos Pajares

Un dos problemas que te�en osraios c�smicos de moi alta enerx�a � apouca estat�stica. As�, para fervenzascon enerx�as superiores a 1020 ev, parater arredor de 30 sucesos anuais ne-ces�tase unha superficie efectiva de3000 Km2. O proxecto Auger de colabo-raci�n internacional, no que participaninstituci�ns de investigaci�n perten-centes a dezanove pa�ses, est� inicial-mente dese�ado para constru�r douscomplexos, un en cada hemisferio.Cada un combina unha rede de detec-tores de part�culas a 3000 Km2 cundetector de fluorescencia do tipo ollode mosca (ver figura 4). Cada comple-xo estar� a unha latitude pr�xima a 45¼para que cubra a semiesfera celeste dohemisferio correspondente gracias �rotaci�n da Terra.

Cada rede consta de 1500 detecto-res distribu�dos nunha malla hexago-nal cunha separaci�n entre eles de 1,5 Km. Cada detector consta dun tan-que cil�ndrico de auga duns 10 m2 desuperficie por 1,2 m de altura convarios fotodetectores. A intercomunica-ci�n entre detectores � fundamentalpara saber que as part�culas detectadaspertencen � mesma fervenza. Por isocada detector consta dun sistema deradiocomunicaci�n con antenas que llepermiten comunicarse coas seis adxa-centes. Para obter un nivel de erros detransmisi�n baixo a un custo accesible,as estaci�ns deben estar � vista unhasdoutras, o que implica que a zona debeser bastante plana. Para a sincroniza-ci�n entre detectores util�zase a GPS,localizaci�n global por sat�lite, t�cnica

sinxela que ten equipos xa comerciali-zados. Cada detector ter� un panelsolar e unha bater�a para lle subminis-trar enerx�a.

Cada part�cula cargada, � veloci-dade da luz, � atravesa-la auga do tan-que emite luz Cherenkov que en parte� recollida polos fotodetectores. A can-tidade de luz � proporcional � lonxitu-de da traxectoria. Cada mu�n, que tipi-camente ten unha enerx�a superior a109 ev, atravesa o tanque de 1,2 m senproblemas, cada electr�n que ten unhaenerx�a media de 107 ev e a s�a traxec-toria unha lonxitude de 10 cm, emitin-do menos luz c� mu�n. Cada fot�n,que te�en de media 106 ev, a�nda d�menos luz. O sinal no tanque en fun-ci�n do tempo permite discriminarentre as diferentes clases de part�culas.Cada mu�n aparece como un pulsomoi breve (varios nanosegundos) eintenso, mentres que a luz emitidapolos electr�ns e fot�ns aparece en pul-sos menos intensos. Desta maneirap�dense distinguir facilmente osmu�ns do resto, o que � fundamentalpara establecer algunhas caracter�sticasesenciais da fervenza, como discutimosno apartado anterior.

O complexo do hemisferio surestase a constru�r preto da cidade deSan Rafael, na provincia de Mendoza,na Arxentina. O do hemisferio nortedecidiuse instalalo no deserto de Utah,nos Estados Unidos, pero dificultadesde financiamento est�n causando areconsideraci�n da s�a construcci�n oupolo menos da s�a localizaci�n. Ocusto de cada complexo anda � p� dos


6000 mill�ns de pesetas. Esp�rase que odo hemisferio sur estea listo paraempezar a tomar datos no ano 2002.

Outro detector moi interesanteque leva certo tempo operando �Amanda. ÒTe recuerdo Amanda, lacalle mojada...Ó, as� comezaba a can-ci�n de V�ctor Jara que se fixo famosa afinais dos sesenta. Amanda tam�n sonas siglas ÐAntartic Muon and NeutrinoArrayÐ dun detector de mu�ns e deneutrinos que detecta os mu�ns ener-x�ticos das fervenzas mediante a obser-vaci�n da radiaci�n Cherenkov xeradaa gran profundidade no xeo. O detectorAmanda est� instalado a profundida-de, baixo a superficie de xeo. O seuobxectivo � detectar neutrinos de altaenerx�a para que, calculando o seufluxo, se poida inferir qu� clase deobxectos poden emitilos.

Os neutrinos, a diferencia doutraspart�culas, poden atravesa-la Terra sena penas interaccionar con materia.Cando un fluxo de varios miles demill�ns de neutrinos atravesa a Terra,uns poucos chocan cos n�cleos demateria producindo mu�ns que, � atra-vesa-lo xeo, emiten radiaci�n Cheren-kov, que � a detectada en Amanda. �paradoxal que para explora-lo cosmos,� dicir, o obxecto c�smico que emite osditos neutrinos, te�amos que ir debai-xo da terra.

EPÍLOGO

Neste artigo de divulgaci�n pre-tendemos presentar unha visi�n actual

e accesible dos raios c�smicos, empe-zando por explicar qu� son, describin-do a s�a detecci�n e inclu�ndo a men-ci�n de proxectos tan importantes enmarcha no presente e os dese�adospara o futuro pr�ximo. Os raios c�smi-cos son unha ferramenta de primeiraorde en dous campos da F�sica. Porunha banda, son como uns telescopiosespeciais que nos axudan a explora-losobxectos c�smicos capaces de orixinare acelera-las part�culas coa enerx�a e acomposici�n como as detectadas. Poroutra banda, tam�n son ferramentas�tiles e quizais �nicas para exploraralg�ns dos enigmas da F�sica de Par-t�culas Elementais. Nun apartado men-cion�mo-la estructura do baleiro, ou aspart�culas preditas en teor�as de unifi-caci�n das forzas da natureza e nondetectadas ata o de agora como fontesposibles dos raios c�smicos ultrae-nerx�ticos. Outros fen�menos din�-micos na F�sica de Part�culas, como aobtenci�n de quarks libres, poden te-las�a traducci�n en termos de certas pro-piedades das cascadas dos raios c�smi-cos. Os raios c�smicos dem�strannosunha vez m�is que exploran e co�eceno m�is grande do Universo, os obxec-tos c�smicos, o que ten moito que vercoa exploraci�n e o co�ecemento dom�is pequeno do Universo. Por iso osraios c�smicos forman parte dunhanova ciencia, a das astropart�culas.

O lector que queira co�ecer m�issobre o tema pode acudir �s referencias3 e 4, que son artigos complementariosde divulgaci�n, ou �s libros das refe-



86 Carlos Pajares

rencias 5 e 7, onde hai cap�tulos moiaccesibles.

REFERENCIAS

1. Parente, G., e E. Zas, Proceedings of theHigh Energy Neutrino Workhop,Venice, 1996, p�xs. 435-439.

2. Capelle, K. S., J. Cronin, G. Parente, eE. Zas, Astroparticle Physics 8,1998, p�xs. 321-328.

3. Cronin, J., T. K. Gaisser, e S. P.Swordy, Investigaci�n y Ciencia,marzo, 1997.

4. Zas, E., Revista Espa�ola de F�sica, vol.10, n�m. 2, 1996, 4-10.

5. Gaisser, Thomas K., Cosmic Rays andParticle Physics, Cambridge Univ.Press, 1990.

6. Pajares, C. (edit.), De lo m�s grande alo m�s peque�o del Universo,Santiago de Compostela, 1996.


INTRODUCCIÓN

Os que nunca estiveron en Rusia esaben do que al� est� a ocorrer s� polasnoticias da televisi�n e as publicaci�nsnos xornais poden facerse unha pre-gunta: Àter� Rusia agora o mesmo tem-po e forzas para pensar no ÒcultivoÓdos matem�ticos? Estas d�bidas est�nxustificadas, pero s� en parte.

Rusia sufriu unha masiva fuga decerebros a principios dos anos noventa.Como consecuencia dunha crise econ�-mica cr�nica produciuse unha conti-nua reducci�n do orzamento destinado� ciencia, � ensino e mais �s miserentossalarios dos cient�ficos e do profesora-do. Desde logo, todo isto causou gra-ves danos no sistema de ensino estatal.En primeiro lugar, viuse prexudicado oprestixio das ciencias exactas, que re-sultaron absolutamente in�tiles comofontes de recadaci�n de capital prima-rio durante a �poca da transici�n cara �econom�a de mercado. Moitos cient�fi-cos que ficaron en Rusia v�ronse obri-gados a cambiar de profesi�n.

A escola matem�tica era quizais am�is viable, sobre todo por raz�ns ob-xectivas: a matem�tica case non requireinvestimento de capital. O sistema deensino matem�tico sobreviviu logo depasar momentos moi dif�ciles e, conser-vando as s�as mellores tradici�ns, a-daptouse �s novas condici�ns. Velaqu�alg�ns dos exemplos m�is rechaman-tes deste dato.

87


CÓMO SE “CULTIVAN” OS MATEMÁTICOS EN RUSIA

Elena Melikhova* Instituto de Seguridade At�mica

da Academia de CienciasRusia

Agosto de 1998. Alemaña. O alumno dunha escolamatemática de Moscova, Maxim Kontsévich, un doscatro laureados coa medalla Fields, a condecoraciónmáis prestixiosa no eido da matemática que se outorgaunha vez cada catro anos no Congreso Internacional deMatemáticas (o premio Nobel non inclúe as matemáti-cas entre as súas candidaturas).

* Programadora de sistemas expertos.


88 Elena Melikhova

1. O SISTEMA ALTERNATIVO DE ENSINO

O principal lugar de preparaci�ndos matem�ticos �, desde logo, a esco-la secundaria. Na universidade entraxente que xa sabe reflexionar, polo me-nos no sentido de poder e querer resol-ve-los problemas. A universidade s�pule e orienta na elecci�n dos proble-mas actuais da matem�tica moderna;tam�n d� a co�ecer un amplo abano dem�todos. Por iso imos falar en xeralsobre a escola secundaria.

En Rusia os nenos empezan aestudiar �s seis ou sete anos (antes deiren � escola a maior�a deles acostumanir � garder�a). Os primeiros nove cursosson obrigatorios. î d�cimo e mais �und�cimo van normalmente os alum-nos que pensan ingresar na universida-de. O ensino estatal � gratu�to; para

entrar na universidade hai que aprobaruns exames de ingreso. A duraci�n me-dia dos estudios � de cinco anos. Haique dicir que as reformas pol�ticas dopa�s trouxeron alg�ns cambios positi-vos, en particular, apareceron escolas euniversidades non estatais, manuais eedici�ns cient�ficas que son melloresc�s oficiais. Ademais, xa hai certa libe-ralizaci�n na direcci�n do sistema deensino estatal (aparici�n de colexios, li-ceos, escolas-laboratorios, introducci�ndos estudiantes nos consellos das uni-versidades, pr�rroga do servicio mili-tar para os estudiantes e liberaci�n doservicio para os doutorandos). Despoisda ca�da da cortina de aceiro, tam�n seampliaron considerablemente as posi-bilidades de contactos internacionais.

Malia a todo isto, na maior�a dasescolas domina o sistema tradicio-nal das lecci�ns na aula. Persiste este

En 1924 o matemático canadense J. D. Fields, daquela presidente do Congreso de Matemáticas en Toronto, propuxoempregar 2500 dólares canadenses, aforrados polos organizadores do Congreso, para conceder dous premios, e des-pois do Congreso en Moscova en 1966, para premiar perante a comunidade matemática de todo o mundo a catro per-soas novas (de menos de corenta anos) polos seus méritos; a medalla de ouro mostraba nunha face a imaxe deArquímedes e a frase “supera-la súa limitación humana e conquistar todo o universo”; no reverso lese outra frase enlatín: “matemáticos de todo o mundo celebran a súa especial contribución ó coñecemento”.


m�todo a�nda que os pedagogos se de-catan perfectamente de que � historica-mente arcaico e de que c�mpre unhatransformaci�n radical. Precisamente,ese sistema tradicional provoca opi-ni�ns como que a escola � un lugaronde se priva da liberdade art�stica eda iniciativa (os detalles, na pel�culaPink Floyd ÒThe WallÓ). Sen embargo,moito depende das calidades persoaisdos mestres. Contrastando co sistemaoficial sempre existiron formas de ensi-no extraescolar; aplic�ndoas, os mate-m�ticos rusos souberon crear para osnenos con talento un sistema alternati-vo de ensino matem�tico que, polass�as dimensi�ns, � �nico e realmenteviable.

Certamente fai falta algo m�is c�entusiasmo do mestre; outros factorestiveron aqu� o seu papel. Nos temposda Uni�n Sovi�tica, debido � desenvol-vemento prioritario da industria dadefensa, o prestixio da Matem�tica, aF�sica e maila Enxe�er�a acadou un ni-vel superior; as� que os bos resultadosnestas materias case se converteron no�nico criterio para valora-lo �xito per-soal do alumno e da escola en xeral1.P�dese dicir que a creaci�n deste siste-ma foi o cumprimento dunha especiede encargo social por parte do Estado.

O sistema alternativo consta dedous elementos: facultativos de todotipo e clases especiais para o estudioprofundo da matem�tica. A�nda que oesquema organizativo das clases e do

profesorado est� baseado no da escolaoficial, polo seu esp�rito � todo o con-trario. Aqu� o alumno non � un meroespectador, sen�n algu�n que se fai a simesmo, que vai �s clases cos seus pro-pios problemas e preguntas. Na aula,os nenos, mediante o intercambio dosseus logros persoais, proporci�nanseuns �s outros novos co�ecementos.

No sistema alternativo podeentrar quen queira a trav�s das olim-p�adas escolares, os contactos persoaiscos mestres ou cos compa�eiros da cla-se. Logo selecci�nanse de xeito naturalos m�is dotados, xa que o futuro ensi-no se basea no interese particular doalumno.

O sistema est� pensado de talforma que de toda a multitude de ma-tem�ticos con talento que pasa pola es-cola s� quedan nela para traballar coasfuturas xeraci�ns os que realmentesaben ensinar e senten un gran cari�opola s�a profesi�n.

O respecto � personalidade e uninterese aut�ntico son as caracter�sticasclave nas relaci�ns entre o alumno e oprofesor. Isto favorece o propio siste-ma. O que non se fixo nin matem�ticoprofesional nin profesor, conserva du-rante toda a vida unha actitude espe-cial fronte � disciplina. Ben a mi�doesta actitude h�rdana os fillos; moi-t�simos alumnos das escolas especiali-zadas en matem�tica te�en alg�nparente que sentiu esta paix�n na s�avida.

Cómo se “cultivan” os matemáticos en Rusia 89

1 Hai que mencionar que o lóxico resultado dese proceso foi a excesiva producción de científicos de cien-cias exactas na URSS. Na Rusia posterior á Perestroika xa non se observa este fenómeno.


90 Elena Melikhova

O principio do sistema � o ensinocontinuo que afecta a t�dolos niveis.Durante as vacaci�ns hai escolas que sedesprazan f�ra da cidade, organizanolimp�adas e campamentos matem�ti-cos de ver�n. O problema do paso daescola � universidade case non existe,pois nos cursos superiores son os pro-pios estudiantes das facultades de Ma-tem�ticas os que dan as clases, quedeste xeito participan na vida escolarde modo moi activo.

Por distintas raz�ns, en Rusia �moi caracter�stica a extrema centraliza-ci�n das ciencias. A maior�a dos institu-tos cient�ficos e das universidades es-t�n en Moscova e nos seus arredores,en San Petersburgo e na cidade doscient�ficos, Novosibirsk. O sistema deensino alternativo est� ligado �s cen-tros cient�ficos do pa�s. Por iso para osnenos das rexi�ns perif�ricas o cami�opara ser matem�tico pres�ntase moitom�is complicado; para eles existe enMoscova un internado especial.

No sistema prior�zanse as clasesde colectivos: os nenos m�is capacesdunha mesma idade estudian xuntos.O trato individual cons�guese gracias �ampla participaci�n no proceso de en-sino dos estudiantes das universidadesmatem�ticas.

Qu�danos por �ltimo a partematerial. Ata o de agora o ensino seguea ser gratu�to; as� aumentan as posibili-

dades de atraer � sistema os nenos conm�is talento. Por outra banda, se nosEstados Unidos o Estado convoca bol-sas para o apoio de clases por mediodos programas individuais dalg�nsalumnos considerados os m�is dota-dos, en Rusia non se disp�n de ning�napoio financeiro, se non se contan ospremios para os vencedores das olim-p�adas (que moitas veces son sim-b�licos).

Vexamos agora polo mi�do c�movive este organismo tan grande e com-plexo.

2. CLASES EXTRAESCOLARES COS ALUMNOS

2.1 CÍRCULOS E FACULTATIVOS

Os c�rculos2 de matem�tica repre-sentan o m�todo m�is tradicional detraballo con escolares de idades com-prendidas entre os once e os catorceanos. O xefe do c�rculo pode ser unprofesor de Matem�ticas ou un mate-m�tico profesional. A trav�s do contac-to non formal, da lectura en com�n delibros interesantes, da resoluci�n deproblemas curiosos, a un bo mestrenon lle ha custar moito interesar �maior�a dos nenos na s�a materia.Neste eido hai medios ben experimen-tados; por exemplo, un marabillosolibro de V. Li�vshina e E. Alex�ndrova,Viaxes polo pa�s dos liliputienses e o pa�s de

2 O círculo é unha actividade extraescolar que non ten análogo no sistema escolar español. Trátase de gru-pos de alumnos (de distintos cursos) que se reúnen fóra do horario escolar baixo a dirección dun profesor. Oscírculos poden te-la máis diversa orientación, por exemplo, círculo dramático, literario, círculo de debuxo, dematemática, etc. Non é unha actividade obrigatoria.


Al-Dzebra3, que pasa dunha xeraci�n aoutra. Dun xeito moi divertido tr�tanseas caracter�sticas da divisi�n, dos n�-meros perfectos, c�mo escrib�an os n�meros os pobos antigos, o tri�ngulode Pascal, as fracci�ns decimais infini-tas, os n�meros negativos e imaxina-rios, ecuaci�ns, extracci�n de ra�ces... Atrama est� constru�da en forma de di�-logo entre tres nenos: Tania, Seva eOleg, viaxeiros por un pa�s que simbo-liza a Matem�tica. Durante esta viaxeco�ecen o traveso Cero e maila nai des-te, a Oito, a imaxinaria Unha e a M�s-cara Negra, e os grandes matem�ticosArqu�medes, Leibnitz e Sof�a Kova-li�vskaya.

Cando os nenos se fan un poucomaiores, empezan a participar na s�aformaci�n outros matem�ticos. Para osescolares dos cursos superiores isto po-de significar unhas clases facultativasm�is serias noutra escola, ensino a dis-tancia ou en directo por programas dauniversidade pero destinados � escolasecundaria. Falaremos m�is adiantedestes �ltimos. Ben a mi�do o propiomestre de Matem�ticas recom�ndalles�s nenos dotados unha ou outra va-riante.

A partir de 1970 ed�tase a revistade divulgaci�n cient�fica Kvant, desti-nada a escolares e estudiantes. Aqu�publ�canse artigos moi accesibles e ase-made substanciosos. Ademais informasobre as olimp�adas, sobre as escolasmatem�ticas de ver�n, publ�canse pro-

blemas de tipo olimp�ada moi intere-santes, outros de xadrez..., e tam�n problemas de ingreso nas clases deMatem�ticas e nas escolas matem�ticase f�sicas a distancia, problemas de pre-paraci�n para os exames de acceso �universidade, etc. Esta revista axudoua m�is dunha xeraci�n de escolares aachegarse � ensino matem�tico alterna-tivo. Velaqu� s� alg�ns dos t�tulos quepublicou: ÒCadrados m�xicosÓ, ÒOutravez sobre tetrisÓ, ÒSe Arist�teles estive-se no certoÓ, ÒA l�xica e o parlamentoÓ,ÒPir�midesÓ...

Outra posibilidade que ten o esco-lar para informarse do sistema alterna-tivo � participar nas olimp�adas mate-m�ticas.

2.2 OLIMPÍADAS

Os nenos, o mesmo c�s pedago-gos, amosan actitudes diferentes verbodas olimp�adas. Uns t�manas coma undeporte onde hai que aspirar � victoria;outros, seguindo o principio ol�mpicode que o m�is importante � a participa-ci�n e non a victoria, gozan nas olimp�-adas anuais dun ambiente de comuni-caci�n e creatividade.

Os problemas que se propo�ennas olimp�adas son algo distintos dosda escola ou a universidade. ÒOs pro-blemas da olimp�ada est�n entre os problemas da escola e os problemascient�ficosÓ4. A esixencia complemen-taria para este tipo de problemas


3 V. Lióvshina e E. Alexándrova, Viaxes polo país dos liliputienses e o país de Al-Dzebra, Moscova, 1967.4 A. Ya. Kanel-Belov e A. K. Kovaldzi, Cómo se resolven os problemas non estándar, Moscova, MTsNMO,

1997.


92 Elena Melikhova

consiste en que Òa busca do cami�ocara � soluci�nÓ ten que ser Òa dificul-tade m�is grande, pero a forma de so-lucionaloÓ non ha requirir moitos es-forzos. Do mesmo xeito se trata tam�na formulaci�n do problema. Os proble-mas das olimp�adas dist�nguense demoitos outros polo feito de que a s�aformulaci�n � curta e clara. Cabe men-cionar que a invenci�n de problemasnovos hai moitos anos que se conside-ra como unha arte. Por exemplo, os quese propo�en para a Olimp�ada Na-cional de Rusia env�anos profesionais eafeccionados �s matem�ticas de todo opa�s, e te�en que superar un concurso.

Os seus creadores son remunerados.Cada ano aparecen novas obras mes-tras e ese sistema sost�n o alto nivelestablecido na Olimp�ada Nacional.

Cada problema � interesante enpor si e para resolvelo o alumno tenque elaborar algo semellante a unhateor�a cient�fica pechada. Os resultadosdas olimp�adas perm�tenlles �s peda-gogos destaca-los alumnos m�is v�li-dos, capaces de discorre-las pequenasteor�as.

A m�is importante � a Olimp�adaNacional. Div�dese en cinco etapas que se realizan por todo o territorio do

A 39ª Olimpíada Internacional de Matemática tivo lugar do 10 ó 21 de xullo de 1999 en Taipei (Taiwán). Cada país con-tou cunha representación de non máis de seis persoas. Houbo equipos de setenta e seis países. En total, catrocentosdezanove escolares. O equipo ruso, formado segundo os resultados da Olimpíada de Rusia e de varias etapas de selec-ción, recibiu dúas medallas de ouro, tres de prata e unha de bronce.


pa�s e en cada unha crece o nivel dedificultade dos problemas. A primeiraquenda � para t�dolos que queiran par-ticipar, son olimp�adas escolares.

Nas olimp�adas normais partici-pan alumnos a partir de 5¼ a 7¼ grao ena Olimp�ada Nacional a partir do 8¼.Para a segunda quenda tam�n se acep-tan t�dolos aspirantes; son as chama-das Olimp�adas Municipais.

A mi�do as Olimp�adas Muni-cipais van acompa�adas de sesi�ns decine, conferencias divulgativas sobrematem�ticas e �s veces organ�zanseÒfestas matem�ticasÓ para os escolaresm�is novos. Os vencedores son invita-dos �s Olimp�adas Rexionais, nas que onivel de dificultade � considerablemen-te m�is alto. Por �ltimo, a quinta etapa� a Olimp�ada Nacional.

Dos vencedores da derradeiraetapa da Olimp�ada Nacional selecci�-nase un equipo que representar� o pa�sna Olimp�ada Internacional. Para osescolares que superan as �ltimas fasese a selecci�n para a Olimp�ada Na-cional, organ�zanse unhas reuni�nsespeciais nas que os rapaces se ades-tran resolvendo problemas do tipo dosda olimp�ada. Deste xeito �ntrase ta-m�n de paso no club informal da socie-dade matem�tica.

Ademais da Olimp�ada Nacional,cel�brase d�as veces � ano, na prima-vera e mais no outono, o Torneo dasCidades. Os torneos real�zanse simul-taneamente en moitas cidades do pla-neta, inclu�ndo t�dalas grandes urbes

rusas. Para os ga�adores conv�cansevoltas complementarias.

Nos �ltimos anos est�n sendo moipopulares as olimp�adas de Soros,organizadas pola fundaci�n SociedadeAberta do mecenas americano GeorgeSoros. Esta olimp�ada consta dunhafase de selecci�n a distancia, a primeiraoficial (na cal se admiten a maior partedos participantes da volta de selecci�na distancia e por veces t�dolos aspiran-tes) e dunha segunda fase oficial. îsga�adores da derradeira entr�gansellesvaliosos regalos e premios en met�lico.Este feito distingue as olimp�adas deSoros doutras nas que os regalos sonadoito simb�licos (pero non obstante�tiles: a mi�do son libros de divulga-ci�n sobre matem�tica destinados �sescolares). Hai que mencionar que osorganizadores da Olimp�ada Nacionalnon conf�an moito no nivel dos proble-mas das de Soros, que non te�en grantradici�n.

Citamos outras olimp�adas e tor-neos famosos:

Ñ Torneo de Lomon�sov (com-petici�ns multidisciplinares de Mate-m�tica, xogos matem�ticos, F�sica e ou-tras ciencias exactas na UniversidadeEstatal de Moscova, para os alumnosdos graos 7¼-11¼).

Ñ Torneo matem�tico para osalumnos de graos superiores, ÒCopa namemoria de A. N. Kolmog�rovÓ.

Ñ Torneo xuvenil de matem�ti-cos dos Urais (competici�n en equipopara os graos 6¼-8¼).



94 Elena Melikhova

Ñ Festival Internacional (deOdessa) xuvenil de matem�ticos e f�si-cos.

Ñ Concurso Internacional deMatem�tica ÒCanguruÓ.

Ñ Torneo de Arqu�medes. � unciclo de competici�ns de Matem�tica adistancia, persoais e en equipo, para osalumnos dos graos 5¼-11¼.

Ñ Olimp�ada de Kurch�tov deF�sica e Matem�tica (graos 8¼-11¼).

Ñ Olimp�ada de Matem�tica eCriptograf�a (graos 9¼-11¼).

As olimp�adas te�en particulari-dades espec�ficas relacionadas co seucar�cter competitivo. Para acada-la vic-toria non se esixen aqu� s� capacidadesmatem�ticas, sen�n tam�n saber con-centrarse e reflexionar. Non � obrigato-rio que un bo matem�tico pense r�pido;na historia da Matem�tica hai moitosexemplos de matem�ticos que pensa-ban lentamente e sen embargo obti�anbos resultados nos seus campos. Comaen calquera outra materia, na Matem�-tica hai velocistas e fondistas.

2.3 BATALLAS MATEMÁTICAS

Para os velocistas, a forma m�isinteresante de competir � unha batallamatem�tica. A batalla matem�tica � u-nha competici�n en equipo que se ase-mella moito �s torneos dos matem�ti-cos da Europa medieval. Daquelatrat�banse cuesti�ns do tipo da trisec-ci�n do �ngulo e a cuadratura do c�rcu-lo, que levaban normalmente a filos�fi-cas discusi�ns sen resultado e ata se

profer�an insultos que aparec�an des-pois nas p�xinas dos tratados contem-por�neos. ÀNon nacer�an precisamentedaquelas disputas moitas verdadescient�ficas e a mesma noci�n de discu-si�n cient�fica?

As regras das batallas poden serun pouco distintas, pero a s�a esencianon cambia. Dous, por veces tres, equi-pos (por exemplo, de distintas clases,escolas ou cidades, ou formados � choucos participantes doutra competici�nmatem�tica) reciben unha lista con pro-blemas e res�lvenos durante unha horae media ou d�as e media. Despoisempeza a batalla.

Os equipos arr�ldanse na discu-si�n do problema. Un representantedun equipo, o que exp�n, trata de de-mostra-la soluci�n, e un representantedo outro equipo, o opo�ente, fai pre-guntas insidiosas. O xurado decide c�-les son as preguntas esenciais; outrasnon se discuten. O que defende podenegarse por alg�n tempo a responde--las preguntas e terminar explicando asoluci�n. O tempo deste informe � moirestrinxido, pero despois v�n a etapada discusi�n, e o defensor, segundo asesixencias do opo�ente, explica o quenon se comprendeu. Por cada informee cada oposici�n os equipos recibenpuntos que � remata-la batalla determi-nan o equipo ga�ador.

Antes da batalla, o capit�n analizapolo mi�do os resultados do equipo etraza a estratexia de combate. El plani-fica con qu� problemas pode enfrontar-se � inimigo e conseguir puntos da


oposici�n, c�les son convenientes paraa exposici�n propia e en qu� orde sepode chama-lo equipo inimigo. Nunequipo ben organizado cada un dosseus membros co�ece o que poden fa-cer os demais. Por iso primeiro todossolucionan os problemas f�ciles e des-pois re�nense para resolve-los dif�cilesque queden. Se algu�n ten unha ideacomp�rtea cos outros e compr�bana. Ocapit�n controla que non se fagan osmesmos c�lculos por distintas persoas.Todo isto non ten moita relaci�n coamatem�tica, � o lado competitivo dabatalla.

ÀQue te�en de particular as bata-llas matem�ticas? Durante as batallasfanse preguntas que non lles xorden �salumnos en condici�ns normais. Sucede que unha pregunta sinxela a primeira vista resulta moi dif�cil e oalumno non atopa sa�da. Isto ser-ve para que se preste m�is atenci�n �s demostraci�ns. O que parece evi-dente en principio pode ser simple-mente incorrecto e viceversa, can-do non se presta atenci�n a algo; estealgo semella unha evidencia absurda.Por exemplo, a principios de s�culo os matem�ticos souberon dividi-la b�la en cinco partes (segundo a teor�ade conxuntos) e despois facer des-tas cinco partes d�as b�las do mesmotama�o ca antes (tr�tase do cha-mado axioma de elecci�n, que porintuici�n parece non menos correcta c� axioma de Euclides das rectas paralelas) ÀAbsurdo? Non, � un teo-rema.

2.4 ESCOLAS DE VERÁN

Esta forma de ensino d� a posibi-lidade de mostra-las s�as capacidades,non s� �s velocistas sen�n tam�n �sfondistas. A escola de ver�n � unhasimbiose entre a escola, os c�rculos e ocampamento de ver�n. Do campamen-to, a EMV (Escola Matem�tica deVer�n) ten o descanso, o r�o, as excur-si�ns � bosque e o deporte. Pero � unhaescola, xa que en primeiro lugar osalumnos ve�en aqu� para estudiar.Para conseguir unha praza na EMV haique pasar por unha olimp�ada deingreso. Os profesores chegan a estelugar porque lles gusta o seu traballo eos nenos, e estes resp�ndenlles recipro-camente.

Hai clases obrigatorias e non obri-gatorias. T�dalas clases obrigatoriasson de Matem�ticas e as non obrigato-rias poden tratar de calquera tema quepoidan e queiran desenvolver os profe-sores diante dos alumnos. A mi�doestas actividades reciben o nome declubs.

Nas clases de Matem�tica daEMV pr�stase moita atenci�n � funda-mentaci�n para que o alumno, pola s�apropia conta, chegue � necesidade defundamenta-lo m�todo e sinta toda as�a forza. Os profesores con experien-cia saben que para os alumnos � moitom�is interesante demostrar un teoremado que xa co�ecen o funcionamentoque demostrar un teorema abstracto.

Nas clases complementarias dis-c�tense temas que se saen dos l�mi-tes das clases obrigatorias e incluso



96 Elena Melikhova

algunhas cuesti�ns cient�ficas. Moitosco�ecidos problemas matem�ticos p�-denselle explicar facilmente a un esco-lar. As� �, por exemplo, o gran teoremade Fermat5, formulado hai trescentosanos pero demostrado hai pouco. Esteteorema de doada formulaci�n � com-plicado, a�nda que na s�a demostra-ci�n hai uns corolarios relativamentesinxelos que poden entender os alum-nos.

2.5 A FACULTADE MENOR DE MECÁNICA E MATEMÁTICA

� comprensible que non se atopenen cada escola entusiastas profesoresansiosos de ensinar matem�ticas des-pois das clases �s alumnos dotados.Para axuda-los nenos a que se interesenpor problemas f�ra do programa esco-lar, na Facultade de Mec�nica e Ma-tem�tica (FMM) da Universidade Esta-tal de Moscova creouse hai unhasd�cadas a Facultade Menor.

Na Facultade Menor de Mec�nicae Matem�tica poden ingresar os alum-nos que non est�n na primaria. Oingreso � a vontade de cada un. As per-soas que asisten a ela xa te�en interesede seu polas matem�ticas, as s�as pro-pias preguntas e aprecian a beleza dal-g�n problema matem�tico, pero preci-san axuda. A maior�a dos profesores daFacultade Menor son estudiantes deMatem�tica que a�nda onte eran esco-lares. Nas s�as clases ensinan o m�isinteresante, segundo o seu punto devista. � dicir, aqu� rev�lanse os temas

que non entran no programa escolar,vense as particularidades matem�ticas.

Outro trazo que distingue aFacultade Menor da escola � o ambien-te non oficial das clases. Na escola oalumno ten que asistir �s clases e face--los deberes; aqu� nos os hai. Os queasisten unha vez e non lles gusta xanon aparecen a segunda e non moles-tan os demais. Por iso, t�dolos alumnosque frecuentan a Facultade MenorMec�nica e Matem�tica van �s aulascon gusto e gran desexo de estudiar. Omesmo se pode dicir sobre os estudian-tes que ensinan na facultade; para eles� un traballo gratu�to (se somos m�isprecisos, desde hai alg�n tempo osestudiantes pr�mianos cunha chocola-tina), por iso o �nico est�mulo � a pro-pia clase, o encontro cos alumnos.

Non hai restricci�n ningunha conrespecto � estructura das clases. Osprofesores son libres de elixi-lo estilode conversa cos escolares que sexam�is c�modo para eles e para o tema-rio. Habitualmente o profesor planificaa explicaci�n dalg�n m�todo daseguinte maneira: primeiro prop�nalg�ns problemas sinxelos dun temadeterminado. Os alumnos ven as coin-cidencias que aparecen nos problemase as�, logo de discutilo todos xuntos,form�lase de modo m�is preciso om�todo. A reacci�n dos rapaces des-pois de resolveren un problema queparec�a tan complicado a primeira vista� a esperada: a alegr�a e a admiraci�n

5 Para todo enteiro n>2, calquera ecuación xn+yn=zn ten solución distinta de cero. Noutras palabras, para cal-quera enteiro x, y, z, n tal que n> 2 y (x, y, z) non sexa igual a (0, 0, 0), o enteiro xn+yn non é igual ó en-teiro zn.


por esta ciencia � dif�cil de ocultar.Estas emoci�ns incitan os nenos a se-guir adiante. O mesmo se pode dicirdos profesores.

Cabe mencionar que unha por-centaxe bastante elevada de alum-nos da Facultade Menor de Mec�nica e Matem�ticas, despois de remata-losseus estudios secundarios, ingre-

san nas facultades de especialidadesf�sico-matem�ticas, inclu�da a Fa-cultade Maior de Mec�nica e Mate-m�tica. Con todo iso p�dese afirmarque a l�xica e a mentalidade que sedesenvolve na Facultade Menor send�bida ningunha influir� na reali-zaci�n do estudiante na ciencia mo-derna.


Edificio principal da Universidade Estatal de Moscova. A Facultade de Mecánica e Matemática está situada no décimosétimo andar.


98 Elena Melikhova

2.6 O ENSINO MATEMÁTICO CONTINUO

A principios dos anos noventa, enMoscova, dentro do sistema do ensinomatem�tico alternativo, apareceu unelemento novo: o Centro de EnsinoMatem�tico Continuo de Moscova.Este centro encargouse da organizaci�ne funcionamento de practicamentet�dalas olimp�adas matem�ticas deMoscova e da coordinaci�n do traballode numerosos c�rculos para os escola-res. Por exemplo, cada ano o centrocelebra torneos de Matem�tica para osalumnos de 8¼ a 11¼.

Aqu� tam�n existen cursos decapacitaci�n profesional para os profe-sores que dan Matem�ticas na escola,debido a que o centro colabora conmoitas grandes universidades e socie-dades matem�ticas de Rusia.

� sumamente importante a activi-dade editorial do centro, porque agorao Estado non d� financiado no nivelaxeitado as edici�ns cient�ficas e dedivulgaci�n, que non son rendibleseconomicamente. Neste campo xa sesente un certo d�ficit. Da editorial docentro saen colecci�ns de problemas deolimp�ada coas soluci�ns � final, co-lecci�ns da serie ÒInstrucci�n ma-tem�ticaÓ que tratan as cuesti�ns daMatem�tica moderna, conferencias di-vulgativas para os escolares e estudian-tes, materiais de historia e metodolox�adas matem�ticas, problemas do ensino

matem�tico, informes cient�fico-met�-dicos, cr�nica da vida matem�tica,olimp�adas e outras competici�nsmatem�ticas.

3. AS CLASES ESPECIALIZADAS EN MATEMÁTICAS

O traballo cos escolares f�ra daclase, os c�rculos, as lecci�ns facultati-vas, as olimp�adas, etc., desenv�lvenseparalelamente � ensino na escola. Estasclases non afrouxan os postulados dosistema tradicional sen�n que o com-plementan, o que representa un desafo-go tanto para os nenos coma para ospedagogos.

Pero resultou que nalg�ns casosparticulares o sistema oficial pod�a sermellorado considerablemente implan-tando m�todos de ensino facultativos.As�, nos anos sesenta e setenta aparece-ron dentro da escola oficial clases espe-cializadas no estudio profundo dasMatem�ticas. A mi�do entraban al� osnenos m�is dotados de t�dolos gruposdun curso da mesma escola e osdemais continuaban os seus estudiosco ritmo normal. Para os nenos m�iscapacitados abr�ronse en Moscovad�as ou tres escolas especializadas e uninternado para os moscovitas6.

O grao de distanciamento dosm�todos est�ndar pode variar. Nas cla-ses de Matem�ticas non sempre reina

6 Unha das posibilidades de estudiar a fondo Matemáticas para os nenos que viven lonxe das capitais cien-tíficas son as escolas matemáticas a distancia, formadas na Facultade de Mecánica e Matemática e noutras uni-versidades. As escolas a distancia ocupan un lugar intermedio entre as clases especializadas e as facultativas: osseus problemas parécense ós dos círculos, das olimpíadas e das escolas de Matemática, pero a comunicaciónentre o profesor e o alumno establécese por correo.


aquela atmosfera informal e o di�logoentre o profesor e o alumno (sen pensarnas notas, o que distrae �mbalas partesdo contido matem�tico) que existennas clases facultativas. Pero para unprofesor de Matem�ticas � unha opor-tunidade de traballar cun programam�is interesante cun continxente m�isou menos homox�neo de alumnosdotados.

Al�, onde se empregan ampla-mente m�todos de ensino m�is demo-cr�ticos, en comparaci�n cos c�rculos,os co�ecementos danse dun xeito m�issistem�tico, sen falta de argumenta-ci�ns, o que ademais permite conse-gui-la soluci�n daquelas partes dif�cilesque non se resolven nos c�rculos.

Para formar unha clase de Mate-m�ticas na �poca sovi�tica, cumpr�anserios esforzos non s� por parte do pro-fesor de Matem�ticas ou F�sica, sen�ntam�n da administraci�n da escola.Hab�a que ter como m�nimo un colecti-vo de partidarios da idea. Pero ninsequera isto garant�a o �xito. Moitasescolas liberais con clases de Matem�ti-cas foron aniquiladas durante as limpe-zas ideol�xicas do Partido.

Desde aqueles tempos cambiaronmoitas cousas. Agora, en Rusia, a ca-rreira de Matem�ticas non ten presti-xio, por iso nos �ltimos anos, a pesarda democratizaci�n global da vida dopa�s, practicamente non aumentou on�mero de clases desta materia. EnMoscova hai m�is de mil cincocentasescolas secundarias e delas polo menosvinte te�en clases de Matem�ticas e

F�sico-matem�ticas para os cursos su-periores (� dicir, menos do 1,5 %). Ami�do nas escolas, onde xa hai clasesde Matem�ticas especializadas, baixo omesmo teito organ�zanse tam�n as cla-ses doutra especialidade, por exemplode Biolox�a ou de letras. Polo de agoraa maior parte destas escolas son estatais.

Non hai que pensar que as mate-rias com�ns se excl�en ou se po�enm�is f�ciles nos grupos de Matem�ti-cas. î rev�s, as disciplinas soben o seunivel con respecto � escola secundarianormal.

Falaremos s� dunha destas esco-las de antigas tradici�ns e de prestixiointernacional.

3.1 A ESCOLA ESTATAL DE MOSCOVA NÚMERO 57

Hai m�is de cento vinte anos, unc�lebre activista da instrucci�n rusa,que logo foi chamado Òo av� das facul-tades obreirasÓ, Karl M�zing, fundou


Escola Estatal de Moscova número 57.


100 Elena Melikhova

un colexio privado que despois da Re-voluci�n de Outubro (1917) foi trans-formado nunha escola famosa polo seualto nivel de ensino. Nesta Escola deEnsino Est�tico, ata as d�as da tardecurs�banse as materias com�ns, des-pois com�an, descansaban un pouco eempezaban as clases doutro car�cter:ximnasia r�tmica, arte dram�tica, escul-tura, canto, etc. Na actual escola n�me-ro 57, logrouse en moitos aspectos con-serva-lo ambiente informal daquelestempos e o interese mutuo do profesore o alumno no proceso educativo.

î longo dos �ltimos trinta anos,esta escola ocupa unha das primeirasposici�ns e nalg�ns per�odos foi, send�bida, a m�is forte das escolas deMatem�ticas de Moscova. Como probadisto poden servir, por exemplo, as vic-torias dos seus alumnos nas olimp�a-das (a�nda que as clases, segundo osseus principios, non se dedican a pre-paralas) e o ingreso da maior�a dos gra-duados nos mellores departamentosdas universidades de Moscova; gracias�s �xitos destes, a escola ten sona nosc�rculos cient�ficos non s� rusos, sen�ntam�n de moitos pa�ses do mundo.

Nas clases de Matem�ticas daescola (entre catro e dez por semana)�sase o chamado sistema dos bolet�ns,implantado por primeira vez nos anossesenta por un famoso profesor e orga-nizador das olimp�adas matem�ticas,N. N. Konstant�nov, en varias escolasmoscovitas. A esencia deste sistema,que representa unha alternativa � ins-trucci�n con manual, � a seguinte: at�dolos alumnos, de cando en vez,

entr�ganselles uns bolet�ns (de unha atres p�xinas) cos problemas e t�dalasdefinici�ns necesarias; a explicaci�n donovo material no encerado d�se encasos excepcionais. Nos bolet�ns haiproblemas de distintos tipos: alg�nsson exercicios de comprensi�n dasdefinici�ns e pr�cticas t�cnicas; outrospoden ser bastante dif�ciles e esixirpara a s�a resoluci�n a invenci�n dunm�todo novo por parte do alumno. Noseu tempo, nestes problemas pod�anconsiderarse importantes resultadoscient�ficos, como, por exemplo, moitosteoremas do curso de an�lise matem�-tica. � moi importante o feito de que oalumno se ve obrigado a pasar de novopor algunhas etapas do desenvolve-mento da Matem�tica. En comparaci�ncun estudiante que est� nun curso uni-versitario coa mesma an�lise matem�-tica e que, usando os resultados dosmatem�ticos dos s�culos pasados s�ten que entende-las formulaci�ns e de-mostraci�ns de t�dolos teoremas docurso, un escolar, estudiando polo sis-tema dos bolet�ns, gu�ase unicamentepolos problemas-teoremas, pero ocami�o ata a soluci�n b�scao el polas�a conta.

Cada alumno ten que presentarpersoalmente as soluci�ns dos seus tra-ballos diante dun profesor invitadoespecialmente para isto. Normalmentenon son profesores da escola, sen�n ungrupo de matem�ticos profesionais for-mado xeralmente por estudiantes edoutorandos da Facultade de Mec�nicae Matem�tica da Universidade deMoscova (estes entusiastas traballan na


escola voluntariamente, sen cobrar ourecibindo moi pouco di�eiro). Os pro-fesores invitados son tantos que cadaestudiante traballa nun grupo de nonm�is de tres ou catro alumnos.

Na maior�a dos casos, p�deselle �alumno que escriba a soluci�n e que aexplique oralmente. Isto perm�telles �sprofesores indicarlles t�dolos seuserros e consegui-la comprensi�n oraltotal, as� como controla-la forma co-rrecta da argumentaci�n das afirma-ci�ns que semellan evidentes. Todo isto � moi importante para o desenvol-vemento da mentalidade l�xica e o sentimento da rixidez matem�tica dosescolares que pensan relaciona-la s�avida coa ciencia: el � que a mi�do asafirmaci�ns evidentes non resultan tantriviais ou simplemente incorrectas, enon s� nas clases dunha escola. Bastacon lembra-lo gran Teorema de Fermat,que foi demostrado por el mesmo haitres s�culos, pero outros matem�ticos,despois de moitos fracasos, lograrondemostralo nos �ltimos dez anos e encentenares de p�xinas.

çs veces os docentes, para noninterrompe-lo proceso natural das cou-sas, permiten que dous alumnos resol-van xuntos un ou dous problemas,feito que sen embargo non rompe oambiente xeral dunha competici�nhonrada.

O trato co profesor nun climainformal permite que o propio transco-rrer das clases se faga interesante e con-siga apaixona-los nenos. A mi�do, ana-

lizando as soluci�ns, conta �s rapacesalg�ns datos interesantes da aplicaci�ndas Matem�ticas comprensibles paraun escolar, pero que non aparecen nosbolet�ns. Tam�n fai preguntas comple-mentarias que en seguida son obxectode acaloradas discusi�ns. Pola s�aforma, este di�logo entre profesor ealumno semella m�is ben unha conver-sa de dous colegas. Moitas veces as dis-cusi�ns matem�ticas seguen durante asexcursi�ns � bosque. Organ�zanse sa�-das tur�sticas �s monta�as �s que seunen outros matem�ticos, f�sicos profe-sionais, estudiantes e doutorandos daFacultade de Mec�nica e Matem�tica eda Universidade de F�sica e T�cnica deMoscova7.

Os bolet�ns div�dense en obriga-torios (con posibilidade dalg�ns pro-blemas non obrigatorios) e comple-mentarios, � dicir, non obrigatorios.Durante tres ou catro anos de ensinoacum�lanse uns sesenta bolet�ns �sque non se lles po�en notas. Os prazospara entregalos son individuais. Enxeral, o propio ambiente e o sentimen-to de que o profesor v�n � clase paratraballar especificamente contigo nondeixa posibilidade � mala aplicaci�n.

Os profesores da escola n�mero57 destacan como principios pedag�xi-cos fundamentais do sistema Òo enfo-que individual dirixido a cada alumnodentro da instrucci�n en grupo, as altasesixencias do nivel profesional e ascapacidades pedag�xicas dos profeso-res, a formaci�n de alta motivaci�n dos


7 A Universidade de Física e Técnica de Moscova foi fundada a mediados do século XX.


102 Elena Melikhova

alumnos polo estudio da Matem�tica,formaci�n dun ambiente psicoloxica-mente ben�volo que propicia o m�xi-mo desenvolvemento das capacidadesdo escolarÓ8.

O programa que se implantadeste modo incl�e normalmente unhaintroducci�n � teor�a de conxuntos, �teor�a elemental de n�meros e � am-pliaci�n de �lxebra (por exemplo, o teo-rema menor de Fermat e o teorema chi-n�s de residuais; n�meros de Fibonacci;introducci�n � teor�a de grupos; unhaestricta definici�n e calidades dos cam-pos de n�meros racionais, reais e com-plexos; calidades dos polinomios;n�meros de Bernoulli), introducci�n ��lxebra lineal, unha parte considerabledo curso universitario da an�lise mate-matica, teor�a de grafos (e �s vecesintroducci�n � topolox�a). Sen embar-go, como sinalan os mesmos autores,Òo contido dos bolet�ns � s� unha parteexterior do proceso de ensino. A s�aesencia est� nunha estrict�sima relaci�nentre o profesor, que pode ensinar, e oalumno, que quere aprenderÓ.

Mencionamos de novo que oobxectivo m�is importante, conseguidocos bolet�ns de problemas, non � a con-solidaci�n do material nin o controldos co�ecementos, nin a preparaci�ndos escolares para as olimp�adas e osexames de acceso. O obxectivo consisteen darlle � alumno a posibilidade debuscar ideas pola s�a conta e inventarm�todos; concibi-la estructura dasreflexi�ns matem�ticas, noci�ns de

demostraci�n e de correcci�n, desen-volvemento hist�rico da Matem�ticamundial; desenvolve-la intuici�n (m�-todo inductivo), a l�xica (m�tododeductivo), o razoamento espacial e amentalidade algor�tmica. As clasessegundo o sistema de bolet�ns, conalgunhas restricci�ns (por exemplo, unescolar non aprende practicamente aformular un problema, sen�n queresolve os propostos), parecen un tra-ballo de investigaci�n cient�fica: ach�-ganse a alg�ns aspectos e preparan oterreo para a posible futura actividadecient�fica do graduado escolar. Sonco�ecidos casos nos que nos bolet�nsforon inclu�dos como problemas cues-ti�ns a�nda non resoltas e os alumnospuideron sentir eles mesmos que nonpara t�dalas preguntas hai preparadascontestaci�ns.

Deste modo, o obxectivo princi-pal � ensinar a pensar (polo menos nosentido que sup�n o traballo dun mate-m�tico profesional) e en segundo lugardar co�ecementos b�sicos na prepara-ci�n matem�tica. Algunhas modifica-ci�ns deste sistema empezaron a utili-zarse tam�n nas clases de F�sica eInform�tica. Por outra parte, nos mes-mos grupos d�se a Xeometr�a median-te un sistema parecido � tradicionalÐseguindo un manual, con explicaci�nsdo profesor no encerado, tarefas para acasa e controisÐ. No �ltimo curso (11¼)a intensidade das clases do sistema debolet�ns dimin�e, xa que se dedicam�is tempo � soluci�n de problemas de

8 B. M. Davidovich, P. E. Pushkar e Yu. V. Chekánov, Análise matemática na escola número 57, Moscova,MTsNMO, 1998.


concurso para o exame de ingreso nauniversidade.

Naturalmente, son moitos osaspirantes a estudiar na escola n�mero57. ÀComo se realiza a selecci�n? Nasclases de Matem�tica entran nenos apartir do 8¼ ou 9¼ curso (nos cursosm�is baixos estudian nenos ÔnormaisÕpolo sistema tradicional). Para ingresarnestas clases hai que pasar por examesde acceso que poden chegar a ter seisniveis. Con todo isto elim�nase onoventa por cento dos aspirantes.

Os que pasan o concurso ÔpaganÕpola posibilidade de recibir unha mag-n�fica preparaci�n cun aumento dededicaci�n �s clases; pero tam�n handeixar outras afecci�ns serias (a m�si-ca, o deporte, a inform�tica...), apartar-se en certo modo da familia e mais dosamigos. Pode xurdir ademais un pro-blema psicol�xico relacionado coaautoestima, debido a que tralo trasladoa esta escola moitos nenos te�en querevaloriza-las s�as capacidades encompa��a doutros nenos prodixiocoma eles.

A aqueles que superen t�dolosproblemas e rematen a escola, esp�ra-lles a mi�do un gran futuro. Non po-s�en s� excelentes capacidades e moiboa preparaci�n, sen�n tam�n unhagran forza de vontade, seguridade easpiraci�n na busca cient�fica. A maio-r�a dos graduados da escola n�mero 57

entran sen problema na Facultade deMec�nica e Matem�tica da Univer-sidade de Moscova, outros na Fa-cultade de F�sica e o resto nas univer-sidades f�sicas e na recentementeformada Universidade Independentede Moscova. Moitos dos c�lebres rapa-ces matem�ticos rusos sa�ron precisa-mente das clases de Matem�tica; porexemplo, na xa mencionada Olimp�adaInternacional de Taiw�n, a graduadada escola n�mero 57, Irina Anno, reci-biu a medalla de prata.

3.2 INTERNADO KOLMOGÓROV

Un dos exemplos m�is curiososna organizaci�n do ensino matem�ticoalternativo � o Internado Kolmog�rovda Universidade Estatal de Moscova,chamado oficialmente Centro Espe-cializado de Ensino Cient�fico. O inter-nado foi fundado en 1963 por AndreyNikol�evch Kolmog�rov9 e compa�ei-ros que compart�an as s�as ideas. Oobxectivo era atrae-los escolares


9 A. N. Kolmogórov, académico da Academia de Ciencias Rusa, é un dos matemáticos soviéticos máis famo-sos e fixo a súa destacable contribución nos campos máis diversos das matemáticas. Foi o fundador da teoríaaxiomática de posibilidades e xunto cos seus colegas occidentais creou a teoría matemática da información e aentropía.

Internado Kolmogórov.


104 Elena Melikhova

de provincias � Matem�tica e � vidauniversitaria, populariza-la propia pro-fesi�n do matem�tico mostr�ndolles �salumnos dos �ltimos anos, cunha lin-guaxe comprensible, os interesantesresultados da Matem�tica contempor�-nea.

No internado viven e estudiannormalmente os escolares dos �ltimosdous anos da escola que superaron osexames de acceso organizados en dis-tintas cidades de Rusia. Prove�en detodo o pa�s e a maior�a deles, tras cur-sa-los seus estudios no internado, in-gresan nas universidades de Moscova.Hoxe en d�a non s� se d�n clases espe-cializadas de Matem�ticas sen�n ta-m�n de F�sica, Qu�mica, Inform�tica,Biolox�a e outras disciplinas, en totalm�is de dez. Os alumnos obte�en al-g�ns dos mellores resultados nas olim-p�adas, os seus graduados destacan po-la s�a capacidade de traballo, polosh�bitos t�cnicos e o seu alto potencialcient�fico. Entre eles hai moitos mate-m�ticos profesionais novos.

A forma de ensino est� moi pr�xi-ma � ensino universitario. Hai claseste�ricas e seminarios pr�cticos e unhagran cantidade de cursos especiaisoptativos, nos que se lles explican �salumnos as teor�as matem�ticas m�isvariadas e as s�as aplicaci�ns, os �lti-mos logros dos matem�ticos rusos eestranxeiros, e �s veces mesmo se llespropo�en problemas de certo valorcient�fico. Como norma, a dificultadedestes problemas est� condicionadapor raz�ns t�cnicas (por exemplo,cando hai que face-la selecci�n de casos

e investigar cada un deles). Este siste-ma permite xa antes de ingresar na uni-versidade ter unha idea sobre alg�nsproblemas e m�todos da ciencia con-tempor�nea, elixir con motivaci�n u-nha universidade ou facultade paraestudiar e contactar cos seus represen-tantes.

Os alumnos expo�en os seus re-sultados cient�ficos nas clases do in-ternado, nas conferencias cient�ficas es-colares que se organizan de vez encando en distintas cidades de Rusia etam�n nos seminarios cient�ficos naUniversidade de Moscova. Os alumnosdo internado van de excursi�n tur�sticacon seus profesores e participan activa-mente nas escolas e olimp�adas dever�n.

As clases no internado son suma-mente intensas e din�micas. Cada d�aempeza cunha ximnasia matinal nuncampo que forma parte do territorioescolar. Case a cot�o hai un ou varioscontrois; as tarefas para a casa sonvoluminosas e constan de c�lculos quete�en que facerse coidadosamente, deproblemas dif�ciles, e para solucionalosun ten que se orientar moi ben nosm�todos estudiados nas clases e semi-narios. Nas clases te�ricas e nos semi-narios, os profesores sempre tratan deconsegui-la completa comprensi�n,abrindo o lado cualitativo da cuesti�n,dando exemplos ilustrativos e implan-tando unha nova noci�n s� despois deque alg�ns casos particulares dela xaest�n ben estudiados. Por exemplo,antes de empezar coa noci�n de con-xunto e de correspondencia est�dianse


durante un longo per�odo as figurasplanas e multidimensionais, move-mentos e transformaci�ns de similitu-de, etc. A definici�n de grupo abstractoaparece de modo natural � ve-los gru-pos de transformaci�ns, en particular,grupos de simetr�a de figuras e gruposde substituci�n, etc.

Gracias a estas clases tan intensi-vas, con un ou dous anos no internadocons�guese un bo nivel estable deMatem�tica e altos resultados nas solu-ci�ns dos problemas de olimp�adas econcursos. Estes resultados non sonpeores c�s dos graduados da escolan�mero 57 que pasan al� tres ou catroanos. Ademais, os alumnos do inter-nado, � que rematan, son capaces dedesenvolver unha intensiva actividadematem�tica independente.

Para conclu�r, hai que mencionarque en San Petersburgo tam�n haimagn�ficas escolas de Matem�tica; enprimeiro lugar destaca o liceo n�mero239, que polos �xitos dos seus alumnosnas olimp�adas rusas e internacionaispode compararse coa escola n�mero 57de Moscova e co internado. Na olim-p�ada de Taiw�n, en 1998, os alumnosdeste liceo Nikolai D�rov e Ant�nR�zenberg recibiron medallas de prata.

4. A ESCOLA SUPERIOR DE MATEMÁTICA

Onde primeiramente se dirixen os novos talentos matem�ticos deMoscova � � Facultade de Mec�nica eMatem�tica (FMM) da Universidade

Estatal de Moscova e � UniversidadeIndependente.

A FMM � unha escola con tradi-ci�ns seculares. Desde o principiohoubo na Universidade Estatal deMoscova Ðfundada en 1755Ð clases te�-ricas de Matem�tica. A Facultade deF�sica e Matem�tica creouse en 1804 e oseu desenvolvemento levou � forma-ci�n de c�tedras de Matem�tica pura eaplicada (1804) e de Mec�nica (1863). AFacultade de Mec�nica e Matem�ticanaceu en 1933 e ti�a tres departamen-tos: Matem�tica, Mec�nica e Astrono-m�a. M�is tarde, o Departamento deAstronom�a foi trasladado � Facultadede F�sica. En 1970 algunhas c�tedraslev�ronse � recente Facultade deMatem�tica de C�lculos e Cibern�tica.As investigaci�ns te�ricas e aplicadasde matem�tica na Universidade forondirixidas por famosos catedr�ticoscomo P. L. Ch�bishev, N. E. Zuk�vski,S. A. Chapligin, N. N. L�zin, P. S. Ale-x�ndrov, A. N. Kolmog�rov, S. S. S�-bolev, I. G. Petr�vski, M. A. Lavr�ntieve M. V. K�ldish.


Escola Superior de Matemática.


106 Elena Melikhova

Hoxe en d�a a FMM � un dos cen-tros m�is grandes do mundo no campoda mec�nica e as matem�ticas. Arredorde trescentos cincuenta catedr�ticos,doutores, asistentes e colaboradorescient�ficos ensinan a m�is de dous milestudiantes. O Departamento de Mate-m�tica consta de quince c�tedras (entreelas existen, por raz�ns hist�ricas, tresc�tedras de Xeometr�a e Topolox�a) e ode Mec�nica de oito.

A diferencia da FMM da Univer-sidade Estatal de Moscova, a Universi-dade Independente de Moscova (UIM)foi fundada hai pouco, en 1991, por ini-ciativa dun grupo de famosos matem�-ticos, formado por membros da Aca-demia de Ciencias de Rusia: V. I.Arnold, S. P. N�vikov, Ya. G. Sinai, L.D. Fad�ev, N. N. Konstant�nov e moitosoutros. A UIM apareceu como un cen-tro non estatal de ensino superior paraa preparaci�n de matem�ticos profe-sionais. Agora a UIM est� no edificiodo Centro de Instrucci�n Matem�ticaContinua de Moscova e a ela ve�en darclases moitos matem�ticos rusos quede momento traballan en Europa ounos Estados Unidos.

En moitos aspectos esta Univer-sidade foi formada � imaxe da elitistaEscola Normal Superior de Par�s, ondeo acceso �s estudios de dous anos doDepartamento de Matem�tica conc�de-se s� a corenta ou corenta e cinco per-soas por ano. O concurso para ingresarnesta escola supera as tres mil persoaspor praza. Isto divide a t�dolos france-ses en dous bandos: os que ingresarone os que non o conseguiron. O ÔseloÕ de

non ingresado resulta a mi�do m�issignificativo ca t�dalas categor�as cien-t�ficas. Afortunadamente, a UIM tenunha variante m�is democr�tica deingreso. Sen embargo, n�tase o m�todoabstracto-formal e alx�brico-estructu-ral no ensino dos estudiantes e na acti-vidade cient�fica, tan caracter�sticopara a Escola Normal Superior de Par�se para toda a matem�tica francesa enxeral. De aqu� prov�n este artificialtoque de elite. Dito doutro xeito, naUIM a construcci�n de teor�as xeraisprevalece adoito sobre a soluci�n deproblemas concretos.

A pesar de que alg�ns profesoresda Universidade Estatal de Moscovatraballan tam�n na UIM e os alumnosda �ltima estudian tam�n na FMM, osm�todos de ensino e a actitude cara �profesi�n do matem�tico nestas d�asuniversidades son distintos.

Na UIM estudian relativamentepoucos estudiantes: s� corenta oucorenta e cinco por curso (deMatem�tica), e ademais o n�mero dealumnos � menor nos cursos superio-res. Na FMM entran cada ano unscatrocentos alumnos. En cada c�tedrahai tradici�ns que poden ser moi dis-tintas. Aqu� tam�n se estudiaEstat�stica, Matem�tica e Inform�tica.Na FMM as esixencias son m�is for-mais e � estudiante poden expulsalopor faltar �s clases. Na UIM non pres-tan tanta atenci�n � asistencia e tratande face-los exames por escrito para quea nota sexa m�is obxectiva.


A xente que est� na UIM valorasobre todo a Matem�tica e non pensanos beneficios econ�micos do seu futu-ro laboral, a�nda que hoxe en d�a moi-tos estudiantes te�en unha actitudepragm�tica en relaci�n coa profesi�n.Aqu� temos unha desas opini�ns:ÒQuizais non estea mal a Matem�ticapura pero gustar�ame � mesmo temporecibir alg�ns co�ecementos pr�cticospara a mi�a futura profesi�n. Din queexiste a Matem�tica de finanzas, moi�til nos bancos, e a Matem�tica aplica-da. Nun futuro gustar�ame face-lo dou-toramento nos Estados Unidos e des-pois buscar al� traballo, recibi-la cartaverde...Ó Na UIM resp�ndenlle oseguinte: ÒClaro que moitos dos nosos

alumnos contin�an os seus estudios noestranxeiro. Pero se a Matem�tica nonlles interesa por si mesma, sen�n comoun medio para busca-la vida, de al� nonsair� nada boÓ. (ÒRespostas non oficiaisa preguntas non oficiaisÓ)10.

A supervivencia desta visi�nmaximalista na Rusia contempor�neaverase co tempo, pero polo de agora osmatem�ticos novos te�en �nde elixir.

Os meus agradecementos �s estu-diantes de cuarto curso da FMM daUniversidade de Moscova, RustamSad�kov, Rom�n Mij�ilov e SergueiM�likhov por axudarme na busca deinformaci�ns tan valiosas.


10 http://www.mccme.ru/ium/FAQ.html, só en ruso.



Su apellido podr�a ser gallego.Naci�, sin embargo, en Escalona, llevalas huellas de la riqu�sima cultura deToledo metidas en el alma y se form� yse desarroll� como pintor en Madrid,rodeado siempre de otros artistas, mu-chos de ellos hombres de letras.

Pablo Pombo sinti� desde muypronto la llamada de la pintura y, aun-que reconoce que la t�cnica puedeaprenderse muy bien en Bellas Artes,no duda en afirmar que a la posteridadno se llega �nicamente con la t�cnica nicon el virtuosismo: hay que dar con elsoplo de la creaci�n. De la misma ma-nera piensa que, aunque en la juventuddebe copiarse de modelos, esta imita-ci�n ha de dejarse luego para buscar uncamino propio, no trillado, no servil.Quien no lo encuentre, no debe esperarnada de su futuro como artista. ParaPablo, cat�lico ferviente, ese caminoviene de muy arriba.

A Pombo, que se ha decantadopor la pintura religiosa, y sobre todopor la representaci�n de la figura de

Cristo en distintos momentos de laPasi�n, puede calific�rsele de neoex-presionista. Aunque se reconoce deu-dor de antecesores diversos, entre ellosel Greco, Goya y, en especial, VanGogh, sus cuadros son inconfundible-mente suyos en los temas y en las t�c-nicas, en el color, en la pincelada y en lacomposici�n. Este hombre singular, deconversaci�n generosa, ocupa un des-tacado puesto entre los primeros pinto-res espa�oles actuales.

La cr�tica es un�nime al subrayarla soledad, el desvalimiento, el desaso-siego que emanan de sus telas. En ellas,entre fondos oscuros, sobresale la lumi-nosidad del blanco, con el que alternanel violeta y el rojo, el amarillo, el verdeo el azul. El uso de algunos de estoscolores ha llevado a pensar, adem�s deen los maestros arriba citados, enRibera y en Zurbar�n.

Pombo no puede tranquilizar aquien ve las im�genes de sus obras por-que �l las pinta con el nervio y la an-gustia del que siente su mismo dolor

109


POEMAS DE CELSO EMILIO FERREIRO Y RAFAEL MORALES

(CONVERSACIÓN CON PABLO POMBO*)

Ana Mar�a Platas Tasende** Instituto Rosal�a de Castro

Santiago de Compostela

* Desde a súa fundación, a REVISTA GALEGA DO ENSINO respecta nas entrevistas a lingua castelá dos hispano-falantes.

** Catedrática de Lingua e Literatura.


110 Ana María Platas Tasende

(ÒDios me perdone, pero no he visto anadie hacerse el hara-kiri a punta depincel, como en tu casoÓ, escribi� de �lRam�n Faraldo). Sorprendido de loque va saliendo de sus manos, el autores el primero en sufrir la dram�ticafuerza de unos ojos que lo observan, lastorturas de un cuerpo crucificado, eldominio de la muerte sobre una cabezaque se desploma. La ligereza y laingravidez m�sticas caracterizan estasfiguras, que parecen, en su hondo pate-tismo, sometidas a un impulso as-censional. Como si ya no fueran de este mundo, semejan mirarlo y com-prenderlo con dulc�simo amor, mien-tras flotan en un espacio indefinidodesde el que, por medio de la piedad, promueven sentimientos deascesis.

Entre sus exposiciones, que se su-ceden con regularidad en Espa�a y enel extranjero, cuenta mucho para noso-tros la que tuvo lugar en la iglesia deSan Marti�o Pinario, de Santiago, conmotivo de la Peregrinaci�n y el En-cuentro Europeo de J�venes, por losmeses de julio y agosto del pasado A�oSanto. La ocasi�n supuso un dobleacontecimiento: de un lado el impactoque caus� en los visitantes, de otro el que recibi� el propio pintor, que seprend�, durante su estancia, de la her-

mosura de los viejos granitos deCompostela y del flujo espiritual queinunda a quienes saben captarlos en suhondura.

Desde principios de diciembre de 1999 dos magn�ficos cuadros suyospueden admirarse en el crucero de lacatedral de la Almudena, en Madrid:Mar�a besa la mano de su Hijo y La soledadde Mar�a. Poco despu�s se entregaron,para la misma sede, las campanas y laimagen del Ap�stol Santiago donadospor Galicia. Pombo, que no es gallego,aunque pudiera, ha estado siemprerodeado de nuestras cosas y de nuestragente.

Un querido amigo com�n noshizo coincidir. Pensaba yo que hur-gar en la memoria de un hombre tan sensible podr�a ser doloroso. Creoque lo fue, y creo tambi�n que Pombome ofreci� sus recuerdos para quemuchos otros puedan vivirlos des-de sus palabras. Era �ste su homenaje a algunos gallegos que conoci� du-rante una etapa muy importante en sutrayectoria de pintor joven, aunque yacon un lugar ganado a pulso en la van-guardia del momento. Celso EmilioFerreiro1 fue para �l, entre todos, uncompa�ero, un hermano mayor. Losecos de sus consejos hacen que aPombo todav�a le tiemble la voz.

1 Celso Emilio Ferreiro (Celanova, 1912; Vigo, 1979) es una de las voces más relevantes, fuertes y convin-centes de la poesía gallega actual, aunque también destacó como narrador y como articulista de prensa.Convencido hombre de izquierdas, su sinceridad política en tiempos tan delicados como los de la Guerra Civilespañola le supuso serias dificultades, entre ellas una condena de muerte que no llegó a cumplirse. Problemaseconómicos y profesionales (a lo largo de su vida fue alternando trabajos diversos) lo llevaron a establecerse enCaracas, donde tampoco lo acompañó la suerte. En el año 1973 regresó a Madrid y allí vivió hasta que la muer-te lo sorprendió —el 31 de agosto de 1979— en Vigo. Aunque entre sus poemas quizá los de mayor repercu-sión hayan sido los de temática social y política, no son menos importantes los que desvelan, con gran hondu-


Nos vemos en el Caf� Gij�n. Con Pablo, su mujer, Olvido. En se-guida se advierte que ella es el sosie-go, el equilibrio. No digo la dulzu-ra, porque Pablo es tambi�n dulce y amable, incluso cuando habla arrolla-

doramente, sinceramente, con toda su energ�a. A veces un suspiro o unhalo que le nubla la mirada son indicios seguros de c�mo contiene el peso de un ayer, todav�a tan cer-cano.

Ñ ÀEn qu� fechas lleg� usted al Caf�Gij�n?

Ñ Entr� por primera vez en elCaf� Gij�n a finales de los a�os sesenta.Entonces el personaje m�s importantepara m� fue el pintor de Lousada(Lugo), Tino Grand�o. Enseguida en-tend� que era el pintor m�s significati-vo de Galicia, de sus marinas, de lasnieblas impenetrables, del meollo, de laenvoltura de Galicia. Recientemente enun viaje de A Coru�a a Santiago, alamanecer, sent� el alma de Grand�o.ÁQu� belleza en el paisaje, qu� inmensi-dad de grises! Mi amistad con Tino fuehonda, pues compartimos en el Gij�nmuchas noches en nuestros tiempos debohemia, con todas las alegr�as y lastristezas que ello conlleva.

Poemas de Celso Emilio Ferreiro y Rafael Morales (Conversación con Pablo Pombo) 111

ra, facetas de un personaje lírico atenazado por preocupaciones existenciales. El dolor, sea cual sea su origen, semanifiesta en ocasiones por medio de recursos sarcásticos o irónicos que, utilizados a modo de catarsis, carac-terizan buena parte de su producción. Sus libros poéticos más destacados son O soño sulagado (1954), Longanoite de pedra (1962) —de ambos compuso poemas en plena guerra—, Viaxe ao país dos ananos y Cantigas deescarnio e maldecir (los dos de 1968), Terra de ningures (1969), Antipoemas (1972), Cimenterio privado (1973),Onde o mundo se chama Celanova (1975). Celso Emilio Ferreiro fue hábil conversador en tertulias como las delCafé Roma, en Ourense, o las del Café Gijón, en Madrid. A tan insigne poeta Galicia le dedicó, el 17 de mayo de1989, el Día das Letras Galegas.

Pablo Pombo.



Ñ ÀC�mo era Pablo Pombo porentonces?

Ñ En aquellos a�os del Caf�Gij�n yo era un profundo y aut�nticobohemio, muy solitario entre mucha deaquella gente de la que emanaba tantasuperficialidad. No obstante, conoc� agrandes e inolvidables personajes, co-mo fueron los pintores Laxeiro Ñgranamigo tambi�n, acompa�ado entoncespor una extraordinaria mujer, LalaÑ,Lodeiro, el santanderino Quir�s, elgenial Manuel Viola...

Ñ ÀQu� metas se hab�a propuesto? Ñ Yo persegu�a ya entonces lo

mismo que ahora, la posteridad, dejaruna cicatriz en la historia de la pintura,con la figura de Cristo a la cabeza. Enlos a�os setenta comenc� a frecuentaruna galer�a de arte en la calle Arenal deMadrid, regentada por un personajeexcepcional, Sueiro, tambi�n gallego,de Ourense. No s� por qu� siempre a lolargo de mi vida se han cruzado en micamino los gallegos, quiz� porquesiempre nos entendimos.

Ñ ÀC�mo conoci� a Celso EmilioFerreiro?

Ñ Sueiro ten�a un amigo �ntimoque casi todas las tardes pasaba a verlo,y se tomaban unos vinos en el despa-cho de la galer�a. Este amigo se llama-ba Celso Emilio Ferreiro. Sueiro me lopresent� como el poeta de Galicia y delmundo, y a�adi� que en ese despachoser gallego era un t�tulo. Yo con mijuventud, llena de espontaneidad y pasi�n, le contest�: ÒYo no quiero

t�tulos, quiero la inmortalidadÓ. Son-rieron los dos, mientras Sueiro, cari�o-samente, amagaba un pu�etazo.

Ñ ÀQu� le pareci� a primera vista elpoeta?

Ñ Celso me impresion� desde elprimer momento. Su sonrisa f�cil yacogedora, al mismo tiempo que sere-na y prudente, cautivaba. Celso tam-bi�n frecuentaba el Gij�n, y enseguidame di cuenta de que a pesar de toda labroza que all� acud�a, Celso sobresal�a,no s�lo como persona sino como elgran poeta que es.

Ñ ÀEn qu� sentido hablaba antes desus a�os bohemios?

Ñ Por aquel entonces yo beb�abastante y, primero en el despacho de

Celso Emilio Ferreiro.


Sueiro y luego en los bares y restauran-tes gallegos de aquella zona, beb�amosvino pele�n. Uno de estos bares toda-v�a existe, y cuando ahora, alguna vez,de tarde en tarde, vuelvo por all�, alempujar con mi mano su puerta, re-cuerdo que tambi�n all� puso su manoCelso tantas y tantas veces.

Ñ ÀComo se desarroll� su amistadcon Celso? ÀSe vieron con frecuencia?

Ñ A menudo coincid�a con �l enel Ateneo, cuando se celebraba algunalectura de poes�a. Al finalizar nos �ba-mos dando un paseo hasta el Caf�Gij�n. Yo le hablaba de mis inquietu-

des, de mis aspiraciones. Le contabac�mo me sent�a pose�do por la pintura,le hac�a part�cipe de mis alegr�as y mistristezas, de mis certezas, de misdudas. Siempre sonre�a serenamentedici�ndome: ÒVas bien, Pablo. Sigueadelante y trabaja. Trabaja muchoÓ.(Pombo se pasa una mano por el rostro ymurmura, casi para sus adentros) ÁC�mohabr�a disfrutado Celso colgando con-migo en el Caf� Gij�n el cartel de laSemana Santa de 1999 del Ayun-tamiento de Madrid con un Cristo m�o!

Ñ ÀRecuerda alguna an�cdota enparticular?

Ñ Una noche, durante uno deestos paseos desde el Ateneo hasta el


Ecce Homo. Pablo Pombo.



Gij�n, con alguna parada para refrescarla garganta, cuando pas�bamos cercade las Cortes yo me sent� euf�rico yempec� a cantar tangos. Not� queCelso se emocionaba, y yo m�s cantabay silbaba. ÒÁEs incre�ble que cantes tanbien los tangos!Ó Y los dos en plenacalle bailamos el tango, ante la estupe-facci�n de mi mujer, Olvido, y del por-tero del Hotel Palas. Recogimos micoche, que ten�a en el aparcamiento delas Cortes, y nos dirigimos al Caf�Gij�n.

El primero que nos vio entrar fueLaxeiro, que brome� acerca de nuestraeuforia, pues evidentemente not� quealguna culpa de ella ten�an los vinosque hab�amos compartido. Tambi�n �lentend�a de esto. Celso le ped�a lagorra de marinero y �l, mientras se lanegaba, ri�ndose sub�a a su casa, quepor cierto ten�a encima del Caf� Gij�n.

Por fin, ya entrada la noche, lellev� a la calle Juan Bravo, donde viv�a.Desde entonces no puedo o�r o cantarun tango sin recordar a Celso.

...Pienso tambi�n en otras cosas.Le encantaba como cocinaba Olvido,cocido con hierbabuena, migas man-chegas, tortilla de patatas... Hasta sellev� un d�a un cucurucho de torreznospara que los probara su mujer.

Ñ ÀEn qu� a�os transcurr�a todoesto?

Ñ Celso Emilio Ferreiro conoci�mi obra en 1975, y en 1977 visit� porprimera vez mi estudio. A medida quepasaba el tiempo nuestra relaci�n se

iba estrechando. En el Caf� Gij�n, ysupongo que en todas partes, los galle-gos siempre estaban juntos. Quiz� sesaliera un poco de esto Grand�o, porser un alma m�s solitaria, y, antes deque se me olvide, tengo que decir queen Lugo, en la biblioteca del C�rculo,hay colgado un cuadro suyo, de TinoGrand�o, que ni Vel�zquez lo habr�apintado: un contraluz con dos bueyesarando, el alma de Galicia. Porque hayque reconocer que, siendo Laxeiro ungran pintor, bebi� de Picasso, aunquesu mundo era gallego, y Grand�o s�lobebi� de Tino Grand�o. Con Mar�aVictoria de la Fuente, gran pintora deGalicia y gran dama del arte, a la que

Negra sombra. Homenaje a Rosalía de Castro (pintadodurante los años de relación con Celso Emilio Ferreiro).


admiro, comento an�cdotas de Gran-d�o cada vez que nos encontramos ennuestras mutuas exposiciones.

Ñ Por lo que vamos viendo, fueronmuchos los artistas gallegos a los que ustedtrat�.

Ñ S�. Compart� aquellas nochesde bohemia con Celso, Laxeiro,Grand�o, Lodeiro... Este �ltimo, haceveinte a�os, cuando mi hijo Pablo ten�as�lo cinco, un domingo al mediod�a ledio un billete de cien pesetas; mi hijoa�n recuerda a aquel se�or tan simp�-tico. No puedo dejar de citar a Ram�nFaraldo, el cr�tico de arte m�s significa-tivo de aquel tiempo, junto conSantiago Am�n. Faraldo era gallego yejerc�a de gallego. Dio conferenciassobre mi pintura en Cuenca, Toledo yMadrid; a esta �ltima asisti� CelsoEmilio Ferreiro.

Ñ Por cierto, el poeta le dedic� en1978 un hermoso poema que deja ver laturbaci�n que sus cuadros le causaban.

Ñ Celso y yo, de vez en cuando,pas�bamos tiempo viendo mi pintura.La miraba ensimismado, interrogante.Entonces se produc�a entre nosotros unsilencio que era como el m�s expresivode los di�logos. Despu�s terminabadiciendo: ÒEsto es inquietante, Pablo,no puedo decirte m�sÓ. Pero me lo dijotodo en el poema ÒDiante un cadro dePomboÓ. Efectivamente no hay quedecir, no hay que saber, s�lo hay quesentir, y Celso sent�a mi pintura como

yo sent�a su poes�a. ÀPor qu�? Eso noimporta, y bien lo dice �l al final delpoema: ÒEu ben te entendo, Pombo /anque non sei decir porqu� te enten-doÓ. Lo escribi� en la calle Juan Bravo,en su casa, y supongo que con lam�quina de escribir que utilizaba paramecanograf�ar su poes�a. Con la sensi-bilidad que le caracterizaba, tuvo ladelicadeza de darme no solamente lapoes�a en gallego firmada por �l, sinola traducci�n al castellano. En una oca-si�n reproduje la versi�n gallega enmis tarjetas de felicitaci�n de Pascuas,lo mismo que hice con la que me dedi-c� Rafael Morales2, pero nunca hasta


Rafael Morales hacia 1970.

2 Rafael Morales, poeta en castellano, nació en Talavera de la Reina en 1919. Aunque algunos años másjoven, es contemporáneo de los “garcilasistas” de la generación de 1936, y, como ellos, amante de la armonía yde la sobriedad del clasicismo, y creador de una lírica intimista a la que en numerosas ocasiones va ligada la







hoy las he cedido para que fuesen edi-tadas. Como ve, la de Rafael Morales esaut�grafa, y est� escrita con la tintaverde que suele usar3.

bEfectivamente, y como puede obser-

varse en las copias facsimilares que adjun-tamos, Ferreiro entreg� a Pombo una ver-si�n castellana de su poema. Son curiosasen ella las correcciones hechas con la propiam�quina o a mano.

El poema gallego es, m�tricamente,una silva libre en versos blancos, endecas�-labos y heptas�labos, con la excepci�n de un�nico pentas�labo. La exquisitez del poetade Celanova le llev� a ofrecer a su amigouna traducci�n castellana totalmente lite-ral, mediante la que pudiera identificarcada palabra gallega. Ello justifica las desi-gualdades de c�mputo Ñalgunas f�cilmen-te subsanablesÑ que se deducen de la com-paraci�n de los mismos versos en losdistintos idiomas, al mismo tiempo que,junto con la firma y la fecha (Madrid,verao, 1978) s�lo bajo la versi�n gallega,permiten notar que era �sta la prioritaria, la�nica que Ferreiro, otras veces escritor enespa�ol, reconoc�a.

El poema ÒDiante un cadro dePomboÓ va mucho m�s all� de una ocasio-nal dedicatoria amistosa. De todo �l se des-prende la inquietud que al autor le produc�ala contemplaci�n de la obra del toledano. LaÒPintura pombaregaÓ que aqu� intentadescribirse no es un cuadro concreto.Ferreiro expone un estado espiritual, con-junto de sentimientos y de sensacionesnacidos de la visi�n de los cuadros dePombo, de las caracter�sticas individualiza-doras que uno a uno o en conjunto se deri-van de ellos. La alteraci�n del �nimo vienedel impacto que produce lo representado yde lo que evocan el colorido y las figuras.Casi todo el poema refleja la perturbaci�n(ÒPombo torcazÓ Ñno el palomo dom�sti-co del palomar, sino el silvestre, el que anidaen los �rbolesÑ, Òanuncias cornamusasÓÑde posibles sonidos hirientesÑ, ÒnoitesperturbadasÓ, Òbosques incendiadosÓ,Òluces indecisasÓ do ÒamencerÓ, Òvo-ces soterradasÓ, Òonde van a morrer t�dolos berrosÓ, Òmorre de saudadeÓ,Ònace [...] a man esquerdaÓ, Òm�sicasilenteÓ, Òescombros h�midos datardeÓ...). La intranquilidad parece reman-sarse cuando se menciona la calma quesobre las telas puede proyectar la tierra del

temática religiosa. Morales rechaza tanto el esteticismo deshumanizado como el prosaísmo, y se declara parti-dario de aunar lo entrañablemente humano con la belleza en poemas que, libres de todo compromiso que no seael amor a las cosas, a los animales y al hombre, lleguen a los lectores a través de un afán evidente de claridadcomunicativa. Entre sus obras más relevantes figuran el libro de sonetos Poemas del toro (1943), con el que seinaugura la colección de poesía Adonais, El corazón y la tierra (1946), Los desterrados (1947), Canción sobre elasfalto (Premio Nacional de Literatura 1954), La máscara y los dientes (1959) o La rueda y el viento (1971) -”liro-dramas” estos dos últimos, según los ha llamado el autor, por contener una acción lírica-. Posteriores son Pradode serpientes (1982) y Entre tantos adioses (1993), culminación de su amor por una poesía concisa y rotunda,profundamente original. Rafael Morales es uno de los creadores de temática más variada de su tiempo - y delnuestro- y tiene el mérito indudable de haberse anticipado a otros muchos en la atención lírica a las gentes enfer-mas o humildes, como los leprosos, los locos, los traperos, los barrenderos, o a objetos aparentemente prosai-cos, como el cemento, el cubo de la basura, unos zapatos viejos, la rueda de un carro o una simple chaqueta.

3 Ninguno de los dos poemas que nos ofrece Pombo figura incluido en las ediciones de las obras comple-tas de sus respectivos autores.



pintor, pero renace en la duda final en laque, si bien se afirma y reitera la com-prensi�n de lo contemplado, se admite igno-rar el porqu� (Òben te entendoÓ, Òanquenon sei decir porqu� te entendoÓ). A labelleza del poema y a la emanaci�n de mis-terio que de �l arranca se une el ritmosolemne y remansado que producen tantolos versos endecas�labos como la abundanteaparici�n de adjetivos. El ÒyoÓ, que en elprimer verso se escond�a tras el vocativo(ÒPombo torcazÓ) y una forma en segun-da persona (ÒanunciasÓ), irrumpe contoda su fuerza en el pronombre (ÒEuÓ) y enlas desinencias de los dos �ltimos versos, enlos que el predominio de verbos es absolutoy en los que un nuevo vocativo viene acerrar el ap�strofe l�rico que constituye todala composici�n, inequ�vocamente ferreiria-na en su forma, su l�xico y sus rasgos deestilo.

bPor lo que respecta al aut�grafo de

Rafael Morales, tambi�n este poeta ha elegi-do la silva libre en versos blancos, con unpredominio notable de heptas�labos rotos�lo por un pentas�labo, y un octos�labo yun tris�labo que bien podr�an entendersecomo un endecas�labo fragmentado, conse-cuente as� con el resto de versos de s�labasimpares. Este poema, muy reciente(Madrid, 19. 6. 1995), est� dedicado �ni-camente a los cuadros que representan aCristo (los m�s caracter�sticos del pintor enla actualidad), y de ah� el t�tulo ÒCristos dePablo PomboÓ. Estamos ante un mon�logol�rico que busca el impacto sobre el lectorcon la recurrencia anaf�rica (Òporque...,porque...Ó) que destaca lo incruento de laimagen, el vencimiento del dolor mediante

la muerte, y que, en hermosa expresi�nmetaf�rica, identifica los brazos en cruz conÒun grito de alas / contra toda injusti-ciaÓ. La desolaci�n, que se hab�a contenidohasta entonces, invade los tres �ltimos ver-sos, en los que, con la soledad de estosCristos se compara la del ser humano,sojuzgado ya en vida, no triunfante como loestaban los Cristos muertos: Òporquesiempre est�n solos / como siempre es-t� solo / y derrotado el hombreÓ. En laplasmaci�n ling��stica, extraordinaria-mente sobria, destaca la desnudez y el des-garro de los sustantivos (ÒsangreÓ,ÒdolorÓ, ÒmuerteÓ, ÒinjusticiaÓ...) y lacontundencia terrible de los citados versosfinales, donde se repiten estructuras sint�c-ticas y donde los adjetivos aparecen, enparte, tambi�n reiterados y, en conjunto,con un punzante valor negativo (ÒsolosÓ,ÒsoloÓ, ÒderrotadoÓ). Deber� notarsec�mo dos maestros de las letras hisp�nicas,Ferreiro y Morales, siguen si�ndolo inclusoen poemas de amistad, de los que ambos ale-jan los prop�sitos laudatorios en beneficiode la �ntima expresi�n del sentimiento.

bÑ ÀContinu� su relaci�n con Celso

Emilio Ferreiro despu�s del 78?Ñ En el Caf� Gij�n vi por �ltima

vez a Celso, no pod�a ser en otro sitio.Fui yo para colgar el cartel de laExposici�n Internacional de las ArtesPl�sticas, Homenaje a Jorge Manriqueen su Quinto Centenario, que se iba acelebrar en Palencia en 1979. Estu-vimos comentando el acontecimiento yrecitando juntos unos versos de lasCoplas a la muerte de su padre. Nos dimos







un abrazo al despedirnos y no sab�a-mos que era el �ltimo. Pocos d�as des-pu�s me enter� de su muerte. No pudeacompa�arle en Celanova, pues por unaccidente ten�a yo una mano y unbrazo escayolados, y a Olvido, que ha-b�a recibido recientemente el carnet deconducir, le resultaba impensablehacerlo hasta Galicia. En la exposici�nde Palencia colgu� un cresp�n negro enun cuadro m�o, junto con su poema. Eneste cuadro se representaba un ÒAque-larreÓ, que por cierto se llev� Viola a ElEscorial, donde viv�a, y a cambio medio una obra suya.

(En la aludida exposici�n participa-ron casi ochenta artistas, pintores y escul-tores. Entre ellos figuraban Joan Mir�,Antonio T�pies, Antonio Saura, ManuelViola, Manuel Millares, Lucio Mu�oz,Eusebio Sempere, C�sar Manrique, Jos�Guerrero... Entre los j�venes creadores devanguardia se encontraban obras deVicente Mateo, Luis Caruncho, Juli�nCasado, Pablo Pombo...)

...Fue un d�a triste, muy triste. Nisiquiera pude llorar. Nunca olvidar� aCelso por ser como era. Su poes�a latengo en los libros, pero �l, como per-sona, est� en mi coraz�n. Para m� lapersona y la obra van unidas. Si elpoeta, el m�sico o el pintor no son per-sonas, a m� no me vale su obra. Celso loera, muy grande.

Sent� la poes�a de Celso en toda suintensidad el pasado verano enSantiago de Compostela. Expuse enSan Mart�n Pinario, con motivo delEncuentro de J�venes Europeos, y esto

me dio la oportunidad de sentir elabrazo de la piedra, de la Òlonga noitede pedraÓ, como escrib�a Celso en elque es para m� uno de los poemas m�ssignificativos del siglo XX.

...Conozco a muchos poetas con-tempor�neos y no parece que denimportancia a la bondad, a la humani-dad, a la integridad, a la autenticidad,s�lo a su propia poes�a, pero, afortuna-damente, en contra de lo que dec�a VanGogh, la miseria no existir� siempre.En fin, yo soy un privilegiado. Fuiamigo de Celso Emilio Ferreiro y lo soydel patriarca de las letras y gran poetaRafael Morales, de Talavera de laReina.



Ñ En Madrid se celebraron varioshomenajes en honor del poeta de Celanova.ÀAsisti� usted a ellos?

Ñ Del homenaje que se le dio enel Ateneo, conservo la cer�mica que sehizo con tal motivo. De los que habla-ron sobre �l, ni me acuerdo. S� quealguien habl� ex catedra, pues en cual-quier acto nunca faltan protagonistas.El que realmente ten�a derecho a hablarde �l era Sueiro, pero estaba entre elp�blico, sentado a mi lado e impidien-

do que yo me fuera a la mitad del acto,tan enfadado estaba.

Distinto fue el homenaje que se le dio en el Palacio de los Deportes de Madrid. Estaba hasta la bandera.Hab�a gente de todas las edades. Unagran foto de Celso presid�a el acto, en elque otros poetas hicieron de recitado-res. Una rondalla de ancianos toca-bacon bandurrias, la�des y guita-rras. Se apagaron las luces, excepto el foco sobre la rondalla, y fue como si un escalofr�o nos recorriera a todos.

Cuadros de Pablo Pombo en la Catedral de la Almudena (1999).



Surgieron miles de mecheros encendi-dos. En ese momento se reconoci�p�blicamente la gloria humana deCelso. Me vine abajo, o arriba, y llor�, le llor� amargamente y me acord� de la casta�era de la calle del Arenal, a la que en invierno compraba un cu-

curucho de casta�as y que tanto le quer�a.

Se fueron muriendo, primeroTino Grand�o. Le sigui� Celso, y m�starde Laxeiro, luego Lodeiro. ÁQu� sen-cilla es la muerte, y qu� tarde se apren-de lo sencillo!

Mientras me voy, despu�s de despedirme, trato de descifrar el senti-do de sus �ltimas palabras. Sopla unviento helado. Por pura deformaci�npienso en Luis Mart�n-Santos. Hoy yano podr�a decir de Madrid aquellacomentada frase de Tiempo de silencio:

ÒHay ciudades tan descabaladas [...]que no tienen catedralÓ. La Almudenano es quiz� la m�s bella entre las posi-bles, pero la hermosean los lienzos dePombo.

Madrid, enero de 2000


Estudios

2 estudios 5/4/01 16:38 Página 125


Thomas Stearns Eliot acadou ocumio da s�a carreira literaria en 1922,ano cultural por excelencia, pois foi,como xa se ten comentado moitasveces, o ano de Ulysses de James Joycee mailo do Tractatus Logico-Philo-sophicus de Wittgenstein. A grande con-tribuci�n de Eliot � s�culo vinte foi as�a obra The Waste Land, unha daspezas fundamentais da poes�a destes�culo e que tal vez el nunca superouna s�a producci�n posterior.

Este poema dram�tico de impor-tancia xa lendaria non s� achegou osdons da s�a innovadora estructura, das�a t�cnica de colaxe, das s�as constan-tes referencias culturais e a s�a linguapolimorfa. A Eliot c�belle tam�n ahonra Ñse � que honra se pode cha-marÑ de se-lo primeiro poeta na histo-ria da literatura que publicou notasdespois do poema para aclara-lo signi-ficado, as fontes literarias, a funci�ndos personaxes e maila s�a estructura.

Se este � un feito destacable e sor-prendente, non o � menos que se apro-

ximara � figura dun personaxe mitol�-xico escuro, ambivalente, como a vozprincipal que percorre The Waste Land:Tiresias. Este � o comentario que Eliotincl�e nas s�as celeb�rrimas notas:

Tiresias, although a mere spectator andnot indeed a ÔcharacterÕ, is yet the mostimportant personage in the poem, uni-ting all the rest. Just as the one-eyed mer-chant seller of currants, melts into thePhoenician sailor, and the latter is notwholly distinct from Ferdinand Prince ofNaples, so all the women are one wo-man, and the two sexes meet in Tiresias.What Tiresias sees, in fact, is the substan-ce of the poem.1

Despois incl�e unha cita en lat�ndas Metamorphosis de Ovidio, na queaparece unha das versi�ns da historiade Tiresias.

As�, v�mo-la figura multiformede Tiresias, que se funde con moitosdos personaxes do poema, a mi�do atrav�s dunhas conexi�ns case que alea-torias moi propias de Eliot. Outra des-tas asociaci�ns arbitrarias, como elmesmo reco�ece, � a dunha carta doTarot co Rei Pescador, personaxe

127


UNHAS REFLEXIÓNS SOBRE TIRESIAS EN THE WASTE LAND

Miguel çngel Otero Furelos* Instituto Os Rosais II

Vigo

* Agregado de Inglés.1 T. S. Eliot, Collected Poems 1909-1962, Londres, Faber and Faber, 1974, páx. 82.


128 Miguel Ángel Otero Furelos

fundamental do poema que ten granrelaci�n coa magna obra de antropolo-x�a e etnograf�a de Frazer, tan de modaa principios do s�culo: The GoldenBough.

Volvendo a Tiresias, � importanteco�ece-lo seu papel nas fontes mitol�-xicas. Tiresias aparece en catro distin-tas: na Odisea de Homero, nas lendasdo ciclo tebano e, finalmente, enPausanias e Ovidio. O seu papel � sem-

pre o dun adivi�o ou o dun home qued� consellos de gran valor: foi el quenlle amosou o cami�o de volta � casa aUlises e tam�n quen lle fixo ver a Edipoos seus terribles erros. Sen embargo,non � este o aspecto que chamou aatenci�n de Eliot, sen�n as tradicionaislendas que tratan da s�a metamorfosee do castigo que recibiu de Xu�o.

Segundo a primeira lenda referi-da, Tiresias converteuse en muller

Tiresias e Ulises. Cratera, c. 370 a.C. Ulises, sentado, cos seus fieis compañeiros Perimenides e Eurícolo. Ós pés deUlises, emerxendo do chan, destácase a testa barbada de ollos cegos de Tiresias.


cando matou a femia dunha parella deserpes que estaban copulando; seteanos m�is tarde fixo o mesmo comacho, e volveuse home de novo.Daquela, Tiresias ten un co�ecementosuperior � resto dos mortais por tersido home e muller.

Pero este co�ecemento causoullea s�a condenaci�n: � lle preguntarZeus qu�n gozaba m�is do sexo (elt��ao que saber por ter sido tam�nmuller) el revelou a verdade dicindoque era a muller. Hera (Xu�o segundooutras versi�ns), furiosa con el por des-vela-lo segredo, condenouno � ceguei-ra. Zeus mitigou o terrible castigo d�n-dolle unha vida moi longa e acapacidade da adivi�aci�n.

As�, vemos que a prominencia deTiresias v�n do seu car�cter prof�tico eaugural, do seu co�ecemento total dopasado e do presente, do home e damuller, e estes aspectos ser�n, comoimos ver � fin do artigo, os seus trazosm�is importantes: a s�a dualidade emailo seu polimorfismo (vida-morte,home-muller, cegueira-visi�n supe-rior).

O Rei Pescador, por outro lado, �o rei impedido que xa non pode fertili-za-la terra co seu poder. � un persona-xe cunhas connotaci�ns sexuais rele-vantes, tanto no marco da s�a historiacoma da s�a inserci�n no coraz�n deThe Waste Land. Foi o cr�tico WallaceGray quen viu mellor a conexi�n en-tr�mbolos personaxes, a funci�n coral

de Tiresias e, o m�is importante detodo, a relaci�n dos dous co propioautor na terceira e central parte dopoema, The Fire Sermon, na que Tiresiasfai a s�a aparici�n: ÒThe narrator-cho-rus (Tiresias-Fisher King) mourns theviolated beauty of contemporary exis-tence.Ó2

Aqu� tocamos ademais outro dostemas fundamentais de The Waste Land:o sexo, sempre tratado dende as pers-pectivas m�is s�rdidas e deprimentes,como algo sucio e, paradoxalmente, es-t�ril. Gray chega � punto de afirmarque Tiresias representa a confusi�n e aambig�idade das relaci�ns entre homee muller no s�culo vinte, e define aTiresias coa moderna nomenclatura deÔbisexualÕ3; esta afirmaci�n, que podesemellar case que unha ocorrencia,veremos � cabo que non est� desenca-mi�ada. Debemos lembrar que, des-pois de todo, unha obra como a estu-diada ten tal cantidade de lecturas queata houbo a teor�a nos cincuenta de queera un poema sobre a homosexualida-de. Penso que hai malicia nesta teor�a, enon sei qu� pensar�a Eliot dela.

A cuesti�n, daquela, � a seguinte:Àpor que a prominencia de Tiresias naobra? ÀPor que foi el o elixido e non,por exemplo Casandra, que tam�n eraadivi�a? À� o seu car�cter prof�tico om�is importante ou hab�a outras ra-z�ns � parte desta para que Eliot oescollera?

Unhas reflexións sobre Tiresias en The Waste Land 129

2 Wallace Gray, Homer to Joyce, Nova York, Macmillan, 1985, páxs. 219-220.3 Wallace Gray, op. cit., páx. 217.



No poema hai m�is adivi�os. Est�a Sibila de Cumas, que aparece no ep�-grafe da obra na tr�xica situaci�n de querer morrer e non o poder acadar;� a vida como condenaci�n (outroaspecto da morte en vida de Tiresias).Tam�n vemos na primeira secci�n, TheBurial of the Dead, a Madame Sosostris,unha clarividente falsaria que as� etodo d� claves do significado dopoema e adianta personaxes e situa-ci�ns. Esta �ltima non ten o peso espe-c�fico dos demais; � simplemente o dis-frace de Helena Blavatsky, unham�dium de sona nos c�rculos esot�ricosde Londres (Eliot, a�nda que non cr�ademasiado nisto, era moi afeccionado �esoterismo). A pesar de todo, � Tiresiasquen leva a voz cantante no poema.

Non hai d�bida de que os cr�ticostomaron � p� da letra as indicaci�ns esuxesti�ns do escritor con respecto �s�a obra, o que constit�e algo �nico nahistoria da cr�tica literaria: o escritordirixindo a cr�tica, cando o normalmoitas veces � que o mesmo escritor sedecate dalg�ns aspectos da s�a obrapolo labor dos cr�ticos (!!!). Pero haidatos biogr�ficos que poden levarnos apensar que Eliot non dixo t�dalas cou-sas que deb�a ou que quer�a, ou benque el mesmo non foi consciente dasimplicaci�ns reais ou subconscientesdo papel do cego Tiresias.

Entre os cr�ticos que asumen emagnifican os comentarios de Eliotest�, por exemplo, James McFarlane,

quen afirma que Òthe testimony of TheWaste Land (1922) suggests that thispeculiarly Modernist kind of visionmight appropiately be termed ÔTire-sianÕÓ4; isto implica que Tiresias pasa ase-lo paradigma do narrador, ou davoz autorial dos escritores de vangar-da, de xeito que a ambig�idade e mailaprofec�a ser�n, segundo McFarlane, aconstante imperturbable da vangardadas primeiras d�cadas do s�culo (o quechama a cr�tica anglosaxona ÔModer-nismoÕ). Est� claro que neste caso (e s�� un dun milleiro deles) Eliot acadou oseu prop�sito de dirixi-la cr�tica, demodo que Tiresias rematou cun statusde imprescindible.

Tiresias, dende o punto de vistacan�nico, � a voz do poema, o profetaque mira cara � pasado e o presente,�mbolos dous mesturados; � o ReiPescador as� como Mr. Eugenides vaiasociado a Phlebas, e Phlebas a Fer-nando, e Fernando � Afogado, e o Afo-gado � Rei Pescador..., e as� ata o infini-to. Eliot xungue uns con outros paraconstru�r un personaxe colectivo e ase-made individual (voz e coro, comoapuntou Gray), unhas veces relacio-nando os personaxes con escuras aso-ciaci�ns subconscientes, outras inclusopor unha relaci�n f�nica, como � o casode Phlebas, preso dunha corrente sub-marina (current) e Mr. Eugenides, omercador de Esmirna que leva pasas(currants) no seu peto. Tiresias � a teste-mu�a illada que ve o caos que o rodea,pero o que non � de ning�n modo �

4 James McFarlane, “The Mind of Modernism”, en M. Bradbury, e J. McFarlane (eds.), Modernism. A Guideto European Literature 1890-1930, Londres, Penguin, 1991, páx. 89.


unha voz allea � seu autor, a�nda queEliot nunca mencionase este feito.

Daquela, a consciencia ou in-consciencia � un elemento clave en TheWaste Land, moito m�is ca no resto das�a producci�n. Peter Conrad fai uninteresante comentario acerca do her-mafroditismo en Joyce e en Eliot.Segundo el, � visto como algo f�rtil enJoyce (representado en Leopold eMolly Bloom) mentres que en Eliot(representado, por suposto, en Tiresias)� est�ril. Dende esta perspectiva ve acontradicci�n en Eliot: ÒHe [Tiresias] is,Eliot says, Ôa mere spectator and not ...aÒcharacterÓÕ. But consciousness isalways in Eliot a voyeur, the mind con-ducting surveillance of a body it hasrendered impotent.Ó5

Esa �ltima palabra, ÔimpotenteÕ, �de extrema importancia para desentra-�a-lo significado do poema, pois est�ligada co campo connotativo de ÔermoÕ,ÔrochaÕ ou ÔsecoÕ, e dalg�n xeito est�

tam�n relacionada co mesmo autor daobra.

Para explicar isto c�mpre co�ece--los datos biogr�ficos de T. S. Eliot con-tra o ano 1922. � ben sabido que Eliotcasou en 1915 con Vivien Haigh-Wood,unha muller intelixente mais emocio-nalmente perturbada e tam�n afectadapor problemas de sa�de, especialmen-te ligados � menstruaci�n. Eliot, poroutro lado, naceu cunha dobre herniaconx�nita, polo que tivo que levar bra-gueiro toda a vida e padeceu m�ltiplesenfermidades que o fixeron ir dunsanatorio a outro, dun lugar de repou-so para outro � longo da s�a existencia.

Se engadimos a esta precariasa�de de ambos o car�cter retra�do,pesimista e hipersensible de T. S. Eliot ea decadente sa�de mental de Viv, non �dif�cil imaxin�rmo-lo inferno que pasa-ron. Sen tomar partido por ning�ndeles, penso que quizais foi Eliot, porser cordo e por ser t�mido, quen m�isdebeu sufrir. Despois de todo, candocasaron Viv xa tivera relaci�ns sexuais(a�nda que nunca moi satisfactorias,dada a s�a disfunci�n sexual), mentresque Eliot era un home sen experiencianingunha neste eido. Vivien Ñe istodenota o seu car�cter perturbado einestableÑ non ti�a reparos en falarcos amigos ou co�ecidos das s�as rela-ci�ns con Thomas. Isto, sen d�bida,fixo moito dano a Eliot, a�nda m�is c�humillaci�n de saber que Viv tivera, xacasada, unha aventura amorosa cunfamoso amigo seu: Bertrand Russell;


Odiseo fala co espírito de Tiresias nas profundidades doHades.

5 Peter Conrad, The Everyman History of English Literature, Londres, Dent, 1985, páx. 615.



unha relaci�n, por certo, que o mesmoRussell definiu como Òhellish andloathsomeÓ6

Daquela, Àque � o que temos conrespecto a este matrimonio?, Àcomoinflu�u na escritura de Eliot naquelesanos? Hai un par�grafo revelador nabiograf�a de Peter Ackroyd que d� cla-ves para sonda-los sentimentos e omedio no que se desenvolv�an os dous:

There is no doubt that throughout his lifehe suffered from low physical vitality (...)And there is also his wifeÕs testimonythat she could not ÔstimulateÕ him. Hisown fastidiousness and anxiety musthave been greatly compounded byVivienÕs menstrual problems, however,and the sexual failure, if such it was, can-not simply be blamed upon him. (...)Here, then, were two anxious peoplewho had been carried away by the ideaof marriage rather than the reality of it(...). That it was a terrible disaster, therecan be little doubt.7

Un terrible desastre. O pesodunha decisi�n que levou a unha situa-ci�n sen retorno. E o sexo outra voltano trasfondo de T. S. Eliot e a s�a obra.Ent�n, consider�mo-lo car�cter retra�-do e pesimista de Eliot e a frustranterelaci�n matrimonial con Vivien: ascontas dannos unha vida en com�nque fluctuou entre a tristura desespera-da e a depresi�n m�is fonda. E amaisdisto, os anos anteriores e mailomesmo ano da redacci�n de The WasteLand foron dos peores.

En novembro de 1921 padeceuunha crise de esgotamento ps�quico talque tivo que marchar � costa para recu-perarse. Foi a Margate, onde escribiuparte da terceira secci�n da obra, TheFire Sermon, exactamente a que comeza:ÒThe river sweats / Oil and tar...Ó8. Unpouco m�is adiante aparecen os versosm�is reveladores de todo o poema, osm�is claramente biogr�ficos:

ÒOn Margate Sands. / I can con-nect / Nothing with nothing.Ó9

Se � Tiresias quen fala, e se real-mente esa � a propia voz de Eliot, Ànonser� que en realidade � Eliot e nonunha voz figurada quen estivo a falaren todo o poema? Pero sigamos co ano1921.

Uns meses m�is tarde recaeu nass�as cl�sicas doenzas. Esta vez foi aLausana para que un m�dico afamadona �poca, Vittoz, lle administrara untratamento para a abulie que padec�a.Por outro lado, neses d�as tam�n estabaVivien nun sanatorio, pero ela preto dePar�s. O matrimonio Eliot estivo visi-tando sanatorios mentais e psiqui�tri-cos, casas de campo e de costa case quetoda a s�a vida por diversas raz�ns;Viv, porque estaba xa moi preto da tole-mia, e Tom porque estaba pagando oprezo por tomar unha decisi�n err�-nea. � destacable a comparaci�n quefai Gray entre o heroe de The WasteLand e mailo de King Lear (o propioLear), a�nda que a perspectiva que

6 Peter Ackroyd, T. S. Eliot, Londres, Penguin, 1993, páx. 66.7 Peter Ackroyd, op. cit., páx. 66.8 T. S. Eliot, op. cit., páx. 73.9 T. S. Eliot, op.cit., páx. 74.


adopta � reflexionar sobre Tiresias � aque Eliot lle impuxo � cr�tica m�is quea identificaci�n total entre Eliot eTiresias, que � a tese que tenta demos-trar este artigo:

The hero of the play Ñin this poem,Tiresias as Modern EverymanÑ firstmakes an initial discovery and conse-quent choice in the exposition section;second, he explores those choices; third,he makes a crucial choice, always a fate-ful one; fourth, he struggles, but loses inhis encounters with the opposition; fifth,he makes his final choice, one that isimposed upon him and is thus unavoi-dable; and, sixth, there is an evaluationof the life and choices of the hero.10

O concepto de choice (elecci�n) doque fala Gray � tan importante coma osaspectos sexuais da obra. De feito, Eliotsempre estivo obsesionado coas conse-cuencias das decisi�ns elixidas polaxente e c�mo estas infl�en decisiva-mente nas s�as vidas. Ademais disto, as�a educaci�n, baseada nos principiosda igrexa unitaria, da rama protestantepuritana, confer�alle un sentido dodeber moi acusado e por conseguinteun conflicto atroz entre o desexo deverse ceibo dos seus v�nculos e o senti-mento do deber cara � s�a muller.Agora � m�is doado entende-lo con-cepto de morte en vida do que falamosantes. E tam�n podemos preguntarnos,como fai o cr�tico Alasdair Macrae, seTiresias ten en realidade personalidadepropia como afirmou o mesmo Eliot.Este cr�tico concl�e, de xeito moi atina-do, que Òhis note on the role of Tiresiasshould be taken seriously not sla-

vishlyÓ11. As�, comparto a opini�n deMacrae de que debemos valora-laspalabras do poeta, mais non tomalas �p� da letra.

Pero hai m�is concomitanciasentre Tiresias e o escritor. � destacableo paralelismo entr�mbolos dous: pen-semos que Tiresias foi home e muller, �cego pero ve e est� vivo no reino dosmortos. A dualidade est� presente nel;� un inadaptado, unha v�ctima de d�asdecisi�ns err�neas, e ten o don da pro-fec�a, que produce dor e sufrimento. ÀEEliot? Thomas Stearns Eliot naceu nosur dos Estados Unidos, en Missouri,


10 Wallace Gray, op. cit., páx. 206.11 Alasdair Macrae, York Notes on “The Waste Land”, Longman, Harlow, 1996, páx. 50.

T. S. Eliot, de W. Lewis.



pero sempre se sentiu do lugar dosseus devanceiros: Nova Inglaterra; per-tenc�a � igrexa unitaria protestantepero f�xose cat�lico anglicano; era nor-teamericano de nacionalidade peronaturalizouse brit�nico. Era un homeentre dous mundos que non puidoextrae-lo mellor deles, sen�n que elixiua nostalxia do que perdeu ou inclusodo que non chegou a vivir, do que s�existiu dentro do seu max�n.

Tam�n, coma o mitol�xico Tire-sias, errou nas s�as decisi�ns e recibiuo castigo da morte en vida, da vidacunha muller que apreciaba e sent�a odeber de coidar. Unha muller Ñe lem-bremos tam�n istoÑ coa que tivo osseus momentos e a s�as complicidades,ata o punto de valorar ela mesma moi-tas das partes de The Waste Land, emesmo, segundo se di, escribir alg�nsversos. Eliot e Viv eran conscientes dofracaso da s�a relaci�n, pero curiosa-mente fac�an bromas ÔliterariasÕ acercadisto. Viv sab�a, e podemos pensar queaxudou a Eliot na confecci�n de partesdo poema nas que se falaba velada-mente do seu matrimonio: existe ainterpretaci�n literario-biogr�fica queafirma que A Game of Chess � a cr�nicapo�tica do naufraxio da s�a conviven-cia, pero penso que pode ser unha con-clusi�n demasiado radical, se ben nonexenta dunha gran parte de verdade.

Resumindo, temos que ter enconta, con respecto a The Waste Land,que � m�is importante o que Eliot nondixo c� que dixo. Pode ser sorprenden-te que un poeta dea as claves da s�apoes�a, pero m�is raro ser�a que confe-

sase que a poes�a era o froito das s�asdesgracias persoais. Os seus sufrimen-tos e d�bidas foron os que o levaron aunhas ideas alleas � esp�rito dos tem-pos. El non se sent�a c�modo coas gran-des ideolox�as, coa arte de vangardadaqueles d�as, sendo el, paradoxalmen-te, un home da vangarda. Eliot era unestra�o no seu mundo, un home conmorri�a dos tempos pasados, dasletras doutros s�culos, dos ritos ances-trais, das arcadias do pasado, porqueun presente axitado e cheo de interro-gantes fac�ao sufrir e desexar unmundo en orde (a�nda que fose unhaorde de corte fascista). As�, Tiresias nonpode ser considerado como o voceirode Eliot. Tiresias � Eliot, o Eliot confun-dido e frustrado dos anos vinte.Tiresias non � o reflexo de Eliot, non � as�a voz suplantada a�nda que non odixese, como non dixo tantas cousas,como non dixo nunca por qu� inclu�uDeath by Water no poema a pesar dosnegativos comentarios de Ezra Pound,o seu mentor. ÀFoi un acto de rebeld�a?Non o sabemos porque tampouco nono dixo. ÀPor que �a da-la chave �poema?

Anos despois Eliot deixar�a a s�amuller, que seguiu entrando e sa�ndode centros psiqui�tricos. En 1957 casoucon Valerie Fletcher. Eliot, quizais unpouco pola xustiza po�tica dickensianaque tanto admiraba, acabou tendo uns�ltimos anos de felicidade que nin elmesmo puido so�ar, e que se reflecti-ron na derradeira creaci�n po�tica doautor. De non ser pola s�a oposta situa-ci�n naqueles turbulentos anos de


entreguerras, Àter�a sido Tiresias o per-sonaxe central de The Waste Land?Dub�doo moito.

BIBLIOGRAFÍA

Ackroyd, P., T. S. Eliot, Londres, Pen-guin, 1996.

Aghion, I., C. Barbillon e F. Lissa-rrague, H�roes y Dioses de la Anti-g�edad, Madrid, Alianza Editorial,1997.

Conrad, P., The Everyman History ofEnglish Literature, Londres, Dent,1985.

Eliot, T. S., Collected Poems 1909-1962,Londres, Faber and Faber, 1974.

Eliot, T. S., Poes�as Reunidas 1909/1962,Madrid, Alianza Tres, 1984.

Gray, W., Homer to Joyce, Nova York,Macmillan, 1985.

Macrae, A., York Notes on The WasteLand, Londres, Longman, 1996.

Ousby, I. (ed.), The Cambridge Guide toLiterature in English, Cambridge,Cambridge U. P., 1988.

VV. AA., Introducing Literary Studies,Londres, Prentice Hall, 1996.

VV. AA., Modernism. A Guide toEuropean Literature 1890-1930,Londres, Penguin, 1991.




Efectivamente o campo da educa-ci�n especial est� determinado polacomplexidade e certa confusi�n termi-nol�xica e conceptual. Skidmore (1996)sinala que os esforzos da teor�a debe-r�an dirixirse � comprensi�n das nece-sidades educativas especiais como unconcepto relativo �s relaci�ns, � dicir, �construcci�n dunha situaci�n espec�fi-ca entre a aprendizaxe das persoas (oudificultades de aprendizaxe) e o siste-ma da escola para responder axeitada-mente a elas.

1. ESTUDIANTES CON NECESIDADES EDUCATIVASESPECIAIS. DEFINICIÓN

En xeral, o problema de defini-losestudiantes con necesidades educati-vas especiais � certamente complexo edepende da concepci�n que se te�a daeducaci�n especial. Por exemplo,Fulcher (1989) cre que este conceptodepende da pol�tica educativa que seleve a cabo en cada momento. ÒOsprincipios que ordenan o ensino sonresultado do poder e por tanto te�en

importancia pol�tica. A pedagox�a pro-duce divisi�ns, distinci�ns e un conti-nuo de valores que ten como efectoexclu�r de e descualificar para a partici-paci�n a certos nenosÓ (Popkewitz,1997: 89).

Normalmente o termo as�ciase aÒunha funci�n facilitadora de serviciose axuda espec�fica para os estudiantesmenos avantaxadosÓ (Persson, 1998:108). Cando un se det�n a reflexionarnos motivos polos que un estudianteprecisa un ensino especial, estes rela-ci�nanse normalmente coas caracter�s-ticas de incapacidade ou patolox�asindividuais dos alumnos. Emanuel-sson e Persson (1997) entrevist�ronsecon varios docentes co fin de investiga--la definici�n dos grupos de educaci�nespecial nas escolas de Suecia e mos-tran c�mo os entrevistados manifes-taron principalmente que son as difi-cultades de aprendizaxe xerais e os problemas socioemocionais as causas m�is com�ns para determinarque un estudiante necesita alg�n tipo de apoio. As�, as dificultades de

137


MODIFICA-LA EDUCACIÓN ESPECIAL: CAMBIOS NA EDUCACIÓN REGULAR

Manuel Ojea R�a* Equipo de Orientaci�n Espec�fico

Ourense

* Orientador escolar especialista en Psicoloxía e Pedagoxía.


138 Manuel Ojea Rúa

aprendizaxe est�n a mi�do relaciona-das cos problemas dos estudiantesnunha determinada materia ou �rea deco�ecementos (dous tercios dos docen-tes entrevistados falan de atrancos nalectura e na escritura como os m�is fre-cuentes e logo estar�an os problemascoas matem�ticas). Os resultados dasentrevistas concl�en que as dificulta-des do alumnado � enfrontarse coasdemandas escolares son a raz�n princi-pal para unha asistencia especial.

A maior�a destas dificultadesexpl�canse en funci�n da capacidadedos estudiantes para manteren oÔritmoÕ medio existente nunha determi-nada aula, de xeito que o ÔproblemaÕ demante-lo nivel ou ritmo m�nimos esixi-dos forman parte do d�ficit individualdeste estudiante e faino, consecuente-mente, acredor dunha resposta espec�-fica. Ent�n, as necesidades educativasespeciais def�nense maiormente sobre abase dun acordo entre o profesoradotitor e o profesorado de educaci�nespecial e segundo a experiencia deambos. A partir de a� � cando, e deacordo coas valoraci�ns de especialis-tas (internos ou externos � centro), osestudiantes reciben a intensidade e tipode apoio adicional que, en xeral, faireferencia � mesma educaci�n da aularegular, pero m�is simplificada e dis-pensada m�is de vagar.

Hai cada vez menos esperanzasde que determinados alumnos obxecti-vo acaden o nivel medio dos demais;esta desvantaxe medra de continodebido � lentitude na adquisici�n dasaprendizaxes, co que a dita necesidade

orixinal queda garantida para o futuro.Co transcurso dos anos estes estudian-tes son considerados como Ôalgo perdi-doÕ; p�nsase que paga m�is a pena queaprendan certas cousas b�sicas que tei-mar en ensinarlles conceptos acad�mi-cos pouco menos que imposibles. Istoconduce a valorar cada vez m�is positi-vamente a idea dunha atenci�n indivi-dual e diferencial, e a xustifica-la crea-ci�n de grupos paralelos, co que,moitas veces, m�is que responder �snecesidades dos estudiantes, p�deseestar respondendo �s necesidades crea-das polo propio sistema e a mante-locorpo que o configura, mentres a edu-caci�n especial constit�e unha escusaen si mesma para soster un procesoselectivo que pouco ou nada ten quever coa s�a raz�n inicial: dar respostas�s estudiantes con necesidades educa-tivas especiais.

A consideraci�n das dificultadesde aprendizaxe, as� como das demaisnecesidades educativas, expl�case casesempre en funci�n da capacidade dosestudiantes, as� que a educaci�n espe-cial adopta s� formas de instrucci�n.Isto s�mase �s teor�as tradicionais queconsideran este tipo de ensino como unconxunto de enfoques instructivosespecializados en maximiza-los esfor-zos acad�micos dos estudiantes; oobxectivo � desenvolve-las s�as destre-zas de forma individualizada (diferin-do, pois, en intensidade e contido), oque require tempo adicional do docen-te, experiencia e recursos t�cnicos. Nonobstante, en numerosas investigaci�nsm�strase que non existe evidencia de


que os alumnos atrasados educados encentros e/ou aulas especiais acaden unrendemento superior a aqueloutros desemellantes caracter�sticas situados enambientes ordinarios, mentres que aadaptaci�n social destes �ltimos � moisuperior � dos primeiros (Molina,1994).

2. FALAMOS DE INTEGRACIÓN PERO...

Dentro dos diferentes tipos decurr�culo ou formas de integraci�neducativa (Hegarty et al., 1988), realiz�-ronse distintas propostas de modalida-des educativas de integraci�n escolarque fan un percorrido desde a aula

Modifica-la educación especial: cambios na educación regular 139

A lentitude na adquisición de determinadas aprendizaxes é o que orixina as necesidades educativas.



ordinaria a tempo completo ata asescolas residenciais (Garc�a, 1988;Molina, 1993; Ortiz, 1995).

En calquera das situaci�ns,Emanuelsson (1998) sinala un exemploilustrativo do significado da integra-ci�n educativa que se est� a levar acabo nos �ltimos tempos: Òun profesordi: Ônesta clase temos 25 estudiantes, elogo temos un integradoÕ. Qu� significaen realidade esta descrici�n, c�l � o seusentido m�is profundoÓ (p�x. 99).Efectivamente, a consideraci�n indivi-dual de Ôun integradoÕ como Ô� parteÕimplica un illamento sem�ntico desteestudiante, mesmo cando estea inte-grado. Probablemente o alumno seatopa na aula regular, pero � posibleque te�a grandes dificultades para par-ticipar na din�mica desta e coas actitu-des dos compa�eiros vaise incremen-tando un ambiente m�is negativo. Estasituaci�n diferencial, ou ben se desa-tende, ou ben se converte nun proble-ma adicional que implica abandona-loritmo normal para dedicarse � estu-diante integrado (ÔdiferenteÕ = Ôdiferen-cialÕ).

Pois ben, partindo da concepci�nanterior, temos que pensar que inclusonos procesos de integraci�n educativase dan respostas diferenciadas de acor-do coa consideraci�n de ÔnecesidadeÕ,baixo a tutela do profesorado de apoio.Como o profesorado regular ve dif�ci-les e impracticables as recomendaci�nsdo profesorado de apoio, vaiseampliando cada vez m�is o campo daintervenci�n directa deste, que pouco a

pouco vai caracterizando os procesosde integraci�n iniciados.

3.”DETEÑÁMONOS, REFLEXIONEMOS, PERO NONDEMASIADO TEMPO”

Con esta frase, a secretaria deEstado de Inglaterra, Madelein Will(Will, 1984: 11), refer�ase � necesidadede avanzar no eido da integraci�n caraa formas educativas m�is axeitadas exustas respecto da educaci�n dos estu-diantes con necesidades educativas,que implicaban unha reforma radicalnaqueles momentos.

Xorden ent�n termos como o deÔinclusi�n educativaÕ (referido � consti-tuci�n de conceptos m�is amplos) querecolle non s� funci�ns propias diferen-tes do concepto de integraci�n (a edu-caci�n especial asume as� o reto decami�ar cara � existencia dun �nico sis-tema educativo para t�dolos estudian-tes (Idol, 1997) Ño sistema educativoordinarioÑ, as� como un �nico lugareducativo Ña aula regularÑ comofundamentos b�sicos da inclusi�n edu-cativa ou integraci�n/fusi�n curricu-lar), sen�n, sobre todo, unha formadiferente de entende-la escola e a edu-caci�n. Co termo de inclusi�n xa nonhai cabida para as clases paralelas; � aclase no seu conxunto e a escola na s�atotalidade as que adoptan unha novaforma organizativa propia, m�is preo-cupada por buscar alternativas educa-tivas v�lidas para t�dolos estudiantesque por responder puntualmente �d�ficit dun determinado alumno.


Non obstante, a pesar de t�dolosintentos e investigaci�ns neste sentido,sempre existir� quen, en nome da efi-cacia e a eficiencia educativa, atopecausas que invaliden estas respostaseducativas entusiastas. Quizais por istoStainback e Stainback (1992: 15) dinque a inclusi�n, lonxe de xustificaci�nscient�ficas, Òsimplemente cremos que �unha mellor maneira de vivir. � o opos-to � segregaci�n e o apartheid... Ainclusi�n non � unha cuesti�n de cien-cia ou investigaci�n. A inclusi�n � unxu�zo de valorÓ.

Neste sentido o REI (RegularEducation Initiative) (Goetz e Sailor,1990) constit�e unha iniciativa parareflexionar sobre o estado actual daeducaci�n especial. As s�as conclu-si�ns derivan na necesidade de refor-mala, pero non desde si mesma, sen�ndesde a educaci�n regular; � dicir, c�m-pre unha modificaci�n profunda daeducaci�n xeral. Os propo�entes decla-ran que os estudiantes con deficienciasleves, sobre todo referidas o �mbito dasdificultades de aprendizaxe, son crea-dos, en parte, polo fracaso da educa-ci�n xeral no reco�ecemento e compar-timento das responsabilidades paraestes alumnos polo dito profesorado.

4. REFORMA DA EDUCACIÓN ESPECIAL = CAMBIOS NA EDUCACIÓN REGULAR

Fronte a un enfoque individual,emerxe outro caracterizado polo curr�-culo global. O primeiro leva consigo asseguintes asociaci�ns de ideas: 1)

def�nese como a investigaci�n da natu-reza das dificultades de cada estudian-te e unha intervenci�n que permitaproporcionar unha atenci�n axeitada�s s�as necesidades e facilita-lo acceso� aprendizaxe en t�dalas �reas docurr�culo; 2) as necesidades educativasson o resultado dunha combinaci�n�nica de factores f�sicos, sociais, psico-l�xicos e educativos que afectaron �desenvolvemento do estudiante; 3) osalumnos con necesidades educativas,por definici�n, necesitan algo diferentedos demais estudiantes se van realizarun bo progreso; 4) a provisi�n requiri-da � unha variante do curr�culo xeralen forma de arranxos adicionais ou dis-tintos para un alumno concreto; e 5) asnecesidades educativas de cada estu-diante val�ranse de xeito individual eos programas s�guense e aval�ansesobre esa base individual.

O segundo enfoque, denominadode Ôcurr�culo globalÕ (Hart, 1992), con-t�n as seguintes ideas: 1) potencia-loconsenso no achado de formas paraadapta-lo curr�culo global a t�dolosestudiantes, inclu�dos aqueles quete�en necesidades educativas; 2) asescolas poden facer moito para previ-loxurdimento das necesidades educati-vas; 3) c�mpre cuestionarse o apropia-do do curr�culo, non s� para os alum-nos con necesidades educativas, sen�npara t�dolos estudiantes; 4) os estu-diantes con necesidades educativasnon precisan nada diferente respecto �sdemais, unicamente que se te�an enconta as necesidades individuais; e 5)estudiando c�mo cubri-las necesidades




individuais, p�dense conseguir opor-tunidades de mellora para todo oalumnado e para o curr�culo xeral.

Se se pon �nfase no enfoque docurr�culo global, d�se importancia �desenvolvemento e �s destrezas dodocente e � progreso curricular, no quea preocupaci�n b�sica � un axeitadoproceso educativo, o co�ecemento dasinteracci�ns da propia comunidadeeducativa, a reflexi�n sobre o procesopr�ctico e a necesidade de mellorasconstantes.

Agora ben, unha situaci�n destascaracter�sticas esixe por forza cambiosprofundos na organizaci�n escolar enas formas de ensino-aprendizaxe.Xorden as� un conxunto de modeloseducativos co fin de facilita-la educa-ci�n inclusiva dos estudiantes connecesidades educativas, a trav�s dodesenvolvemento de procesos de cola-boraci�n que implican a toda a escola(coensino) e tam�n a comunidadesocial. Estes modelos, tales como aaprendizaxe cooperativa, estratexiascognitivas de aprendizaxe, estratexiasde educaci�n adaptativa, procesos deintegraci�n do curr�culo, enfoque docurr�culo global, entre outros, te�en,cando menos, d�as caracter�sticascom�ns (Walther-Thomas, 1997):

1) Procuran en colaboraci�n for-mas educativas v�lidas para t�dolosestudiantes, con ou sen necesidadeseducativas, a trav�s dun curr�culocom�n, desde as perspectivas do enfo-que global.

2) Esta busca faise a trav�s dosprocesos de cooperaci�n e colaboraci�ncompartida, adoptando, entre outros,os procesos de colaboraci�n consultiva(Coben et al., 1997; Friend e Cook,1996), caracterizada por: 1) t�dolosdocentes comparten os mesmos obxec-tivos no interior da comunidade educa-tiva; e 2) todos participan voluntaria-mente nas actividades do centroescolar e fanas s�as.

Os catro piares sobre os que seapoia unha organizaci�n destas carac-ter�sticas son (Santos, 1997):

1) A racionalidade: � a disposici�nl�xica da din�mica organizativa para aconsecuci�n dos logros que se preten-den acadar. Pero a teor�a non concordaco que normalmente se fai. Ademais,preguntarse pola racionalidade en edu-caci�n � cuestiona-la dimensi�n educa-dora das estructuras. O que amosan osescenarios, o que ensinan os rituais non

A aprendizaxe cooperativa tenta buscar formas educati-vas válidas para tódolos estudiantes, con ou sen nece-sidades educativas.


se av�n cos principios que se concretannos proxectos de centro. À� ent�n cohe-rente o que se di no proxecto de centroco que se di no curr�culo oculto escritoen li�as invisibles nas estructuras orga-nizativas? Nunha teor�a de amos enca-mi�ada � explotaci�n, a busca da efica-cia poder�a considerarse algo moiracional, pero a racionalidade ten quese someter � principio da xustiza. Poloque, ademais de preguntarse polaracionalidade, hai que facelo pola �ticadas pr�cticas que se instalan na estruc-tura da organizaci�n (Popkewitz,1997).

2) A flexibilidade: as organiza-ci�ns deben axeitarse �s esixencias daspr�cticas e �s cambios que se producenna sociedade, pois se non se te�en enconta profesionalizamos individuosillados. A profesionalidade ten que vercoa autonom�a curricular, organizativae administrativa, pois a�nda que se dique os centros han ter autonom�a paraface-las cousas segundo crean conve-niente, inmediatamente se lles advirteque ter�n que render contas por istomediante probas homologadas iguaispara todos. A autonom�a � ficticia, nonreal.

3) A permeabilidade: as institu-ci�ns escolares non poden permanecerpechadas � contorno, pois a cultura co-m�n � Òo cemento social da naci�nÓ(Giroux, 1997: 77) e forma parte intrin-secamente da escola. O peche das esco-las fai que se perpet�en nas s�as rutinas e que non po�an en cuesti�n asideas iniciais sobre o proceso educati-

vo, a s�a planificaci�n, dese�o e ava-liaci�n.

4) A colexialidade: o proceso debalcanizaci�n das instituci�ns potencia oindividualismo pois desenvolve osintereses individuais e os dos pequenosgrupos fronte �s intereses colectivos. Acoordinaci�n vertical e horizontal, oscriterios colexiados de actuaci�n, ainvestigaci�n compartida, a investiga-ci�n institucional do grupo completoceden a preponderancia � acci�n indi-vidual en detrimento do valor educati-vo da organizaci�n.

ÀComo avanzar ent�n cara � con-figuraci�n de acci�ns educativas?Santos prop�n os seguintes puntos: 1)cunha nova formaci�n baseada naindagaci�n, no compromiso, a coheren-cia profesional e institucional; 2) a tra-v�s do discurso, da difusi�n de ideasque promoven a colexialidade. Sentransforma-la mentalidade � dif�cil quese produzan cambios profundos; 3) �necesario que se dea un colapso dasincertezas. Desde os dogmas e desde asactitudes herm�ticas non se chega asituaci�ns de cambios profundos; 4) atrav�s da pr�ctica coti� hai pequenasformas de desenvolve-la cooperaci�n,a coordinaci�n, que rompan coas for-mulaci�ns individualistas; 5) o inter-cambio de experiencias � un procesointeresante xa que non s� ofrece suxes-ti�ns sen�n que anima a realizalas; 6) desde a Administraci�n ten queimpulsarse a autonom�a dos centrostanto no �mbito curricular coma noadministrativo e organizativo; 7) favo-rece-las experiencias de innovaci�n




mediante o apoio institucional; e 8) analizar sistematicamente o valor dapr�ctica institucional. Desde a reflexi�nrigorosa � posible a comprensi�n dosfen�menos que se instalan na estructu-ra organizativa.

5. ESCOLAS INCLUSIVAS

A inclusi�n constit�e un modelode acci�n propio para a escola, onde osseus participantes acordan, m�is queresponder a interrogantes sobre c�moelaborar un determinado programaespec�fico, contestar a cuesti�ns talescomo:Àcal � o grao de colaboraci�nentre o profesorado regular e os espe-cialistas?, Àhai a necesidade de asumirun cambio?, À ten o profesorado a pre-paraci�n suficiente para asumilo e, denon ser as�, como haber� de realizarseesta formaci�n?, Àque � a inclusi�n? eÀcal � o modelo educativo que se pre-tende?

Marchesi (1998) sinala un conxun-to de principios xerais para ter en contanun modelo educativo destas caracte-r�sticas: Ñ identificaci�n das necesidades

educativas dos estudiantes;Ñ consideraci�n de que o desenvol-

vemento persoal e social � tan importante coma o desenvolve-mento cognitivo;

Ñ ter en conta os co�ecementos pre-vios;

Ñ introducir situaci�ns de aprendi-zaxe relevantes, que os estudian-tes poidan aplicar e xeneralizar a outros contextos;

Ñ suscita-lo interese e a motivaci�n dos estudiantes;

Ñ facilitar situaci�ns de aprendizaxe cooperativa.

Te�en lugar ent�n diferentesexperiencias de inclusi�n educativa(ver t�boa 1) que, entre outras, presen-tan unha caracter�stica com�n:ref�rense a un proceso de consensoentre t�dolos docentes e, a partir dotronco com�n do curr�culo ordinario,buscan respostas educativas regularespara incorporar no proxecto educativode centro como un proxecto de todos(Cross e Walker-Knight, 1997; Udvari--Solner e Thousand, 1996). Isto requireunha asignaci�n clara e consensuadados papeis e funci�ns do profesorado,boa vontade para a participaci�n con-xunta e planificaci�n com�n do temponecesario (Dyck et al., 1997; Vaughn etal., 1997).

As� mesmo, de maneira m�is oumenos com�n, todos estes modelosimplican un proceso de cambio respec-to � din�mica da educaci�n especialtradicional e fan referencia a cambiosna metodolox�a e no conxunto da esco-la, xa que configuran unha nova orga-nizaci�n escolar, caracterizada, entreoutros, polos seguintes principios(Hallahan, 1998):


Ñ Alteraci�n dos valores sociais:os valores e actitudes das persoas afec-tan a calquera posibilidade de cambio.

Ñ Transformaci�n do curr�culo:�nfase na importancia dun curr�culocom�n para t�dolos estudiantes.

Ñ Modificaci�n da cultura e aorganizaci�n da escola, o que constit�ea funci�n principal sobre a cal vaidesenvolverse o cambio curricular.

Ñ Desenvolvemento profesionaldos docentes no que implica unha res-posta necesaria e axeitada �s diversasnecesidades educativas dos estudian-tes.

Ñ Revisi�n do ensino-aprendiza-xe: os cambios sociais e culturais, a fle-xibilidade organizativa, as adaptaci�nsdo curr�culo e a preparaci�n e poten-ciaci�n profesional do profesorado, sonaspectos b�sicos para facilitar una edu-caci�n na diversidade e para a diversi-dade.

6. ESTUDIANTES CON “NECESIDADES EDUCATIVAS”

Dentro do concepto de educaci�ninclusiva xorde un encarnizado debateterminol�xico sobre o significado daspalabras e a profundidade conceptual


Táboa 1. Modelos de inclusión educativa.

MODELO E AUTORES

Modelo de Clases Integradas (ICM), de Affleck etal., 1988.

Modelo de Ambientes de Aprendizaxe Adaptativa(ALEM), de Wang e Burch, 1984; Wang et al.,1984.

Experiencias de integraci�n para as dificultades deaprendizaxe (MELD), de Zigmon e Baker, 1990;1994.

Aproximaci�n de equipo para o desenvolvemento(TAM), de Bear e Proctor, 1990.

Os modelos de inclusi�n que fomentan a colaboraci�n entre o profesorado titor e o profesorado deapoio est�n amplamente estendidos, co fin de facilitar unha educaci�n global (Cook e Friend, 1995;Dieker e Barnett, 1996; Driver, 1996; Hines, 1994; Lazt e Dogon, 1995; Szekeres e Meserve, 1994).

Experiencias de integraci�n de alumnos con deficiencia multisensorial grave (D�az, 1998; Sol� et al.,1998).

Integraci�n a tempo total de estudiantes conminusval�as medias. Participaci�n do profesora-do titor e apoio conxunto. O docente de apoioaxuda de 1,30 a 3 horas diarias.

Colaboraci�n consultiva entre o profesorado deapoio e titor. Agrupamentos heterox�neos naaula e apoio t�cnico especializado dentro da aularegular. Adaptaci�n do ensino-aprendizaxe e dasnecesidades individuais dos estudiantes dentrodo lugar da clase ordinaria, inclu�ndo estudian-tes con deficiencias.

Acomodaci�n dos estudiantes con dificultadesde aprendizaxe en procesos de integraci�n naaula regular. Colaboraci�n por consulta co espe-cialista e o apoio t�cnico na aula regular.

Integraci�n de estudiantes con minusval�asmedias a tempo total. Participaci�n dos especia-listas dentro da aula e organizaci�n da aprendi-zaxe a trav�s do peer tutoring.

ORGANIZACIîN



que implican; delas vai depende-ladin�mica da educaci�n especial para ofuturo (Blenk e Fine, 1995; Kauffman eHallahan, 1995; O«Hanlon, 1995;Pugach, 1995; Stainback e Stainback,1990; 1992).

Se ben son certas as cr�ticas habi-das referidas � terminolox�a relaciona-da coa integraci�n Ñque asume aten-ci�ns diferenciais no seo das escolas:unha, a educaci�n regular, a outra, aeducaci�n especialÑ, tam�n a educa-ci�n inclusiva, en canto sup�n a mesmaprovisi�n curricular para t�dolos estu-diantes, pode supo�e-la supresi�n demoitos dos recursos existentes, espe-cialmente dos humanos, como � o pro-fesorado de educaci�n especial. Xa quelogo, o termo de educaci�n inclusiva,lonxe de ser un concepto pedag�xiconeutral, conv�rtese nun conceptointencionado que serve para un recorteorzamentario de recursos para as esco-las, caracter�sticas estas moi com�ns,por outra banda, nas sociedades neoli-berais e posmodernas que estamos avivir.

Quizais como consecuencia disto,est�n a aparecer novos estudios te�ri-co-conceptuais co fin de mante-lo sig-nificado da educaci�n inclusiva e ase-made conserva-los recursos existentese amplialos. Entre estes estudios cabedestacar especialmente os referidos �Ôeducaci�n interactivaÕ (Molina, 1998;Molina e Alban-Metcalfe, 1998). Coadenominaci�n de educaci�n interactivaos autores fan referencia a unha corren-te que xa comezara nos anos oitenta,cando un grupo de profesionais,

membros do Centro para a Inves-tigaci�n na Educaci�n Especial e Aten-ci�n Especializada (CRESAS), baixo adirecci�n do profesor Mira Stamback,tratan de reflexionar sobre a ineficaciada pedagox�a tradicional e buscar for-mas de ensino caracterizadas pormedidas de inclusi�n educativa.

De t�dolos xeitos, a inclusi�n faimenci�n a un novo modelo de escolaque facilita a educaci�n de t�dolosestudiantes, te�an ou non necesidadeseducativas, polo que ben puidera xadeixar de falarse de integraci�n. Qui-zais por isto, o concepto de necesidadeseducativas especiais (que ten as s�asorixes na concepci�n cl�nica conceptualhist�rica do termo; a�nda que son deindubidable importancia as deriva-ci�ns do Informe Warnock, os principiosconceptuais nos que se apoia o termodeber�an ser superados) debe seramplamente revisado, pois arrastra senquerer connotaci�ns que dificultan estecambio definitivo, xa que a compensa-ci�n da dificultade (necesidades educa-tivas especiais) faino acredor de medi-das individuais que se interpo�en coaxeraci�n dun modelo global de educa-ci�n.

Cando Fulcher (1990) e tam�nGaranto (1993) po�en en cuesti�n otermo de necesidades educativas espe-ciais estanse a referir � necesidade deapostar de vez por unha educaci�nigualitaria para t�dolos estudiantes,que o dito termo est� a dificultar. Osautores cren na conveniencia de refle-xionar sobre outros termos como


Ôdiferencias individuaisÕ ou simple-mente ÔnecesidadesÕ.

O primeiro, non obstante, ab�ira-se na tradici�n conceptual que descan-sa na deficiencia; o segundo puideraimplicar certa ambig�idade e impedi--lo acceso a moitos recursos sociais eservicios espec�ficos necesarios, comoxa mencionei anteriormente.

C�mpre, pois, incrementa-la refle-xi�n neste campo, sobre todo acompa-�a-los posibles cambios conceptuaisdaqueloutros referidos �s actitudes,que infl�en na consideraci�n dos pri-meiros, tanto no nivel escolar como,por suposto, no social. Tam�n pode in-corporarse a este debate o termo de necesidades educativas (sen

ÔespeciaisÕ), que ben pode concretarm�is significaci�n c� ambig�idade dotermo ÔnecesidadeÕ, sen quedar someti-do � consideraci�n de Ôd�ficitÕ do termoÔdiferencias individuaisÕ, e sen perde--los compo�entes de apoio que puide-ra significar.

CONCLUSIÓNS

O centro en conxunto debe com-partir en igual medida t�dolos compo-�entes do ensino, que require un m�xi-mo grao de colaboraci�n por parte dacomunidade escolar. Esta colaboraci�nsup�n un proceso de reflexi�n e inter-comunicaci�n constante sobre a tarefaescolar que se realiza na aula e no cen-tro. Segundo Elliott (1991), a tarefa deproducci�n de co�ecemento e a trans-formaci�n da acci�n non son xamaisunha empresa individual sen�n colecti-va, de xeito que a intensidade do traba-llo, a din�mica que se crea nel, os lazosde amizade, o sentido de responsabili-dade e a autocr�tica confirman unhaestructura capaz de mellora-lo centro.Esta responsabilidade compartida ouÔensino compartidoÕ (Dynack et al.,1997: 71) d�se a�nda que se trate dunhasoa situaci�n individual, � dicir nunhaescola colaboradora non se di Òese � ocaso de...Ó, Òaquel � o problema de...Ó,sen�n que calquera situaci�n escolar,por illada ou pequena que sexa, formaparte da responsabilidade todos.

Baixo este marco de colaboraci�ncompartida (Hargreaves, 1994; Fullan,1994; Fullan e Hargreaves, 1991) cada


Non queda lonxe o tempo en que os zurdos eran casti-gados só porque nove de cada dez persoas eran destras.



centro ten que elaborar un plan xeralde atenci�n � diversidade que respon-da �s criterios de xustiza e liberdade,imprescindibles nunha sociedade de-mocr�tica e nun marco lexislativo co-mo o actual. E esta organizaci�n escolare pedag�xica afecta � educaci�n enxeral, e dentro dela, pero s� despois de-la, � educaci�n especial en particular.Como tal marco de valores de equida-de para t�dolos estudiantes, sexa calsexa a s�a orixe, condici�n social oupersoal, implica necesariamente a xera-ci�n dunha escola para todos, polo quepode deixar xa de falarse de escolas di-ferentes ou escolas de integraci�n(sen�n sinxelamente escolas); o mesmoque, como di Ojea (1999) non ser�a ne-cesario falar de necesidades educativasespeciais; abondar�a sinxelamente conÔnecesidades educativasÕ.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS:

Affleck, J., e outros, ÒIntegrated class-room versus resource model: aca-demic viability and effective-nessÓ, Exceptional Children, 54,1988, 339-348.

Blenk, K., e D. L. Fine, Making schoolinclusion work: a guide to everydaypractice, Cambridge, BrooklineBooks, 1995.

Coben, S. S., e outros, ÓMeeting thechalenge of consultation andcollaboration: developing interac-tive teamsÓ, Journal of LearningDisabilities, 30 (4), 1997, 427-432.

Cook, L., e M. Freind, M.,ÓCo-teaching:guidelines for creating effectivepracticesÓ, Focus on ExceptionalChildren, 28 (3), 1995, 1-16.

Cross, L., e D. Walker-Knight, ÒInclu-sion: developing collaborativeand cooperative school communi-tiesÓ, The Educational Forum, 61(3), 1997, 269-277.

D�az, S., (Integraci�n dunha nena ceganunha escola aberta � diversida-de) ÒLa peque�a sociedad de lasardillas afanosasÓ, Integraci�n, 26,1998, 45-50.

Dieker, L., e C. A. Barnett, ÒEffective co--teachingÓ, Teaching ExceptionalChildren, 29 (1), 1996, 5-7.

Driver, B. L., ÒWhere do we from here?:sustaining and maintaining co--teaching relationshipsÓ, LDForum, 21 (4), 1996, 29-32.

Dyck, N., N. Sundbye, e J. Pemberton,ÒA recipe for efficient co-tea-chingÓ, Teaching Exceptional Chil-dren, 30 (2), 1997, 42-45.

Dynak, J., E. Whiten, e D. Dynak,ÒRefining the general educationstudent teaching experiencethrough the use of special educa-tion collaborative teaching mo-delsÓ, Action in Teacher Education,19 (1), 1997, 64-74.

Elliott, J., ÒEnvironmental education inEurope: innovation, marginalisa-tion or assimilationÓ, en CenterEducational Research and Inno-vation (eds.), Enviroment, Schools


and Active Learning, Par�s, Orga-nization for Economic Coope-ration and Development (OECD),1991, p�xs. 19-36.

Emanuelsson, I., ÒIntegration and se-gregation-inclusion and exclu-sionÓ, Educational Research, 29,1998, 95-105.

Emanuelsson, I., e B. Persson, ÒWho isconsidered go be in need of spe-cial education: why, how and bywhom?Ó, European Journal of Spe-cial Education, 12 (2), 1997, 127--136.

Fullan, M., ÒLa gestion basada en elcentro: el olvido de lo fundamen-talÓ, Revista de Educaci�n, 304,1994, 147-161.

Fullan M., e A. Hargreaves, What«sworth fighting for in your school?,Bukingham, Open UniversityPress, 1991.

Fulcher, G., Disabiliting and policies? Acomparative approach to education,policy and disability, Londres, Fal-mer Press, 1989.

ÐÐÐÐÐÓStudents with special needs: les-son from comparisonsÓ, Journal ofEducation Pollicy, 5 (4), 1990, 347--358.

Friend, M., e I. Cook, Interactions: colla-boration skill for school professionals(2» ed.), White Plains, Nova York,Longman, 1996.

Garanto, J., ÒEducaci�n para la diversi-dad: perspectivas de futuroÓ, enG. Gomes e M. Gisbert (coords.),

La necesidad de una educaci�n parala diversidad), Tarragona, Univer-sidad Ruvira y Virgili, 1993, p�xs.7-24.

Garc�a, E., ÒNormalizaci�n e integra-ci�nÓ, en J. Major (dir.), Manual deeducaci�n especial, Madrid, Anaya,1988, p�xs. 57-79.

Giroux, H. A., ÒIntelectuales p�blicos yla crisis de la ense�anza supe-riorÓ, Revista Interuniversitaria deFormaci�n del Profesorado, 29, 1997,77-87.

Goetz, L., e W. Sailor, ÒMuch to aboutbabies, murky bath water, andtrickle down politics: a reply toKauffmanÓ, The Journal of SpecialEducation, 21, 1990, 3-5.

Hallahan, D. P., ÒInternations perspec-tives on special education re-formÓ, European Journal of SpecialNeeds Education, 13 (1), 1998, 123--125.

Hargreaves, A., Changing teachers chan-ging times, Nova York, TeachersCollege Press, 1994.

Hart, S., ÒEvaluating support tea-chingÓ, en T. Booth, W. Swann, M.Masterton e P. Potts (eds.), Lear-ning for all I, curricula for diversityin education, Londres e Nova York,The Open University, 1992, p�xs.105-114.

Hegarty, S.; A. Hodgson; L. Clunies--Ross, Aprender juntos: la integra-ci�n escolar, Madrid, Morata, 1988.




Hines, R. A., ÒThe best of both?.Collaborative teaching for effecti-ve inclusionÓ, Schools in theMiddle, 3 (4), 1994, 3-6.

Idol, L., ÒKey questions related to buil-ding collaborative and inclusiveschoolsÓ, Journal of Learning Disa-bilities, 30 (4), 1997, 384-394.

Kauffman, J. M., e D. P. Hallahan, Theillusion of full inclusion: a compren-sive critique of a current special edu-cation bandwagon, Austin, Tex.Pro-Ed., 1995.

Latz, S., e A. Dogon, ÒCoteaching as aninstructional strategy for effectiveinclusionary practicesÓ, Teachingand Change, 2 (4), 1995, 330-351.

Marchesi, A., ÒInternational perspecti-ves on special education reformÓ,European Journal of Special NeedsEducation, 13 (1), 1998, 116-122.

Molina, S., ÒEcosistemas escolares dife-renciadosÓ, en M. Lorenzo e O. S�enz, Organizaci�n escolar. Unaperspectiva ecol�gica, Alcoy, Marfil,1993.

____Deficiencia mental. Aspectos psicoe-volutivos y educativos, Granada,Aljibe, 1994.

____ÓDiversificaci�n curricular y nece-sidades educativas especialesÓ,Actas del I Congreso de Orientaci�ny Diversidad, Santiago de Com-postela, Tidis-Expoc., S. L., 1998,p�xs. 122-144.

Molina, S., e J. Alban-Metcalfe, ÒIn-tegrated or inclusive education

versus interactive education: theneed for a new modelÓ, EuropeanJournal of Special Needs Education,13 (2), 1998, 170-179.

O«Hanlon, C. (ed.), Inclusive educationin Europe, Londres, David Fulton,1995.

Ojea, M., ÒEducar en la diversidad:Una experiencia desde la perspec-tiva de la educaci�n global, la coo-peraci�n y la co-ense�anzaÓ, Tesede doutoramento, Vigo, Univer-sidade de Vigo, 1999.

Ortiz, M. C., ÒLas personas con necesi-dades educativas especialesÓ, enM. A. Verdugo (dir.), Personas condiscapacidad. Perspectivas psicopeda-g�gicas y rehabilitadoras, Madrid,Siglo XXI, 1995, p�xs. 37-72.

Persson, B., ÒWho needs special educa-tionÓ, International Journal of Edu-cational Research, 29, 1998, 107-117.

Popkewitz, T., ÒLa profesionalizaci�n,el gobierno del profesor y conoci-miento acad�mico: algunas notascomparativasÓ, Revista Interuni-versitaria de Formaci�n del Profe-sorado, 29, 1997, 89-109.

Pugach, M. C., ÒOn the failure of ima-gination in inclusive schoolingÓ,Journal of Special Education, 29,1995, 212-223.

Santos, M. A., ÒProfesores y profesoraspara el cambio: retos y esperan-zasÓ, Revista Interuniversitaria deFormaci�n del Profesorado, 29, 1997,33-58.


Skidmore, D., ÒTowards an integratedtheoretical framework for rese-arch into special needsÓ, EuropeanJournal or Special Needs Education,11 (1), 1996, 33-47.

Sol�, A., Ll. Quesada, e C. Canals, C.,ÒIntegraci�n escolar de una alum-na con sordocegueraÓ, Integraci�n,26, 1998, 34-44.

Stainback, S., e W. Stainback, ÒInclusiveschoolingÓ, en W. Stainback e S. Stainback (eds.), Support net-works for inclusive schooling, Balti-more Md., Paul H. Brookes, 1990,p�xs. 1-56.

____Curriculum considerations in inclusi-ve classroom: facilitating learning forall students, Baltimore, Brookes,1992.

Szekeres, Sh., e N. Meserve, ÒColla-borative intervenction in schoolsafter traumatic brain injuryÓ,Topics en Language Disorders, 15 (1), 1994, 21-36.

Udvari-Solner, A., e J. S. Thousand,ÒCreating a responsive curricu-lum for inclusive schoolsÓ, Reme-dial and Special Education, 17 (3),1996, 182-192.

Vaughn, S., J. Schumm, e M. E. Argyles,ÒThe ABCDEs of co-teachingÓ,Teaching Exceptional Children, 30(2), 1997, 4-10.

Walter-Thomas, C. S., ÒCo-teachingexperiences: the benefits and pro-blems that teachers and principalreport over timeÓ, Journal ofLearning Disabilities, 30 (4), 1997,395-407.

Wang, M. C., e J. W. Burch, ÒCompa-rasion of a full-time mainstrea-ming program and a resourceroom approachÓ, Exceptional Chil-dren, 5, 1984, 33-40.

Wang, M. C., S. T. Perverly, e R.Randolph, ÒAn investigation ofthe implementation and effects ofa full-time mainstreaming pro-gramÓ, Journal of Remedial andSpecial Education, 5 (6), 1984, 21--32.

Will, M., ÒLet us pause and reflect, butnot too longÓ, Exceptional Children,51, 1984, 11-16.

Zigmon, N., e J. Baker, ÒMainstreamexperiences for learning disabledstudents (project MELD): prelimi-nary reportÓ, Exceptional Children,57, 1990, 176-185.

____ÓIs the mainstream a more appro-priate educational setting forRandy? A case study of one stu-dent with learning disabilitiesÓ,Learning Disabilities Research, 9,1994, 108-117.




1. INTRODUCCIÓN

� razoable pensar que t�dalaspersoas que non sofren de patolox�apsicol�xica desexan ter unha boa imaxede si mesmas. Unha boa forma dealcanzala consiste en obte-la aproba-ci�n do grupo social de referencia,mediante un proceso de identificaci�nsocial que pode ser m�is ou menosamplo.

Desde unha perspectiva psicol�-xica, a an�lise dos grupos sociais abor-douse tradicionalmente desde o estu-dio das relaci�ns interpersoais. Estasrelaci�ns derivar�an dun proceso deatracci�n entre os suxeitos que, final-mente, conducir�a � formaci�n dogrupo social. As�, o trazo esencial quedistinguir�a un grupo dunha merasuma de individuos ser�a o concepto deÒcohesi�n de grupoÓ (por exemplo,Festinger en 1950, p�x. 274, define acohesi�n como Òa resultante de t�dalasforzas que act�an sobre os mem-bros para que permanezan no gru-poÓ), cohesi�n que depender�a de tres

factores principais: a) o propio atracti-vo do grupo, b) o atractivo dos mem-bros que o compo�en, e c) a medida enque o grupo permite acadar obxectivosimportantes para os seus membros.

Esta cohesi�n sup�n que, paraque sexa posible a existencia dungrupo, deber�a haber un certo grao deatracci�n interpersoal entre os indivi-duos, e que canto m�is forte fose esaatracci�n, m�is unido estar�a.

Sen embargo, os l�mites te�ricosdesta concepci�n dos grupos sociaisestriban na reducci�n do grupo a unsimple proceso de atracci�n interper-soal, sen que se considere a pertenzacompartida a eles como factor media-dor clave.

Fronte a esta concepci�n, a Teor�ada Identidade Social reconcept�a ogrupo desde un enfoque psicosocial,cun amplo compo�ente cognitivo.Agora, o grupo social � definido comoÒuna colecci�n de individuos que seperciben a s� mismos como miembrosde la misma categor�a socialÓ (Turner,

153


IDENTIDADE SOCIAL E MINORÍAS

Lu�s Rodr�guez Cao*Equipo de Orientaci�n Espec�fico

A Coru�a

* Orientador escolar especialista en Sobredotación intelectual.


154 Luís Rodríguez Cao

1990, p�x. 147) e existe como elementode identificaci�n social. As�, a atracci�nsocial entre as persoas non ser� xanecesaria para a formaci�n dos grupos,a�nda que si pode ser suficiente se foseasociada coa percepci�n dunha identi-dade social compartida.

Mediante un proceso de categori-zaci�n de si mesmo, que basicamenteconsiste en interiorizar determinadascategor�as sociais, o suxeito esaxera apercepci�n de semellanzas intracatego-riais e de diferencias intercategoriaisnaqueles aspectos relacionados coacategorizaci�n; � dicir, o individuo per-c�bese en relaci�n �s estereotipos dopropio grupo. Encontr�monos, pois,ante un proceso de atracci�n intragru-pal, non interpersoal.

Desde esa perspectiva cl�sica,Festinger (1954) mostrou c�mo ossuxeitos queren lograr unha boa imaxede si mesmos, a�nda que se centrabanas comparaci�ns sociais entre indivi-duos sen ter en conta a s�a pertenza adiversos grupos sociais. A posici�n daIdentidade Social, en cambio, sinalaque esa pertenza � grupo contrib�e sig-nificativamente � imaxe que cadaqu�nten de si mesmo. Con isto qu�rese sig-nificar que non � posible reduci-la con-ducta humana � �mbito das relaci�nsinterpersoais, sen�n que a pertenza adiferentes grupos sociais infl�e decisi-vamente na propia percepci�n e, conse-guintemente, no autoconcepto.

Existen abundantes estudios quemostran c�mo a creaci�n artificial dedous grupos diferentes a partir dun

criterio banal (proposto arbitrariamen-te polo investigador), � condici�n sufi-ciente para que apareza discriminaci�nnegativa ÑrexeitamentoÑ cara � exo-grupo (o grupo � que o suxeito non per-tence) e discriminaci�n positiva ÑfavoritismoÑ cara � endogrupo(grupo � que pertence). Baste lembraraqu� os traballos de Sherif, realizadosnos anos cincuenta, nos que se pon de

Cuáquero de Daumier. Esta secta que profesa a nega-ción do dereito á lexítima defensa foi perseguida amorte en Inglaterra e Norteamérica. A súa loita contra aescravitude e a organización do socorro cuáquero inter-nacional na Primeira Guerra Mundial valeulles ós seuscomités británico e norteamericano, no ano 1947, oPremio Nobel da Paz.


manifesto a aparici�n de nesgo endo-grupal cando se forman � azar os gru-pos, nesgo que se fai m�is patente se seintroduce alg�n conflicto de interesesentre os grupos que se establecen.

De aqu� inf�rese que o suxeito tra-tar� os membros do exogrupo comoelementos indiferenciados dunha cate-gor�a social unificada, sen ter en contaaspectos ou consideraci�ns indivi-duais, pois atender� unicamente �scaracter�sticas relevantes do grupo e,en consecuencia, o feito de percibir aoutros como membros dun colectivoou categor�a social influir� decisiva-mente na visi�n que se ten del.

2. A CATEGORIZACIÓN SOCIAL

Acabamos de ver c�mo o gruposocial sup�n unha entidade cognitivaque debe distinguirse da mera relaci�ninterpersoal. Pois ben, o proceso cogni-tivo consistente en clasifica-las persoasen categor�as ou grupos distintos � oque constit�e a categorizaci�n social(Jim�nez Burillo, 1981).

Este proceso cognitivo consiste,en realidade, nun mecanismo deestructuraci�n e simplificaci�n social.Desta forma, podemos considera-lacategorizaci�n social como un meca-nismo simplificador que facilita a defi-nici�n dun suxeito na sociedade, e quepermite establecer unha diferenciaci�nsocial entre o propio grupo e outros.

� importante resaltar que o feitode establecer esta diferenciaci�n ten

influencia pr�ctica na autopercepci�n ena conducta das persoas. Isto �, que apercepci�n da categorizaci�n socialinduce os suxeitos a percib�rense a simesmos como parecidos �s outros dopropio grupo e como diferentes �s dou-tros alleos.

3. A IDENTIDADE SOCIAL

ÀQue �, pois, a identidade social?Tajfel (1984, p�x. 292) def�nea comoÒaquella parte del autoconcepto de unindividuo que deriva del conocimientode su pertenencia a un grupo (o gru-pos) social junto con el significadovalorativo y emocional asociado adicha pertenenciaÓ e, malia � limitadodesta definici�n Ñque xustifica, entreoutras raz�ns, co fin de obvia-la discu-si�n terminol�xica, a mi�do est�ril,acerca de qu� � a identidadeÑ, resultaclaro que o autoconcepto � m�is com-plexo c� identidade social, e as s�aspretensi�ns c�ntranse en demostrarque a pertenza a certos grupos sociaisinfl�e decididamente na formaci�n doautoconcepto. � dicir, que a identidadesocial describe aspectos limitados doautoconcepto e que son relevantes paraa conducta social.

Isto � as� porque o individuo d�seconta de si mesmo na sociedade, as� que reco�ece a s�a identidade en termos socialmente definidos.Como vemos, dest�case o car�cterintergrupal da comparaci�n social �uni-la identidade social dun suxeito coco�ecemento da s�a pertenza a deter-

Identidade social e minorías 155



minados grupos sociais (ent�ndase �significado emocional e valorativodesa pertenza). Tr�tase de engadir �scomparaci�ns entre individuos Ñentanto que individuosÑ aquelas basea-das na inclusi�n dun suxeito nungrupo social concreto. � m�is, as conse-cuencias psicol�xicas derivadas da per-tenza a un grupo son susceptibles dedefinici�n unicamente gracias � s�ainserci�n nunha estructura multigru-pal, polo que a identidade social Ñentendida como o co�ecemento queun suxeito ten de pertencer a certosgrupos sociais e a significaci�n emocio-nal que d� a esa pertenzaÑ, s� podedefinirse a trav�s dos efectos das cate-gorizaci�ns sociais que delimitan omedio social. De a� que o relevante �que, dado que a identidade social seconfigura a partir da pertenza a ungrupo, ser� necesario que ese grupo sediferencie doutros Ñde forma positivaou negativaÑ, e ese car�cter positivoou negativo atribu�do � grupo socialestablecerase dentro do contexto socialmediante un proceso de comparaci�ncon outros grupos.

Comezabamos este artigo sina-lando Ñde acordo coa teor�a daIdentidade SocialÑ que os suxeitostenden a avaliarse a si mesmos deforma positiva. Consecuentemente, sese definen a si mesmos desde unhadeterminada pertenza a un grupo, ava-liar�n este tam�n de forma positiva, cofin de lograr unha identidade socialpositiva. Por iso, a funci�n do gruposocial ser� a de protexe-la identidadesocial dos seus membros mediante a

diferenciaci�n positiva respecto aoutros grupos.

A forma de avalia-lo propiogrupo � po��ndoo en relaci�n conoutros (exogrupos), de a� que a identi-dade social positiva supo�a que oendogrupo poida ser avaliado positi-vamente en relaci�n con aqueles cosque o comparamos. Turner (1990) sina-la d�as hip�teses b�sicas neste proceso:a) as persoas est�n motivadas paraestablecer distinci�ns positivas cara �sgrupos cos que se identifican fronte �sexogrupos relevantes, e b) se a identi-dade social derivada da pertenza a unendogrupo non � positiva, os seusmembros tratar�n de abandonalo (defeito ou de forma psicol�xica) para un�-rense a outro.

Autores como Tajfel (1984) ouTurner (1990), entre outros, sinalanalgunha das consecuencias ou estrate-xias que o suxeito pode utilizar paramellora-la s�a propia identidade:

1. Un suxeito tende a permanecercomo membro dun grupo (ou a busca--la pertenza a outros novos) se esegrupo contrib�e positivamente � s�aidentidade social.

2. Se isto non ocorre, o suxeitotender� a abandona-lo grupo, ag�sque: a) ese abandono sexa imposiblepor raz�ns obxectivas, ou b) que istosupo�a entrar nun conflicto con valo-res importantes que forman parte das�a autoimaxe aceptable.

3. No suposto de que se deanestas dificultades para abandona-lo


grupo, pres�ntanse d�as soluci�ns:cambia-la interpretaci�n sobre os atri-butos do grupo de forma que as carac-ter�sticas desagradables se xustifiquenou se fagan aceptables mediante a rein-terpretaci�n; ou ben acepta-la situaci�ntal cal � e comprometerse nunha acci�nsocial que a cambiar�a na direcci�ndesexada.

4. Os aspectos positivos da identi-dade social, a reinterpretaci�n de atri-butos ou comprometerse na acci�n so-cial, unicamente adquiren significadoen comparaci�n con outros grupos. Isto� as� porque os grupos non viven illa-dos.

A elecci�n dalgunhas destasestratexias depender� de diversascaracter�sticas estructurais da situaci�nintergrupal: a estabilidade fronte �inestabilidade; a lexitimidade fronte �ilexitimidade do status relativo doendogrupo e a permeabilidade fronte �impermeabilidade dos l�mites grupais.En definitiva, estas estratexias p�denseagrupar en torno a dous polos: mobili-dade social (cando � posible abandona--lo grupo negativamente avaliado eadherirse a outro) e cambio social(cando non � posible abandona-logrupo, os membros invol�cranse enmovementos sociais para cambia-lostatus do grupo).

As� pois, a identidade social nega-tiva pode converterse en motor ou ele-mento mobilizador de acci�ns colecti-vas que intentan incrementar unhasituaci�n de grupo que se percibe comodesfavorable.

Do exposto poder�a deducirse,erroneamente, que o proceso de cate-gorizaci�n implica unha maior hostili-dade cara � exogrupo. De feito, o tra-ballo de Adorno et al. (1950) partedunha asunci�n similar � analiza-loetnocentrismo, termo que xa fora utili-zado por Summer para se referir � ten-dencia a mostrarse r�xido na aceptaci�ndo culturalmente semellante e no rexei-tamento do culturalmente diferente. Estudios como os realizados por Sabu-cedo, Ekehammar, Arce e Wendelheim(1990) ou Rodr�guez, Sabucedo e Ar-ce (1991) po�en claramente de mani-festo que a valoraci�n positiva do


Emigrantes xudeus chegando a Nova York a principiosdo século XIX. Os xudeus integráronse na sociedadeamericana sen perde-la súa identidade de grupo.



endogrupo non se traduce necesaria-mente en actitudes de rexeitamento �sexogrupos. Nesta mesma li�a, os recen-tes traballos de Mummendey et al.(1992) examinan c�mo s� os membrosdos grupos minoritarios e os de baixostatus favoreceron o endogrupo fronte�s exogrupos.

4. ESTEREOTIPOS SOCIAIS E MINORÍAS

Podemos agora aborda-la concep-ci�n psicosocial de Ôgrupo minoritarioÕ.Con este concepto non nos estamos areferir �s criterios m�is ou menosobxectivos de definici�n de gruposocial (como poder�an se-los econ�mi-cos, culturais, raciais, etc.), sen�n que oque nos interesa � co�ecer c�les son osefectos desa pertenza � grupo sobre aconducta social.

As comparaci�ns valorativas conoutros grupos conv�rtense nun aspectoimportante da autoimaxe dunha per-soa, especialmente se pertence a unhaminor�a ÔinferiorÕ en aspectos relevan-tes para esa sociedade. Cando as con-frontaci�ns son negativas, pode che-garse a interiorizar unha autoimaxepersoal negativa nos membros dogrupo desvalorizado, a�nda que se esteten as s�as propias tradici�ns e valoresben integrados, unha autoimaxe nega-tiva producida polas comparaci�ns conoutros grupos non ten por qu� conver-terse no foco central da identidade doindividuo, � non existir unha desinte-graci�n social (se ben � claro que estaprotecci�n interna por parte da minor�a

da propia estima do individuo non �m�is ca unha faceta da aceptaci�n dostatus pola minor�a).

Una das concepci�ns m�s utiliza-das para describir unha minor�a social� a proposta contra mediados de s�cu-lo polo soci�logo Louis Wirth, quenconsideraba as minor�as como ungrupo de persoas que, debido a certostrazos f�sicos ou culturais espec�ficos,reciben un trato diferente ou desigual �que se lles outorga �s demais membrosda sociedade na que vive e que se con-sidera, en consecuencia, obxecto dunhadiscriminaci�n colectiva.

Non � cuesti�n de n�mero, sen�nda posici�n social do grupo que se con-sidera minoritario. Estamos ante unhaformulaci�n psicosocial na que, paraque exista unha minor�a social dife-renciada, c�mpre que haxa unha con-ciencia de posu�r algunha caracter�sticasocialmente relevante que debe produ-cir un sentimento de autoconciencia dogrupo. S� cando o asignarse un mes-mo, ou � ser asignado polos demais, aunha entidade social particular traeconsigo determinadas consecuenciassociais perceptibles Ñcomo son a discriminaci�n e as acti-tudes negativas dos outros baseadasnalg�n criterio com�n de pertenzaÑp�dese desenvolve-la conciencia deque se pertence a unha minor�a.

Esta conciencia de pertencer a ungrupo minoritario e a identificaci�ncon el, dependen da claridade con quese perciben os l�mites que separan con-xuntamente os membros dese grupo


dos demais; claridade que resulta polas�a vez da existencia no grupo de cer-tas crenzas sobre eles mesmos e a socie-dade. Non se trata, como defende aPsicolox�a Social de corte individualis-ta, de que os individuos te�an determi-nadas motivaci�ns persoais ou certosnesgos cognitivos que determinan ass�as acci�ns sociais, sen�n que esasmotivaci�ns e eses nesgos constit�en(Moscovici, 1981) parte das nosasrepresentaci�ns sociais.

Os aspectos de semellanza entreas diversas minor�as sociais est�n refe-ridos fundamentalmente � s�a asocia-ci�n cos denominados estereotiposnegativos. Podemos concibi-los este-reotipos como unha serie de caracter�s-ticas diferenciais asignadas a todos ou� maior�a dos que comparten un atri-buto; � dicir, como a atribuci�n de ca-racter�sticas psicol�xicas xerais a gru-pos humanos grandes. As s�as orixesestar�an en tradici�ns culturais xenera-lizadas e xurdir�an dun proceso de ca-tegorizaci�n clasificador Ñe simplifi-cadorÑ de certas caracter�sticas.

Unha distinci�n interesante sin�-lana Turner e Giles (1981) � faceren fin-cap� na diferenciaci�n entre estereo-tipo e Ôestereotipo socialÕ, pois osestereotipos s� chegar�n a ser sociaiscando sexan compartidos por un grann�mero de persoas dentro dos grupos.As� pois, os estereotipos son certasxeneralizaci�ns �s que chegan os suxei-tos, e a s�a funci�n principal � a dasimplificaci�n e sistematizaci�n dainformaci�n do medio e que, en gran

medida, te�en a s�a orixe na categori-zaci�n social.

Entre as funci�ns que cumpren osestereotipos podemos diferencia-lasindividuais e as sociais. Nas primeirasat�panse as funci�ns cognitivas (porexemplo, a esaxeraci�n subxectiva dasignificaci�n dos acontecementos so-ciais pouco frecuentes) e as referidas �protecci�n do sistema de valoressociais segundo a diferenciaci�n inter-grupal. Tr�tase, en definitiva, de que ossuxeitos utilizan os estereotipos comounha axuda para estructurar cognitiva-mente o seu medio social e como pro-tecci�n do seu sistema de valores. Entreas segundas Ñfunci�ns sociaisÑ des-tacan a causalidade, a xustificaci�n e adiferenciaci�n social como factores deÔideoloxizaci�nÕ das acci�ns colectivas.

5. A VISIBILIDADE DAS MINORÍAS

Moscovici (1981) puxo de relevo ocar�cter adaptativo das acci�ns sociaisconformes �s normas sociais vixentesfronte � car�cter desadaptativo das quese apartan ou se enfrontan a ela. Baixoeste modelo, a influencia social ten unclaro sentido unidireccional, � se-losgrupos con poder os axentes de in-fluencia, quedando relegados o restonun papel subordinado, dos que seespera que se conformen �s normas damaior�a.

Sen embargo, o criterio de visi-bilidade dunha minor�a require matizaci�ns importantes. � especial-mente atractivo para un grupo domi-




nante atribu�-la situaci�n dunha mino-r�a �s propias caracter�sticas espec�ficasdesta e non � estructura social. Istoequivale a facer recae-la responsabili-dade na propia v�ctima, sen que seresalte a importancia da dominaci�npol�tica exercida pola maior�a sobre aminor�a.

Por outra parte, a ÔvisibilidadeÕ �un concepto demasiado relativo, � nonser tan facilmente identificable comopoder�a pensarse. Un exemplo: se aAlema�a nazi obrigou os xudeus alevar unha estrela marela foi porquenon eran tan reco�ecibles polo seuaspecto f�sico como pretend�a a propa-ganda do r�xime. Un segundo exem-plo: unha persoa pode ser consideradacomo ÔnegroÕ nos EUA se tivo alg�nascendente negro.

Existe tam�n unha reacci�n dia-metralmente oposta: a adopci�n deli-berada das caracter�sticas identificablesdun grupo como unha forma de acen-tua-la consciencia de minor�a. As�, nos�ltimos anos (Meintel, 1993) estase aproducir un espertar da concienciapol�tica de diversos colectivos que esi-xen ser reco�ecidos como minor�as (asmulleres son un bo exemplo, tam�n oshomosexuais).

Do exposto, parece claro que asminor�as son unha creaci�n da socieda-de e da historia. O proceso desencadea-r�ase cando os integrantes dun grupote�en a sensaci�n de ser v�ctimasdunha mesma inxustiza polo feito depertenceren a unha categor�a socialdada. Como reacci�n, � posible que

membros dunha minor�a sintan a ten-taci�n de reivindicar en proveito pro-pio unha especificidade determinada.Nun contexto de persecuci�n ou derexeitamento � bastante probable queos que compo�en unha minor�a termi-nen por estimar que o que os distinguedo resto da sociedade � o signo domi-nante da s�a identidade social.

A propia capacidade de inciden-cia da minor�a vai depender tanto delamesma coma dos grupos que se lleopo�en, polo que as posici�ns dogrupo minoritario deber�n enfrontarsea determinadas crenzas que son asumi-das pola maior�a dos suxeitos ata esemomento. En consecuencia, a s�aactuaci�n deber� abordar dous gran-des retos (Klandermans, 1994): lograrface-lo seu discurso socialmente visiblee procurar substitu�-las crenzas domi-nantes.

Isto l�vanos a analiza-lo quePeressini (1993) denomina ÒLas doscaras de la identidadÓ. A crecente rei-vindicaci�n de identidades culturais,ling��sticas, f�sicas ou hist�ricas, pre-senta unha dobre face. Por unha parte,

Delegadas dos distintos países na Conferencia deMéxico (1975) con motivo da celebración do primeiroAno Internacional da Muller.


estas loitas pola identidade podenobservarse como movementos de libe-raci�n de determinados grupos sociais,como estratexias para facer fronte ainxustizas diversas. As�, afirma-la dife-renciaci�n coa maior�a, recobra-losaspectos fundamentais da propia cul-tura e fortalece-la solidariedade dentrodo propio grupo, aparece como unhaopci�n v�lida para sa�r dun estado decousas que se considera inxusto.

Por outra parte, esas loitas tam�npoden supo�er unha cerraz�n dos gru-pos sociais sobre si, empe�ados enresaltar de forma exclu�nte as caracte-r�sticas que os distinguen, facendocada vez m�is dif�cil o encontro cosoutros grupos. Neste suposto, a afirma-ci�n grupal pode chegar a supo�e-laexclusi�n dos considerados alleos. Paraevitar este proceso, os grupos sociaisdeber�an ter moi presente que a carac-ter�stica esencial da sociedade humanaÑe da s�a culturaÑ non � a inmobili-dade, sen�n o cambio. A cultura �din�mica e sup�n un proceso constan-te de adaptaci�n a novas situaci�ns.Aquelas concepci�ns est�ticas, que aconciben como un conxunto acabado decrenzas, de tradici�ns, de valores ou,incluso, de pautas de comportamento,en definitiva, como un todo pechado,supo�en unha base s�lida e sumamen-te perigosa de identidade exclu�nte.

Reiter�mo-la funci�n simplifica-dora, homoxeneizadora, da identidadesocial. Por esa raz�n a s�a utilidade �tan evidente para os individuos, � llespermitir nomearse a si mesmos e osoutros. Distinguirse dos demais e dis-

tingui-los demais. Reco�ecer que aspersoas pos�en identidades m�ltiplesnas s�as identificaci�ns sociais, darseconta de que se pertence a diversasidentidades sociais, � o mellor ant�dotopara evita-los perigos da identidadesocial, a s�a cara negativa.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Adorno, T. W., E. Frenkel-Brumswick,D. J. Levinson, e R. N. Sanford, Lapersonalidad autoritaria, Bos Aires,Proyecci�n, 1950.

Festinger, L., ÒInformal social comuni-cationÓ, Psychological Review, 57,1950, 271-282.

__ÒA Theory of social comparison pro-cessesÓ, Human Relations, 57, 1954,117-140.

Jim�nez Burillo, F., Psicolog�a Social, vol.2, Madrid, UNED, 1981.

Klandermans, B., ÒLa construcci�nsocial de la protesta y los campospluriorganizativosÓ, en E. Lara�ae J. Gusfield (eds.), Los nuevosmovimientos sociales. De la ideolog�aa la identidad, Madrid, CIS, 1994.

Meintel, D., ÒÀQu� es una minor�a?Ó,Correo de la UNESCO, 10-13, xullo,1993.

Moscovici, S., Psicolog�a de las Minor�asActivas, Madrid, Morata, 1981.

Mummedey, A., B. Simon, C. Dietze,M. Gr�nert, G. Haeger, S. Kessler,S. Lettgen, e S. Sch�ferhoff, ÒCate-




gorization is not enough: inter-group discrimination in negativeoutcome allocationÓ, Journal ofExperimental Social Psichology, 28,1992, 125-144.

Munn� y Matamala, F., ÒPrejuicios,estereotipos y grupos socialesÓ,en A. Rodr�guez e J. Seoane,Creencias, actitudes y valores,Madrid, Alhambra Universidad,1989.

Peressini, M., ÒLas dos caras de la iden-tidadÓ, Correo de la UNESCO, 14--18, xullo, 1993.

Rodr�guez, M. S., J. M. Sabucedo, e C.Arce,ÓEstereotipos regionales ynacionales: Del conocimiento in-dividual a la sociedad pensanteÓ,Revista de Psicolog�a Social, 6, 1,1991, 7-21.

Sabucedo, J. M., B. Ekehammar, C. Ar-ce, e A. Wendelheim, ÒCognitiverepresentation of European coun-tries: A comparison between Swe-dish and Spanish samplesÓ, Re-ports from the Department ofPsychology, Stocholm University,722, 1990, 1-13.

Sherif, M., e C. I. Hovland, Social Jud-gement, New Haven, Yale Uni-versity Press, 1961.

Tajfel, H., Grupos humanos y categor�associales, Barcelona, Herder, 1984.

Turner, J. C., Redescubrir el grupo social,Madrid, Morata, 1990.

Turner, J. C., e H. Giles (eds.), Intergroupbehavior, Oxford, Blackwell, 1981.


INTRODUCCIÓN

Nas explicaci�ns das teor�as cien-t�ficas, e m�is concretamente no caso deque a explicaci�n supo�a certo c�lculo,� frecuente non atopar nos tratadoscorrespondentes xustificaci�ns rigoro-sas ou desenvolvementos axeitados.Semella que segue a ter validez a ideada Ôautoridade transmitidaÕ da cienciaantiga, contra a que se ergue valente-

mente Galileo, sentando as bases domoderno pensamento cient�fico.

Sen lla negar �s autores de librosde ciencia, o criterio de autoridade nonabonda. O porqu� das cousas � a raz�nde ser das ciencias e, polo mesmo, debese-lo que nos gu�e no noso estudio e nonoso labor docente.

Esa falta de explicitaci�n � a quese presenta no caso das disoluci�nsreguladoras. Nos tratados de Qu�mica

163


APROXIMACIÓNS NOS CÁLCULOS DO PH EN DISOLUCIÓNS REGULADORAS

A. Vidal Gonz�lez* Instituto Rosal�a de Castro


* Catedrático de Física e Química.

Laboratorio de Química. L’Enciclopedie, Diderot et D’Alembert.


164 A. Vidal González

non se atopa unha xustificaci�n nin doserros cometidos � face-las oportunasaproximaci�ns nos c�lculos nin os pro-pios l�mites entre os que se debe enten-der que as ditas disoluci�ns cumpren oseu cometido regulador. Isto � o que setenta cubrir neste traballo.

CÁLCULOS

O c�lculo exacto da concentraci�nde hidroxeni�ns nunha disoluci�n for-mada por un �cido feble e un sal solu-ble deste (ou por base feble e un saldesta), esixe ter en conta, dunha banda,o equilibrio

HA + H2O ↔ H3O+ + AÐ

a constante do que v�n dada polaexpresi�n

[H3O+][AÐ]Ka = (1)

[HA]

Doutra banda, ten de se cumprirtanto o balance de materia como o el�c-trico. Se chamamos

c = [HA]0

c« = [MA]0

�s concentraci�ns iniciais de �cido e desal, o balance de materia �

[HA] + [AÐ] = c + c«e o balance el�ctrico,

[M+] + [H3O+] = [AÐ] + [OHÐ]

ou, o que � o mesmo,c« + [H3O+] = [AÐ] + [OHÐ]Tam�n, tendo en conta que esta-

mos a traballar en disoluci�ns acuosas, Kw = [H3O+][OHÐ]Das anteriores ecuaci�ns ded�-

cese

KWxxx[AÐ] = c« +[H3O+] - [H3O+]

KWxxx[HA] = c + [H3O+]

- [H3O+]

Levados estes valores � ecuaci�n(1), ded�cese

[H3O+]3 + (Ka+c«)[H3O+]2 - (Kw+cKa)[H3O+] - KaKw = 0 (2)

Esta ecuaci�n, a�nda que submi-nistra o valor exacto da concentraci�nde hidroxeni�ns, non � de doada reso-luci�n. Tampouco � imprescindible oseu emprego, xa que, ag�s casos excep-cionais (valores de Ka e das concentra-ci�ns moi cativos), o derradeiro termo(KaKw) � pequeno abondo como paranon o ter en conta. Deste xeito, a ecua-ci�n (2) p�dese simplificar ata unhaecuaci�n de segundo grao:

[H3O+]2 + (Ka + c«)[H3O+] - (Kw + cKa) = 0

sendo a concentraci�n de hidroxeni�ns

(Ka + cÕ)2+ 4cKa - (Ka + cÕ) + !m mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm[H3O+] = 2

(3)


Este valor da concentraci�n dosi�ns [H3O+] � perfectamente representa-tivo (xa foi recomendado o empre-go desta ecuaci�n por Bishop no ano1960 (1)) ag�s, como xa dixemos ante-riormente, nos casos en que Ka e as con-centraci�ns de �cidos e bases sexan moicativos, nos que haber�a que faceroutras simplificaci�ns.

Nos casos en que Ka � desprezablefronte a c«, a simplificaci�n da ecua-ci�n (2) l�vanos a

cKaxxx[H3O+] = c (4)

ecuaci�n que d� resultados axeitadosnunha gran cantidade de casos.

Considerando que a ecuaci�n desegundo grao � suficientemente boapara dar conta da concentraci�n doshidroxeni�ns, xorde a d�bida de ataqu� punto � aplicable a ecuaci�n sim-plificada (4). Se tomamos como exactoo valor da concentraci�n de hidroxe-ni�ns que se tira da ecuaci�n (3) e comovalor aproximado o correspondente �ecuaci�n (4), podemos escribir, para osvalores do pH exacto e aproximado,

pH = -lg[H3O+]

pH* = -lg[H3O+]

onde o asterisco denota o valor aproxi-mado.

A inexactitude no valor do pHvir� dada pola diferencia entre os dousvalores anteriores:

[H3O+]vv4pH = pH - pH* = - 1g [H3O+]*

de onde

[H3O+][H3O+]*= 10Ð4pH = x

Substitu�ndo os valores de [H3O+]e de [H3O+]* definidos polas ecuaci�ns(3) e (4), tense

(Ka + cÕ)2+ 4cKa - (Ka + cÕ) + !m mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm

2= x cKa

ncÕn

Facendo os oportunos c�lculosch�gase � resultado

xxllc-xxxllKa = cÕ2

c2x2 + ccÕx (5)

que nos permitir� establece-lo l�miteque ha de cumprir Ka para unha deter-minada aproximaci�n no valor do pH.

Se consideramos que a concentra-ci�n de hidroxeni�ns dada pola ecua-ci�n (3) � satisfactoria (valor exacto), ainexactitude no valor do pH que tere-mos � toma-lo valor de [H3O+] que sub-ministra a ecuaci�n (4) ser�

[H3O+]4pH = -1g[H3O+]-1g[H3O+]*= -1g [H3O+]*

onde o asterisco fai referencia � valoraproximado. Do resultado anterior po-demos deducir

[H3O+][H3O+]*= 10Ð4pH = x

Aproximación nos cálculos do ph en disolucións reguladoras 165



e

[H3O+]= x[H3O+]*

Substitu�ndo os valores destasconcentraci�ns dadas polas ecuaci�ns(3) e (4), resulta

(Ka + cÕ)2+ 4cKa- (Ka + cÕ) + !m mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm

m

m

2= x cKa

ncÕn

Facendo os c�lculos oportunos,chegamos a conclu�r que

xlllc-cxxlllKa = cÕ2

c2 x2+ ccÕx

Para simplificar un pouco aexpresi�n anterior, podemos conside-rar que c«= nc, sendo n a relaci�n exis-tente entre as d�as concentraci�ns.Deste xeito,

lllc-cxllKa = n x2 + nx (5)

A expresi�n anterior perm�tenos,unha vez co�ecida a aproximaci�ndesexada para o valor do pH e mailasconcentraci�ns de �cido e de sal, deter-mina-lo valor l�mite superior que ha te--la constante de acidez para poder apli-ca-la ecuaci�n simplificada (4).

Se consideramos unha aproxima-ci�n dunha d�cima no valor do pH, ode x ser�

x = 10 Ð0,1 = 0,79É

Polo tanto, se tomamos para x o valorde 0,8 a inexactitude no pH ser� infe-rior a 0,1. Con este valor,

llc - 0,8cllKa= n0,82 - 0,8n

= ccnc3,2 + 4n

de xeito que, para n = 1 (c = c«),

c Ka= ÐÐÐ < 0,14c7,2

Para n = 0,1 (c«= 0,1c),

c Ka= ÐÐÐ < 0,028c36

Por �ltimo, para n = 10 (c«= 10c), ovalor da constante ser�

c Ka= ÐÐÐÐÐ < 0,23c43,2

Redondeando os resultados ante-riores, podemos conclu�r que para terun erro no pH inferior a unha d�cima,a constante de acidez ha de estar com-prendida, aproximadamente, entre aquinta e a cuadrax�sima parte da con-centraci�n do �cido.

Se a exactitude que se desexa �inferior a unha cent�sima no valor dopH, o de x � 0,98, resultando

lllllllclllllllKa= n 48 + 49n

e, para n = 1,

c Ka= ÐÐÐ < 0,01c97


Para n = 0,1,c Ka= ÐÐÐÐÐ < 0,002c529

Para n = 10,c Ka= ÐÐÐÐÐ < 0,02c53,8

Polo tanto, cando a exactitudeque se desexa no pH � inferior a unhacent�sima, Ka ha de estar comprendida,aproximadamente, entre a quincuax�-sima e a cincocent�sima parte da con-centraci�n do �cido.

Obviamente, os mesmos resulta-dos cabe esperar para unha disoluci�nreguladora composta por unha basefeble e un sal desta.

Os l�mites de n = 10 e n = 0,1 quemanexamos anteriormente, tom�molosde F. Bermejo(2), quen se limita a comen-tar que a capacidade reguladora se res-trinxe, en xeral, �s relaci�ns [�cido] =10[sal] e [�cido] = 0,1[sal], sen xustificarestes extremos.

� certo que a definici�n de disolu-ci�n reguladora non precisa nin as can-tidades de �cido ou base que se llepoden engadir, nin as variaci�ns novalor do pH que se poden consideraradmisibles. Esta imprecisi�n fai que ointento de cuantificaci�n non te�a m�isca un car�cter orientativo. De t�dolosxeitos, c�mpre facer unha an�lise ra-zoablemente correcta.

Partindo da ecuaci�n (4), e to-mando c« = nc, a concentraci�n de i�nshidronio vir� dada por

c c Ka[H3O+] =ÐÐ Ka = ÐÐ Ka = ÐÐÐcÕ nc ne o pH por

pH = -1gKa + 1gn (6)î engadir unha pequena cantida-

de de base forte, desaparecer� un tantopor un, a, do �cido, sendo a nova con-centraci�n c(1-a). Por outra banda, aconcentraci�n do sal aumentar� nacantidade ca. A nova concentraci�n dehidroxeni�ns ser�

c(1-a) 1-a[H3O+]Õ= ÐÐÐÐÐÐÐ Ka = ÐÐÐÐÐÐ Kanc + ca n + ae o pH resultante

1 - apHÕ = -1gKa -1g ÐÐÐÐÐÐ (7)n + aO incremento resultante no valor

do pH vir� dado, ent�n, porn + a4pH = pHÕ - pH = 1g ÐÐÐÐÐÐ (8)n (1-a)

Se o que engadimos � un poucode �cido forte, a representar� o tantopor un de sal desaparecido, sendo as�a nova concentraci�n c«(1-a) = nc(1-a). A concentraci�n de �cidoaumentar� na cantidade c«a = nca. Aconcentraci�n resultante de hidronioser� agora

c + nca 1 + na[H3O+]Õ= ÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐ Ka = ÐÐÐÐÐÐ Kanc(1 - a) n(1 - a)e o pH

1 + napHÕ = -1gKa - 1g ÐÐÐÐÐÐÐÐ (9)n(1 - a)




resultando para a variaci�n do pH1 + na4pH = 1g ÐÐÐÐÐÐ (10)1-a

As ecuaci�ns (8) e (10) poden daridea dos valores l�mites de n, sempreque fixemos de antem�n o valor de a ea variaci�n do pH admisible. � indubi-dable que tanto un coma outro te�en,pola falta de precisi�n na definici�n dedisoluci�n reguladora, � que xa fixe-mos menci�n, un car�cter moi subxec-tivo. En efecto, Àcantas d�cimas devariaci�n no valor do pH poden serconsideradas axeitadas?; Àque pode-mos entender por pequenas adici�nsde �cido ou base forte? çmbalas d�aspreguntas non te�en resposta definida,a�nda que se poden establecer supostosrazoables. As�, para o grao de elimina-ci�n de �cido ou sal (a) � l�xico supo-�e-lo l�mite inferior superior � 1 %.Conf�rmase isto polo feito de que,nesas condici�ns, a variaci�n do pHdunha disoluci�n dun �cido feble �practicamente nula. En efecto, se consi-der�mo-lo equilibrio

HA + H2O ↔ H3O+ + AÐ

a concentraci�n de hidroxeni�ns vir�dada, aproximadamente, por

ÐÐÐÐÐÐÐ ÐÐÐÐ[H3O+]= ! [HA]Ka = ! cKa

Se a concentraci�n de �cido dimi-n�e na cantidade ca, a nova concentra-ci�n de H3O+ ser�

ÐÐÐÐÐÐÐÐÐ[H3O+]Õ= ! c(1 - a)Ka

sendo a diferencia no valor do pH14pH= -1g[H3O+]Õ+1g[H3O+]= - Ð1g(1-a)2

que desenvolvida en serie ser�a1 a2 a3

4pH = - ÐÐÐÐÐÐ S- a - ÐÐ - ÐÐ - ÉD21n10 2 3Deste xeito, para a = 0,01 (1 %) a

diferencia de pH, despois de engadidaa base � disoluci�n �cida, ser�a menorde 23 dezmil�simas. Da mesma manei-ra, para a = 0,05, o aumento no valordo pH ser�a inferior a 11 mil�simas.

Analogamente, a adici�n dun�cido forte supor�a unha concentraci�nde hidroxeni�ns

ÐÐÐÐÐÐÐÐÐ[H3O+]= ! c(1 + a)Ka

cunha variaci�n no pH14pH= -1g[H3O+]+1g[H3O+]= Ð1g(1+ a)2

e, desenvolvido en serie,1 a2 a3

4pH = ÐÐÐÐÐÐSa - ÐÐ + ÐÐ - ÉD21n10 2 3

Para a = 0,01, a variaci�n do pH �inferior a 22 dezmil�simas. E, para a = 0,05, a variaci�n � menor de 11 dez-mil�simas.

Este resultado permitiranos to-mar como l�mite inferior de a o valorde 0,05. Como l�mite superior podemossupo�er un 0,3, o que xa implica unhagran cantidade relativa de especie forteengadida.


Con estes l�mites, podemos agoradetermina-las variaci�ns de pH queexperimentan as disoluci�ns regulado-ras en funci�n da relaci�n [concentra-

ci�n de sal]/[concentraci�n de �cido].Na t�boa seguinte, b e a indican a adi-ci�n de base ou de �cido, respectiva-mente.

Os valores sombreados en escurocorresponden a variaci�ns do pH exce-sivas, na dereita da t�boa debido a adi-ci�n de base, e, na esquerda, a adici�nde �cido. Os sombreados m�is en claro,at�panse no l�mite do admisible.

N�tase que a capacidade regula-dora, dentro dunha marxe inferior acinco unidades de pH, por riba ou porbaixo, est� efectivamente restrinxida arelaci�ns de concentraci�n sal/�cidoentre 10 e 0,1.

As disoluci�ns nas que a relaci�nde concentraci�ns � 1:1 son as m�isefectivas na acci�n reguladora, � res-ponder da mesma maneira tanto poradici�n dun �cido como dunha base.Este resultado ded�cese tam�n � igua-la-la variaci�n do pH por adici�n debase coa variaci�n do mesmo por adi-


O alquimista, Teniers, século XVII. Desde que no ano1597 o alquimista Andreas Livau escribiu Alchemia,onde determina a preparación do ácido clorhídrico,entre outros, sen caer no misticismo, a química nacecomo ciencia, ó tempo que a alquimia se arredou delapara sempre.

n = 0,05 n = 0,1 n = 1 n = 10 n = 20a = 0,05 a 0,32 0,20 0,04 0,02 0,02

b 0,02 0,02 0,04 0,20 0,32a = 0,10 a 0,52 0,35 0,09 0,05 0,05

b 0,05 0,05 0,09 0,35 0,52a = 0,15 a 0,67 0,47 0,13 0,08 0,07

b 0,07 0,08 0,13 0,47 0,67a = 0,20 a 0,80 0,57 0,18 0,11 0,10

b 0,10 0,11 0,18 0,57 0,80a = 0,30 a 1 0,76 0,27 0,17 0,16

b 0,16 0,17 0,27 0,76 1



ci�n de �cido; � dicir, � iguala-las ecua-ci�ns (8) e (10):

n + a 1 + naÐÐÐÐÐÐÐ = ÐÐÐÐÐÐn(1 - a) 1 - a

de onde se deduceÐÐÐÐÐÐ

1 - an = ! ÐÐÐÐÐ = 1

1 - a

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

(1) Bishop, E., Anal. Chim. Acta, 22, 16,1960.

(2) Bermejo, F., Tratado de Qu�micaAnal�tica Cuantitativa, 516, San-tiago de Compostela, Imp. doSeminario Conciliar, 1963.


Pr�cticas

3 practicas 5/4/01 16:39 Página 171


No ano 1978, o monte Aloia foi oprimeiro en ser declarado ParqueNatural en Galicia. A diversidade e dis-tribuci�n da s�a flora e fauna, as s�ascaracter�sticas orogr�ficas e a singulari-dade das s�as sendas son tres raz�nspolas que o Monte Aloia se revelacomo un espacio natural id�neo paracumprir uns determinados obxectivos,mediante a posta en pr�ctica de pro-gramas de actividades e doutrasacci�ns encami�adas en xeral � co�ece-mento do medio e o respecto pola natu-reza.

A inquietude social polo medionatural � algo que se pon de manifestod�a a d�a. Dende a posibilidade que ohome ten de modificar ou transforma--lo medio Ñnon s� dunha maneiradestructiva como se di en moitos casos,sen�n tam�n dun xeito constructivoÑa vontade de torna-la preocupaci�n enocupaci�n pode converterse no proce-demento ou na ferramenta apropiadapara asumir e cumprir coa funci�n queverdadeiramente nos corresponde,

dende o noso sitio, dentro dun sistemanatural.

A nosa concepci�n da vida conrespecto � relaci�n que existe entret�dolos seres vivos debe cambiar, as�como as nosas pautas de comporta-mento, xa que a calidade de vida pre-sente e futura est� nas nosas mans e, engran medida, como responsables das�a procura, podemos mellorala.

Este feito trae consigo a tarefa quese ten que levar a cabo tanto por parteda iniciativa privada como da p�blica.As�, cumprindo este precepto, os espa-cios naturais protexidos ocupan unlugar obrigado para posibilita-lo gozoe asemade a conservaci�n.

O pasado ano, coincidindo co seuvix�simo aniversario como ParqueNatural, o monte Aloia pasou a contarcun novo equipamento: o Centro deInformaci�n e Interpretaci�n da Natu-reza Enxe�eiro Areses. Ademais doque isto implica en canto a infraestruc-tura, sup�n unha clara intenci�n depo�er � servicio da poboaci�n un refe-

173


O PARQUE NATURAL DE MONTE ALOIA, UN DOS MOITOS CAMIÑOS

çngeles Fern�ndez Gir�ldez* Santiago P�rez Poza**

Centro de Informaci�nParque Natural Monte Aloia

* Bióloga de Medio Ambiente.** Biólogo de Medio Ambiente.


174 Ángeles Fernández Giráldez / Santiago Pérez Poza

rente � hora de obter informaci�n deta-llada sobre este Parque Natural e todoaquilo que nos pode ofrecer, pero sendesatender, por outro lado, a obrigaque temos de conserva-lo noso patri-monio natural e cultural, e en definiti-va, a nosa identidade.

Neste punto � preciso lembra-loestreito v�nculo que gardan os espaciosnaturais cos seus moradores m�is pr�-ximos. No caso do monte Aloia, dado ocar�cter periurbano e a s�a situaci�nestrat�xica, esta relaci�n de interdepen-dencia v�n determinada dende temposremotos ata os nosos d�as.

Coa diversidade como base dasupervivencia no proceso da din�mica

da vida, podemos ver no monte Aloiaun exemplo de equilibrio e variedadeen t�dolos seus aspectos.

Tomando isto como punto de par-tida, o traballo est� por facer, e osobxectivos poden chegar a trav�s dediferentes cami�os, lev�ndonos todoseles � co�ecemento do noso contorno,as� como a conseguir actitudes de sen-sibilizaci�n e respecto. Debemos consi-dera-lo monte Aloia como un parquenatural e un espacio de lecer, perotam�n como un recurso did�ctico per-manente no que se prop�n o co�ece-mento da natureza, na propia naturezaou a partir da experiencia directa.

A ruta do rego da pedra.


As tarefas levadas a cabo paraconsegui-los mencionados obxectivosson varias. Por un lado, o programa deactividades en espacios naturais prote-xidos que o Servicio de Medio Ambien-te Natural da provincia de Pontevedra

impulsa e patrocina desde hai variosanos, e gracias � cal cada vez son m�isos colexios que se acercan � monteAloia para co�ecelo mellor e iniciarsena identificaci�n do ecosistema do bos-que, para descubri-la funci�n de cada

O Parque Natural de Monte Aloia, un dos moitos camiños 175

Descanso a carón da ermida.

Pequena charla diante dun panel de sinalización dunharuta.

Na fonte.



unha das s�as especies e as relaci�nsexistentes entre os seres vivos que com-part�mo-lo mesmo h�bitat.

Por outro lado, ponse en marcha asinalizaci�n de vieiros ou rutas que, enpercorridos � longo de gran parte dasuperficie do parque, amosan os seusvalores, tanto naturais coma arqueol�-xicos ÑCastro Alto dos CubosÑ ouetnogr�ficos, como no caso dos mu��osde Paredes e do r�o Tripes. Son cinco asrutas sinalizadas (autoguiadas) queatravesan o parque, e todas elas contanco apoio de folletos-gu�a que ampl�an as�a informaci�n con datos t�cnicos,descrici�n do itinerario e ilustraci�nsdas diferentes formas de vida, animal evexetal, que podemos atopar no cami-�o. Estas rutas caracter�zanse pola s�aaccesibilidade. Todas elas son de baixaou media dificultade, polo que podenser realizadas, practicamente, por cal-quera persoa.

A modo de invitaci�n, comparti-mos unha das experiencias que selevou a cabo cun grupo de vintedousmozos da ONCE de Arag�n. As s�asidades oscilaban entre os dez e os quin-ce anos. Todos ti�an deficiencia visualde diferentes graos e dous deles visi�nnula. Falt�balles un importante senti-do, polo que a insistencia e a necesida-de de utilizar t�dolos demais ti�a queser constante. Acostumados a un de-senvolvemento urbano con moitosmedios � seu alcance, a nosa idea eraproporcionarlles unha verdadeira ex-periencia de campo. Escoll�mo-la rutada Poza das Cabanas, a�nda que pode-r�a ter sido calquera outra. Durante o

cami�o case todos caeron pero iso nonsupuxo impedimento ning�n. Familia-rizarse cos distintos elementos do con-torno natural foi o principal obxectivoe as sensaci�ns que na s�a busca todosexperimentamos foron un regalo.

O espertar sensorial pode serunha boa introducci�n que dea paso aunha aproximaci�n m�is global �medio, a percepci�n a trav�s dos senti-dos daranos un co�ecemento m�iscompleto.

Débense coida-los ecosistemas.


DESCRICIÓN DAS RUTAS

Como se comentou con anteriori-dade, coa realizaci�n destas rutas pre-t�ndese dar a co�ece-la importancia daflora e fauna do Parque Natural, as�como a s�a historia e as caracter�sticasetnogr�ficas e arqueol�xicas. As rutasson autoguiadas, o que significa quepoden facerse libremente seguindo asindicaci�ns dos cami�os ou dos folle-tos-gu�a; ou ben, se se contacta previa-mente co Centro de Informaci�n doParque, este po�er� � dispor dos cole-xios ou grupos organizados en xeral, osgu�as ou monitores necesarios paraface-lo percorrido. Antes de inicia-laruta, o grupo visitar� a exposici�n per-manente do centro e ter� a oportunida-de de visualiza-lo diaporama sobre oParque Natural.

RUTA DO REGO DE PEDRA: a lonxi-tude total desta ruta � de 3000 metros.Corre paralela a un antigo rego depedra utilizado no seu tempo para sub-ministrar auga �s hortas da parte baixado monte. Antes de chegar � seu termo,a ruta percorre a Senda Bot�nica ilus-

trada con paneis interpretativos davexetaci�n. A duraci�n aproximada �de d�as horas e media.

RUTA CABACI�AS-POZA DE CABA-NAS: de menor lonxitude c� anterior,comeza co ascenso � miradoiro deCabaci�as para desde al� volver des-cendo pola marxe do regato deCabanas ata a poza do mesmo nome. Alonxitude da ruta � de 1800 metros e aduraci�n aproximada, dunha hora emedia.

RUTA CASTRO ALTO DOS CUBOS: ato-p�monos neste caso cunha ruta linealde 2500 metros de lonxitude entre ida evolta. Ten o seu inicio no lugar deFrinxo e chega ata as escavaci�ns docastro do Alto dos Cubos, onde debere-mos dar volta cara � punto de partida.A duraci�n aproximada � de d�ashoras.

RUTA DOS MUê�OS DE TRIPES: estaruta ascende de par da marxe do r�oTripes e vai facendo un percorridopolos mu��os restaurados da zona alta.A volta faise descendendo por unhasenda que cruza polo bosque ata che-

O Parque Natural de Monte Aloia, un dos moitos camiños 177

Plantando unha árbore.

A riqueza do noso patrimonio natural é unha herdanzada que somos responsables.



gar de novo � punto de inicio. Tenunha lonxitude de 2800 metros e unhaduraci�n aproximada de d�as horas emedia.

RUTA DOS MUê�OS DE PAREDES: con9000 metros de lonxitude � a ruta m�islonga de todas. Parte do Centro deInformaci�n e vai descendendo � longode 4500 metros que atravesan o ParqueNatural en direcci�n leste. î chegar �lugar de Paredes, unha vez percorridaa zona dos mu��os, d�bese dar voltapara ascender de novo os 4500 metrosata o Centro de Informaci�n.

SENDA BOTçNICA: parte tam�n doCentro de Informaci�n. � un pequenoitinerario de 400 metros de lonxitudeque amosa mediante unha serie depaneis os sistemas forestais de maiorimportancia na comarca do Baixo Mi-�o e as s�as especies m�is caracter�sti-cas.

A riqueza do noso patrimonionatural � unha herdanza da que somosresponsables. A sensibilizaci�n da

poboaci�n e a educaci�n integrada no medio � sen d�bida unha necesida-de. Educar nesa sensibilizaci�n permi-tir� levar a cabo o proceso que vaidende a concienciaci�n � implicaci�npersoal.

As�, co desenvolvemento destasactividades e rutas de co�ecemento donoso contorno m�is pr�ximo e utilizan-do diferentes ferramentas pedag�xicas(paneis interactivos, audiovisuais, xo-gos, folletos-gu�a...), partimos da visi�nglobal dun determinado ecosistemapara chegar a unha reflexi�n persoal:n�s tam�n formamos parte del, osnosos h�bitos contrib�en � seu funcio-namento positiva ou negativamente,determinan a calidade do ambiente, endefinitiva, a calidade de vida. E dadoque o respecto polo medio � sobre todocuesti�n de comportamento, desdeaqu� pret�ndese a toma de conciencianecesaria para chegar a unha maiorsensibilizaci�n, convencidos de queeste ser� un dos moitos cami�os quehai que percorrer para conseguilo.


1. DESCRICIÓN DO PROXECTO DE INVESTIGACIÓN

MARCO TEÓRICO

PROBLEMA DE INDAGACIÓN: PROBLEMA NUCLEAR

Proponse o estudio das posibili-dades educativas de relacionar folcloremusical e co�ecemento do medio, paraconclu�r no establecemento de interre-laci�ns que potencien materias como aM�sica, a Sociolox�a, a Historia, a Re-lixi�n, pero sobre todo que dean pautas�s profesores de M�sica e Co�ecemen-to do Medio para poderen traballar encolaboraci�n, ou polo menos ser cons-cientes de que os seus materiais podenimpulsarse aproveitando os recursosnaturais, � dicir, o folclore musical dacomunidade na que traballan.

� patente a desconexi�n que exis-te entre materias como M�sica e Co�e-cemento do Medio ou calquera outra,cando a informaci�n que proporciona acanci�n popular � verdadeira sabedo-

r�a do pobo concentrada e cunhas capa-cidades de utilizaci�n pedag�xica m�isque posibles.

HIPÓTESE

A hip�tese de traballo bas�ase noaproveitamento dos materiais folcl�ri-cos, as canci�ns con letra, para as clasesde M�sica e nas demais materias �s queafecta, en primeiro lugar � Co�ece-mento do Medio. No caso concreto quese prop�n, OS OFICIOS, pret�ndese mos-tra-la gran cantidade de informaci�nvaliosa que ofrece a canci�n tradicionalpara achegarse de vez � realidade pre-sente a partir do pasado, reflexionandosobre o posible futuro, proporcio-n�ndolle � alumno unha visi�n do seucontexto sociocultural cunha perspecti-va m�is enriquecedora, pois os datosachegados serven asemade de manifes-taci�n est�tica, pero tam�n de informa-ci�n sobre a historia recente e, polotanto, das verdadeiras ra�ces da realida-de actual que se estudia.

179


O COÑECEMENTO DO MEDIO A PARTIR DO FOLCLORE MUSICAL.

UN CASO CONCRETO: OS OFICIOS NO FOLCLORE MUSICAL GALEGO

Xaime Est�vez Vila*Colexio Mart�n Codax

Vigo

* Profesor de Música en ESO.


180 Xaime Estévez Vila

ÁMBITO DE TRABALLO

Co fin de que este traballo mostreefectivamente as posibilidades da inte-rrelaci�n entre o folclore musical e oco�ecemento do medio, enm�rcase ainvestigaci�n dentro dos l�mites do fol-clore musical galego (que o autor ma-nexa desde hai anos), elixindo tresmateriais principais de referencia detres �pocas distanciadas:

En primeiro lugar, o CancioneroMusical de Galicia de Casto Sampedro(1942), primeiro cancioneiro editado enGalicia con materiais reunidos entre1880 e 1924.

As� canta Galicia, cancioneiro re-compilado por Daniel Gonz�lez, direc-tor da Coral de Ruada de Ourense eeditado en 1965.

Escolma de cantigas do Cancioneiropopular galego, de Dorothe Schubart eAnt�n Santamarina, que � pola s�a vezunha selecci�n da s�a magna obra (oitotomos) editada pola Fundaci�n Barri�nos anos oitenta.

Estes tres cancioneiros son refe-rencia inescusable para os que desexenachegarse � canci�n popular galega;evidentemente hai m�is (que se fanconstar na bibliograf�a), pero a sondaxeque se pretende facer queda ampla-mente representada nestes tres refe-rentes principais e deixando claro queser� posible completar esta indagaci�nacudindo a outras fontes do folcloremusical galego distintas �s menciona-das.

METODOLOXÍA DE TRABALLO

Ñ An�lise dos documentos do fol-clore musical elixidos.

Ñ Elaboraci�n dunha base de datos seleccionando as canci�ns que aluden a oficios.

Ñ Analiza-los datos obtidos.

Ñ Ofrecer pautas de acci�n a profe-sores sobre a s�a utilizaci�n did�ctica.

Ñ Demostra-la interdisciplinarieda-de da actividade e a s�a aplica-ci�n pr�ctica.

INTERDISCIPLINARIEDADE

A actividade aqu� proposta podeser aplicada claramente na �rea deCo�ecemento do Medio nos seguintesbloques:

POBOACIîN E ACTIVIDADES HUMA-NAS: p�dese extraer unha comparaci�nentre os datos ofrecidos polo folclore ea situaci�n actual. Cada oficio � unhaactividade humana e a poboaci�n arti-c�lase entre outras cousas mediante os distintos labores/oficios dos seuscompo�entes. Por outra banda, as aso-ciaci�ns que se fan entre os oficios e o seu prestixio social ou cun sexo de-terminado son dilucidadoras da es-tructuraci�n da sociedade tradicio-nal.

ORGANIZACIîN DA SOCIEDADE: � f�odo expresado anteriormente, os oficiosdannos datos sobre a organizaci�n


social que podemos comparar cosactuais.

A VIDA NO PASADO: loxicamente odito nas canci�ns pertence a un pasado,pero non a calquera pasado, sen�n �inmediato vivido por familiares que co�ecemos e a un tempo que po-de explicar moitos aspectos do pre-sente.

Colateralmente Ñnon sendo ob-xecto deste traballoÑ a letra das can-ci�ns proporci�nanos informaci�n v�lida sobre outros bloques de conti-dos do Co�ecemento do Medio, porexemplo dos transportes e comunica-ci�ns: oficios como arrieiros ou bar-queiros ofr�cennos en bandexa a posi-bilidade de comezar nun pasadoinmediato e situarnos no presente, perotam�n a paisaxe e xeograf�a en xeral e omedio f�sico e os seres vivos son fontesde alusi�n constante nestas canci�ns,con figuras da literatura popular quecomparan todo tipo de fen�menosnaturais e xeogr�ficos con sentimentoscomo o amor ou a melancol�a, utilizan-do met�foras do mundo animal ouvexetal ou directamente aludindo a unlugar determinado:

Exemplo:ÒBerducido, BerducidoCon todos teus arredoresNon te chames BerducidoCh�mate Xard�n de Flores Ò.pÒPrende salgueiri�o, prende Veira da fonte pequena,tam�n os meus olos prenden nos olli�os dunha nenaÒ.p

ÒA rula vaixe queixandoPorque lle arruaron o ni�oÀQuen cho mandou facer rulatanto a veira do cami�o?Ó

2. OS OFICIOS: ANÁLISE E COMENTARIOS

COMENTARIO–ANÁLISE DOS DISTINTOS OFICIOS ATOPADOS

INTRODUCCIÓN: OS CANTOS DE TRABALLO NO FOLCLO-RE MUSICAL GALEGO

O traballo entendido como acti-vidade humana con algunha mani-festaci�n f�sica asociada necesita duncompo�ente r�tmico de acompa�amen-to que optimice a s�a realizaci�n. Esecompo�ente r�tmico propicia a canci�naplicada a el; exemplo claro t�molo nascanci�ns de canteiros que axudan adespraza-las grandes pedras; nas espa-deladas que acompa�an os labores pro-pios de quitar coa espadela a partele�osa sobrante do li�o. Noutro lugarsit�anse os traballos sen ritmo determi-nado que inspiran cantos libres Ñrit-micamente falandoÑ cun compo�entede riqueza mel�dica extremada; pense-mos nos cantos de arada ou nos dearrieiros ou carboeiros. Polo tanto, dife-renciar�mo-los CANTOS DE TRABALLO,antes mencionados, e que s� se expli-can nese contexto (a�nda que nonnomeen o oficio no que se enmarcan),dos cantos que mencionan oficios (moi-tos m�is e que foron o eixe central dainvestigaci�n), as� por exemplo en can-tos como ALALçS ou PANDEIRADASp�dense mencionar distintos oficios

O coñecemento do medio a partir do folclore musical 181



que nos informan deles pero que nonrequiren o contexto dese labor parainterpretalos.

TRANSPORTE E COMUNICACIîNS

Arreeiro - ArrieiroDaniel Gonz�lez utiliza o segun-

do tipo (arrieiro) e Casto Sampedro oprimeiro (arreeiro) como variante. O doarrieiro � un oficio omnipresente nasociedade tradicional, necesario e im-prescindible porque asegura o abaste-cemento a t�dolos recunchos de ali-mentos e bebidas. O m�is habitual �que se desprace dacabalo. A s�a activi-dade proporci�nalle cartos abondos eten sempre comida e bebida dispo�i-ble; por outra banda, � ser un oficio iti-nerante Òd�bese ter coidado con elesÓ epor este motivo non son a preferenciapara nais e fillas. As�ciase sempre �home e esc�itase sobre todo no cami-�ar do arrieiro, que anuncia as�, depaso, a s�a presencia.

Musicalmente son lentos, cun�nico tema no que encaixan as letrasque adoitan ser coplas octosil�bicas coarima consoante. A mi�do intercalansons para guia-lo animal (cabalo) queforman parte da propia canci�n, comopasar� tam�n nos cantos de arada. � undos oficios m�is nomeados nas can-ci�ns analizadas, aparece en docedelas:

ÒA vida dos Arreieirosarre !� unha vida penadaarre !de d�a non oyen misaarre !

de noite non durmen nadaarre!Ò (CS 102)

ÒArrieiro, non,porque vai e ven;...Ó (CS 195)

ÒO primeiro amor que eu te�aha de ser un Arrieiroque non ten bota sin vi�onin a bulsa sin di�eiroÒ (DG A1)

Barqueiros

Tanto nas zonas de r�a como nasribeiregas de r�os, os barqueiros cum-pr�an unha funci�n importante � acur-ta-las distancias terrestres co seu labor.Aqu� temos recollidos dous exem-plos, un de cada situaci�n, que ilustrana s�a importante tarefa � servicio dasxentes, unindo amores e familias acot�o e formando parte da paisaxesocial da �poca. Tam�n se asocia ahomes e, non habendo cantos espec�fi-cos, incl�ense noutros como alal�s oupandeiradas.

ÒRema barqueiri�o remanon deixes que a auga nos leveque vou ver o meu amoreantes de que a noite cerreÒ (DG P 25)

ÒBarqueiros de Ribadaviavindeme pasar a minheque ve�o de Santa Rosae vou pro San Agustinhe Ò (DG A1)

Correio (carteiro)

S� aparece nunha ocasi�n tanxen-cialmente, polo que non hai m�is datos� respecto, a�nda que aparece nun con-texto negativo.

ÒPasant�n � o correioO Castr�n o secretariosolo lle falta unha albardapra ser burros de diario Ò (DS 66)


CONSTRUCCIîN

CanteirosO oficio de canteiro � un dos m�is

representativos de Galicia Ñsobre tododa provincia de PontevedraÑ poisrevela a riqueza de pedra como materiaprima e o seu normal uso para a cons-trucci�n. Os canteiros non s� deb�antransporta-las pedras onde cumprira,sen�n, e sobre todo, traballa-la materiaprima � xeito de verdadeiros escultorese artistas para constru�-las distintasedificaci�ns da arquitectura popular,as� que pasaban semanas enteiras noslugares de traballo, desprazados dosseus fogares. Tam�n, coma os arrieiros,� teren car�cter ambulante se lles gardacerto receo. Hai cantos espec�ficos queos acompa�an e que indican o seu xeitode traballar, marcando o ritmo necesa-rio para despraza-las pedras ou parapicar, pero ademais non � estra�o quesexan mencionados en moitas coplaspopulares, como pasou nesta sondaxeen catro das canci�ns analizadas.Sempre se asocia a homes. (Hai outrastres de cantos espec�ficos que nonnomean, en cambio, a palabra Ôcantei-roÕ).

ÒCanteiros e carpinteiros da vila de Pontevedra, aqu� falta unha mini�atedes que dar conta de ela.Ò (CS 15)

ÒCanteiros de Pontevedrapican na pedra miudapican na muller alleaoutros lle pican na s�aÒ (DS 28)

CarpinteirosTam�n poden ser asociados �s

canteiros (como pasa na copla CS-15,

citada anteriormente), polo que valenparecidos comentarios. A profesi�n,loxicamente, est� m�is estendida xeo-graficamente e � m�is habitual.

ÒCarpinteiros e canteiros son un fato de ladr�nscarpinteiros rouban nenase canteiros coraz�nsÒ (DS 28)

TRABALLOS T�XTILES

Os traballos vinculados � indus-tria t�xtil te�en unha presencia moiintensa na canci�n popular; hai quepensar que as ÔfiadasÕ que se realizabanen casas concretas eran verdadeiras fes-tas sociais nas que participaban mozose mozas; temos as� que con respecto �la atop�monos coa tecel�, pero tam�ncoa cardadora. Referida � proceso doli�o existe unha gama de labores:malla, ripadoras... pero os de costurei-ra, modista ou xastre (coa variante dealfaiate) son a mi�do citados; a costu-reira con certo matiz de muller novadesexada e o xastre como home conboa situaci�n econ�mica. N�tese a aso-ciaci�n clara de case todos estes laborescoa muller, ag�s o de xastre-alfaiate. Om�is empregado � a costureira (en oitoocasi�ns).

ÒCostureiri�a na costurateselana no tearecardadora caldo velloxastre tixola no lare Ò ( DS 26 )

TRABALLOS DO CAMPO

Labrador � o oficio xen�rico porexcelencia, presente en gran n�mero decantares. Xunto a esta denominaci�natopamos outras m�is especializadascomo maiceiro, segador-seitor (lem-br�mo-la tradici�n da sega en Castela




por galegos), mallador, que tam�n sedebe considerar aqu�, e o sembrador.Son os oficios con m�is connotaci�nspositivas de honradez e traballo, polas�a estabilidade e tam�n porque ocu-paban a maior�a das familias. Ob-s�rvese a asociaci�n da filla do labra-dor como un bo partido. � notable queos dous exemplos de vendimadoraste�an o matiz feminino como excep-ci�n �s demais recollidos.

ÒSube � alto, sube � alto,ao mais alto corredor,que ver�s como vai guapaa filla do labradorÒ (CS 194)

ÒIen o alto da sierra ihabita un rico labradore o tal ten�a unha hijamais ihermosa que un solÒ (DS 21)

Ò...E andando tres segadoressegando trigo e cebada se enamor� a se�ora de aquel que en o medio estaba...Ó (DS 22)

ÒVendimai vendimadorasna vendima do meu paique o vi�o vai na cabazae o pan na cesti�a vaiÒ (DG - CV 1)

MòSICOS E BAILADORES

O m�sico por excelencia na socie-dade tradicional galega � o gaiteiro;toda festa que se prezara hab�a de ter un, era sen d�bida un oficio que Ñcoma noutros casosÑ se comple-mentaba con labores do campo ou tra-ballos estables como barbeiro. Tam�nse poden observa-los matices aplicados� traballo itinerante e neste caso ade-mais a fugacidade da s�a presencia Ñpara o d�a da festaÑ danlle un aquelsimb�lico de ledicia, festa e benestarsocial. Na canci�n popular as�ciaseexclusivamente �s homes. Nalg�n casonom�ase o tamborileiro pero relacio-nado co gaiteiro e dende logo nunplano secundario. Tam�n en certoscasos hab�a bailadores de oficio candoa ocasi�n o propiciaba.

ÒImos rapaces de cara o turreiroeh� ven a gaita eh� ven o gaiteiroven o gaiteiro lucindo a monteiraimos rapazas bailar a mui�eiraÒ (DG - F 15)

Ò... Eu t��olle un oficioxa sabe que son ghaiteiroe ando de festa en festae ghano moito di�eiro...Ó (DS 61)

ÒBaila ben o bailadorunha volta polo mediooutra polo derredorÒ (DS 36)

OFICIOS DO MAR

Non son moi numerosos os exem-plos recollidos, con todo aparecen osmari�eiros en tres exemplos e unhamenci�n � sardi�eiro. Sen embargo, �notoria a importancia na sociedade tra-dicional do mar, a�nda que se constatam�is nas zonas costeiras. (Tam�n o bar-queiro pode ser aqu� considerado).Tres músicos ambulantes, de Jacob Jordaens.


ÒA se�ora da Peneda ten o tellado de vidroque llo puj¬o un mari�eiroque non mar se viu perdidoÓ (DS 53)

ÒAghora que me vendichespodes ter moito di�eiropodeste meter tratanteanque sea sardi�eiroÒ (DS 15)

SERVICIOS î POBO

En toda vila eran ineludibles enecesarios os ferradores, barbeiros,panadeiros, pintores, zapateiros, ta-berneiros. Todos eles te�en exemplos;s� no caso de panadeiras e taberneirasse asocia tam�n �s mulleres, o que nonocorre noutros. Hai un exemplo desarralleiro e outro de cesteiro Ñindus-tria que foi moi importante nalgunhascomarcas (Mondariz)Ñ. Tam�n seincl�e aqu� a alusi�n a pastoras comotraballo gandeiro e cun certo sentidodespectivo ou dubidoso cara � mullertaberneira. Tam�n hai exemplo do mui-�eiro, sen d�bida un labor dos m�isimportantes na sociedade tradicional.

ÒNon te cases cun forreiroque che queima cas muxicasc�sate cun carpinteiroque fai as uchas bonitas...Ó

ÒA muller do sapateiropor ben bonita que seiasiempre ten os dentes negros de tirar pola correiaÓ (DS 26)

ÒTaberneira non a sonnin quero ser taberneirasoy hija de buenos padresnon quero render bandeiraÓ (DS 57)

Òferrador non queiras porque ferra a bestatoma un cesteiri�oque che leve a cestaÒ (CS 195)

RELIXIOSOS

As alusi�ns � cura e o crego (este�ltimo nome �s veces con intenci�npexorativa) son constantes como esce-nario de moitas situaci�ns; tam�n ami�do se asocian con picaresca a cria-das e costureiras; en todo caso den�ta-se unha gran flexibilidade de concien-cias e o pudor ou recato non soncaracter�sticas � referirse a eles. Os fra-des tam�n son nomeados e � parecerdist�nguense ben uns e outros. Nonfalta o sancrist�n e botamos de menosalusi�ns �s monxas. Hai tam�n unhareferencia � ermit�n (ermita�o), a�ndaque nun romance, o que quizais indicaque non era unha figura tan popular oupr�xima � realidade, pero si co�ecida.

ÒGali�a que tanto valesmetereite non conventopara que cregos e fradesestean todos contentosÒ (CS 146)

ÒHomes de Polo pequeno Acudide o voso curaque caiu do campanarioentro medio da verdura Ò .(DG - F37)

ÒEn este portal estamos,estas humildes doncelas, aguardando � sacrist�nque nos venga a abrir as puertas.Ó ( CS 244 )

MILITARES

Son frecuentes as alusi�ns �s sol-dados como perigo para as doncelas esempre en situaci�ns conflictivas; apa-recen coa s�a denominaci�n xen�rica,a�nda que hai un exemplo de Ôsarxen-toÕ. Abundan en romances con finaltruculento e en ditos populares.




Ò...Con vintasinco soldados dos mejores que [ten�a

as onse da noche o sargent«a [puerta m�a

qu� hase ost� sargento �sta ihora a [puerta m�a

venco a pertender su hija do�a mar�a,...Ó ( DS 80)

Ò Eime de casar en Lugoterri�a de moitos nabosheime de casar en Lugoanque sea cun soldado.Ò (DG - A29)

CABALEIROS E CRIADOS

Son tam�n abundantes as alu-si�ns a situaci�ns sociais (case m�is quea oficios), por exemplo a dos cabaleirose criados, como pezas habituais dopanorama social. Os cabaleiros te�enunha connotaci�n coma a dos solda-dos, quizais m�is propia de situaci�nshist�ricas pasadas, moitas veces men-cionados en romances de final malopara labregas ou mulleres en xeral.Tam�n podemos inclu�r aqu� a alusi�nfeita nun romance a un paxeci�o dara��a.

ÒMoito miras para m�nmoito me chiscalo olloson criado de servicionon podo atender a todo.Ó (DS 36)

ÒEstando na mi�a portaa a rayada do solevira vir un cabaleiroay, meu amor!...Ó (CS 176)

ESTUDIANTES

Unha menci�n � parte merecen asalusi�ns � ÔoficioÕ de estudiante quedenotan tam�n un certo matiz de infor-malidade non moi diferente do actual:

Ò...Quero un estudianteque � mais amoroso.

Estudiante non,que � moi cumi��n...Ó (CS 195)

OFICIOS VARIOS

Aqu� incl�ense oficios que apare-ceron unha vez e que, non obstante,contrib�en a completar este debuxosocial. T�mo-lo albardeiro, quizaiscomo labor asociado a outros pero quenos informa sobre a s�a existencia.Aparece unha referencia curiosa a uns�uruxanos feita nun romance en caste-l�n, o que denota certa distancia peroque se co�ec�a. Hai unha alusi�n � tra-tante como comerciante, o que d� pis-tas sobre esta actividade; non faltanreferencias a secretarios, xu�ces emesmo a xefe do sindicato, e m�iscuriosas como campaneiros. Hai dousexemplos de lavandeira como mullerque se dedica a esta tarefa ou a est� rea-lizando, e en situaci�n de romances.Todos estes exemplos configuran oconglomerado de oficios detectadosnos documentos Ñcanci�nsÑ analiza-dos, e p��ennos en disposici�n decomentar e tirar conclusi�ns de todotipo a partir da ÔrealidadeÕ descrita polatradici�n folcl�rico-musical e da litera-tura popular.

OFICIOS QUE NON SAEN NOS DOCU-MENTOS ANALIZADOS

Evidentemente non aparecent�dolos oficios nestes exemplos, peroesta circunstancia pode formar parteda unidade did�ctica que ha elaborar oalumnado e a s�a ausencia � tam�ndato para ter en conta. Oficios comotelleiro, cabaqueiro non se atopan,quizais porque pertencen a zonas


demasiado concretas (O Rosal-Pon-tevedra) que quedaron f�ra desta son-daxe; o mesmo vale para os c�lebresafiadores ourens�ns. Tam�n outros oficios co�ecidos na sociedade tradicio-nal como a cerer�a, os bat�ns, espec�fi-cos do proceso do li�o como as espa-deladas ou outros non sa�ron nestaindagaci�n, o que debe ser motivodunha actividade complementaria eenriquecedora. Por outro lado est�nt�dolos novos oficios ou os antigosreconvertidos, que ofrecen a posibilida-de de afondar na actividade. Polotanto, hai que ter en conta que as can-ci�ns non sempre sit�an temporal ninxeograficamente a informaci�n quedesprenden e � a� cando se podecomentar esa informaci�n e desenvol-ve-la creatividade e a l�xica por partedos alumnos e alumnas.

3. PROPOSTAS DIDÁCTICAS

ACTIVIDADES PARA REALIZAR CO ALUMNADO

ACTIVIDADES QUE SE PROPOÑEN A PARTIR DA MOSTRADOS OFICIOS:

¥ Reparti-las canci�ns (algunhas que conte�an a maior cantidade de oficios posible) por grupos (arredor de seis). Cada grupo pode localiza-los oficios que saen e pasalos a unha folla de recolli-da de datos.

¥ Cada grupo far� un cat�logo dos oficios de pais e av�s.

¥ Cada grupo comenta os oficios localizados cos coincidentes cos seus parentes.

¥ Cantan todos unha ou d�as can-ci�ns de oficios.

¥ Faise unha listaxe de oficios actuais que non puidesen sa�r nas canci�ns populares.

¥ Faise unha nova letra a unha can-ci�n de oficios (A solteiri�a).

¥ Local�zanse os distintos oficios en canci�ns ou en letras das can-ci�ns elixidas.

¥ Comentar se a�nda hoxe existen.

¥ Analiza-los cambios actuais dese oficio.

¥ Preve-lo futuro que ten.

¥ Realizar unha listaxe de oficios que non apareceran.

¥ Descubrir a partir do material dado se eses oficios saen ou non ben parados polo que din e ve-lo porqu�.

¥ Canta-las canci�ns que m�is ofi-cios mencionan (hainas que nomean ata dez).

¥ Facer unha listaxe de oficios que previsiblemente poden desapa-recer.

¥ Compo�er unha letra con oficios novos, aplicada a unha melod�a das manexadas.




¥ Recrear escenicamente unha can-ci�n de oficios, dramatizando cada un deles.

¥ Facer unha listaxe dos oficios de pais e av�s dos alumnos compa-r�ndoos cos que nos sa�ron nas canci�ns.

¥ Facer unha listaxe de oficios que son m�is duradeiros na historia.

¥ Debates: Ào oficio fai a persoa? Àen que se converteu na sociedade actual un arrieiro...?

¥ Un comentario: a sociedade tra-dicional a partir dos oficios.

¥ Sexo e oficios: c�les se atrib�en � sexo feminino, c�les son indistin-tos, c�les se asocian s� �s homes. À� as� hoxe en d�a?

¥ Facer unha listaxe de canci�ns modernas con alusi�n a oficios.

OBXECTIVOS

¥ Que o alumno descubra o fol-clore musical como valiosa fonte de informaci�n do seu pasado pr�ximo.

¥ Que o alumno compare a infor-maci�n que lle achegan os docu-mentos folcl�ricos coa s�a vida actual.

¥ Que o alumno perciba o seu mundo presente como unha rea-lidade cambiante no tempo.

¥ Que o alumno valore a evolu-ci�n da sociedade pero tam�n os cambios e transformaci�ns que isto provoca.

ALUMNO AVî AVOA PAI NAI AVî AVOApaterno paterna materno materna

ACTIVIDADE NòM. 1: OFICIOS DOS MEUS PARENTES (MODELO PROPOSTO)


ACTIVIDADE NòM. 2: OFICIOS DAS CANCIîNS PROPOSTAS POLO PROFESOR(cat�logo dos oficios atopados)

OFICIO TêTULO CANCIONEIRO N¼ OBSERVACIîNSÀACTUALMENTE?

ALBARDEIRO ALALç DE TABOADELA DG A31ALFAIATE A SOLTEIRI�A CS 195


Músico e guerreiro con diferentes instrumentos musicais. Códice holandés do século XIV.



OFICIO TêTULO CANCIO- N¼ OBSERVACIîNSNEIRO ÀACTUALMENTE?

ARREEIRO CANTOS DE ARREEIROS CS 096BAILADOR ESTE PANDEIRO QUE TOCO DS 036BARBEIRI�O A SOLTEIRI�A CS 195BARQUEIROS ALALç DE ARNOYA DG A1CABALLERO A ADòLTERA DS 078CAMPANEIROS OS POBOS DA RIBEIRA DS 085

DE PIQUêNCANTEIROS RAPASAS DE VARILONCO DS 028CARDADORA SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026CARNICEIRA REPARTO DO CABALO DS 093CARPINTEIRO SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026CESTEIRI�O A SOLTEIRI�A CS 195CORREIO NENA QU«ESTAS NA VENTANA DS 066COSTUREIRA CANTOS VARIOS CS 232CREGO RAPASAS DE VARILONCO DS 028CRIADA RAPASAS DE VARILONCO DS 028CRIADOS NENA QU«ESTAS NA VENTANA DS 066CURI�A O CURA DE FREIXO DS 087�URUXANOS DO�A EUSENDA CS 170DANZANTES O CASAMENTO DA PULGA CS 198ERMITA�O A PENITENCIA DE RODRIGO DS 073ESTUDIANTES OS POBOS DA RIBEIRA DS 085

DE PIQUêNFERREIRO O FERREIRO VAI FORA DS 012

(OUTRA VERSIîN)GAITERO A GAITA DE SAN CRISTOVO DS 083bJEFE DO REPARTO DO CABALO DS 093SINDICATOJUEZ SAN ANTONIO LIBRA A SEU PAI DS 074LABRADOR A FUXIDA DS 101 b

(OUTRA VERSIîN)LAVANDEIRA A LAVANDEIRA CS 192MAICEIROS OS POBOS DA RIBEIRA DS 085

DE PIQUêNMALLADOR CANTO DE MALLA DE RANDêN DG CM2



ACTIVIDADE NòM. 3: OFICIOS QUE NON SAEN NAS CANCIîNS: RELACIîN ESCRITAACTIVIDADE NòM. 4: PO�ER LETRA NOVA CON OFICIOS ACTUAIS ç CANCIîN ÒA SOLTEIRI�AÓLISTAXE DAS CANCIîNS MçIS RECOMENDADAS PARA O SEU USO DIDçCTICO(SEIS CANCIîNS CON MçIS DE 25 OFICIOS NOMEADOS)ESTAS PEZAS SON AS QUE SE AXUNTAN COMO MêNIMO PARA UTILIZAR NESTAPRçCTICA

OFICIO TêTULO CANCIO- N¼ OBSERVACIîNSNEIRO ÀACTUALMENTE?

MARINEROS MARCELINO CS 271MODISTA O CURA DE FREIXO DS 087MOI�EIROS OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN DS 085PANADEIRI�AS ALALç DE CEA DG A55PASTOREA PASTORA FIEL CS 176PAXECI�O BERNALDINO E SABELI�A CS 169PINTOR A MORTE DA VIRXE DS 076RIPADORAS ESPADELADA DE CASTRELO DG E3SACRISTçN CANTOS RELIGIOSOS CS 244SARDI�EIRO AGHORA QUE ME VENDICHES DS 015SARGENTO SOLDADO FORZADOR DS 080SARRALLEIROS SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026SECRETARIO NENA QU«ESTAS NA VENTANA DS 066SEITORCILOS O SEITOR CS 180SOLDADOS SOLDADO FORZADOR DS 080TABERNEIROS CANTAR DE ARRIEIRO DG CA6

DE ALLARIZTAMBORILEIRO PANDEIRADA DAMPAZA DG P17TECEDEIRI�A A TECEDEIRA CS 189TECELANA COPLITAS E MAIS COPLITAS DS 031TRATANTE AGHORA QUE ME VENDICHES DS 015VENDIMADORA CANTO DE VENDIMIA DG CV2

DE VENTOSELAXASTRES COPLITAS E MAIS COPLITAS DS 031ZAPATEIROS OS POBOS DA RIBEIRA DS 085

DE PIQUêN

CANCIONEIRO N¼ TêTULO OFICIOCS 195 A SOLTEIRI�A ALFAIATECS 195 A SOLTEIRI�A ARRIEIRO



CANCIONEIRO N¼ TêTULO OFICIOCS 195 A SOLTEIRI�A BARBEIRI�OCS 195 A SOLTEIRI�A CESTEIRI�OCS 195 A SOLTEIRI�A ESTUDIANTECS 195 A SOLTEIRI�A FERRADORCS 195 A SOLTEIRI�A FRADECS 195 A SOLTEIRI�A SEMBRADORCS 195 A SOLTEIRI�A ZAPATEIROCS 198 O CASAMENTO DA PULGA ARRIEIROCS 198 O CASAMENTO DA PULGA DANZANTESCS 198 O CASAMENTO DA PULGA GAITEIROCS 198 O CASAMENTO DA PULGA PANADEIRACS 198 O CASAMENTO DA PULGA TECEDEIRADS 026 SAN ANTONI�O PEQUENO CANTEIROSDS 026 SAN ANTONI�O PEQUENO CARDADORADS 026 SAN ANTONI�O PEQUENO CARPINTEIRODS 026 SAN ANTONI�O PEQUENO COSTUREIRADS 026 SAN ANTONI�O PEQUENO FORREIRODS 026 SAN ANTONI�O PEQUENO LABRADORDS 026 SAN ANTONI�O PEQUENO SAPATEIRODS 026 SAN ANTONI�O PEQUENO SARRALLEIROSDS 026 SAN ANTONI�O PEQUENO TESELANADS 026 SAN ANTONI�O PEQUENO XASTREDS 028 RAPASAS DE VARILONCO CANTEIROSDS 028 RAPASAS DE VARILONCO CARPINTEIROSDS 028 RAPASAS DE VARILONCO COSTUREIRI�ADS 028 RAPASAS DE VARILONCO CREGODS 028 RAPASAS DE VARILONCO CRIADADS 031 COPLITAS E MAIS COPLITAS COSTUREIRADS 031 COPLITAS E MAIS COPLITAS TECELANADS 031 COPLITAS E MAIS COPLITAS XASTRESDS 031 COPLITAS E MAIS COPLITAS ZAPATEIROSDS 085 OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN CAMPANEIROSDS 085 OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN ESTUDIANTES



CANCIONEIRO N¼ TêTULO OFICIODS 085 OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN MAICEIROSDS 085 OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN MOI�EIROSDS 085 OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN RUADORESDS 085 OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN ZAPATEIROS

4. CATALOGACIÓN DOS DOCUMENTOS SELECCIONADOS LISTAXE DE CANCIîNS CON REFERENCIA DIRECTA A OFICIOS (CLASIFICACIîN POR OFICIOS)

DG (DANIEL GONZçLEZ): 230 DOCUMENTOS (CANCIîNS)CS (CASTO SAMPEDRO): 292 DOCUMENTOSDS (DOROTHE SCHUBART): 159 DOCUMENTOSDOCUMENTOS CONSULTADOS: 681DOCUMENTOS QUE CONTE�EN ALUSIîN A OFICIOS: 83OFICIOS NOMEADOS: 52

OFICIO TêTULO CANCIONEIRO N¼ALBARDEIRO ALALç DE TABOADELA DG A31ALFAYATE A SOLTEIRI�A CS 195ARREEIRO CANTOS DE ARREEIROS CS 096ARREEIRO CANTOS DE ARREEIROS CS 101ARREEIRO CANTOS DE ARREEIROS CS 102ARREEIRO CANTOS DE ARREEIROS CS 105ARREEIROS CANTOS DE ARREEIROS CS 095ARREEIROS CANTOS DE ARREEIROS CS 106ARRIEIRO A SOLTEIRI�A CS 195ARRIEIRO O CASAMENTO DA PULGA CS 198ARRIEIRO CANTAR DE ARRIEIRO DE TENORIO DG CA1ARRIEIRO CANTAR DE ARRIEIRO DE CARBALLI�O DG CA2ARRIEIRO CANTAR DE ARRIEIRO DE BARROSO DG CA3ARRIEIRO CANTAR DE ARRIEIRO DE BECERREç DG CA4BAILADOR ESTE PANDEIRO QUE TOCO DS 036BARBEIRI�O A SOLTEIRI�A CS 195BARQUEIRI�O PANDEIRADA DE PETçN DG P25BARQUEIROS ALALç DE ARNOYA DG A1CABALEIRO CANTOS DE ARREEIROS CS 101



OFICIO TêTULO CANCIONEIRO N¼CABALEIRO A PASTORA FIEL CS 176CABALLERO A ADòLTERA DS 078CAMPANEIROS OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN DS 085CANTEIROS ALALç CS 015CANTEIROS ALALç DE MOA�A DG A21CANTEIROS SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026CANTEIROS RAPASAS DE VARILONCO DS 028CANTEIROS CANTEIROS CS 110CANTEIROS CANTEIROS CS 111CANTEIROS CANTEIROS CS 112CARDADORA SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026CARNICEIRA REPARTO DO CABALO DS 093CARPINTEIRO SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026CARPINTEIRO ESTE PANDEIRO QUE TOCO DS 036CARPINTEIROS ALALç CS 015CARPINTEIROS ALALç DE MOA�A DG A21CARPINTEIROS RAPASAS DE VARILONCO DS 028CARPINTEROS O NAVEGANTE DS 112 aCESTEIRI�O A SOLTEIRI�A CS 195CORREIO NENA QU«ESTAS NA VENTANA DS 066COSTUREIRA CANTOS VARIOS CS 232COSTUREIRA FOLIADA DE SARRIA DG F11COSTUREIRA SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026COSTUREIRA COPLITAS E MAIS COPLITAS DS 031COSTUREIRA COSTUREIRA MELINDROSA DS 043COSTUREIRI�A PANDEIRADA DE SçRDOMA DG P7COSTUREIRI�A RAPASAS DE VARILONCO DS 028COSTUREIRI�A COSTUREIRI�A BONITA DS 040COSTURERA CUANDO SALê DA HABANA DS 081CREGHO TANTARANTçN DS 002aCREGO RAPASAS DE VARILONCO DS 028CREGOS CANTARES DE CEGO CS 146CREGOS CANTAR DE ARRIEIRO DE ALLARIZ DG CA6



OFICIO TêTULO CANCIONEIRO N¼CRIADA RAPASAS DE VARILONCO DS 028CRIADAS O EMPERADOR DE ROMA DS 022CRIADO ESTE PANDEIRO QUE TOCO DS 036CRIADOS CANTARES DE CIEGO CS 132CRIADOS NENA QU«ESTAS NA VENTANA DS 066CURA CANTOS VARIOS CS 232CURA ALALç DE VILAR DG A37CURA ESTE HOMES MALO DS 008CURA EN O ALTO DA SIERRA DS 021CURA O CURA DE VILLAVERDE DS 042CURA AQUê VENIMOS DE RAMO DS 072CURI�A O CURA DE FREIXO DS 087�URUXANOS DO�A EUSENDA CS 170DANZANTES O CASAMENTO DA PULGA CS 198ERMITA�O A PENITENCIA DE RODRIGO DS 073ESTUDIANTE A SOLTEIRI�A CS 195ESTUDIANTES OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN DS 085FERRADOR A SOLTEIRI�A CS 195FERREIRO O FERREIRO VAI FORA DS 011FERREIRO O FERREIRO VAI FORA DS 012

(OUTRA VERSIîN)FLAIREO RECEN NACIDO QUE FALA DS 077FORREIRO SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026FRADEA SOLTEIRI�A CS 195FRADES CANTARES DE CEGO CS 146GAITEIRO CANTO DE PANDEIRO CS 060GAITEIROO CASAMENTO DA PULGA CS 198GAITEIRO FOLIADA DE ENTRIMO DG F13GAITEIRO FOLIADA DE VELLE DG F15GAITEIRO FOLIADA DE BOUZAS DG F17GAITEIRO FOLIADA DE VIVERO DG F35GAITEIRO PANDEIRADA DAMPAZA DG P17GAITEIRO BOAS TARDES NARUXI�A DS 061GAITERO A GAITA DE SAN CRISTOVO DS 083b



OFICIO TêTULO CANCIONEIRO N¼JEFE DO SINDICATO REPARTO DO CABALO DS 093JUEZ SAN ANTONIO LIBRA A SEU PAI DS 074LABRADORA BODA CS 194LABRADOR EN O ALTO DA SIERRA DS 021LABRADOR SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026LABRADORA FUXIDA DS 101aLABRADORA FUXIDA( OUTRA VERSIîN) DS 101 bLABRADORESO NAVEGANTE DS 112 aLAVANDEIRA BERNALDINO E SABELI�A CS 169LAVANDEIRA A LAVANDEIRA CS 192MAICEIROS OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN DS 085MALLADOR CANTO DE MALLA DE RANDêN DG CM2MARINEROS MARCELINO CS 271MARINEROSO NAVEGANTE DS 112 aMARI�EIRO SE�OR SAN BENTO DO CANDO DS 053MODISTA O CURA DE FREIXO DS 087MOI�EIROS OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN DS 085PANADEIRA O CASAMENTO DA PULGA CS 198PANADEIRI�AS ALALç DE CEA DG A55PASTORA A MORTE DA VIRXE DS 076PASTORE A PASTORA FIEL CS 176PAXECI�O BERNALDINO E SABELI�A CS 169PINTORA MORTE DA VIRXE DS 076RIPADORAS ESPADELADA DE CASTRELO DG E3RIPADORES CANTO DE SEITURA DE TRASMIRçS DG CS1RUADORES OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN DS 085SACRISTçN CANTOS RELIGIOSOS CS 244SAPATEIRO SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026SARDI�EIRO AGHORA QUE ME VENDICHES DS 015SARGENTO SOLDADO FORZADOR DS 080SARRALLEIROS SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026SECRETARIO NENA QU«ESTAS NA VENTANA DS 066SEGADOR O EMPERADOR DE ROMA DS 022


BIBLIOGRAFÍA XERAL DE REFERENCIA

(Os libros en letra m�is grosa sonos que conte�en os documentos do fol-clore musical utilizados para este tra-ballo).Al�n, M. P., Historia da m�sica galega,

Vigo, Edici�ns a Nosa Terra, 1997.

Amieva, X., e F. Ortega, M�todo de Gaita,Oviedo, Sociedad Fonogr�fica As-turiana S. A., 1984.

Bal e Gay, J., e E. Torner, Cancionero Ga-lego, A Coru�a, Fundaci�n PedroBarri� de la Maza, 1973.

Bouza Brey, F., Etnograf�a e Folklore deGalicia, Vigo, Xerais, 1982.


OFICIO TêTULO CANCIONEIRO N¼SEITORCILOS O SEITOR CS 180SEMBRADOR A SOLTEIRI�A CS 195SOLDADO GRAN SOLDADO CS 175SOLDADO ALBAS NIEVES CS 179SOLDADO ALALç DE PI�EIRA DG A29SOLDADOS CANTO DE CARBONEROS CS 113SOLDADOS SOLDADO FORZADOR DS 080TABERNEIRA POR DEBAJO DE TU PUERTA DS 057bTABERNEIROS CANTAR DE ARRIEIRO DE ALLARIZ DG CA6TAMBORILEIRO PANDEIRADA DAMPAZA DG P17TECEDEIRA O CASAMENTO DA PULGA CS 198TECEDEIRI�A A TECEDEIRA CS 189TECEDEIRI� ACOSTUREIRI�A BONITA DS 040TECELANA COPLITAS E MAIS COPLITAS DS 031TESELANA SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026TRATANTE AGHORA QUE ME VENDICHES DS 015VENDIMADOR ACANTO DE VENDIMIA DE VENTOSELA DG CV2VENDIMADORAS CANTO DE VENDIMIA DE CASTRELO DG CV1XASTRE SAN ANTONI�O PEQUENO DS 026XASTREO CURA DE FREIXO DS 087XASTRES COPLITAS E MAIS COPLITAS DS 031ZAPATEIRO A SOLTEIRI�A CS 195ZAPATEIRO O CURA DE VILLAVERDE DS 042ZAPATEIROS COPLITAS E MAIS COPLITAS DS 031ZAPATEIROS OS POBOS DA RIBEIRA DE PIQUêN DS 085



Calle, J. L., Aires da Terra, Pontevedra,1993.

Casal, X., O Que Di a Gaita, A Coru�a,1984.

Cobas Pazos, V., A gaita Gallega, San-tiago, Porto e C�a. Editores, 1955.

Crivill� e Bargall�, J., O folklore musical,Madrid, Alianza M�sica, 1983.

De Llano, P., Arquitectura Popular enGalicia, Colexio Oficial de Ar-quitectos de Galicia, 1981.

Eithne & J. B. Valley, Learn to play uilleanpipes, Armagh, Armagh pipersclub, 1981.

Espinosa, Fray Luis M., O CantoPopular Galego, 1940?.

Est�vez Vila, X., A Gaita no Eido da M�-sica, Vigo, Mayeusis Conservato-rio, 1987.

______Reveriano Soutullo Otero, Madrid,Alpuerto, 1995.

Fern�ndez Castro, X. L., Cantigas Gale-gas (gaita, flauta e canto), Vigo, Xe-rais, 1980.

Fern�ndez del Riego, F., Danzas popula-res Gallegas, Bos Aires, Edici�nsdo Centro Galego, 1950.

Fern�ndez Espinosa, Luis Mar�a, Pon-tevedra, Museo Arqueol�gico dePontevedra, 1940.

Ferro Ruibal, X., Refraneiro Galego B�-sico, Vigo, Galaxia, 1987.

Foxo, X. L., Os Segredos da Gaita, De-putaci�n Provincial de Ourense,4» edici�n, 1993?

Fraguas, A., Romar�as e Santuarios, Vigo,Galaxia, 1988.

Fraguas, A., A Galicia Ins�lita. Tradi-ciones gallegas, A Coru�a, Edici�nsdo Castro, 1993.

Gonz�lez Reboredo, X. M., LendasGalegas de Tradici�n Oral, Vigo, Ga-laxia, 1983.

Gonz�lez, D., As� Canta Galicia,Ourense, 1963.

Groba e Groba, R., Canci�ns de Galicia.Espa�a Canto e Poes�a, Madrid,Alpuerto, 1975.

Iglesias Alvarellos, E., Bandas de M�sicade Galicia, Lugo, 1986.

Inzenga, J., Cantos e Bailes Populares deEspa�a, Madrid, Uni�n MusicalEspa�ola.

L�pez Acu�a, F., ÒGaitaÓ, Gran Enci-clopedia Gallega, Silverio Ca�ada(edit.), tomo XIV, p�x.191-213,1974.

L�pez Calo, J., Baladas gallegas de JuanMontes.

Maus, M., Introducci�n a la Etnograf�a,Istmo, 1978.

Montero, E. A., Requinta na Ulla, Depu-taci�n Provincial de Lugo, 1993.

Novoa Gonz�lez, M. C., A gaita e a cor-namusa en Espa�a e Francia, ACoru�a, Edici�ns do Castro, 1980.


Otero Covelo, E., Lecci�ns de Gaita,Vigo,Galaxia, 1971.

Quint�ns Su�rez, M., Anuario deTradici�ns Galegas, A Coru�a,Tambre Editorial, 1994.

Sampedro e Folgar, C., CancioneroMusical de Galicia, Pontevedra,Museo de Pontevedra, 1942.

S�nchez, A., e E. Montero, Os instru-mentos da m�sica Popular,Vigo, IrIndo, 1992.

Santiago, M. de, M�todo de Gaita por Ci-fra e M�sica, Santiago, 1978.

Santiago, Rodrigo A. de, Manual pr�cti-co de Gaita Gallega, Madrid, 1971.

Schubarth, D., e A. Santamarina, Can-cioneiro Galego de Tradici�n Oral, ACoru�a, Fundaci�n Barri� de laMaza, 1982.

Schubarth, D., e A. Santamarina, Es-colma de cantigas do Cancioneiropopular galego, A Coru�a, Fun-daci�n Barri� de la Maza, 1991.

Soto Viso, M., Marcial do Adalid. Canta-res Viejos e Nuevos de Galicia, ACoru�a, Fundaci�n Barri� de laMaza, 1985.

Tarr�o Fern�ndez, J. A., Cultura, educa-ci�n e tradici�ns populares en Gali-

cia, A Coru�a, Edici�s do Castro,1989.

VV. AA., Tecnolox�a tradicional, Conselloda Cultura Galega, 1996.

VV. AA., Cat�logo do Patrimonio Et-nogr�fico Inmoble nas Parroquias deVigo, Concello de Vigo, 1996.

VV. AA., Cantigas do mar de Vigo,Santiago, Centro Ram�n Pi�eiro,1998.

VV. AA., Folklore y costumbres de Espa�a(tomos 1-2-3), Madrid, EdicionesMerino, 1988.

VV. AA., A Gaita Asturiana. M�todo parasu aprendizaje, Conseller�a de Edu-caci�n e Cultura do Principado deAsturias, 1991.

VV. AA., O feito diferencial galego nam�sica (vol. 1-2), Santiago, Museodo Pobo Galego-Editorial da His-toria, 1998.

VV. AA., Escolma de Literatura PopularGalega, Asociaci�n Socio Pedag�-xica Galega, A Nosa Terra, 1996.

VV. AA., Literatura Galega, V�a L�ctea,1988.

Villalba Freire, Cancioneiro de Galicia,Madrid, Editorial Carmona, 1976.

Villares, R., A Historia, Vigo, Galaxia,1984.




Venus tocando un salterio de quince cordas. Códice holandés do século XIV.



ANEXOS

ANEXO 1 : DOCUMENTOS SELECCIONADOS DO MATERIAL DE REFERENCIA PARA A UTI-LIZACIîN DIDçCTICA











O pracer de lerLiteratura infantil e xuvenil

4 OPRACERD.ELE 5/4/01 16:40 Página 207


209


Non � necesario insistirmos aqu� no enormeatractivo que te�en as adivi�as para calquerapersoa, pero en especial para os nenos e nenas naprimeira infancia. Na nosa tradici�n oral atopa-mos unha riqueza deste x�nero popular, riquezada que � boa mostra a escolma ÀQue cousa �cousa....? (Galaxia, 1985), de Paco Mart�n.

As adivi�as que se recollen neste pequeno libronon son do eido da tradici�n oral, sen�n de auto-

r�a individual, tal como xa fixera Gloria S�nchezen 303 adivi�as (Xerais, 1994). A creadora desemollo de adivi�as � Sabela çlvarez N��ez, unhadas escritoras pioneiras na literatura infantilgalega. O libro est� pensado para primeiros lec-tores, polo que cada unha das adivi�as se pre-senta nunha dobre p�xina, acompa�ada porunha ilustraci�n a toda cor, de grande expresivi-dade, que proporciona a axuda necesaria paradescubri-la soluci�n que agocha o texto.

T�tulo: Adivi�as de papelTexto Sabela çlvarez N��ezIlustraci�ns: Ana Isabel Rey LamasColecci�n: O ParruloEditorial: Ir Indo

Primeiros lectores

O PRACER DE LERLiteratura infantil e xuvenil

Agust�n Fern�ndez PazInstituto Os Rosais II

Vigo


210 Agustín Fernández Paz

Bibi � unha nena que lle ten moito medo � noite,as� que � incapaz de durmir. Cre que hai enormesmonstros agochados na escuridade, que podenlevala con eles se prende no sono. Un d�a que llecae un dente, o rato P�rez cond�cea � outro ladoda noite, onde habitan os monstros. E al� co�eceseres terribles, como Lapadoiras, ou Saca�ntos,ou Coc�n. E Bibi comprende que tam�n son nece-sarios para que as cousas estean no seu sitio e fun-cionen durante o d�a.

O tema dos medos nocturnos � un dos m�is habituais na narrativa para as primeiras ida-des, por ser este un conflicto habitual po-lo que pasan case t�dolos nenos e nenas. Nestecaso, a gracia da narraci�n vese poderosamentereforzada polas ilustraci�ns de L�zaro Enr�quez,cunhas imaxes de aire on�rico que xogan con alg�n dos estereotipos da iconograf�a domedo.

T�tulo: Lapadoiras, Saca�ntos e Coc�nTexto: Marilar AleixandreIlustraci�ns: L�zaro Enr�quezColecci�n: Bamb�nEditorial: Editorial Galaxia

De 6 anos en diante

T�tulo: Pimp�m e Dona GataTexto: Fina CasalderreyIlustraci�ns: Manuel Uh�aColecci�n: O Barco de VaporEditorial: Ediciones SM

Primeiros lectores

Pimp�n, un paxaro a�nda novi�o, aproveita o pri-meiro d�a que os seus pais o deixan s� para sa�rdo ni�o e explora-los arredores. Cando est� subi-do a un valo, ve pasa-la se�ora Gata, co seuandar pous�n, xa que est� pre�ada e lle pesa abarriga.

Pimp�n decide gastarlle unha broma. Dille queest� s� no mundo, que non sabe voar e que, senon aprende, vai morrer de fame. Ent�n donaGata sobe � valo, con moito traballo. E, xa arriba,inventa as mil e unha para dicirlle � Pimp�nc�mo ten que facer para voar. Finalmente, esgo-tados os consellos, dona Gata decide demostrar-llo na pr�ctica e t�rase dende o valo. Ser� ent�n

cando o paxaro descubra o poder que poden te--los desexos.

Velaqu� un conto tenro e cheo de gracia, narradocunha linguaxe sinxela, que ten como acertomaior o seu remate sorprendente. Como � habi-tual nestes libros dirixidos a primeiros lectores,as ilustraci�ns te�en un protagonismo especial.Neste caso, o traballo de Manuel Uh�a � merece-dor de t�dalas loanzas: crea uns personaxes for-temente singularizados e, mediante un complexoxogo de encadramentos, soluciona brillantemen-te o reto que supu�a a limitaci�n espacio-tempo-ral do relato.


O pracer de ler 211

A princesi�a Socorro est� namorada do trobeiroCarolo, pero o Rei desexar�a que casase cun ho-me da s�a riqueza e condici�n. A proposta deCorbill�n, un demo que exerce de conselleiroreal, decide que quen desexe casar coa princesaten que face-lo cami�o de Santiago e volver coacuncha de vieira. Corbill�n, que est� secretamen-te namorado da princesa, pensa que o trobeironunca volver�, xa que non ser� quen de supera--los perigos que encerra o Cami�o.

Tr�tase dunha peza dram�tica pensada pa-ra ser representada nun teatro de monicreques.

E nela atopamos t�dolos elementos t�picos des-ta modalidade teatral: personaxes bos e ma-los, multiplicidade de escenas, di�logos �xiles e cargados de humor, presencia de elemen-tos humanizados, apelaci�ns � participaci�n do p�blico... En resumo, un texto magn�fico, que mereceu o primeiro premio no concur-so das obras teatrais Cami�o de Santia-go. As ilustraci�ns de Xan L�pez Dom�n-guez, centradas nos m�ltiples personaxes, son unha boa axuda para unha posible mon-taxe.

T�tulo: A princesi�a Socorro, o trobeiro Caroloe o demo dos cornos

Texto: Gloria S�nchez eMiguel V�zquez Freire

Ilustraci�ns: Xan L�pez Dom�nguezColecci�n: Merl�nEditorial: Edici�ns Xerais de Galicia

De 9 anos en diante

O se�or Gato quere facerse rico, e para consegui-lo crea unha empresa de ratos enlatados.Contrata empregados, dese�a envases e carteis,acepta pedidos... pero faltan os ratos para meterdentro. E cando o se�or Gato vai na s�a caza, osratos non se deixan coller e acaban burl�ndosedel.

Ademais deste extenso relato, o libro recolleoutro conto e un conxunto de poemas que te�enos gatos como protagonistas. E en t�dolos textosatopamos as constantes que caracterizan a obra

de Gianni Rodari, un dos grandes escritoreseuropeos que axudaron a renova-la literaturainfantil nos anos sesenta. Historias aparentemen-te sen sentido, pero dotadas dunha f�rrea l�xicainterna, contadas cun humor delirante e que des-tilan unha cr�tica a certos comportamentossociais: vela� os vimbios cos que Rodari constr�eos sus magn�ficos textos.

As ilustraci�ns, a toda cor, son de MontseGinesta. O seu estilo, entre inxenuo e humor�sti-co, ad�ptase como anel no dedo �s textos.

T�tulo: Os negocios do se�or GatoTexto: Gianni RodariIlustraci�ns: Monte GinestaColecci�n: Sopa de LibrosEditorial: Anaya

De 8 anos en diante



Jonathan Harker viaxa desde Londres ataTransilvania para visita-lo conde Dr�cula, quedesexa mercar unha casa en Londres. No cas-telo do conde vivir� unhas experiencias terriblesque, xa de regreso � s�a cidade, non se atreve acontar a ning�en, por temor a ser considerado untolo. Pero cando, despois de casar coa s�a mozaMina, co�ece as circunstancias que rodean amorte de Lucy, amiga �ntima da s�a dona, nondubida en po�erse en contacto co doutor Van Helsing, un especialista en vampirismo, erelatarlle todo o que sabe. Eles dous unir�n ass�as forzas para enfrontarse � poder de Dr�cula.

M�is de cen anos despois da s�a edici�n orixi-nal (1897), aparece traducido � galego un dos cl�sicos imprescindibles da literatura do terror, o Dr�cula do irland�s Bram Stoker, que sig-nificou o comezo dun mito cunha poderosa car-ga simb�lica, amplamente divulgado logo a trav�s doutros libros e, sobre todo, do cine. A novela est� constru�da cunha multiplicida-de de voces narradoras que a dotan dun rit-mo moi �xil e actual. Esta circunstancia, e o interese da historia, fan del unha lectura engaio-lante.

T�tulo: Dr�culaTexto: Bran StokerTraducci�n: Xela AriasColecci�n: Xabar�nEditorial: Edici�ns Xerais de Galicia

De 14 anos en diante

Rec�llense neste volume sete obras teatrais daautor�a do portugu�s Ant�nio Torrado, ordena-das de maneira que, conforme avanza o libro, ostextos van ga�ando en extensi�n e complexida-de. A maior�a das pezas contan unha historia moisinxela, sen complicaci�ns argumentais. E entodas hai un intento de conseguir un teatro c�mi-co, cheo de humor, sen que iso queira dicir que seabandone unha certa preocupaci�n moralizante(que � moi expl�cita na derradeira, As tres caba-zas). Os textos son �xiles, graciosos, moitas vecesrimados. Dentro da bondade do conxunto, haialgunhas obras (Seraf�n e Malacueco na corte do Rei

Escama, Os catro p�s do trono) que salientan espe-cialmente.

Tal como o autor di nun breve texto introducto-rio, as pezas est�n constru�das buscando a maiorsinxeleza, sen dificultades de montaxe; neste sen-tido, as anotaci�ns son sempre claras e moi �tiles.Tr�tase, por tanto, de obras que non esixen unlongo tempo de ensaios nin tampouco un custosignificativo na s�a preparaci�n. As ilustraci�nsde Xos� Cobas, ademais de reforza-la dimensi�nhumor�stica das historias, ofrecen interesantessuxesti�ns para a s�a montaxe.

T�tulo: Teatro �s tres pancadasTexto: Antonio TorradoTraducci�n: Anxo AngueiraIlustraci�ns: Xos� CobasColecci�n: Merl�nEditorial: Edici�ns Xerais de Galicia

De 9 anos en diante


O pracer de ler 213

S� cabe atribu�r � azar o feito de que, case simul-taneamente, aparezan traducidos � galego dousdos cl�sicos fundamentais da literatura de terror.Se antes present�mo-lo Dr�cula de Bram Stoker,agora fac�mo-lo mesmo co famoso Frankestein deMary Shelley. Tanto nun caso coma noutro, tr�ta-se de dous libros m�ticos, con personaxes queacadaron unha gran popularidade, sobre todo atrav�s das versi�ns cinematogr�ficas.

A historia que se nos narra no libro � sobrada-mente co�ecida: o doutor Frankestein conseguedar vida a un ser feito a partir de fragmentos de

cad�veres. Pero o monstro creado sofre o rexeita-mento tanto do seu creador coma de t�dalasoutras persoas que o ven, o que provocar� que perda a s�a inicial bondade e se convertanun ser que s� responde coa xenreira e a des-trucci�n.

A�nda que o orixinal � de 1816, tr�tase dun librode absoluta actualidade: non hai m�is que pensarnos avances na clonaci�n e na investigaci�nxen�tica que estamos a vivir. Unha novela degrande interese, que suscita no lector moitasreflexi�ns de car�cter moral.

Vera, unha rapaza adolescente, est� secreta-mente namorada de Jan, un mozo que vai � seumesmo instituto. Como Jan non se fixa nela, Verafar� o imposible por provocar un encontro con el.Cando por fin comezan a sa�r xuntos, a rapazas�ntese insatisfeita porque a relaci�n non segueas canles que ser�an previsibles. Un d�a, despoisdunha situaci�n violenta, Jan desc�brelle a ver-dade: � homosexual e o que sente por Vera �unha intensa amizade, pero non amor. A rapazadecide ent�n aceptar a Jan tal como � e continuar con el a firme relaci�n de amizade que come-zaran.

Kristina Dunker (1973) � unha escritora alemanaque, segundo se nos informa no texto da lapela,caracter�zase por presentar nas s�as novelas u-nha visi�n desprexuizada da mocidade actual.Este libro pode ser un bo exemplo, xa que, a�ndaque literariamente non achegue nada especial,aborda con total naturalidade un tema que pode-r�a resultar problem�tico. A aceptaci�n positivada diferencia e o eficaz retrato dos personaxesson os valores m�is salientables desta novela.

T�tulo: Frankestein ou o moderno PrometeoTexto: Mary ShelleyColecci�n: Costa OesteEditorial: Galaxia


T�tulo: Normal, diferenteTexto: Kristina DunkerTraducci�n: Susana Fern�ndez de Gabriel

e Franck MeyerColecci�n: Costa OesteEditorial: Galaxia



Harry � fillo �nico e a s�a maior afecci�n � a foto-graf�a. Como � delgado, seu pai faille a vidaimposible obrig�ndoo a facer ximnasia e comeren grandes cantidades. Un d�a, por casualidade,descobre que dous estafadores, fac�ndose pasarpor albaneis, queren aproveitarse dunha vellaveci�a que vive soa nunha casa do barrio. Harry,coa axuda de Petra, unha nena xitana que co�ececasualmente, consegue desbarata-lo plan dosdous ladr�ns. E, de paso, tam�n logra que seu paio acabe deixando en paz.

Tr�tase dunha narraci�n realista, centrada enpequenos sucesos que ben lle poder�an ocorrer acalquera neno. Hai unha evidente vontade deexemplificar determinados comportamentos econductas, as� como de criticar outros, a�nda quesexa dun xeito amable. O humor sutil, presente �longo do relato (e reforzado polas ilustraci�ns deDavid McKee) e unha innegable axilidade narra-tiva fan deste libro unha lectura moi recomenda-ble.

T�tulo: Jaleo en el tejadoTexto: Hazel TownsonTraducci�n: Miguel Hern�ndez SolaIlustraci�ns: David McKeeColecci�n: Sopa de LibrosEditorial: Ediciones Anaya



T�tulo: El vuelo del se�or PopolTexto: Judit MoralesIlustraci�ns: Adri� G�diaColecci�n: Los ilustrados del Barco de VaporEditorial: Ediciones SM

Para t�dalas idades

O se�or Popol, un pianista de fama mundial,decide deixalo todo e retirarse a un lugar deser-to, a illa dos Cipreses. Al� pasa o tempo lendo ecoidando das plantas, mentres o piano se enchede po. Un d�a, desde os cant�s, repara nunharocha pr�xima situada no medio do mar, � tempoque escoita c�mo o vento suspira unha canci�n.Desexa ent�n volver tocar, pero sente que s�poder� facelo desde aquela rocha. Con moitosesforzos, consegue levar al� o piano. E s� ent�nvolve xurdir con forza a s�a m�sica.

Velaqu� un �lbum mod�lico, onde tanto o textocomo as ilustraci�ns te�en un evidente car�ctersimb�lico, o que posibilita lecturas diversas em�ltiples. O texto, dotado dunha enigm�ticacarga po�tica, serve de complemento a unhasilustraci�ns que se erixen nas aut�nticas protago-nistas. Mediante o �nico emprego dunha amplagama de ocres e negros, as imaxes te�en unhaforza on�rica e po�tia que as fai inesquecibles.Este �lbum mereceu o Premio Internacional daFundaci�n Santa Mar�a 1998.


O pracer de ler 215

Unha nena aparece de repente no xard�n dunhacasa. Preguntada pola s�a orixe, ela di que Òveupolo aireÓ. Non saben nada dela, pero acordanchamarlle Dom�nica, por ser domingo o d�a enque apareceu.

Dom�nica axi�a marcha da casa, iniciando ent�nunha viaxe que se vai caracterizar pola m�isabsoluta fantas�a. Como ten a facultade de faceraparecer e desaparecer todo o que se lle antolle,asistimos �s seus sucesivos encontros con ogros,bruxas, cabaleiros, �rbores humanizadas, serpes,pr�ncipes... Con todos eles mant�n di�logos queseguen a l�xica do absurdo, na li�a inauguradapor Lewis Carroll nos seus dous libros das aven-

turas de Alicia. Tam�n aqu� pode pasar calqueracousa, tam�n aqu�, coma nos so�os, personaxes esituaci�ns poden encadearse seguindo unha l�xi-ca interna que nada ten que ver coa realidade.

Velaqu� o libro derradeiro de Torrente Ballester,unha narraci�n dirixida � p�blico infantil.Torrente, sen abandonar en ning�n momento aollada do humor, proponnos un percorrido port�dolos personaxes e situaci�ns propios dos rela-tos infant�s tradicionais. O de menos � a historiaque se nos conta, que s� ten a funci�n de servirde f�o conductor das diferentes secuencias queconfiguran o libro. Un libro orixinal e distinto,que paga a pena co�ecer.

T�tulo: Dom�nicaTexto: Gonzalo Torrente BallesterIlustraci�ns: Maravillas DelgadoColecci�n: Espasa JuvenilEditorial: Editorial Espasa Calpe

De 12 anos en diante(Existe tam�n edici�n en galego, traducida por Carlos Casares)

A Stanley Yelnats ac�sano de roubar unhas zapa-tillas de deporte e l�vano a un correccional, oCampamento Lago Verde. O Campamento � unespacio des�rtico onde est�n reclu�dos outrosmozos de idade semellante � de Stanley. As con-dici�ns de vida son moi duras e os mozos recibenun trato degradante. O m�todo para reeducalosconsiste en obrigalos a cavar cada d�a un enormefurado, un labor aparentemente sen sentido. Olector ir� descubrindo, de xeito progresivo, que sihai un sentido oculto nese labor, e que ten moitoque ver cun segredo que s� parece co�ecer amuller que dirixe o Campamento.

Esta novela, publicada orixinariamente en 1998,acadou a maior�a dos premios que se concedennos Estados Unidos a un libro xuvenil. Resultadoado entende-las raz�ns desta unanimidade,porque se trata dunha narraci�n admirable,estructurada en breves cap�tulos nos que predo-mina o di�logo, e que conta cunha acertad�simacreaci�n de personaxes. O estilo � seco e directo,e a dureza do relato s� se ve temperada polo fi-nal feliz, e un algo incrible, introducido poloautor.

T�tulo: HoyosTexto: Louis SacharTraducci�n: Elena Ab�sColecci�n: El Barco de Vapor-Serie OroEditorial: Ediciones SM




Abram, o mozo protagonista deste libro, de-sorientado tralo suicidio da s�a moza, do que el se sente responsable, decide facer a p� o Cami�o de Santiago, un proxecto que os dousidearan realizar alg�n d�a. Toda a novela � a historia da viaxe, primeiro polo Cami�o Fran-c�s e logo polo Norte, e dos sucesivos ta-m�n, e principalmente, a da viaxe interior deAbram, que rematar� coa superaci�n dos fan-tasmas que lle imped�an acepta-la vida tal co-mo �.

Estamos ante un libro extraordinario, que intere-sar� a calquera lector. Sobre un itinerario minu-ciosamente documentado, tanto nos aspectosf�sicos coma nos simb�licos, o autor vai tecendoun mapa de encontros e desencontros entre osdiferentes personaxes, sempre con Abram comofigura central. Os di�logos, medidos e cargadosde sentido, son un dos maiores acertos destanovela que se le coma se fose un libro de miste-rio. A novela mereceu o Premio Ja�n correspon-dente a 1999.

T�tulo: El bostezo del pumaAutor: Gonzalo Moure TrenorEditorial: Alfaguara


Ani, Karli e Speedi, de trece, quince e sete anos,respectivamente, son os tres fillos dunha familiaalemana de clase media. Unha familia que tenmoitos problemas, xa que o pai mant�n relaci�nscon outra muller e iso fai que o matrimonio sesepare, un feito que provoca serios conflictos ent�dolos membros da familia. O libro � a cr�nicadestes sucesos, que imos co�ecendo a trav�s danarraci�n alternativa que, sempre en primeirapersoa, nos fan os tres irm�ns.

A escritora alemana Christine N�stlinger volveaqu� a un dos temas m�is frecuentes nos seuslibros, como � o das familias con problemas e asconsecuencias que eses problemas te�en nosfillos. Unha narraci�n realista, adobiada sempreco humor necesario para desdramatiza-los feitosque se nos presentan. E, como � habitual na auto-ra, unha extraordinaria capacidade para capta-lavida real e as preocupaci�ns e problemas dainfancia e da mocidade.

T�tulo: De todas manerasÉAutor: Cristine N�stlingerTraducci�n: Antonio Mart�n de DiegoColecci�n: Punto de EncuentroEditorial: Everest



O pracer de ler 217

Continuando coa serie de antolox�as de diferen-tes x�neros que Alfaguara est� editando nos �lti-mos tempos, aparece agora esta atractiva selec-ci�n de relatos fant�sticos. Unha selecci�n, comose di no pr�logo, feita Òtendo sempre presente otipo de lector � que est� destinada. Busc�ronserelatos de extensi�n reducida para permiti-lainclusi�n dun maior n�mero de autores, favore-cendo as� a variedade de temas e estilosÓ.

Os relatos escolmados son once, todos de autoressobradamente co�ecidos. Entre eles atop�mo-losgrandes nomes da literatura latinoamericana

(Garc�a M�rquez, Borges, Cort�zar, Fuentes,Rulfo) e alg�ns dos autores espa�ois que te�enabordado os temas fant�sticos (Jos� M. Merino,Cristina Fer�ndez Cubas, Javier Mar�as, Juan Jos�Mill�s...). Alg�ns dos contos xa son unha referen-cia obrigada na obra dos seus autores(ÒContinuidad de los parquesÓ, de Cort�zar;ÒChac MoolÓ, de Carlos Fuentes; ÒLuvinaÓ, deJuan Rulfo), mentres que outros constit�en unhaestimulante sorpresa para o lector. En resumo,uns textos magn�ficos, que se complementancunhas orientadoras introducci�ns do responsa-ble da escolma.

T�tulo: Los mejores relatos fant�sticos de habla hispana

Selecci�n e pr�logo: Jo�n EstruchColecci�n: JuvenilEditorial: Alfaguara




Recensi�ns

5 RECENSIONS 5/4/01 16:41 Página 219


Recensións 221

Peregrino en invierno � a versi�ncastel� do propio autor da s�a novelaO f�cil que � matar, publicada en Edi-ci�ns Xerais de Galicia, e continuadora,no seu argumento, da titulada Sempreme matan. R�tulos, por certo, nos quenon resulta dif�cil sospeita-la presencia,m�is ou menos consciente, do desazocon que o propio autor intenta expresa--la sorpresa que, sen d�bida, ten de sig-nificar para el a ben diferente e, con fre-cuencia, contradictoria acollida que llev�n dispensando a cr�tica.

�, de certo, ben sabido que Al-fredo Conde �, cando menos, un autorprofundamente discutido. Abondar�a,neste sentido, comprobar simplementea falta de coincidencia na s�a valora-ci�n entre a cr�tica, os estudiosos, a opi-ni�n p�blica Ñque tam�n se ten ocu-pado da obra deste autorÑ e aimportancia dos premios, galegos,estatais e internacionais ÑPremio daCr�tica, d�as veces, Premio da Cr�ticade Galicia, premios Chit�n e êcaro,Premio Blanco Amor, Premio Nadal,Premio Nacional de Literatura, PremioGrinzane CavourÑ con que se ten dis-tinguido a s�a obra.

O feito de que tales contradic-ci�ns se acent�en cando se trata dunhaobra en castel�n, ou mesmo dunha tra-ducci�n, como no caso concreto de Pe-regrino en invierno, non pasa de se-latriste constataci�n do longo cami�oque nos queda a�nda por percorrer caraa esa normalizaci�n ling��stica e cultu-ral na que estamos empe�ados, de dis-tintas maneiras, t�dolos galegos.

O mesmo cambio de t�tulo ÑPeregrino en inviernoÑ p�dese enten-der, pois, tanto como a vontade do au-tor de volver a un tempo menos pol�-mico ÑMencer de L�as, Mementos devivos, Contubernio catro do Tom� S., O barco � do amo, Breixo ou Memoria deNoaÑ, coma un recurso para introduci--lo lector no verdadeiro cami�o deencontro co sentido m�is profundo das�a nova novela. Porque Peregrino eninvierno �, mesmo, unha peregrinaci�n� interior do ser humano a trav�s deseperegrino na terceira idade que � oindiano Blas Carou e, dalg�n xeito, det�dolos restantes personaxes, v�ctimastodos das s�as grandezas e servidu-mes, dos seus �xitos e fracasos, da for-taleza das s�as vontades e das debi-lidades das s�as paix�ns. Unha

T�tulo: Peregrino en inviernoAutor: Alfredo CondeEditorial: Edhasa, Barcelona, 1999N�m. pp.: 542Tama�o: 22 x 17,5



222 Recensións

aventura protagonizada por Blas Ca-rou e, en xeral, pola s�a familia, pro-fundamente feridos pola dor e a soida-de da emigraci�n.

Toda lectura �, diante de nada, unintento de penetraci�n no misterio querepresenta o universo literario, real ouimaxinario, que o seu creador, o escri-tor, nos ofrece como convite para fuxirdo noso propio mundo Ñliteratura deevasi�nÑ ou como unha posibilidadede reencontro con n�s mesmos, coanosa verdadeira realidade Ñliteraturade compromisoÑ. Obxectivos que, naperspectiva dunha cr�tica pouco devo-ta das teor�as de Sartre, consente senembargo toda obra literaria de calidadea trav�s dun dobre achegamento dolector � seu significado, respectivamen-te, limitado � interese pola historia Ñanecd�tico ou de evasi�nÑ ou curio-so de mensaxes ocultas Ñprofundo oucomprometidoÑ.

O primeiro achegamento, comolector, � Peregrino en invierno de AlfredoConde ponnos de seguida en contactocun universo Ña an�cdotaÑ no que acorrupci�n pol�tica e o mundo dosnegocios gobernan as m�is desenfrea-das cobizas. Unha historia contadapolo autor con habelencia non falta deiron�a e fino humor, que para o lectorÔcuriosoÕ � simplemente un portelo cara� verdadeiro sentido da obra ou, se seprefire, unha trampa do autor perfecta-mente disimulada. Non s�, de certo, not�pico sentido, de que a literatura Ñtoda obra literariaÑ �, antes de nada,unha mentira, de que a s�a verdade �s� unha verdade literaria, que non per-

tence � �mbito da nosa experienciaobxectiva. Como lectores, non pode-mos, verdadeiramente, deixar de senti--la autenticidade e ata a familiaridadede personaxes como os irm�ns CarouPorto ÑBlas, Gonzalo e GuillermoÑ,de mulleres como Celia Pereira deCarou, Carmen Balseiro ou a venezola-na Silvia Hate, de pol�ticos como oPresidente do Goberno galego, o Dele-gado do Goberno central, o Alcalde deSantiago, os Directores Xerais de Tu-rismo e Relaci�ns coas ComunidadesGalegas no exterior, Carlos Mondariz eBenito Mouri�o, respectivamente, oÒl�der carism�ticoÓ, F�lix Farto Taboa-da, ou o profesor de �tica Xos� ManuelSobrado. Pero que s� alcanzan a pleni-tude dunha vida e identidade propias,singulares, no contexto das p�xinas doPeregrino en invierno. E isto a�nda que oautor, que advirte claramente queÒcualquier semejanza de los personajesy sus hechos con gentes o aconteci-mientos de la vida real son �nicamenteuna pura y curiosa coincidenciaÓ, pre-tendera mesmo outra cousa. Simple-mente non o consente a propia esenciado x�nero literario.

Sen d�bida, o autor do Peregrinoen invierno non �, en absoluto, alleo �necesidade de que a historia que seconta pareza verdade, chegando inclu-so a constitu�rse para el esa necesidadede verosimilitude nunha verdadeirateima, adiant�ndonos en ir�nico avisof�ra de texto: Òlas opiniones discutiblesy en alg�n caso rotundas, todas las con-tradicciones en las que a los ojos de loslectores puedan incurrir los personajes


Recensións 223

imaginarios de este libro y los hechosque en �l se narran no son, de modoobligado, propios del autor.Ó Palabrasdestinadas, por unha banda, a crear nolector a sospeita de que, a�nda quealg�ns personaxes e certos feitos narra-dos parezan abondo incre�bles, est�nlonxe de seren simples productos daimaxinaci�n do autor, � dicir, que haineles un gran fondo de verdade, que,quizabes mesmo os m�is absurdos,est�n tomados da realidade coti�. E,por outra, a dispo�e-la s�a vontade, ado lector, a basea-la raz�n da s�a con-fianza no que se conta prescindindo damaior ou menor credibilidade que llepoida merece-lo propio autor.

A mesma elecci�n, por exemplo,dun narrador en terceira persoa, comoun verdadeiro deus, omnisciente, pro-fundo co�ecedor do m�is oculto, pasa-do e futuro, de cada un dos personaxes,dos feitos e acontecementos, que p�xi-na a p�xina van configurando o com-plexo universo do Peregrino en invierno,non ten, de certo, unha funci�n dife-rente.

Unha novela �, ende ben, algom�is que un conxunto de personaxes eacci�ns. Son mesmo as palabras, comoas cores na pintura ou os sons na m�si-ca, as que conforman a s�a verdadeirarealidade e lle dan un sentido determi-nado. ÒEn muchas ocasiones Ñcomonos lembra o propio narradorÑ son laspalabras las que determinan nuestrasactitudes. Las pronunciamos ritual ymec�nicamente y lo que en un princi-pio era una pura formalidad, iniciadadesde la cortes�a, se va tornando en

algo erizado y duro sin que nosotrossepamos muy bien por qu�Ó.

Preocupaci�n que, se cadra, non �de todo allea a esas peculiaridades sin-t�cticas Ñseries que, nalg�ns casos,poden parecer excesivamente longas,hip�rbatos de ton marcadamente arcai-zante, alg�n que outro descoido narevisi�n previa do texto definitivoÑ,que tanto te�en sorprendido a alg�ncr�tico. A acusaci�n, en calquera caso,de que tales liberdades chegan a suxe-ri-la d�bida de que o autor est� mesmoa utilizar un Ôc�digo propioÕ, est� lonxede ser unha cr�tica negativa. ÀNon foimesmo esta unha das obsesi�ns deG�ngora nunha situaci�n semellantedo castel�n � galego literario de hoxe?ÀNon �, por outra banda, a sorpresaunha das condici�ns esenciais da lin-guaxe literaria?

Da maior ou menor habelencia,ende ben, con que a sensibilidade doautor acerte neste esforzo de selecci�ne ordenaci�n das palabras vai depen-der, � fin, a maior ou menor credibili-dade que lle mereza � lector o universoque se lle ofrece como convite. Perotam�n da agudeza con que este, o lec-tor, saiba moverse neste universo deficci�n na procura do gozo que signifi-ca toda intelectual aventura lectora.Unha aventura na que un e outro,autor e lector, son compa�eiros obriga-dos de viaxe. O primeiro, o autor,empe�ado en convence-lo segundo daverdade do mundo que lle ofrece, eeste, o lector, sempre vixiante e atento,disposto a comprobar e experimentar


224 Recensións

por si mesmo os beneficios do seu per-soal descubrimento.

Perigoso xogo de encontros ereencontros entre o autor e o lector, noque Alfredo Conde, a trav�s sobre tododo narrador, asume a responsabilidadee a obriga da s�a presencia permanen-te � lado sempre do lector na viaxedeste cara � interior do ser humano naprocura dos segredos que explican asraz�ns �ltimas das cobizas e medosque desacougan a s�a existencia coti�.T�cnica que, de certo, parece estar a serrecuperada pola narrativa moderna,cansa, se cadra, dos experimentos cosque as vangardas pod�an tortura-lapaciencia do lector abandonado, confrecuencia, �s s�as propias forzas e �s�a mesma, suposta, capacidade crea-dora, como necesario e obrigado coau-tor da obra.

No caso concreto de Alfredo Con-de, esta preferencia polo narradoromnisciente como aio dun lector dema-siado c�modo non significa afortuna-damente ningunha pretensi�n de dimi-nu�r ou anula-la liberdade deste. Lonxedas preocupaci�ns da novela de tese Ñclaramente orientada a proba-la ver-dade dunha hip�tese previaÑ, o na-rrador, no Peregrino en invierno, con-dicionado sen d�bida polo maiorinterese do pensamento fronte � impor-tancia, reco�ecida, da palabra, s�ntesena obriga de axudar � lector coa revela-ci�n das interioridades m�is disimula-das dos personaxes, proporcion�ndolleaqueles co�ecementos que mellor poi-dan favorece-la s�a cobiza de penetra-

-lo misterio do universo �ntimo do serhumano.

� mesmo o propio narrador quennos pon na pista desta lectura. Na des-crici�n da escena na que Blas Caroufolga � beira da s�a nova conquista,Giulia, a venezolana de orixe italiana,interr�mpese para aclarar que ÒSindejar de o�r el parloteo de Giulia y deseguir su propio e �ntimo hilo discursi-vo, Blas sonri�.Ó Para insistir un poucom�is adiante: ÒPor eso sigui� escu-ch�ndola sin por ello dejar de pensar almismo tiempo.Ó Logo relataranos condetida atenci�n os labir�nticos pensa-mentos do indiano galego, deix�ndo-nos emporiso de todo ignorantes sobreo que estaba a parolar Giulia.

Non necesita, pois, o lector escoi-tar, por exemplo, a Celia Pereira deCarou, nin analiza-la aparencia da s�asatisfacci�n radiante, cando entra,rodeada de convidados, no vest�bulodo Hotel Peregrina no momento da s�ainauguraci�n. O narrador, m�is atento� curiosidade do lector ca � relato doacontecemento que est� a ter lugar noPeregrina, atopa tempo de sobra paracomentar:

El mundo para ella, su mundo, era aqu�len el que estaba empezando a pisar conpaso decidido y fuerte, seguro. Pro-cedente de la gran suite en la que sehab�a vestido para la ocasi�n, acababa deacceder al vest�bulo del hotel, repleto degente invitada al acto inaugural. Lo�nico que realmente le importaba enaquel momento era la expectaci�n quesu entrada pudiese despertar, si hab�asido observada o si hab�a pasado inad-vertida. ÀQue su esposo se hab�a ido conotra? ÀY qu�? Le dol�a. ÀNo le iba adoler? Pero no le importaba en absoluto.


Recensións 225

Os feitos, coma as palabras dapropia Celia, poden confirm�rno-lomaior ou menor acerto deste punto devista do narrador. Pero s� este, verda-deiro deus co�ecedor de t�dolos segre-dos deste imaxinario de AlfredoConde, pode ser merecedor do nosocreto. Nin tan sequera o autor Ñl�m-brese que el mesmo nolo advirte ennota f�ra de textoÑ poder�a merecer-nos unha confianza semellante.

Preocupaci�n pola idea fronte �palabra que se pon a�nda m�is de rele-vo na clara preferencia, por un lado,polo discurso fronte � di�logo, e, poroutro, na elecci�n da t�cnica constructi-va en paralelismos de personaxes eacci�ns de insistente simultaneidade. Onarrador substit�e, vantaxosamente, ossilencios dos personaxes, mentres ocontraste dos paralelismos facilitaunha c�moda matizaci�n das diferen-cias entre puntos de vista, opini�ns esituaci�ns diferentes.

Non me parece tampouco quesexa outro o significado da t�cnica desuspensi�n do relato para introducir,tanto feitos, m�is ou menos inespera-dos, coma simples reflexi�ns do narra-dor, m�is ou menos xustificadas. O sus-pense Ñtermo da mesma ra�z casuspensi�nÑ ten como principal ob-xectivo crear no lector novas expectati-vas, intensificando a s�a curiosidade einterese polo que poida acontecer acontinuaci�n. Movemento clim�tico Ñcl�max-anticl�maxÑ que pretendeacompasa-lo noso �nimo � ritmo doacontecer humano cobizoso de r�pidosdesenlaces que a vida real retarda tei-

mosa con mil contratempos insospeita-dos.

Cervantes deixounos na famosaaventura do combate de don Quixoteco Vizca�no un exemplo que � xa unt�pico na teor�a literaria. S� no comezodo que no primeiro proxecto do autor�a se-la segunda parte do Quixote, podeo lector co�ece-lo desenlace da aventu-ra bruscamente interrompida no finalda primeira. Non, de certo, sen antester que escoita-la longa explicaci�n queo autor iniciara xa na primeira parte eque agora retoma con estas palabras:ÒDejamos en la primera parte desta his-toria al valeroso Vizca�no y al famosoDon Quijote con las espadas altas ydesnudas, en guisa de descargar dosfuribundos fendientes, tales, que si enlleno se acertaban, por lo menos, sedividir�an y fender�an de arriba abajo yabrir�an como una granada, y en aquelpunto tan dudoso par� y qued� des-troncada tan sabrosa historia, sin quenos diese noticia su autor d�nde sepodr�a hallar lo que della faltaba.Ó Ex-plicaci�n que se alonga a�nda variospar�grafos antes de que poidamos sa-ber c�mo a espada do Vizca�no rematadando co famoso Manchego no chan.

No Peregrino en invierno, a t�cnicada suspensi�n ten ende ben unha fun-ci�n claramente diferente. Sen d�bida,contrib�e a intensifica-lo interese dolector, pero non pola historia, sen�nmesmo polo que esta pretende suxerir-nos. O convite, insistente e continuado,do narrador � an�lise e reflexi�n sobreos sentimentos �ntimos que gobernanos singulares comportamentos de cada


226 Recensións

personaxe provoca no lector, diante denada, un claro afastamento da s�acuriosidade polos feitos que estructu-ran o propio relato.

As interrupci�ns non son, pois,propiamente suspensi�ns, sen�n sim-plemente iso, interrupci�ns do relatopara dici-lo que verdadeiramente sequere dicir, xa que a an�cdota Ñinsis-toÑ, que basea toda a s�a forza na s�averosimilitude, non � no Peregrino eninvierno m�is ca un cami�o cara � co�e-cemento das pequenas e grandes debi-lidades humanas, das raz�ns que asexplican.

A mesma intranscendencia dosmomentos elixidos para estes encon-tros do narrador co lector Ño sa�doentre d�as mulleres, Celia e Silvia, novest�bulo do Hotel Peregrina; o encon-tro entre dous irm�ns, Blas eGuillermo, no aeroporto de Maiquet�a;un simple di�logo...Ñ contrib�e a esti-mular este sentimento de preferenciapolo �ntimo, polo pensamento, fronte �interese do acontecer externo.

Penso que se trata dunha t�cnicanarrativa que deber�a merece-lo esfor-zo necesario para un achegamentom�is atento e demorado do que consin-te unha simple presentaci�n, ou recen-si�n. A novela o Peregrino en invierno deAlfredo Conde pode, quizabes, resultardesacougante para un lector que seachegue a ela dende a comodidade eseguranza do seu propio universo,pero abertamente estimuladora dacuriosidade do que busca respostasdiferentes para un mundo que, coma onoso, se presenta abondo confuso eambiguo.

Unha aventura, en calquera caso,cara a adentro de n�s mesmos, na quenon � o peor dos atrancos ser capacesde supera-la tentaci�n de sent�rmonosrodeados de voces co�ecidas e familia-res. Pero que, sen d�bida, merece apena realizala.

M. Quint�ns S.Centro Ram�n Pi�eiro



Recensións 227

Os relatos breves vanlle ben aManuel Rivas, que atopou un m�duloou feitura moi persoal de resolvelos. �unha f�rmula na que se funden ele-mentos procedentes de tres x�neros:relato, poema e artigo. Do relato mo-derno recolle sobre todo elementos for-mais e constructivos, do poema tiraintensidade e tenrura l�rica, e do artigocreativo os efectos expresivos m�is re-chamantes: estilo nervioso e de xerga,salferido de met�foras, �s veces a ca-ch�n. A receita funciona. Sempre quenon traspase os lindes do Ôrelato de de-se�oÕ, que � un risco no que de candoen vez se incorre.

Deste libro preferimos pezascomo O mero (por empezar pola derra-deira), cun equilibrio entre fondo eforma que converte este pequeno granrelato nunha regal�a. Nin sequera llefalta a concorrencia dese tema tan dogusto do autor como � a vida e mila-gres de mari�eiros galegos botados anavegar polo mundo abaixo. Aqu� ato-pa sempre Rivas un oc�ano de historiasde fondura emocional e est�tica que llepermite integrar elementos como aviaxe e a distancia, a soidade, a fugaci-dade dos amores e o seu recordo dura-

deiro. Desde Terranova, onde morrerao home de Charo AÕRubia ata Madagas-car, navegan estes Ulises paisanos; e senon navegan so�an que navegan, porteren Òo dereito de so�arÓ que lles con-ceder�a Cunqueiro.

Por contig�idade, a emigraci�nsup�n un fondo permanentemente ten-tador para a imaxinaci�n de Rivas:galegos e galegas que pasaron por Eu-ropa desde onde, v�ctimas dun deter-minismo algo as� como zoliano, podenvolver enfermos, como Mar�a (A noiteen que fun �s mozas) despois duns anosde ÔfregonaÕ en Par�s. Ou sexa: van co-ma rosas e ve�en coma negros. A f�r-mula ten melodrama e mesmo tese,dous ingredientes f�ciles pero que sem-pre funcionan.

O repertorio de paisanos vaisecompletando noutras ocasi�ns con per-sonaxes � maneira cunqueiriana, deaqu� e de acol�, sen que falten os papa-gaios, unha das debilidades actanciaisde Manuel Rivas que atopamos en con-tos que encantan: O loro da Guaira eCami�o do monte.

Pero tam�n hai relatos menos lo-grados. A rosa de pedra � unha historia

T�tulo: Ela, maldita almaAutor: Manuel RivasEditorial: Galaxia, Vigo, 1999N�m. pp.: 151Tama�o: 21 x 14



228 Recensións

moi premeditada, seica. Primeiro pre-meditaci�n xacobea, coma se se vi�eseengadir a esa cachoeira de libros eseries televisivas que compuxeron amegafon�a ecum�nica do Cami�o deSantiago. Pero de contado se percibenpremeditaci�ns m�is propiamente tex-tuais que non renuncian �s t�picos ico-nogr�ficos de Compostela, como osorriso de Daniel, no inevitable pasmodiante do P�rtico da Gloria. E dos t�pi-cos �s reminiscencias literarias, comono caso do personaxe de Basti�n, no lin-de entre o literario e o cinematogr�fico,entre a evocaci�n valleinclaniana (MaxEstrella) e a virtualidade f�lmica. Disi-m�lase esta oferta mediante a ambig�i-dade do xogo metacinematogr�fico detodo o relato, cheo, por outra parte ecomo era de esperar, de efectos litera-turizantes m�is ca intertextuais (non �o mesmo unha cousa c� outra), queconvocan citas remo�das (ÒLe tempss«en va...Ó), pasadas por Cunqueiro nass�as p�xinas do Cebreiro a Compostela(ÒMi�as donas giocondas...Ó).

O truco cuco da literaturizaci�ndo relato mediante citas escollidi�astoma rango hist�rico no conto que d�t�tulo � libro. Entrec�llense con disci-plina de Ôfrases c�lebresÕ un feixi�o desentencias sobre a alma, da man deArist�teles e Tales, e a partir destes fra-sif�canse con embriaguez ata o (eterno)retorno do Cantar dos Cantares. Hab�aque saber se o de Rivas � o caso m�isparadigm�tico Ñpenso que nonÑ,pero a verdade � que hoxe o escritor decerto �xito corre o risco do s�ndrome jete a adicci�n medi�tica, co que isto sup�n

de mingua de tempo dedicado �s lectu-ras. Por iso � cada vez maior o n�merode xente que escribe sen ter edificado as�a propia idioenciclopedia, que dir�aUmberto Eco, que � o �nico que permi-te elaborar un tecido intertextual au-t�ntico. Cando a idioenciclopedia � feblehai que finxi-lo co�ecemento das seriespo�ticas mediante efectos literaturizan-tes. Un recurso semellante e de pa-recida finalidade anest�sica � o debu-llado de an�cdotas eruditas sobre arosa en O meigallo da Malmaison, relatoque por outro lado fica irremediable-mente fraqueiro.

Os recursos de textura m�is feli-ces, como xa era de esperar trat�ndosede Rivas, est�n na orde metaf�rica, unchisco densa �s veces, pero sempreresultado dun intento de orixinalidadeque este autor nunca aforra (O coraz�nlatexa coma a moega dun mu��o...; O sumi-doiro da memoria...). Os procedementosmetas�micos en xeral gustan das su-xesti�ns sensoriais: auditivas, sinest�si-cas, visuais, que, curiosamente parecenm�is propias da sensualidade medite-rr�nea ca do pathos do norte, e que enocasi�ns se fan de dif�cil saboreo (O gai-teiro Manuel toca unha m�sica que arre-cende a fogueira de algas sobre a neve...Liberto (un boneco de ventr�locuo) viv�anunha maleta como unha toupeira no faia-do). Tampouco faltan os alardes dunhaperceptibilidade cenest�sica que haitempo que se lle reco�ece a Manuel Ri-vas, esa sensibilidade que todo o gravacomo a t�boa de cera plat�nica.

No medio de tanta prosa machota(e mesmo machorra) e disf�mica de


Recensións 229

enviados especiais, detectives e heroesurban�colas, compr�cenos esa raci�nde tenrura que, coma noutros libros deRivas, aroma estas p�xinas que nofondo te�en algo do arrecendo do Ôin-consciente colectivoÕ destas xentes quevimos sendo. Dos nosos t�picos consti-tutivos: dos motivos que nos moven

(que para iso son) por terras e mares, etam�n dos quietivos (Ortega) que nosparan ou paralizan na escaleira.

Xos� Manuel G. TrigoInstituto de Ames

Bertamir�ns



Recensións 231

T�tulo: Carlota FainbergAutor: Antonio Mu�oz MolinaEditorial: Alfaguara, Madrid, 1999N�m. pp.: 174Tama�o: 21,5 x 13,5


Se tivesemos que clasifica-lasnovelas de Mu�oz Molina, penso quepoderiamos considerar dous gruposfundamentais. Por unha banda, asnovelas densas, serias, de longos per�o-dos sint�cticos, iterativas e complexasno tratamento do tempo narrativo, queson as que lle deron a fama � escritorandaluz; neste grupo estar�an, con moi-tas reservas, El Invierno en Lisboa, e cla-ramente, Beltenebros, El jinete Polaco,Beatus Ille e Plenilunio.

Pero por outra banda t�mo-lasseguintes: Ardor Guerrero, El Due�o delSecreto, Los Misterios de Madrid e, por�ltimo, Carlota Fainberg. O que diferen-cia estas novelas daqueloutras � aincursi�n do autor en determinadosx�neros literarios cando usa formatosm�is curtos, ou ben cando escribelibros, por as� dicilo, menos minuciosose m�is doados de asimilar para o lectorcom�n. Deste xeito, t�mo-la primeiranovela deste grupo, que instaura ox�nero da Ônovela de miliÕ ou ben asegunda, que � o x�nero Ôc�mico-pol�ti-coÕ que tan ben reflectiu Andr�s Tra-piello en El Buque fantasma; ou ben aterceira, que � a transposici�n c�micado subx�nero do XIX dos ÔmisteriosÕ �

cidade de Madrid. Todas estas novelaste�en en com�n o fino humor e mailairon�a sutil do autor, e nesta correntem�is libre, menos constrinxida, est� as�a �ltima novela.

Carlota Fainberg � unha novelacurta escrita en primeira persoa, baixoo punto de vista dun profesor espa�olde cr�tica literaria que traballa nunhapequena universidade norteamericana.Este protagonista, Claudio, atopanunha escala a�rea un analista econ�-mico (un deses �s que V�zquezMontalb�n chama ÔdesertizadoresÕ),tam�n da s�a nacionalidade, que lleconta nesas horas de espera case toda as�a vida.

Nun primeiro momento, Claudiorexeita todo o que Abengoa, que � o seunome, ten de t�pico espa�ol: os seusacenos, o seu ton de voz, a roupa, osh�bitos alimentarios, a excesiva proxi-midade f�sica, o tabaco; Claudio est�tan afeito � vida norteamericana que �un forasteiro para os seus, e al�, na terrade ningu�n dos aeroportos vense m�isclaras as s�as contradicci�ns, a s�aaculturaci�n.


232 Recensións

Abengoa rel�talle a historia subs-tancial da novela: a s�a estancia nunhotel de Bos Aires que a s�a compa��avai demoler ou remodelar de contadopor ser economicamente pouco rendi-ble. Al� co�ece unha muller, a ep�nimada obra, coa que ten unha relaci�napaixonada as d�as noites que perma-nece al�.

O hotel conv�rtese noutro prota-gonista da novela, tanto pola s�a met�-fora dun pa�s anticuado e preso no c�r-cere da memoria dos bos tempospasados, como polo aspecto que imosver m�is tarde. O ambiente � case ques�rdido, os uniformes, vellos, as habi-taci�ns parecen sa�das dunha pel�culados anos vinte, e do ascensor manual,para qu� falar.

Claudio, que vai en calidade derelator a un congreso de cr�tica na capi-tal da Arxentina, � inconscientementeinflu�do por Abengoa, a quen, senunha primeira fase rexeitou aberta-mente, � fin acabou por sentir unhaespecie de estra�a admiraci�n pola s�adesmesura (non � casual que noprimeiro d�a en Bos Aires se dea unhaenchente nunha parrillada).

Curiosamente, esta Ôtraici�nÕ �American way of life semella traerlleunha ringleira de fracasos e decep-ci�ns. No congreso rel�gano a un lugarsecundario, e por riba recibe o xu�zodesapiadado dunha famosa e feroz cr�-tica feminista, que estraga t�dolosargumentos da an�lise da s�a tese (eque, cando chegue de volta �s EstadosUnidos, saber� que vai se-la s�a xefa

no departamento), o comentario dopoema Blind Pew de Borges. O seu do-loroso fracaso l�vao a vagar pola cida-de ata que entra no hotel do que llefalara Abengoa, e al� ve a CarlotaFainberg.

� neste punto cando � fin sabe-mos qu� ocorre, e qu� ocorreu nesevello hotel que se nos vai desvelarcomo un personaxe m�is da novela,como aquelas casas que cobraban vidanas novelas e pel�culas de terror. Agorasabemos que Mu�oz Molina estivoengan�ndonos todo o tempo, imped�n-donos saber que o que estabamos a lerera unha novela g�tica, un x�nero tanatraente coma desprezado na nosa tra-dici�n literaria.

O protagonista acaba instalado nahumillaci�n e a vexaci�n despoisdunha viaxe que, contra a tradici�n, lleproporcionou uns co�ecementos que elnon desexaba ter adquirido. Dunhaposici�n inicial de afirmaci�n de simesmo en contraposici�n co seu inter-locutor, que amosa o autor coa linguaque usa Claudio, chea de pedantesinterferencias do ingl�s e mais dasublinguaxe da cr�tica literaria, dungrande efecto c�mico, pasa � naufraxiototal da s�a persoa despois de co�ecera Abengoa. Claudio, que nunha pri-meira parte da novela pode ser do m�isrid�culo e irritante, � fin dela prod�ce-nos conmiseraci�n pola s�a tr�xica bai-xada �s infernos.

ç parte deste f�o central, temosoutros aspectos salientables na novela.Por exemplo, o choque cultural entre


Recensións 233

Norteam�rica e Espa�a, a dif�cil rela-ci�n entre esta �ltima e os pa�ses hispa-noamericanos, as tendencias cr�ticasliterarias actuais, marcadas m�is poraspectos raciais ou sexuais (a cr�ticaÔpol�ticamente correctaÕ, que creamonstros) ca literarios (como tan benamosa David Lodge nas s�as novelassobre congresos), e tam�n os l�mitesentre a realidade e maila ficci�n, a ver-dade e maila mentira.

Unha vez m�is, Mu�oz Molina �capaz de deleita-lo lector coa s�a prosa

incisiva, intelixente, proteica, e coa s�avisi�n multiangular da realidade, desaque un pode percibir t�dolos d�as peronunca poder�a definir coa mestr�a queel usa. Antonio Mu�oz Molina � un dosgrandes, mesmo nas s�as obras meno-res.

Miguel çngel Otero FurelosInstituto Os Rosais II

Vigo



Recensións 235

ç xa extensa lista de manuais deexercicios e de gram�ticas pr�cticas dalingua inglesa existentes no mercadoeditorial do noso pa�s, s�mase a publi-caci�n dunha nova gram�tica de nivelavanzado de Cambridge UniversityPress. Advanced Grammar in Use sae �luz como complemento doutro ma-nual, tam�n publicado pola mesmaeditora en 1985 e destinado a estudian-tes de nivel intermedio (EnglishGrammar in Use, de Raymond Mur-phy). Como o seu nome indica, Ad-vanced Grammar in Use � unha obrapensada para estudiantes de ingl�s denivel avanzado, e, a pesar de estar con-cibida como un libro de auto-estudio,pode utilizarse na aula, ben como librode texto, ben como apoio doutros posi-bles manuais ou gram�ticas.

Algunhas das cuesti�ns tratadasneste texto enc�dranse dentro dos as-pectos considerados complexos da lin-gua inglesa, polo que o nivel presenta-do por Advanced Grammar in Useresulta apropiado para aqueles alum-nos de nivel avanzado que utilizan estagram�tica como ferramenta de traballo.A�nda as�, aparecen moitas cuesti�nsgramaticais que foron cubertas xa antes

polo estudiante, como por exemplo ouso do artigo determinado (the), doartigo indeterminado (a/an), o do pasa-do simple e do presente perfecto, etc.Sen embargo, outras cuesti�ns si resul-tan m�is innovadoras, sobre todo asque se centran nos usos de estructurasgramaticais concretas (como � o caso dewill be + -ing) ou nos contrastes queexisten entre formas diversas, o estudiodas cales non se tratou con anteriorida-de (cando menos non con demasiadaprofundidade) como, por exemplo, asdistintas alternativas existentes paranarrar feitos do pasado con used to owould, o uso de because fronte � debecause of, etc. Pero incluso naquelescasos que fan referencia a aspectos xaco�ecidos polo estudiante de linguainglesa, Advanced Grammar in Use re-sulta moi �til, tanto polas explicaci�nsde car�cter te�rico (moi simples, peroclaras e organizadas), como polos exer-cicios pr�cticos, que permiten desen-volver contidos gramaticais a trav�s darealizaci�n deses exercicios.

DESE�O E ORGANIZACIîN

Advanced Grammar in Use constadun total de 120 unidades agrupadas

T�tulo: Advanced Grammar in UseAutor: Martin HewingsEditorial: Cambridge University Press,

Cambridge, 1999N�m. pp.: 340Tama�o: 24,5 x 19



236 Recensións

baixo 17 ep�grafes distintos; cada undeles trata ou revisa aspectos puntuaisda gram�tica inglesa: tempos verbais,verbos modais, a pasiva, substantivos,artigos, determinantes e cuantificado-res, cl�usulas de relativo, pronomes,adxectivos, adverbios, preposici�ns,etc. Todos eles organ�zanse sen ter enconta o nivel de dificultade, pero den-tro duns par�metros m�is ou menosconvencionais. P�dese, polo tanto,escolle-las unidades do manual deacordo co programa que se est� adesenvolver, ou ben seleccionar cadaunidade segundo vaian xurdindoproblemas concretos (do alumno, indi-vidualmente, ou do grupo). Cada estu-diante pode decidir por si mesmo �ndequere comezar (tam�n o profesor, se outiliza como texto na aula), isto �, p�-dese comezar co estudio das unidadesm�is relevantes ou aquelas que pode-r�an presentar unha maior dificultade,mentres que temas que xa foron estu-diados ou que en principio presentanunha dificultade menor poden tratarsem�is adiante ou simplemente igno-ralos.

Conv�n destacar dentro da es-tructura xeral do manual unha secci�ndenominada Organising information(Òorganizaci�n da informaci�nÓ), por-que nela se incl�en unha serie de pun-tos que por regra xeral resultan com-plicados para o estudiante de ingl�s.Entre eles estar�an os diferentes tiposde estructuras con it e what, sobre todoas que se utilizan por motivos de �nfa-se; outras m�is co�ecidas, pero que ha-bitualmente presentan problemas, son

as estructuras con there is e there was e,finalmente, entrar�a aqu� a cuesti�n dadenominada inversi�n, isto �, a altera-ci�n da orde normal dun enunciado cofin de chama-la atenci�n sobre alg�ndos seus compo�entes e enfatizalo,precisamente, a trav�s desa alteraci�nda orde l�xica de palabras.

Un apartado destacable � o que sedenominou Typical mistakes (erros t�pi-cos ou m�is frecuentes). Nel refl�ctensealg�ns dos erros m�is com�ns que co-meten os estudiantes de ingl�s, orga-nizados tam�n por unidades. Estasecci�n resulta moi �til desde a pers-pectiva do profesor, que � moi cons-ciente de que existen unha serie defallos que se cometen con bastante fre-cuencia, alg�ns de forma sistem�tica, eque deben ser analizados con especialatenci�n. Estes erros t�picos m�rcansecun s�mbolo especial co fin de poderreco�ecelos cada vez que aparecen nosexercicios propostos para cada unidadee recom�ndaselle � estudiante que con-sulte a secci�n espec�fica, localizada nofinal do manual, para identificalos. �interesante destacar, sen embargo, quea�nda que se fai referencia a todos eles,en ning�n caso se ofrece unha explica-ci�n. � tarefa do profesor proceder �s�a discusi�n e esclarecemento, antesde estudia-la unidade en cuesti�n cosrespectivos exercicios, ou ben despoisde ter consolidado o seu estudio, utili-zando eses erros como unha especie derepaso da unidade que se acaba de tratar.

Ademais das xa mencionadas sec-ci�ns de organizaci�n da informaci�n e


Recensións 237

de erros t�picos, hai outro apartadodenominado Gu�a de estudio, que resul-ta de axuda para que o alumno poidadecidir por si mesmo en qu� unidadeou unidades debe insistir, sobre todo seest� utilizando o texto como materialde auto-estudio. Esta gu�a est� formu-lada como un exercicio de multiple choi-ce, isto �, como unha serie de cuesti�nsou enunciados inacabados que hai quecompletar, escollendo a resposta deentre unha serie de opci�ns que se ofre-cen (por veces hai m�is dunha posibili-dade). En cada cuesti�n incl�ese a refe-rencia � unidade ou unidades que oestudiante debe consultar para resolverun problema gramatical concreto.Existe para iso unha chave coas respos-tas �s exercicios ou cuesti�ns presenta-das nesta Gu�a de Estudio.

Incl�ense catro ap�ndices no finaldesta gram�tica: o primeiro c�ntrase napasiva, e simplemente ofrece unhat�boa cos distintos tempos verbais envoz pasiva. O segundo destes ap�ndi-ces fai referencia � denominado estiloindirecto, isto �, c�mo se expresa eningl�s o que outros pensan ou dixeron.O terceiro incl�e unha listaxe de verbosirregulares ingleses (infinitivo / pasa-do / participio de pasado), mentresque o cuarto cont�n a xa mencionadasecci�n de erros t�picos.

O manual consta de 120 unidadesde dese�o semellante distribu�do end�as p�xinas. Na da esquerda encon-tr�mo-la parte Ôte�ricaÕ, por denomina-la dalgunha forma, que incl�e explica-ci�ns formais e exemplos. A p�xina dadereita formula exercicios pr�cticos

sobre os puntos estudiados na p�xinate�rica. Cada un deses exercicios est�marcado cunha letra (A, B, C, D, etc.)que fai referencia � secci�n correspon-dente da p�xina da esquerda. î estarconcibido o texto como un manual deauto-estudio, o alumno pode compro-ba-las soluci�ns na chave que para estefin se ofrece no final do libro. � intere-sante destacar que algunhas destas res-postas aparecen comentadas, e candohai m�is dunha alternativa tam�n seofrece. Existe, ademais, unha versi�nde Advanced Grammar in Use sen solu-ci�ns, versi�n que alg�ns profesores re-comendan se se utiliza o manual comolibro de texto na aula. Amais dos exer-cicios de cada unidade, existen outrosadicionais sobre aspectos gramaticaisconcretos, tam�n con posibilidade deresposta ou sen ela.

No manual aparece, ademais dos�mbolo de erro frecuente que xa indi-camos, outro que sinala c�ndo pode ser�til o uso do diccionario. Este s�mbolopode localizarse tanto nas p�xinas te�-ricas coma nas dos exercicios. No pri-meiro caso, aparece a car�n de listas depalabras que seguen un modelo gra-matical concreto, e no segundo, indicaqu� palabras se deben consultar parapoder realiza-lo exercicio sen pro-blemas.

No que respecta a c�mo utilizaresta gram�tica, existen varias posibili-dades. P�dese acomete-lo estudio daparte te�rica (ou sexa, as secci�ns queaparecen na parte esquerda) en pri-meiro lugar, e despois realiza-los exer-cicios correspondentes a cada unidade,


238 Recensións

comprobando as respostas na chave (sese disp�n dela) ou na aula, ve-los fallose volver consulta-la secci�n gramaticalpara evitar comete-los mesmos errosen ocasi�ns posteriores. Outra posibili-dade � realiza-los exercicios primeiro eacudir � gram�tica m�is tarde, ou sim-plemente usa-la parte gramatical comoreferencia te�rica (insuficiente) e pres-cindir totalmente dos exercicios.

Coma en moitos outros libros detexto destas caracter�sticas, a secci�ndedicada � estudio de cuesti�ns gra-maticais � moi pequena, como benadvirten xa os autores. Incl�ese un bre-v�simo e insuficiente glosario de ter-mos de car�cter gramatical que, evi-dentemente, resulta moi b�sico para un

nivel supostamente avanzado como oque ofrece Advanced Grammar in Use.Emporiso, non debemos esquecer queesta obra foi dese�ada, fundamental-mente, como un manual pr�ctico dalingua inglesa e por iso as secci�ns te�-ricas non est�n concibidas de igualforma que se esta obra fose unha gra-m�tica no sentido estricto da palabra,pois o seu prop�sito � que os estudian-tes de ingl�s de nivel avanzado te�anoutra ferramenta de uso e pr�ctica paraun maior afondamento no idioma queest�n consolidando.

Paloma N��ez PertejoUniversidade de Santiago

de Compostela


Recensións 239

O volume que nos ocupa ofr�ce-nos unha recompilaci�n de narraci�nsescritas en lingua inglesa por mulleresentre 1880 e 1980. A finalidade � dar aco�ece-lo traballo dunha serie deescritoras que, como se di no limiar,Òforon abrindo un espacio no canonliterario dos brancos patriarcas dasletras inglesas.Ó (p�x. 5). A introduc-ci�n que precede a este grupo de tra-ducci�ns, a cargo da profesora BlancoOut�n, resulta de grande utilidade,tanto para o p�blico co�ecedor destetipo de textos como para as lectoras eos lectores non familiarizados cunhaserie de termos e conceptos emprega-dos pola cr�tica feminista de �mbitoanglosax�n.

C�mpre destacar tanto a multi-plicidade de orixe das autoras selec-cionadas para esta colecci�n (Ingla-terra, Irlanda, Escocia, Persia, EstadosUnidos e Nova Zelandia) como o am-plo abano de preocupaci�ns feminis-tas que nos podemos atopar na lecturadas narraci�ns. Nun tempo no que aespecializaci�n no eido dos estudiosliterarios leva a analiza-la obra de

autoras e autores pertencentes a unpa�s, �poca ou movemento literario enparticular, a escolla que se fixo paraeste volume foi atinada � noso pare-cer, xa que os relatos foron selecciona-dos polo seu valor intr�nseco e repre-sentativo e non por se-lo reflexo dacondici�n de muller das autoras.

A organizaci�n cronol�xica e aorixe xeogr�fica fixadas para os distin-tos contos que se nos presentan fanposible a selecci�n dun corpus ecl�cti-co e rico � mesmo tempo, un verda-deiro mosaico Ñen palabras da edito-raÑ da literatura breve feita pormulleres en lingua inglesa � longodun s�culo. A inclusi�n no canon lite-rario dalgunhas das autoras presentesnesta colecci�n � froito da recupera-ci�n que levou a cabo a cr�tica femi-nista desde comezos dos anos sesentade escritoras marxinadas pola socie-dade patriarcal. Como resultado desteproceso de (re)descubrimento, autorascomo Virginia Woolf pasaron xa a for-mar parte do canon literario � mesmonivel que outros escritores modernis-tas, tradicionalmente considerados

T�tulo: Mulleres fronte � S�culo XX. Traducci�ns � galego de narraci�ns femininas en lingua inglesa

Editora: Cristina Blanco Out�nTraductores: Teresa Nand�n Vila, Ana Bel�n

L�pez P�rez, Margarita Est�vez Sa�, Cristina Blanco Out�n e Jos� Manuel Est�vez Sa�

Editorial: Editorial Compostela, Santiago de Compostela, 1999

N�m. pp.: 141Tama�o: 17 x 24



240 Recensións

mestres da literatura inglesa, comoJames Joyce, D. H. Lawrence ou T. S.Eliot. En palabras da profesora BlancoOut�n, as autoras que entraron noncanon son Ònais literariasÓ, termo esta-blecido pola cr�tica feminista para sereferir �s escritoras que sentaron pre-cedente, que inauguraron unha tradi-ci�n feminina que puido logo ser reto-mada polas Òfillas hispanas, chinesas,indias, xaponesasÓ. Continuaci�ndunha tradici�n feminina que, comosinala a editora desta compilaci�n,sup�n moitas veces unha oposici�n eun desaf�o �s antecesoras, para as�afirma-la propia identidade. De xeitosemellante, a�nda que con algunhasparticularidades, isto mesmo ocorrena tradici�n literaria masculina, tal ecomo apunta Harold Bloom no seulibro The Anxiety of Influence (A ansie-dade da influencia), no que reescribe ahistoria literaria en termos do comple-xo de Edipo. As� como os fillos sonoprimidos polos seus pais, os poetasviven con ansiedade na sombra dunpoeta famoso que viviu antes ca eles.Isto explica a tendencia dos escritoresa Òmata-lo paiÓ, os seus antecesores,para as� poder desenvolverse comoautores, libres da sombra paterna.

Para algunhas cr�ticas feministas,o (re)descubrimento e a relectura daliteratura escrita por mulleres debe iracompa�ada por un cuestionamentodo canon da literatura masculina. O

peso cada vez m�is forte das perspec-tivas feministas na universidade levoua innumerables cambios na atenci�nque se lle presta � literatura feita pormulleres nos distintos campos e �mbi-tos dos estudios literarios; cambiosque se poden ver nos programas deestudios, nos contidos de moitos ma-nuais de historia literaria e antolox�asde textos que se manexan, no espacioque se lle dedica a este tipo de litera-tura nas revistas literarias e monogra-f�as cr�ticas, etc. O importante impulsoque te�en acadado hoxe en d�a osestudios da muller (ÒwomenÕs stu-diesÓ) levou a cuestiona-la validez daantiga crenza de que tales estudios de-b�an ser algo marxinal. Do mesmo xei-to, o punto de vista do feminismo foipenetrando cada vez m�is noutroscampos de estudio. Diane Elam, porexemplo, ten afirmado que a rupturado feminismo coa convenci�n fixo quemir�mo-las nosas vidas cunha aten-ci�n � diferencia1. O feminismo sem-pre partiu dunha cr�tica seria �s insti-tuci�ns culturais e pol�ticas, inclu�ndoa universidade. Para Elam, os estudiosda muller fixeron que se reconsiderasea estructura disciplinaria dos estudiosuniversitarios � se p�r en cuesti�n oque se considera obxecto de co�ece-mento en cada unha das disciplinas.Para esta autora a tarefa fundamentaldo feminismo non � tanto constru�-las�a propia cela na colmea acad�mica,

1 Diane Elam, “Feminism Beside Itself”, Surfaces, Revue électronique publiée par les Presses de l’Universitéde Montréal Vol. VII.101 (v.1.0A-22-06-1977) <http://pum12.pum.umontreal.ca/revues/surfaces/vol7/elam.html>.


Recensións 241

como desafia-la noci�n da construc-ci�n institucional e do illamento dasdisciplinas acad�micas2. No eido dosestudios literarios, o feminismo fixoespertar unha conciencia de que arevisi�n constit�e a clave dunha histo-ria literaria en desenvolvemento. Oesp�rito revisionista implica mirar cara� pasado e repensalo doutro xeito.

No seu artigo ÒTradition and theIndividual TalentÓ (ÒA tradici�n e otalento individualÓ), T. S. Eliot falatam�n da interacci�n entre o escritor ea tradici�n � que pertence:

Ning�n poeta nin artista de calqueraarte adquire o seu significado total deforma illada. A s�a importancia, o seureco�ecemento, � o reco�ecemento das�a relaci�n cos poetas e artistas mor-tos. Non podemos valoralo de formaillada, sen�n que debemos situalo, paracontrastalo e comparalo, entre os mor-tos. Isto establ�zoo como principio de cr�tica est�tica, non meramente hist�-rica.3

Para Eliot, a introducci�n dunhanova obra de arte no canon modifica oestado de cousas anterior, que se alte-ra e reaxusta lixeiramente para facerlleun sitio � escritor ou � escritora que seincorpora. Deste xeito, o canon con-v�rtese nunha entidade perfectamenteequilibrada, e non se cuestiona o seu

axeitamento � realidade. A este respec-to, cabe cita-la opini�n de TerryEagleton, que considera o canon lite-rario como unha narrativa m�is, feitaen funci�n de quen ten o poder: Òaincuestionable Ôgran tradici�nÕ daÔliteratura nacionalÕ ten que ser reco-�ecida como un constructo, creado porxente particular por raz�ns particula-res nun momento determinadoÓ4. Oconcepto que ten Eliot da literaturacomo Òtodos org�nicosÓ onde cada undos creadores Òadquire o seu significa-doÓ �, xa que logo, o que explica aselecci�n de escritoras e textos feitaneste volume de traducci�ns. En pala-bras de T. S. Eliot:

Ent�n pensei na literatura como pensonela agora, na literatura do mundo, naliteratura de Europa, na literatura duns� pa�s, non como unha colecci�n deescritos de individuais, sen�n comoÔtodos org�nicosÕ, como sistemas derelaci�n cos cales, e s� en relaci�n coscales, as obras individuais de arte litera-ria, e as obras dos artistas individuais,te�en o seu significado5.

As autoras inclu�das nesta colec-ci�n de relatos son Charlotte PenkinsGilman6, Virginia Woolf, KatherineMansfield, Elizabeth Bowen, Eudo-ra Welty, Doris Lessing, FlanneryOÕConnor, Edna OÕBrien, Alice Walker

2 Elam, Diane. “Feminism or Women’s Studies.” Surfaces. V. 1995. <http://pum12.pum.umontreal.ca/revues/surfaces/vol5/elam.html>.

3 T. S. Eliot, “Tradition and the Individual Talent”,1919, Selected Essays by T. S. Eliot, 1932, Londres, Faberand Faber, 1969, 15.

4 Terry Eagleton, Literary Theory. An Introduction, 1983, Oxford, Blackwell, 1996, 10.5 T. S. Eliot, “The Function of Criticism”, 1923, Selected Essays by T. S. Eliot, 1932, Londres, Faber and

Faber, 1969, 23-24.6 Na traducción de “O Papel Pintado Amarelo”, de Charlotte Perkins Gilman, apréciase unha errata ó falta-la

referencia no texto á única nota ó pé, que identifica a un médico norteamericano. Isto non ocorre co resto dasnotas ó pé dos outros relatos.


242 Recensións

e Janice Galloway. Cada unha das na-rraci�ns v�n precedida dunha breveintroducci�n na que se fai unha pre-sentaci�n da autora en cuesti�n, a�ndaque, como xa � normal na meirandeparte das traducci�ns que non contancon aparato cr�tico � estar pensadaspara un p�blico non especializado,non se indican explicitamente as re-ferencias das edici�ns orixinais.

C�mpre, xa que logo, saudar esteesforzo que se fai por achegar � p�bli-co lector a obra de autoras que nuncaforan reunidas nunha colecci�n en ga-lego destas caracter�sticas. As persoas

interesadas atopar�n aqu� un feixe denarraci�ns moi representativas de au-toras que entraron, por m�ritos pro-pios, no canon literario da literaturaescrita en ingl�s. E ser�a importanteque tras esta vi�eran outras traduc-ci�ns � nosa lingua de moitas autorastan pr�ximas � sensibilidade e �s pre-ocupaci�ns da muller de hoxe.

Mar�a Francisca Llantada D�azUniversidade de Santiago

de Compostela


Recensións 243

Fuera de este mundo � a �ltimanovela de Graham Swift, un dos valo-res m�is reco�ecidos da novel�stica bri-t�nica de hoxe en d�a. �, tam�n, a ter-ceira das s�as novelas publicadas enEspa�a, despois dunha das obras mes-tras do posmodernismo, Waterland (Latierra del agua), coa que se deu a co�e-cer, e da experimental Last Orders (òlti-mos tragos), dun claro sabor � WilliamFaulkner de As I lay dying, e ga�adorado Booker Prize.

Nesta nova novela o autor explo-ra a historia de Harry Beech e da s�a filla, Sophie. Harry era reporteirogr�fico e agora especialista en fotogra-f�a dende o aire. A historia sit�ase noano 1982, e � narrada en primeira per-soa por estes dous personaxes: oprimeiro fai un reconto da s�a vida; a segunda, nunha primeira parte, conversa cun psic�logo, e na segunda e final medita sobre a s�a relaci�n copai.

Harry vive en Inglaterra e Sophieen Norteam�rica. Este procedementotan antigo de amosar un nativo f�ra doseu pa�s ou ben un estranxeiro no pro-pio para ve-las diferencias e similitudes

entre �mbolos dous lugares ten nestestempos de d�bidas sociais nas Illasunha intenci�n case que moralizan-te, xa que, en xeral, o que fan os novosautores non � magnifica-la grande-za do propio pa�s: m�is ben critican eseestancamento en t�dalas esferas davida brit�nica. Daquela, Gran Bre-ta�a semella ser, a ollos dos seus auto-res, un pa�s vello, esclerosado, que vivedas lembranzas dun tempo mellorpasado. � notorio o caso de JulianBarnes, que emprega o motivo centraldo contraste con Francia, ou tam�n os de David Lodge ou Martin Amis,que resaltan (estes dende un punto devista humor�stico) a relaci�n ambiguaentre Gran Breta�a e os EstadosUnidos.

Con respecto a esta novela, In-glaterra � o s�mbolo do antigo, da su-pervivencia dos vellos modos ob-soletos e da reserva enfermiza dos sen-timentos, todo isto focalizado no pro-tagonista. Sophie, por outra banda, representa a neurose do mundo ameri-cano, do que se infectou nada m�is chegar, e a excesiva franqueza dunmundo que se sente m�is libre a�n-da que estea tam�n preso das s�as

T�tulo: Fuera de este mundoAutor: Graham SwiftEditorial: Anagrama, Barcelona, 1999N�m. pp.: 204Tama�o: 22 x 14



244 Recensións

obsesi�ns, sobre todo a da perpetuaadolescencia. Pese a que estes mundossemellan ser irreconciliables, Swift res-cata personaxes e recursos da s�anovela anterior e leva a trama cara aunha resoluci�n que, como imos ver,ten que ver coa culpa, a penitencia emaila redenci�n.

O centro do libro � a conflictivarelaci�n do protagonista, non s� coafilla, tam�n con t�dalas persoas quetiveron trato con el. O desafecto do seupai, heroe militar da Primeira GuerraMundial; o rexeitamento da s�a filla; atraici�n da s�a muller grega, Anna.Deste xeito, arredor del xorden os ou-tros conflictos que tecen a rede datrama.

Harry � un home perdido, inca-paz de expresar amor ou tenrura �sseus e lastrado polos feitos que marca-ron a s�a vida: a morte da nai no seuparto e a morte do pai nun atentado. O primeiro feito causou o rexeitamentodo pai polo fillo, e o segundo o da fi-lla por el, cando ela presenciou c�mo a primeira reacci�n de Harry ante o corpo esnaquizado do heroe militarfoi busca-la c�mara de fotos para retra-talo. Este feito crucial fixo que o pro-tagonista se formulase as s�as respon-sabilidades na vida, na que a traxe-dia e mailo engano est�n sempre pre-sentes.

A novela � unha consecuci�n dostestemu�os alternados de Harry e maisde Sophie, pero contra a fin aparecentres textos que van esclarece-la nature-za dos conflictos familiares. A trav�s

das palabras de Anna Ña muller deHarryÑ e Joe Ño marido de SophieÑvemos que os personaxes principaisest�n ligados a unha culpa da que des-co�ecen ser v�ctimas: Anna e Joe �ran-lles infieis pero sen compartiren a cargada culpa, que soportan os protagonis-tas.

O detonante da expiaci�n � o feitode que Harry vai casar cunha mullernova; Sophie, retratada nun rexistroque manifesta perfectamente a s�aneurose, dubida ata que � fin decide ir� voda do pai. Os �ltimos cap�tulos tra-tan do regreso a Inglaterra, cara �redenci�n a trav�s da catarse. Harry,que se sente culpable pola morte da s�anai, por decepciona-lo seu pai, porperde-la s�a integridade moral no epi-sodio do atentado, por se namorar de Anna en N�remberg, nos terriblesd�as do hist�rico proceso, e por non tersabido quere-la s�a filla, atopa consolonas culpas dos outros: Sophie leva opeso de non ter querido o seu pai, queen realidade qu�xoa moito m�is caunha nai variable e dif�cil; o pai deHarry cargou toda a vida co de tersobrevivido a guerra cando os seusirm�ns, o brillante futuro da familia,morreron nela.

A vida, parafraseando un frag-mento do texto, � un burato sen fondo,de modo que o que ocorreu segue asuceder. As tres xeraci�ns confl�en esemellan expia-los seus pecados. Harry� consciente por fin da s�a incapacida-de para ve-la realidade m�is que a tra-v�s de obxectos mortos: fotos, brazosortop�dicos. O ton col�rico de Sophie


Recensións 245

no psic�logo vai mudando cando seachega o reencontro. Se unha pala-bra tivese que resumi-la obra, esta se-r�a ÔculpaÕ. Os dous exploran o pasadopara poder vivi-lo futuro, coma se o autor postulase o encontro dos

dous mundos arredados e reticentes: a nova Am�rica e a vella Inglaterra.

Miguel çngel Otero FurelosInstituto Os Rosais II

Vigo



Recensións 247

Poes�a irlandesa contempor�neare�ne por primeira vez unha colecci�nbiling�e de poes�a irlandesa actual tra-ducida � galego. Os trece autores selec-cionados para esta antolox�a son: EavanBoland, Ciaran Carson, Seamus Deane,Paul Durcan, Seamus Heaney, ThomasKinsella, Derek Mahon, Medbh Mc-Guckian, John Montague, Paul Mul-doon, Richard Murphy, Bernard OÕDo-noghue e Tom Paulin. Con este amploabano de poetas e poetisas vivos esco-llidos para a presente colecci�n, pret�n-dese dar unha visi�n de conxunto doque � a poes�a irlandesa de expresi�ninglesa de hoxe en d�a, a�nda que, como� l�xico, toda selecci�n de autores e tex-tos sempre � parcial e v�n condicionadapola intenci�n de ofrecer un panoramarepresentativo.

De certo que dos trece poetasescollidos, s� o Nobel Seamus Heaney� co�ecido pola maior parte dos lecto-res galegos, polo que cabe destaca-loesforzo do equipo de traducci�n for-mado polo profesor De Toro, DavidClark e Emilio ênsua Gonz�lez, en dar aco�ecer � p�blico lector en galego aobra de poetas que doutro xeito dificil-mente chegar�an �s nosas mans, nunha

edici�n biling�e que nos permita gozarcoa versi�n orixinal en ingl�s de poe-mas e coa recreaci�n que sup�n todatraducci�n po�tica. î final do libroax�ntase un anexo cos termos e feitoshist�ricos e culturais que se atopan nospoemas, co cal pretendeuse non entor-pece-la lectura cunha morea de notas �p�. Consciente da falta de co�ecementopor parte de moitos lectores galegosdas obras dos autores traducidos, ade-mais dunha concisa introducci�n �poes�a irlandesa contempor�nea, a pre-sente edici�n incl�e unha relaci�n daproducci�n literaria de cada un dospoetas seleccionados (coas traducci�nsexistentes � galego, castel�n, catal�n eportugu�s) e unha bibliograf�a b�sica.

O profesor De Toro sinala na s�aaxeitada introducci�n o interese queten dar a co�ecer en Galicia a poes�airlandesa contempor�nea, de escasa di-fusi�n no resto do Estado espa�ol debi-do � car�cter perif�rico de Irlanda conrespecto � metr�pole londiniense. DeToro cualifica a poes�a irlandesa comoÒfecunda, directa e sen concesi�ns, des-mitificadora, violenta, buc�lica, ut�pi-ca, e, ao tempo, saudosaÓ (p�x. 7). Parael, a poes�a irlandesa � unha das m�is

T�tulo: Poes�a irlandesa contempor�neaEditor: Antonio Ra�l de Toro SantosTraductores: Antonio Ra�l de Toro Santos,

David Clark e Emilio ênsua Gonz�lez

Editorial: Espiral Maior Poes�a, A Coru�a, 1999

N�m. pp.: 190Tama�o: 14,5 x 21



248 Recensións

interesantes e transcendentes na litera-tura europea actual e Òa de maior cohe-rencia e importancia nas letras deexpresi�n inglesa de hoxeÓ (p�x. 7).

Irlanda comparte con Galicia al-gunhas vicisitudes hist�ricas que tive-ron consecuencias paralelas en distin-tos aspectos culturais e ling��sticos. Aidentidade irlandesa est� fondamentemarcada pola noci�n de fractura debi-do � que Robert Welch considera Òungrande cambio na orientaci�n culturalao mudar unha lingua por outra, oirland�s polo ingl�s, no s�culo dezano-veÓ (p�x. 8). Deste xeito, o profesor DeToro sinala c�mo Irlanda se vai confor-mando historicamente nunha serie deoposici�ns binarias: colonizador / colo-nizado; protestante (nas s�as diversasconfesi�ns relixiosas) / cat�lico; protes-tantes do Norte / cat�licos do Sur; lin-gua inglesa / lingua irlandesa; univer-so / provincia; unionista / republicano;Norte / Sur. Neste panorama de diver-sidade, a poes�a logra unha s�ntese queanula a distinci�n da fronteira entre oNorte e o Sur.

As afinidades m�ticas e ideol�xi-cas da cultura irlandesa coa galega sona causa da boa acollida que a literaturairlandesa tivo en Galicia xa desde prin-cipios de s�culo. Sen embargo, a litera-tura irlandesa contempor�nea viuse nanecesidade de romper co chamadoÒasunto irland�sÓ, exemplificado polosprimeiros poemas de Yeats, a�nda quetanto el coma Joyce poden considerarseprecursores dos poetas irlandeses con-tempor�neos.

Os poemas seleccionados paraesta antolox�a falan do que o profesorDe Toro chama Òunha anguria latente:Irlanda e a s�a relaci�n dial�ctica cosirlandesesÓ (p�x. 10), � mesmo tempoque recordan a�nda a antiga tradici�nirlandesa. Alg�ns dos poemas recollenexperiencias af�ns �s galegas e queest�n relacionadas co pasado e co pre-sente da nosa cultura. Por exemplo, opoema ÒFinist�reÓ (ÒFisterraÓ), de Tho-mas Kinsella, pode ser asimilado polop�blico lector galego como unha re-ferencia � Fisterra galego: ÒUN... //Ul�n o m�stico Atl�ntico. / Finist�re.../ Fisterra... / A superficie do mar escu-receuse. A terra �s mi�as costas, e t�da-las s�as c�lulas e cistas escurec�ronse.Desde un canto espido na cima domilladoiro percib�n o horizonte nonoroeste / e de novo sent�n aquela pe-quena imperfecci�n. / ÀOnde desapa-receu o derradeiro raio somerxido.../Un punto de luz?Ó.

ÒGrafted TongueÓ (ÒLingua En-xertadaÓ), de John Montague, expresao tormento e a humillaci�n que supu�apara os nenos irlandeses ter que serescolarizados en ingl�s a pesar de queno �mbito rural a�nda se falaba o irlan-d�s: Ò(Muda, / ensanguentada, a corta-da / cabeza agora af�gase / ao falaroutra lingua / como en / suprimidoso�o de lonxe, unha prenda tatexante /leva o meu propio tormento) / Unneno / irland�s chora na escola / repe-tindo o seu ingl�s. / Despois de cadaerro / o mestre / fai outra marca / navara de medir / que colga do seu colo/ como unha choca / dunha vaca,


Recensións 249

unha traba / nunha cabra errante.Ó Opoema remata cunha referencia a unmomento do futuro no que, pasadasd�as xeraci�ns, s� han quedar algu-nhas s�labas como testemu�a dunhalingua perdida: ÒDecenios despois / alingua do neto dese / neno tropeza conperdidas / s�labas dunha orde antiga.Ó

ÒA Lost TraditionÓ (ÒTradici�nPerdidaÓ), tam�n de John Montague,reflicte a nostalxia das paisaxes eobxectos que lle recordan � voz po�ti-ca a tradici�n perdida do ga�lico: ÒPORTODAS PARTES, FRAGMENTOS DU-NHA TRADICIîN PERDIDA: / Des-de a mi�a escola en Rough Field / noVal das Abeleiras. Ao p� / estaba o bis-pado da Pedra Dourada; /o milladoirodo poema saudoso de Carleton.Ó Oslectores e as lectoras ben se poder�nidentificar co expresado no poemapolas coincidencias entre o devir hist�-rico de Galicia e de Irlanda como douspobos colonizados: ÒToda a paisaxe unmanuscrito / que perderamos a sabe-dor�a de ler, / unha parte do noso pasa-do desherdado; pero andamos �s pal-padelas, como un cego, / polas puntasdos dedos do instinto. / O derradeiroga�lico-falante da parroquia / candoeu tatexaba o meu irland�s de escola /un domingo desp�is da misa, cantu-rreabamos / unha enferruxada letan�ade loanza: T� an Ghaeilge againn ar�s...(Falamos o ga�lico de novo)Ó.

Noutro poema, ÒThe Stations ofthe WestÓ (ÒAs estaci�ns do OesteÓ),Seamus Heaney trata tam�n do conflic-to entre a lingua inglesa e o ga�lico, noque os galegos poden reco�ece-lo con-

flicto entre o castel�n e o galego: ÒAMI�A PRIMEIRA NOITE NA PARTEGA�LICO-FALANTE A VELLA falou-me en ingl�s: ÔEstar� c�modoÕ. Sen-teime na cama iluminada polo solporescoitando pola parede un flu�do irlan-d�s, morri�ento por unha fala que eu �aerradicar.Ó Os nomes ga�licos te�enpara a voz po�tica un sentido especial:ÒRannafast e Errigal, Annaghry eKincasslagh: nomes doados de lembrarcomo pedras de altar, formas sen leva-dura.Ó

ÒAnseoÓ (ÒAnseoÓ), de PaulMuldoon, fala duns nenos que apren-den o ga�lico na escola: ÒCANDO OMESTRE PASABA LISTA / na escolaprimaria en Collegelands, / esper�baseque respostases Anseo / e ergueses aman / mentres dic�as o teu nome. /Anseo, quere dicir aqu� e agora, todospresentes e en orde, / foi a primeiraverba en irland�s que falei.Ó O �ltimoda lista, que era castigado por se burlardo mestre, remata sendo un revolucio-nario que loita por Irlanda: ÒAtopeimea derradeira vez co Joseph MaryPlunkett Menor / nunha taberna aooutro lado da fronteira irlandesa. /Andaba fuxido no monte / nun cam-pamento secreto / do outro lado damonta�a. / Loitaba por Irlanda, /facendo que as cousas sa�sen adiante.[...] E faloume [...] C�mo cada ma�� naformaci�n / os seus voluntarios res-postaban Anseo / e ergu�an as mans /ao dicir os seus nomes.Ó

C�mpre, pois, da-la benvida aesta recompilaci�n de poes�a irlandesacontempor�nea, que contin�a a exce-


250 Recensións

lente acollida que de sempre tivo a literatura irlandesa en Galicia, xa con membros do renacemento litera-rio irland�s como W. B. Yeats, LadyGregory e J. M. Synge. Esta colecci�nde poes�a irlandesa actual representa a natural evoluci�n do interese dop�blico lector galego na literatura

irlandesa, desde as s�as orixes mi-tol�xicas e folcl�ricas ata a actuali-dade.

Mar�a Francisca Llantada D�azUniversidade de Santiago

de Compostela


Recensións 251

Se nos permitimos ofrecer unsbreves e modestos comentarios acercadun libro que trata sobre a emigraci�nespa�ola a Europa no s�culo que acabade rematar �, sinxelamente, porquepensamos que os profesores, sexa calsexa o centro ou escola de referencia,podemos e a�nda debemos instalar nadin�mica de aprendizaxe, pero tam�nna do mesmo desenvolvemento comu-nitario, determinados eixes sociocultu-rais nos que fornecer, cr�tica e proxecti-vamente, unha memoria colectiva.

E xa que non podemos pasar senm�is diante dun r�tulo coma este, tam-pouco debemos facelo fustrigando alembranza de tempos e horas penosas.Do que se trata � de entender, para con-tribu�r con honestidade a que outrosentendan acontecementos do pasado, emesmo do presente, por non enfatizaragora previsibles situaci�ns de futuro.Falamos, c�mpre aclarar, de fluxosmigratorios en xeral, da s�a afectaci�nnacional e internacional, dos seus con-dicionamentos sociopol�ticos e econ�-micos, da s�a contribuci�n � mestizaxecultural, pero sen fixa-la nosa miradanunha conxuntura espec�fica.

Agora ben, ser�a de hip�critas, oumesmo de c�nicos, falar disto en Galiciae para lectores galegos, tentando pasarpor riba, coma se nada, ou coma se aemigraci�n non conformara un dos fe-n�menos clave (por fuxir doutras ape-laci�ns que poder�an soar un tantomaximalistas) na nosa historia contem-por�nea. E iso � as� ata o punto de quetodo estudio comprensivo do quesomos pasa, irremisiblemente, pola re-ferencia a unha condici�n de pobo emi-grante. Non � momento nin lugar paraabundar en causas e motivos (doutoresten abondo este t�pico).

O que si � un feito � que os gale-gos estamos nos cinco continentes, e iso� por algo. Tr�tase da mesma verdadec� recordatorio do moito que os fillosdesta terra traballaron a prol de co�eci-dos pa�ses e destacadas facendas, consorte dispar en canto a reco�ecementopor tanto esforzo e sacrificio. O normal,coma a vida mesma, din moitos paisa-nos por terras remotas cando lles pre-guntan.

Esta obra, encadrada nos �tilesÒCadernos de HistoriaÓ de Arco Libros,reforza a necesidade dunha visi�n rea-

T�tulo: La emigraci�n espa�ola a Europa en el siglo XX

Autor: J. B. Vilar e M. J. VilarEditorial: Arco Libros, Madrid, 1999N�m. pp.: 95Tama�o: 21 x 16



252 Recensións

lista, comprometida pero non apocal�p-tica, respecto da emigraci�n espa�ola aEuropa, na que Galicia � referenciaestatisticamente significativa. C�mprelembralo e os profesores temos quesaber explicalo, con sosego e naturali-dade, �s m�is novos, sobre todo nestesmomentos e a estas alturas da historiacando os ventos non semellan soprartan desfavorables, polo menos en fun-ci�n do que parece acontecer no tecidosocial, expresi�n esta que non deberia-mos confundir coa de sociedade civil,cousa que ocorre de cando en vez e nonprecisamente nos cen�culos distancia-dos de tan esquisitas disquisici�ns.

Neste sentido, par�ceme moiimportante adoptar unha perspectivaeducativa, sociopedag�xica, da emi-graci�n no seu conxunto, cando Ñper-m�taseme diciloÑ neste pa�s de emi-grantes vai mudando, sinuosa peroconstante, esa faciana, antano preva-lente, noutra, m�is mesturada, de pa�sou sociedade con inmigrantes.

En efecto, estamos a falar demovementos humanos que non sonalleos � nosa mirada secular. E nesadilatada perspectiva, superando osl�mites acad�micos de co�ecidas disci-plinas e materias de estudio (Demo-graf�a, Historia, Sociolox�a...) congrat�-lome de poder escribir unhas li�as desalutaci�n a un volume, tan brevecoma substancioso, sobre a emigraci�nespa�ola a Europa no s�culo XX.

Case que sobra dicir algo sobre asdiferencias entre a emigraci�n aAm�rica e o que foi o caso da nosa

Ôdi�sporaÕ cara a Europa. çmbolos flu-xos responden a �pocas e circunstan-cias distintas, con repercusi�ns tam�ndesiguais, na estructura social galaica.Xa dixemos que non podemos ir al�ndas notas m�is xerais.

Por iso saliento xa que un dosatractivos do volume � o de corrixirnunha pequena parte o enorme dese-quilibrio nos anais da emigraci�n espa-�ola, posto que as incursi�ns america-nas rebordan con moito as que est�npermitindo un mellor co�ecemento dacorrente europea ou propiamente con-tinental. Xunto deste, outro aspectoloable ten que ver coa maneira dedispo-los contidos. ç parte da intro-ducci�n � estudio, as d�as partes est�ndelimitadas con r�tulos que marcandiferencias concretas no tratamento dotema: o atractivo de Europa e os pa�sesde acollida.

En cada parte, as entregas capitu-lares abranguen o xusto para unhacomprensi�n doada dos elementosdefinitorios da an�lise esperable sobreo �xodo, e das correntes experimenta-das desde finais dos anos cincuenta. �as� que a lectura discorre lixeira a tra-v�s da secuencia suxestivamente pun-teada e anotada para quen busque oque aqu� se proporciona, as p�xinasnecesarias para unha manobra de apro-ximaci�n intelectual a un proceso quetanto nos ten afectado e no que a�ndatanto falta por dicir.

Sabemos que Europa � o conti-nente dos grandes movementos migra-torios (as migraci�ns transoce�nicas


Recensións 253

non acadan especial relevancia ata asd�cadas de 1810 e 1820). Pero o quemoitos non saben � que, no marco dasmigraci�ns intracontinentais, a condi-ci�n de Espa�a como pa�s receptor deinmigrantes non � algo tan novo por-que ten precedentes nos s�culos XVII eXVIII. Tal inmigraci�n, nunca cuantio-sa, procedente de Irlanda, Alema�a,Su�za, Francia, etc., vi�a a paliar enparte os negativos efectos da secularemigraci�n �s dominios ultramarinosespa�ois.

Para os autores, cando Espa�apasa de imperio a naci�n � cando real-mente se perfila esa mutaci�n de pa�sde inmigrantes a pa�s de emigraci�n.As�, os fluxos migratorios revisten xaunha notoria envergadura no terciofinal do s�culo XIX. Pero a nosa emi-graci�n a Europa �, certamente, unhaemigraci�n do s�culo XX, enormemen-te auspiciada pola gran mobilizaci�nlaboral que se asocia � expansi�n daseconom�as europeas unha vez conclu�-do o proceso de reconstrucci�n despoisda II Guerra Mundial. No caso espa�ol,o auxe migratorio ocorre entre 1960 e1973, con alg�ns rebrotes de certa im-portancia nos anos oitenta.

En canto �s efectos desta emigra-ci�n e do seu paulatino retorno, quedista moito de estar rematado, segueaberto o debate sobre as reais conse-cuencias econ�micas, sobre todo a tra-v�s das remesas enviadas polos emi-grantes durante moitos anos. Poucosesc�pticos deben quedar, pois a maio-r�a dos analistas insisten en dicir que

sen elas non se poder�a explica-lo graode crecemento acadado.

Pero tam�n se ten falado, conraz�n suficiente, das implicaci�ns so-cioculturais, xa que foron moitos osque mudaron de estilo de vida, deh�bitos, e mesmo de maneira de pensarsobre as cousas que verdadeiramenteimportan na vida. Ata chegar a hoxe,no que o noso pa�s Ñpola s�a situa-ci�n, conexi�ns culturais e condici�nsde desenvolvementoÑ aparece naescena internacional como destino deinmigrantes.

Estou seguro de que a lecturadeste libro dos profesores Juan e Mar�aJos� Vilar axudar� a co�ecer un poucomellor o �xodo espa�ol cara a Europano s�culo m�is terrible da historiahumana pero no que, esperemos,tam�n tivemos oportunidade de apren-der moito sobre a riqueza e a pobrezamoral das xentes e dos pobos. Moitasfamilias galegas co�ecen de preto o que� ser inmigrante, o sufrimento e aspenalidades vinculadas a tal condici�n.E agora que o vento da historia nossopra un pouqui�o a mellor, temos quepasar pola vergo�a de certos espect�-culos xen�fobos, esporeados por mise-rentos desmemoriados. Saibamos estar� altura das circunstancias hist�ricas,da nosa propia historia, e deix�monosde lerias.

Miguel A. Santos RegoUniversidade de Santiago

de Compostela



Recensións 255

Fernando Savater, catedr�tico naUniversidade Complutense de Ma-drid, publica na Editorial Ariel un novolibro. Esta vez, como o seu t�tulo indica,inv�tanos a reflexionar sobre as gran-des interrogantes que con maior oumenor frecuencia nos formulamos aspersoas. Son preguntas que non sabendo tempo, da idade nin de condici�nsparticulares. Van e volven, ag�chanse eaparecen outra volta. Nunca consegui-mos completamente darlles unha res-posta total e absoluta. Fl�en coma avida mesma e obr�gannos a reflexionar.Por iso a filosof�a � fonte de vida, pre-gunta continua, interrogaci�n perma-nente sobre as cuesti�ns b�sicas donoso ser e do noso existir.

O autor pretende con esta obraachegarse �s alumnos de Bacharelato,non para lles conta-lo que fixeron eescribiron os grandes fil�sofos � longoda historia, sen�n para pensar candaeles sobre as preguntas primeiras ederradeiras que os homes e as mulleresnos facemos arreo. Polo tanto, nestaobra non estamos diante dun tratadode historia da filosof�a, sen�n anteunha reflexi�n moi persoal do autor

que acode ocasionalmente a diversospensadores.

Todos filosofamos de cando envez, pensamos e interrog�monos, inte-riorizamos ideas, vivencias... Tr�taseagora de discutirmos cos demais, derevisarmos qu� preguntas e qu� res-postas mudan e c�les permanecen �longo tempo.

Todos, nenos, mozos e adultos,recibimos e experiment�mo-los avan-ces da ciencia. Temos moita e variadainformaci�n. Mellor�mo-lo noso co�e-cemento obxectivo da realidade, pero afilosof�a e o filosofar segue a ser nece-sario. A filosof�a ax�danos a transfor-mar e amplia-la nosa visi�n persoal domundo. Pensar � unha tarefa de cadapersoa. Recordando a Kant, Ònon seiensinar filosof�a, si podemos ensinar afilosofarÓ.

ÀPor onde comezar estas Òpre-guntas da vidaÓ? Curiosamente o autorfaino pensando na morte. Os gregosutilizaban a mesma palabra para signi-ficar ÔhomeÕ e ÔmortalÕ. S� os homes sa-bemos que morremos e isto horror�za-nos. Xa Plat�n no Fed�n nos di quefilosofar � Òprepararse para morrerÓ. A

T�tulo: Las preguntas de la vidaAutor: Fernando SavaterEditorial: Ariel, Barcelona, 1999N�m. pp.: 286Tama�o: 22 x 15



256 Recensións

certeza da morte fai que a vida sexaalgo marabilloso e importante; huma-niza a vida.

Savater, citando a ÒCarta a Me-neceoÓ de Epicuro, manif�stanos que amorte non pode ser nada temible paraquen reflexiona sobre ela. Tam�n usan-do textos de Spinoza l�mbranos queÒun home libre en nada pensa menosque na morte e a s�a sabedor�a non �unha meditaci�n de morte sen�n devidaÓ. A morte, polo tanto, s�rvenospara pensar, comprender e ama-lavida. Estar vivo implica querer saberusa-la raz�n para busca-la verdade, oque dela pode existir nas cousas, nosfeitos e nas situaci�ns.

Nesta busca de verdade Ñoutradas grandes preguntasÑ, o home at�-pase a si mesmo como autoconciencia ecomo ser no mundo. O home pensa,ama, combina e transforma as cousas.Pos�e unha linguaxe simb�lica e conela obxectiva o mundo e comun�casecos outros homes.

O seu estar no mundo formandoparte del require formular outra pre-gunta importante: a cuesti�n da li-berdade. O autor, para reflexionarsobre tal interrogante, fai un percorridopola Historia da Filosof�a por mediodunha selecci�n de autores que pensansobre a liberdade. Nesta cuesti�n, a his-toria de cada home, a historia dahumanidade � unha loita pola liberda-de. Queremos ser libres pero asemadetemos medo de selo en moitas oca-si�ns. Ser libres � escoller e responder

dos nosos actos, das nosas elecci�nsante os demais.

No desenvolvemento da nosaliberdade est� o problema de c�mocombina-lo que debe permanecer e oque pode cambiar; c�mo concilia-loque � natural co que resulta artificial;c�mo saber progresar e � vez respecta--la natureza.

Este facer e realizarse, este cami-�ar coti�n non o facemos s�s. Somos erealiz�monos canda outros homes. Denovo temos aqu� a cuesti�n dial�ctica:Àsomos Ôs�sÕ ou somos Ôcos outrosÕ?

Atopamos no tratamento destapregunta unha variedade de autoresque intentan dar resposta � dilema:Àcomo consegui-la convivencia entre oÔeuÕ e os ÔoutrosÕ? ÀComo supera-laoposici�n entre ÔamosÕ e ÔescravosÕ e,saber, finalmente, Ôvivir xuntosÕ? Xadesde Plat�n a mellor garant�a destaconvivencia � a xustiza. Para o au-tor, quen mellor expresa este sentido da xustiza � J. Proudhon: Òa xustiza [...]� o respecto espontaneamente expe-rimentado e reciprocamente garantidoda dignidade humana, en calquera persoa e circunstancia na que se atopacomprometida e ante calquera ris-co que nos expo�a a s�a defensaÓ (De la justicia en la revoluci�n y en la Igle-sia).

�tica e est�tica van unidas. A filo-sof�a de F. Schiller, segundo o autor,non pode instru�r amplamente sobreesta pregunta. O propio Schiller xa de-fendeu a importancia de desenvolve-lasensibilidade est�tica para ser cidad�ns


Recensións 257

capaces de vivir e participar nunhasociedade non autoritaria.

A obra remata cunha �ltima pre-gunta: Àque � o tempo? ÒSomos notempo presente, pasado e futuro xun-tosÓ. Esta circunstancia rem�tenos �vida e � morte facendo un anel c�clicoque nos lembra que as grandes pregun-tas est�n a�, van e ve�en e seguen cir-culando.

O lector poder� por si mesmoretomar de novo estas preguntas por-que, tal como di Savater, o libro vaidedicado Òa los que no lo tienen todoclaroÓ.

Mar�a del Carmen Garc�a S�nchezInstituto Rosal�a de Castro




Recensións 259

Todos reco�ec�mo-la importanciados congresos na evoluci�n dun deter-minado campo de estudio � permitirena presentaci�n de traballos innovado-res, o intercambio de opini�ns, o deba-te, a reflexi�n sobre cuesti�ns proble-m�ticas, etc. Sen embargo non adoitaser moi factible co�ecer a fondo os tra-ballos que se expo�en, dado que osautores dispo�en dun tempo limitadoe, � existiren sesi�ns simult�neas, osasistentes deben elixir forzosamenteentre as distintas opci�ns que lles pre-sentan. Unha maneira de superar taleslimitaci�ns � a de recoller nun volumeos relatorios e as principais comunica-ci�ns presentadas en toda a s�a exten-si�n, tarefa que neste caso levaron acabo as profesoras Cristina Mart�nezLosada e Susana Garc�a Barros. Estelibro �, pois, o corolario dos XVIII En-contros de Did�ctica das CienciasExperimentais, celebrados na Coru�aen setembro de 1998, nos que se deba-teron tem�ticas esenciais tanto desde opunto de vista da investigaci�n enDid�ctica das Ciencias como da inno-vaci�n educativa.

O volume consta de catro aparta-dos: ÒPonenciasÓ, ÒFormaci�n docen-

teÓ, ÒInvestigaci�n e innovaci�n en laEnse�anza de las CienciasÓ Ñqueincl�e os subapartados ÒConstrucci�ndel conocimiento cient�ficoÓ e ÓAc-tividades y recursosÓÑ e ÒProyectoscurricularesÓ, tam�n subdividido enÒAn�lisis de contenidosÓ e ÒCiencia,tecnolog�a y sociedad. Historia de laCienciaÓ.

Dos dous relatorios, o primeiro,desenvolvido polo profesor Antonio dePro, � especialmente valioso para oprofesorado interesado na investiga-ci�n en Did�ctica das Ciencias, dada aprofunda an�lise que realiza o autordunha ampla mostra de estudios nestecampo de co�ecemento; salienta as�mesmo a importancia de reflexionarsobre o que se est� a facer, a metodolo-x�a que se emprega e as conclusi�ns �sque se chega co fin de mellora-la cali-dade dos traballos que se realizan. Osegundo, a cargo do profesor VicenteMellado, trata especificamente da in-vestigaci�n sobre a formaci�n do profe-sorado de Ciencias. O autor, a partirdunha profunda revisi�n bibliogr�fica,fai un resumo dos principais resultadosobtidos neste �mbito de investigaci�n,desde os relativos �s concepci�ns que

T�tulo: La did�ctica de las ciencias. Tendencias actuales

Editoras: Cristina Mart�nez Losada e Susana Garc�a Barros

Editorial: Servicio de Publicaci�ns, Universidade da Coru�a, 1999

Colecci�n: Cursos, congresos e simposios,n�m. 50

N�m. pp.: 685Tama�o: 21,5 x 15,5



260 Recensións

pos�en os docentes respecto a naturezada ciencia e do seu ensino e aprendiza-xe ata o seu co�ecemento pr�ctico. Faias� mesmo unha breve referencia �sco�ecementos necesarios para apren-der a ensinar Ciencias e c�ntrase deseguida na an�lise das investigaci�nsm�is relevantes sobre a formaci�n ini-cial dos profesores de Ciencias Ex-perimentais. En suma, este traballo �de grande interese non s� pola biblio-graf�a que achega sen�n tam�n polavisi�n global que ofrece verbo da for-maci�n e da profesi�n docente.

O seguinte apartado recolletraballos relativos � formaci�n do pro-fesorado, tanto de primaria como desecundaria. A maior parte deles estu-dian as concepci�ns do profesoradosobre qu� e c�mo ensinar, po�endo demanifesto qu� contidos seleccionancando planifican actividades, qu� acti-vidades priorizan, c�mo preparan ass�as clases ou c�mo cren que debenensinar determinados t�picos cient�fi-cos. Outros artigos propo�en modos deintervenci�n na formaci�n docente,presentando programas curricularesou, en maior medida, estratexias de en-sino m�is concretas, innovadoras e di-rixidas a favorece-la evoluci�n dasideas iniciais do profesorado en rela-ci�n coas actividades pr�cticas, a reso-luci�n de problemas ou a avaliaci�n.Alg�n outro estudia as actividades quedesenvolven os profesores de primariacando ensinan Ciencias, c�mo integranno curr�culo a educaci�n ambiental,qu� ideas pos�en sobre a ciencia e oseu ensino...

No primeiro subapartado do blo-que relativo a ÒInvestigaci�n e Inno-vaci�n en la Ense�anza de las Cien-ciasÓ, incl�ense vinte artigos que xiranarredor da problem�tica que para oalumnado sup�n a construcci�n doco�ecemento cient�fico. O conxuntodestes traballos ofr�cenos unha visi�nque engloba o avance producido nestali�a de investigaci�n que, a pesar de serunha das m�is fruct�feras nas �ltimasd�cadas, base�base en traballos emp�ri-cos e carec�a en moitos casos da m�ism�nima fundamentaci�n te�rica. Nelesab�rdase a dificultade da aprendizaxede co�ecementos cient�ficos es-pec�ficos, correspondentes �s diferen-tes disciplinas experimentais, ag�s aXeolox�a. En xeral, o obxectivo que per-seguen vai al�n da detecci�n das con-cepci�ns que pos�e o alumnado Ñespecialmente da ESOÑ, tratandom�is ben de co�ecer e po�er de mani-festo c�mo estas evolucionan coa ins-trucci�n, a qu� obedece a s�a persisten-cia, qu� estratexias de razoamentoutilizan os estudiantes cando afrontantarefas cient�ficas ou c�l � a s�a capaci-dade para argumentar sobre pro-blemas de ciencias, qu� paralelismogardan coa evoluci�n hist�rica da cien-cia, c�mo elaborar cuestionarios funda-mentados para detectalas, etc.

No segundo subapartado rec�-llense varias propostas de actividades erecursos did�cticos, que contrib�en aque o profesorado en xeral non s� dis-po�a de experiencias innovadorassen�n que tam�n se decate da posibili-dade de levalas � pr�ctica. O desenvol-


Recensións 261

vemento de destrezas argumentativasna resoluci�n de problemas, a utiliza-ci�n de novas tecnolox�as como o usode p�xinas web, os asistentes matem�ti-cos no campo da inform�tica para arealizaci�n de gr�ficas ou o dese�o deactividades partindo da an�lise das eti-quetas de augas envasadas son algu-nhas destas propostas.

Os ÒProyectos CurricularesÓconstit�en o derradeiro apartado destevolume, no que se recollen, en primeirolugar, catro artigos que te�en como f�oconductor a an�lise de contidos, espe-cialmente referidos � ESO, e que abran-guen tanto o estudio dos contidos pro-cedementais que se poden traballarnun curso de tecnolox�a, como os reco-llidos por diferentes libros de texto enrelaci�n co son, o solo e a s�a dimen-si�n ambiental, etc. Por outra partetam�n se incl�en neste mesmo n�cleooutros cinco traballos que tratan tem�-ticas de CTS ou de Historia da Ciencia.Nesta li�a, o primeiro dos artigos trataa importancia e as dificultades que en-cerra a utilizaci�n da historia da ciencia

no ensino das Ciencias Experimentais ena formaci�n do profesorado, mentresque o segundo incide na tarefa quedebe desenvolver a ciencia como edu-cadora do ser humano. No tocante �tem�tica CTS, os artigos incl�en tantopropostas de acci�n na aula como deavaliaci�n de temas CTS.

Debemos subli�ar, finalmente,que t�dolos traballos recompiladosforon seleccionados de acordo coavaloraci�n outorgada por dous aseso-res do comit� cient�fico e que, en con-xunto, contrib�en a darnos unha ideaactualizada e global dos avances nasinvestigaci�n e na innovaci�n daDid�ctica das Ciencias, ademais depermiti-lo afondamento en tem�ticasespec�ficas. � de agradecer �s editoras,xa que logo, o esforzo que lles supuxolevar a cabo esta compilaci�n que, send�bida, redunda na calidade do ensinoe da aprendizaxe das Ciencias.

Matilde Mondelo AlonsoUniversidade da Coru�a



Recensións 263

Un dos signos que te�en os librosmerecentes de ser reeditados �, polomenos, a estima, o interese e a deman-da que deles fan os lectores. Tal � o casodesta obra sobre a formaci�n ocupacio-nal que agora, na s�a terceira edici�n,presenta a Editorial Popular na colec-ci�n sobre ÒEducaci�n y empleoÓ.

ÀPor que tal interese por estaobra? Basicamente polo problemaimportante que analiza: o tema da for-maci�n relacionada co emprego. Nesta�poca que vivimos, a situaci�n do em-prego � unha das preocupaci�ns princi-pais. Chegamos, a principios da d�cadados noventa, a situaci�ns de desempre-go superiores � vinte por cento. Agoraparece que con mellores resultadosecon�micos neste ciclo de crecementoecon�mico (Àata cando durar�?) ascifras de desemprego van diminu�ndo.A econom�a no seu conxunto vaimedrando a ritmos importantes (un 3,7 % � longo do ano 1999 segundo osdatos recentemente publicados poloInstituto Nacional de Estat�stica).

Esta bonanza Ômacroecon�micaÕcoa que os sucesivos gobernos tratande se pendura-la medalla de m�rito

non � �bice para que a Organizaci�npara a Cooperaci�n e o Desenvol-vemento Econ�mico (OCDE) diga queÒEspa�a � un dos pa�ses membros quem�is emprego precario creaÓ, empregoque, fundamentalmente, corresponde �grupo da mocidade e as mulleres.

As p�xinas desta obra non son,sen embargo, as cl�sicas que se pode-r�an esperar dun traballo destas carac-ter�sticas, que nos abafa con moitosdatos estat�sticos, contrastes de an�li-ses econ�micas e propostas lexislativaspara resolve-lo problema m�is impor-tante do noso tempo. O subt�tulo � moiclaro e preciso: formaci�n ocupacionalpara la inserci�n, la educaci�n permanentey el desarrollo local.

Desde tal perspectiva, o autor nonofrece unha distribuci�n das s�as p�xi-nas moi ben pensada. Como aspectointroductorio recorre a diversas entre-vistas con persoas expertas en forma-ci�n ocupacional; son seis e nelas apa-recen J. M. Garc�a Nieto (sindicalista exesu�ta), Marivillas Rojo (economista esubdirectora nese momento do INEMde Barcelona); J. A. Fern�ndez (coordi-nador do Libro Blanco sobre Educaci�n de

T�tulo: La formaci�n ocupacionalAutor: Daniel JoverEditorial: Editorial Popular, Madrid, 1999N�m. pp.: 247Tama�o: 21 x 15,5



264 Recensións

Adultos); J. M. Rueda (psic�logo social et�cnico de Asuntos Sociais e Xuven-tude no municipio de Barcelona) efinalmente o reco�ecido educador epedagogo brasileiro Paulo Freire, doque recolle unha serie de textos m�isque ofrecer unha entrevista en sentidoestricto.

O tema destas entrevistas c�ntra-se na an�lise e a transformaci�n domundo do traballo e os seus efectossobre a educaci�n e a formaci�n. Talcomo expresa Jos� M. Rueda,

la formaci�n no son ni las clases que sepueden dar, que son necesarias, ni sonlas tecnolog�as que se les va a ense�ar,que son importantes, no son los rollossobre sindicalismo o pol�tica social; for-maci�n es desde la �ptica comunitariadisponer de todos los elementos t�cni-cos, habilidades, etc., para conseguir queel sujeto se capacite para ejercer conotros el acto colectivo de gesti�n de susintereses, su vida y su futuro (p�x. 57).

A segunda parte da obra tencomo contido espec�fico a metodolox�ae pr�ctica da formaci�n ocupacional:programaci�n e curr�culo da formaci�nocupacional e m�todos (l�xicos, afir-mativos, de elaboraci�n e cambios or-ganizativos, concienciadores, etc.). Seben neste caso a exposici�n adoece debrevidade pois deber�a ser moito m�isampla e detallada, polo menos ofreceunha visi�n global dos sistemas de tra-ballo en funci�n dos obxectivos que semarquen respecto a esta formaci�n.

A terceira parte introd�cenos notema m�is concreto do desenvolve-mento local; trata de ofrecer exemplos epropostas espec�ficas sobre o papel da

formaci�n no desenvolvemento local epresenta algunhas breves experiencias(o Greater London Council, algunhasiniciativas de autoemprego...).

O lector, � se introducir nas s�asp�xinas, decatarase axi�a de que nonestamos diante dunha obra t�cnica eas�ptica. � un libro moi humano quenace da reflexi�n e da experiencia doautor sobre estes temas. � ben doadofacer literatura e copiar cifras sobredatos de emprego e desemprego. Re-sulta moito m�is dif�cil presentar pau-tas de acci�n e propostas que nonsexan simplemente lineais e tecnocr�ti-cas.

î se pretender vender que odesemprego � un simple problema decrecemento econ�mico, un constataque cando acontece tal crecementomelloran os datos do emprego pero asfabas est�n contadas e o problemasegue enquistado. En termos do autor,sendo importante o problema econ�-mico (suba do investimento, o consu-mo e medra do producto interior bruto,etc.), non se reduce por iso o problemado desemprego masivo e o aumentodas desigualdades.

En consecuencia, haber� que cam-biar e esperar algo m�is c�s Ômilagresecon�micosÕ. Importante � que se deanas circunstancias de bonanza econ�mi-ca, pero non parece que isto abonde.Son necesarios outros ingredientes e,particularmente, para o tema centraldesta obra, a necesidade dunha forma-ci�n axeitada.


Recensións 265

A formaci�n pode ser un elemen-to importante de inserci�n social e pro-fesional e favorecer estratexias dedesenvolvemento local. Por moita glo-balizaci�n que exista ou inventemos, oque denominados hoxe Ôxacementos deempregoÕ est�n moito m�is preto den�s, no noso propio contorno para amaior�a dos casos. � a� onde estas p�xi-

nas queren incidir, propo�endo pro-xectos de integraci�n e de educaci�npermanente en relaci�n co desenvolve-mento local.

Agust�n Requejo OsorioUniversidade de Santiago

de Compostela



Recensións 267

A editorial S�ntesis v�n ofrecendonestes �ltimos anos unha serie delibros dedicados � estudio das persoasmaiores cunha colecci�n espec�ficadenominada ÒGerontolog�aÓ.

� evidente que a Xerontolox�acomo estudio xeral da ancianidade est�tendo grande importancia nos �ltimostempos. Dous factores determinan estasituaci�n: en primeiro lugar, a preocu-paci�n pola interacci�n e as relaci�nsque a persoa anci� en todo momento etempo establece co seu contexto. Ensegundo lugar, o factor hist�rico dunper�odo de anos de ancianidade moitom�is amplo no momento actual.

A principios de s�culo moi pou-cas persoas chegaban � idade actual daxubilaci�n. Hoxe a esperanza de vidadespois dos sesenta e cinco anos est�crecendo nunha media de case vinte. Avellez estase a converter nun sector pri-mordial de sociolox�a das idades. Os�ltimos datos prospectivos de poboa-ci�n calculan que dentro dunha d�cadapode haber en Espa�a uns seis mill�nsde persoas entre os 65 e os 79 anos em�is de medio mill�n de oitenta anosen diante.

Neste contexto xeral, pero cunhapoboaci�n cada vez m�is vella, a propiaxerontolox�a vai engadindo diversosadxectivos como elementos e �mbitosda s�a especializaci�n no estudio daspersoas maiores: xerontolox�a social,biol�xica, psicol�xica, educativa, etc.

Na presente obra o adxectivo quese prop�n para defini-la corresponden-te especialidade xerontol�xica � o deÔconductualÕ. Con tal denominaci�n osautores est�n expresando que preten-den analizar de forma espec�fica osaspectos do comportamento nos que semanifesta a vida do anci�n.

A obra, despois de xustifica-laperspectiva hist�rica da intervenci�npsicol�xica coas persoas maiores, selec-ciona como principais pautas as cues-ti�ns da sa�de, o coidado no �mbito fa-miliar, a atenci�n e formaci�n doscoidadores, as diversas intervenci�ns(mellora da capacidade funcional, pro-blemas de deterioraci�n cognitiva,problemas de depresi�n, etc.) en �mbi-tos residenciais e finalmente progra-mas e servicios relacionados coa pol�ti-ca social, os programas de ocio, culturae participaci�n social.

T�tulo: Gerontolog�a conductual: Bases para la intervenci�n y �mbitos de aplica-ci�n

Editores: Mar�a Izal e Ignacio MontorioEditorial: S�ntesis, Madrid, 1999N�m. pp.: 270Tama�o: 23 x 17



268 Recensións

A intenci�n da obra �, basicamen-te, preparar profesionais que esteanformados para a intervenci�n nos dife-rentes problemas e situaci�ns que pre-senta unha poboaci�n cada vez m�isvella e numerosa. Neste sentido, estasp�xinas poden ser un manual b�sicocomo primeira referencia para a inter-venci�n nos diferentes problemas quepresenta o grupo dos maiores.

Realizado o contido da obradesde unha perspectiva marcadamentepsicol�xica, � normal e comprensivoque todo sexa considerado desde otema ÔconductualÕ e cunha orientaci�npreferentemente cl�nica. No conxuntodos dez cap�tulos, existe un breve espa-cio dedicado �s programas e serviciospara persoas maiores. Podemos dicirque este � o apartado m�is social xaque se interesa tanto pola pol�tica socialcoma polos servicios sociais e sanita-rios e os programas de ocio, cultura eparticipaci�n social.

Especial atenci�n merece nestasecci�n a breve an�lise referida � ofertaeducativa desde diferentes institu-ci�ns: universidades populares, aulaspara persoas maiores (reco�ecidasmaioritariamente como aulas da tercei-ra idade en Espa�a, mentres que enEuropa se denominan universidadesda terceira idade polo seu v�nculo erelaci�n importantes con algunhas dasuniversidades do distrito).

Non se entende moi ben a expli-caci�n do programa de Educaci�n Per-manente que en todo caso, como a obrareco�ece, ten m�ltiples variantes enactividades e denominaci�ns en rela-

ci�n coas diversas comunidades aut�-nomas que dispo�en de transferenciaseducativas.

Neste �mbito te�en especial inte-rese instituci�ns como os ÔfogaresÕ eÔclubsÕ que xunto coa promoci�n e aconvivencia das persoas maiores ser-ven tam�n para atender outros proble-mas: favorecer redes de apoio entre osmaiores, prevenci�n sanitaria, etc.

Este cap�tulo ten a finalidade, seben o seu contido � breve, de recordar-nos que a atenci�n �s persoas anci�sdebe ser integral e non s� determinadapolos problemas de conducta e as apli-caci�ns de car�cter terap�utico.

Hoxe sabemos moi ben que amellor soluci�n est� na prevenci�n dosposibles problemas tanto sanitarioscoma de conducta. Neste sentido con-v�n lembrar que, tal como nos indicanas estat�sticas, o 95 % das persoas maio-res vive en domicilios e en condici�nsde vida aut�noma sen grandes proble-mas de sa�de. A penas o 12 % do grupode idade maior de oitenta anos presen-ta importantes problemas cl�nicos. Istoquere dicir que sen renunciar �s consi-deraci�ns e tratamentos de car�cter cl�-nico, �s que dedica particularmente aobra, � importante amplia-lo espectrode intervenci�ns de car�cter social,pol�tico e educativo que con marcadocar�cter preventivo poden axudar �desenvolvemento dunha vida m�isaut�noma e plena das persoas maiores.

Agust�n Requejo OsorioUniversidade de Santiago

de Compostela


Recensións 269

Entrando no s�culo XXI, aveza-dos informes e dictames verbo do pro-celoso mundo da educaci�n coincidenen sinalar, a xeito de desaf�os, d�asgrandes cuesti�ns de formaci�n e efec-tiva preparaci�n de mestres e profeso-res. Conseguir maior familiaridadecoas novas tecnolox�as da informaci�ne acrecenta-los programas de forma-ci�n que fan da educaci�n moral ou, sese prefire, da educaci�n en valores, oseu epicentro de acci�n mobilizadoranas escolas.

Arredor desta segunda cuesti�n,m�is relacionada coa primeira do quenormalmente admitimos, disp�xose asuxestiva realizaci�n deste libro, acargo da profesora Mar�a Rosa Bu-xarrais, tam�n directora da colecci�neditorial na que se inscribe o mesmot�tulo que, xunta outros, realzan e ac-tualizan o aut�ntico sentido de Ôapren-der a serÕ (seguro que o lector ter� ad-vertido xa a alusi�n, historicamentesimb�lica, � extraordinario informe deE. Faure, na maneira de rotula-la colec-ci�n editorial da que extra�mo-lo volu-me que comentamos).

A un leigo na materia puideraparecerlle estra�o, e ser�a moi com-prensible a s�a perplexidade, que a es-tas alturas da historia siga sendo untema de atenci�n preferente na educa-ci�n en xeral e na educaci�n dos profe-sores en particular.

A�nda que todo o proceso educa-tivo vai acompa�ado dunha vertentemoral, de diversa manifestaci�n e sut�simplicaci�ns nos planos persoal ecomunitario, a toma de posici�n sobrea importancia estrat�xica de educar envalores Ñe de facelo sabendo o prop�-sito pedag�xico dos seus activosÑ �froito dun complexo de factores e cir-cunstancias nas que nos faltan referen-cias � sentido da tarefa educativanunha sociedade da informaci�n, �srequisitos da construcci�n da persona-lidade moral do alumno, a un marcopreventivo de todo tipo de disfunci�nsna vida individual e colectiva e, endefinitiva, � articulaci�n axiol�xica daacci�n educativa.

Por outra parte, o traballo espec�-fico e sistem�tico sobre educaci�nmoral debe servir para emenda-los tor-tos hist�ricos na medida en que este

T�tulo: La formaci�n del profesorado en educaci�n en valores

Autor: M. R. BuxarraisEditorial: Descl�e de Brouwer, Bilbao, 1998N�m. pp.: 189Tama�o: 21 x 15,5



270 Recensións

campo foi interesadamente confundidocun suced�neo de moral adoutrinado-ra, adobiada de anellos preceptos �gusto de cada orientaci�n ideol�xica.

� fundamental, por iso, contribu�ra situa-la educaci�n moral ou, comoaqu� se denomina, a educaci�n en valo-res, dentro dunha s�lida e incondicio-nal din�mica de educaci�n para a cida-dan�a, � que non se lle pode subtrae-lamisi�n c�vica da escola nunha socieda-de democr�tica. Sen deixar de conside-rar, como elemento practicamentesituado nesa din�mica, que a trav�s daeducaci�n en valores � posible e dese-xable introducir t�cnicas procedemen-tais que optimizan a dimensi�n �ticado individuo, � tempo que as s�asposibilidades de inserci�n na vida pro-ductiva e comunitaria.

E como isto que dicimos o fan osprofesores ou non o fai ningu�n, debeagradecerse Ñe � tempo reco�ecerÑtanto o traballo como as edificantespropostas dos mellores especialistassobre o particular. Entre estes, a autora� fiel expo�ente dun fruct�fero grupode investigaci�n en educaci�n moral(GREM), que v�n desenvolvendo o seulabor no ICE da Universidade deBarcelona (que, por certo, segue tendo� seu cargo a formaci�n permanente doprofesorado, por encargo da propiaGeneralitat de Catalu�a). Al�, baixo adilixente coordinaci�n de Miquel Mar-t�nez, xurdiu, en 1992, o PEVA (Pro-grama de educaci�n en valores), quenon s� activou a formaci�n do profeso-rado no seu contexto xeogr�fico m�ispr�ximo, sen�n que irradiou a s�a

influencia por outras partes de Espa�ae da comunidade iberoamericana(Programa educaci�n e democracia daOEI).

O volume � producto dunhaexperiencia persoal e compartida. Faidesa uni�n entre co�ecemento te�rico evivencia pr�ctica a mellor oportunida-de para animar unha mirada sosegadados profesores, e de calquera estudio-so, a un espectro tem�tico ben sinteti-zado para a ocasi�n, na que se evitacalquera tentaci�n de narrativa aca-demicista e se ofrece moito do que con-v�n a unha incursi�n que busca pro-postas e materiais, onde non faltandocumentos-gu�a e referencia de v�-deos destinados � formaci�n do profe-sorado (aludimos � serie de oito v�deosgravados nas escolas de Catalu�a).

Xa desde o segundo cap�tulo (queentra nunha parte prima de perfil xen�-rico) cumpre a autora coa s�a promesade facer propostas. A formaci�n iniciale a formaci�n permanente do profeso-rado focalizan esas notas nas que seincl�e a recomendaci�n dunha materiaobrigatoria para as instituci�ns respon-sables de formar profesores, xunto �exemplificaci�n das estratexias aplica-das Ôen servicioÕ, formaci�n de forma-dores e programa desenvolvido encontacto e presencia directa nos centroseducativos.

De enorme interese � a elabora-ci�n de materiais curriculares, xunto ��mbito de formaci�n realizado en torno� investigaci�n-acci�n, que axuda osprofesores a descubrir espacios para o


Recensións 271

desenvolvemento social da comunida-de e ilumina o proceso desde unha�ptica de investigaci�n cualitativa.

Pero a verdadeira esencia da pro-posta global � a que ten lugar na partesegunda; al� radica un modelo de cursopara a formaci�n permanente en edu-caci�n en valores. As preguntas derigor, delimitando significadas concep-ci�ns, bastante co�ecidas, abren v�a aun combinado, intelectualmente opera-tivo, de preguntas b�sicas sobre o curr�-culo e a plasmaci�n de estratexias paraeducar en valores dentro da aula, convantaxe engadida a base de exemplospara o profesorado. Non se debe per-der de vista a an�lise que se fai dosdilemas morais e o diagn�stico desituaci�ns, que ten como obxectivomellora-la capacidade de valoraci�ndas diferentes alternativas que se pre-sentan nunha situaci�n problem�tica.

O panorama compl�tase cunexame, bastante ef�mero, do role-pla-ying e dalgunhas competencias deautorregulaci�n. M�is desdebuxada edilu�da parece a referencia a estratexiaspara a an�lise cr�tica da realidade; e aalusi�n � papel do profesorado ante osvalores socialmente controvertidosserve de soporte mnem�nico � magn�-fico tratamento que J. Trilla fixo do pro-blema da neutralidade e a belixeranciaante situaci�ns que implican conflictosde valor.

Un libro deste calado � un instru-mento, por non dicir un recurso, deaxuda para toda persoa interesada naeducaci�n moral, pero sobre todo parao profesor e o formador, que en calque-ra �mbito de programaci�n Ñe a�ndade intervenci�nÑ necesita claridade efluxo procedemental co fin de marcarunha li�a de acci�n, desas capaces deprovocar m�is espertares cognitivo--afectivos cara � educaci�n en valores.

Se se me permite dicilo, uniresforzos nesta direcci�n pode fortaleceren n�s mesmos un sentimento de iden-tidade pedag�xica que non vir� sobra-do en tempos de incerteza. A doutoraBuxarrais corrobora aqu� non xa o seuco�ecemento do tema Ñdo que sabia-mosÑ sen�n un notorio bo facer paraencadea-los aspectos nucleares de inte-rese nun tema que forma parte da dese-xable renovaci�n en formaci�n do pro-fesorado. Saudemos, en definitiva, unlibro que pode reducir � m�nima expre-si�n calquera sentimento de inde-fensi�n no tratamento educativo dosvalores. Para isto hab�monos dispor,claro est�, a pensar e actuar xuntos.

Miguel A. Santos RegoUniversidade de Santiago

de Compostela



Recensións 273

Este libro da colecci�n Sociocul-tural, da editorial Narcea, ofrece unharesposta � demanda de moitas persoasque desexan iniciarse na investigaci�nsocioeducativa e buscan modelos parafacela. A trav�s das s�as p�xinas ofr�-celles �s interesados a posibilidade deentrar en contacto con diversos estu-dios levados a cabo con metodolox�asvariadas, entre as que predominan asde �ndole cualitativa.

A obra permite afondar, desdeunha perspectiva te�rica, nunha meto-dolox�a para a investigaci�n, aplicala arealidades concretas, cos axustes consi-derados pertinentes, e co�ecer unha se-rie de investigaci�ns realizadas en dife-rentes �mbitos do campo social, queservir�n de modelo para outras novas.Estas investigaci�ns presentan un aba-no de posibilidades a aqueles que pro-xectan o seu dese�o de tese, para queco�ezan diferentes modelos que os poi-dan orientar, tanto no que deben comono que non deben facer.

Consta o libro de d�as partes cla-ramente diferenciadas. A primeira ofre-ce unha serie de reflexi�ns de car�cterintroductorio sobre a investigaci�n en

Educaci�n Social e Animaci�n Socio-cultural, a fin de enmarca-la obra endiversas �pticas e perspectivas.

No cap�tulo titulado ÒPresu-puestos metodol�gicos del investiga-dor. Perspectiva cr�tico-reflexivaÓ, adoutora Gloria P�rez Serrano trata oque significa investigar desde a verten-te das Ciencias Sociais e Humanas, oseu proceso de busca, de indagaci�n ede cuestionamento, facendo especialreferencia � necesidade dun m�todo e �esixencia de investigar de forma rigo-rosa e sistem�tica.

O cap�tulo sobre ÒInvestigaci�n--Acci�n ParticipativaÓ, do que � autorOrlando Fals Borda, trata sobre o papelda investigaci�n participativa, o signi-ficado do di�logo e a autonom�a, as�como o da investigaci�n colectiva, undesaf�o que leva a renova-lo compro-miso co cambio e a transformaci�n dasnosas sociedades para chegar a unmundo m�is satisfactorio.

Na segunda parte, o libro presen-ta diversas investigaci�ns e experien-cias desenvolvidas no �mbito daEducaci�n Social e a Animacion Socio-cultural, coas que se ofrecen modelos

T�tulo: Modelos de investigaci�n cualitativa en educaci�n social y animaci�n sociocultural. Aplicaciones pr�cticas

Autora: Gloria P�rez Serrano (coord.)Editorial: Narcea, Madrid, 2000N�m. pp.: 320Tama�o: 21 x13



274 Recensións

de investigaci�n para que o lector poi-da constatar c�mo se formulan e desen-volven, c�mo se enfocan, qu� proble-mas poden xurdir, c�mo se resolven,etc. Estas investigaci�ns aplican dife-rentes metodolox�as.

O cap�tulo sobre ÒProceso meto-dol�gico de una investigaci�n en Ani-maci�n SocioculturalÓ, do que � autoraSara de Miguel Badesa, exp�n c�moelaborar un perfil do animador socio-cultural e as variables que infl�en nesaelaboraci�n. Ofrece unha metodolox�aque combina o m�todo emp�rico (ob-serva-la realidade), o comparado (ana-liza-las semellanzas e as diferencias en-tre os aspectos que merecen sercomparados) e a an�lise de contido(identifica-los trazos e valores).

ÒAn�lisis de puestos de trabajo enAnimaci�n SocioculturalÓ, � o t�tulo docap�tulo que asina Mar�a Teresa Mart�nGonz�lez. C�ntrase no mundo laboraldo animador sociocultural, para detec-ta-las s�as necesidades formativas e asbases metodol�xicas que dese�an a s�aeducaci�n permanente. Ten como fina-lidade lograr un modelo de estu-dio ocupacional que permita co�ece-locontido real do traballo que realizan osanimadores � dese�a-los contidos ade-cuados para a s�a formaci�n. A meto-dolox�a aplicada � a an�lise dos postosde traballo, expresados en termos defunci�ns e tarefas. Estudia a realidadesocial desde dentro, d�ndolles priori-dade �s propios actores. Tanto nestecap�tulo coma no que segue, o ÒEstudiode necesidades de formaci�n de traba-jadores de la industria conservera:

diagn�stico y propuesta formativaÓ, doque � autor Juan S�nchez Carreras, uti-l�zase a metodolox�a etnogr�fica queten como obxectivo Òfacilitar la adapta-ci�n del capital hist�rico potencial delos recursos humanos del sector de laconserva de productos vegetales a lastransformaciones industriales, produc-to del reto diario del mercado... con elobjetivo de mejorar la producci�n, elempleo y la competitividad del sectorÓ.

Mar�a Luisa Sanchiz Ruiz, autorado cap�tulo sobre ÒInvestigaci�n etno-gr�fica sobre un club de ocio para per-sonas con deficiencia mentalÓ, describecon detalle o �mbito no que desenvol-ven o seu tempo libre estas persoas. Aautora desvela as experiencias, senti-mentos e vivencias dos implicados, ser-v�ndose dos instrumentos que requirenos estudios cualitativos: notas de cam-po, entrevistas, observaci�n participan-te, cuestionarios, fotograf�as, docu-mentos...

O cap�tulo sobre ÒInvestigaci�nParticipativaÓ, de Emilio Lucio-Ville-gas Ramos, recolle o proceso metodol�-xico que conduce � realizaci�n dunhaproposta destas caracter�sticas. Os ele-mentos te�ricos van acompa�adosdunha experiencia concreta, realizadanun centro de educaci�n de persoasadultas.

ÒIntervenci�n en la familia.Estudio de casosÓ, da autor�a de Pilar e Mar�a Inmaculada Mu�oz Serv�n,ofr�celles �s profesionais da acci�nsocial un marco privilexiado pa-ra aborda-las m�ltiples e complexas


Recensións 275

realidades familiares �s que desexendar resposta. As demandas sociaisrequiren unha intervenci�n que esixeunha valoraci�n diagn�stica a partir dacal se dese�ar� o programa de inter-venci�n.

Carmen Vega � autora do cap�tulosobre ÒEvaluaci�n de la Animaci�nSociocultural en el �mbito rural, en laComunidad de MadridÓ. Dedicadagran parte da s�a vida a afondar nosproblemas do mundo rural e as posibi-lidades de dinamizaci�n e desenvolve-mento social e humano que ofrece aAnimaci�n Sociocultural, a autora pre-senta unha investigaci�n na que anali-za, estudia e aval�a diversos plans deAnimaci�n Sociocultural que se leva-ron a cabo no �mbito rural.

Finalmente, o cap�tulo sobreÒEvaluaci�n externa de un programade Educaci�n SocialÓ, de Mario de Mi-guel D�az, pon de relevo c�mo nos �lti-mos anos se incrementaron os traballosavaliativos relacionados con pol�ticasp�blicas, dado que os cidad�ns van to-mando conciencia de que as ditas pol�-ticas deben estar sometidas a controldemocr�tico. Neste caso concreto anal�-zase un programa para promove-laacci�n e participaci�n das mulleres navida cultural, a trav�s de diversos talle-res. Para estimar se se acadaran ou nonos obxectivos propostos, elaborouse undese�o tipificado como preordenado,de observaci�n e non comparativo coque se puido comproba-la eficacia doprograma, as� como valorar de formaglobal os seus puntos d�biles para face--las conseguintes propostas de mellora.

T�dolos cap�tulos, a�nda que utili-zan diferentes metodolox�as, te�en aestructura xeral que se mostra a conti-nuaci�n:

Ñ Introducci�n: xustificaci�n doestudio, motivaci�ns e obxectivos.

Ñ Metodolox�a: proceso deinvestigaci�n. C�mo se levou a cabo.Desenvolvemento amplo do m�todo,cami�o elixido e instrumentos utiliza-dos.

Ñ Interpretaci�n: interpreta-losresultados en funci�n do marco te�ricoe dos datos recollidos no traballo.

Ñ Conclusi�ns: sinala-las princi-pais conclusi�ns, as� como a s�a aplica-ci�n � mellora da Educacion Social;reflexi�n-cr�tica.

Ñ Suxesti�ns para posibles estu-dios a partir do realizado: Àque pre-guntas podemos facerlle � realidadepara seguir avanzando?

Ñ Referencias bibliogr�ficas.En definitiva, Gloria P�rez Se-

rrano e os especialistas que forman oequipo por ela coordinado lograronconxugar nesta obra a reflexi�n te�ricasobre investigaci�n cualitativa coa s�aaplicaci�n pr�ctica a un �mbito daacci�n social, harmonizando o saber cosaber facer. Por iso, o lector interesadonestas metodolox�as encontrar� nestelibro pautas valiosas e pistas para reali-zar unha investigaci�n de calidade, �se lle abrir horizontes e facerlle accesi-ble a investigaci�n. î longo das s�asp�xinas atopamos est�mulo para des-


276 Recensións

cubrir capacidades, crealas e recrealasno noso contorno e en cada un de n�s,e unha invitaci�n a po�er mans � obrae a transcende-los lindes agobiantesdas limitaci�ns que nos asedian.Autoras e autores souberon le-la reali-dade e abrir horizontes futuros nesali�a inquietante de cuestionalo todo ede busca-la verdade, sinais que caracte-rizan o bo investigador, como o son osque participaron na elaboraci�n deste

libro. Unha obra que contribuir� a crearco�ecemento sobre a investigaci�n cua-litativa, a animar e investigar e a abrirnovas perspectivas.

Marcos Antonio R. D�asDirector Division

Higher EducationUNESCO


Recensións 277

L�vase pretendendo, desde haialg�ns anos, recordar e escribir conrigor o que foi a historia da infancia. Osestudios hist�ricos sobre a infancia nonest�n xa dedicados, exclusivamente, atoca-los elementos culturais cl�sicos davida dos nenos, como poden se-la esco-la ou a familia. Sobre estes aspectos,iniciouse hai xa tempo un profundoproceso de investigaci�n, e, como pare-ce natural, non deixar�n nunca de apa-recer unha e outra vez como enlacesnecesarios e permanentes � hora defalar doutros sucesos que acontecennas s�as vidas. Sen embargo, hoxe end�a estase a afondar, m�is que nada, noque foron as propias historias de vidados nenos, isto �, na s�a situaci�n so-cial nun momento determinado e ent�dalas vicisitudes que implicaba o seudesenvolvemento persoal.

Os estudios hist�ricos sobre ainfancia bas�anse en m�ltiples fontesque unhas veces gardan unha conexi�nm�is directa (diarios �ntimos, testemu-�os dos rexistros asentados na vida co-

ti� dunha familia) ca outras (decretos,libros de leis, prescrici�ns da Igrexa, es-tudios epidemiol�xicos, demogr�ficos,escritos filos�ficos ou relixiosos, etc.)cos seus problemas. Sen embargo, estasfontes son, canto m�is nos apartamosdo momento presente, m�is escasas emenos expl�citas sobre a vida dosnenos. Alg�ns autores ven, por exem-plo, que Òla mayor�a de documentosmedievales no hablan para nada de losni�os, ni tan siquiera de un ni�o con-creto. Tras la lectura de las fuentes his-t�ricas usadas tradicionalmente, da laimpresi�n de una sociedad sin apenasni�os, parece que los adultos medieva-les no hubieran sido nunca ni�osÓ1. As�pois, para chegar � fondo das cuesti�nshaber� que separa-lo gran da palla, ever moi polo mi�do as an�lises realiza-das polos que Graciano C�rcamochama Òbienintencionados eruditos afi-cionados a la Historia pero a los que nocabe considerar como historiadoresprofesionalesÓ.

T�tulo: Historia dos dereitos da infanciaAutor: Jos� Manuel Su�rez SandomingoEditorial: Conseller�a de Educaci�n e Pro-

moci�n do Emprego, Muller e Xuventude, Vicerrectorado de Extensi�n Universitaria da Uni-versidade de Vigo, 1999.

N�m. pp.: 210Tama�o: 24 x 17


1 T. M. Vinyoles i Vidal, “Aproximación a la infancia y la juventud de los marginados. Los expósitos barce-loneses del siglo XV”, Revista de Educación, 281, setembro-decembro, 1986.


278 Recensións

O presente traballo introduce asclaves m�is importantes respecto �reco�ecemento hist�rico do neno comosuxeito de dereitos. En primeiro lugar,fai un repaso polas diferentes posturassociais adoptadas en cada �poca hist�-rica sobre as consideraci�ns do neno;principia o seu percorrido polos derra-deiros anos do Imperio Romano e osinicios da era cristi�, segue pola IdadeMedia, a Moderna e os cambios intro-ducidos a partir da epoca da Ilustra-ci�n que en Espa�a coincide co reinadode Carlos III.

A partir do s�culo XX, a an�lise dotraballo c�ntrase no reco�ecemento dosdereitos da infancia desde o planointernacional, primeiro como un conve-nio entre diversas iniciativas privadas em�is adiante pola asunci�n desde esasexpectativas por parte de asociaci�nssupranacionais (Naci�ns Unidas, UNI-CEF, etc.) que concluir�n primeiro naDeclaraci�n Universal dos Dereitos doNeno e despois en diferentes conven-ci�ns internacionais suscitadas desdediversos estados e continentes.

O estudio non se det�n en dar s�un tratamento hist�rico � cuesti�n dosdereitos sen�n que afonda, desdediversas perspectivas, na s�a natureza,buscando as conexi�ns que hai entreelas e c�mo se foron concretando naslexislaci�ns nacionais e mesmo auton�-micas, como a galega, por exemplo.

A influencia pedag�xica do traba-llo obs�rvase cando entramos na partededicada a explica-los termos concre-tos nos que se apoia e as consideraci�ns

pr�cticas que levan consigo. As� tam�n,introduce unha breve relaci�n de auto-res espa�ois e galegos que trataron osproblemas dos nenos, tanto dende opunto de vista educativo coma social, eas diversas soluci�ns que apuntaronpara superalos.

O apartado denominado Òmisce-l�nea de termosÓ � un vocabulario dedoada consulta que permite ter unhaprimeira visi�n de c�les son os referen-tes para co�ece-las diversas problem�-ticas que se dan en torno �s dereitos doneno.

O autor interpreta que o tema dosdereitos non se pode esgotar nun s�libro polo que deixa aberta unha porta�s consultas que cadaqu�n considerepertinente facer a trav�s dunha amplabibliograf�a actualizada de case milt�tulos epigrafados por tem�ticas dife-rentes e que � posible consultar en cal-quera biblioteca sobre esta materia;tam�n de revistas e outros documentosen diferentes soportes (m�sica, v�deo,etc.).

Como � comprensible, o labor decalquera educador non se limita a untraballo exclusivamente de aula ou debusca de documentos e materiais infor-mativos sobre un tema determinado,polo que ten en conta que estes poidaniniciar unha din�mica de interacci�nentre profesionais interesados no temados dereitos e da protecci�n da infan-cia, en xeral, e refire para iso unha listaampla de enderezos de asociaci�ns eorganismos nacionais e internacionaisdeste sector.


Recensións 279

Como �ltima parte do libro, epara que os seus lectores non necesitenbusca-las lexislaci�ns aplicables � nenoespa�ol no tema dos dereitos, comp�-lanse todas elas nun anexo lexislativo.

O autor do libro, Jos� ManuelSu�rez Sandomingo, por ser un grandeinvestigador e co�ecedor da historiados dereitos do neno, presenta nestaobra unhas contribuci�ns que podenser consideradas como un primeiroreferente para calquera persoa profe-sional ou non da educaci�n que sequeira introducir no tema da infancia edos dereitos que lle son aplicables. Parao profesorado universitario ten o valorde facer diversas compilaci�ns moi �ti-les e moitas veces laboriosas e comple-xas. A perspectiva pedag�xica (explicapaso a paso t�dolos procesos nos quevai entrando) � definitoria, o que faique a lectura de todo o texto sexa �xil,

� vez que permite que o lector interesa-do nun cap�tulo concreto se poidaintroducir nel sen o facer no resto dolibro, polo que se converte nunha obramoi operativa para calquera consulta.

Consideramos que � de xustizadestaca-lo traballo recollido no libroHistoria dos dereitos da infancia pola rigo-rosidade investigadora do autor, xaque nos facilita unha amplitude dedatos sistem�ticos e fiables sobre a his-toria do neno como suxeito de dereitose constit�e asemade unha fonte de con-sulta e unha base s�lida para futurasinvestigaci�ns no eido dos dereitos doneno.

Jos� Carlos Otero L�pezC. P. Monteporreiro

Pontevedra



Novidadeseditoriais

6 NOVIDADE.SED 5/4/01 16:42 Página 281


NARRATIVA

AA. VV., Cuentos de cine, Madrid, Clan, 1999.

AA. VV., Lo del amor es un cuento, Madrid, OperaPrima, 1999 (dous vols.).

AA. VV., El vikingo afeitado. Relatos de autores nór-dicos, Madrid, Ediciones de La Torre, 1999.

Alcalde, Xavier, A sorte de espertar, Vigo, Galaxia,1999.

Amo, Álvaro del, Los melómanos, Madrid, Debate,2000.

Ampuero, Fernando, Cuentos escogidos, Lima,Alfaguara, 1999.

Aneiros, Rosa, Eu de maior quero ser, Santiago,Sotelo Blanco, 1999.

Arpaia, Bruno, Tiempo perdido, trad. de Silvia Borri,Barcelona, Ediciones B, 1999.

Aubert, Brigitte, Los cuatro hijos del doctor March,trad. de Silvia Komet, Barcelona, Destino,2000.

Balzac, Honoré, El primo Pons, Valencia, Pre-Textos,1999.

Baroja, Pío, El laberinto de las sirenas, Barcelona,Caro Raggio / Tusquets, 2000.

Bas, Juan, La taberna de los 3 monos y otros cuen-tos (alrededor del póker), Barcelona, Destino,2000.

Becker, Jurek, Jakob el mentiroso, trad. de ManuelOlasagasti, Barcelona, Destino, 2000.

Begley, Louis, Mentiras en tiempos de guerra, trad.de José Manuel Álvarez Flórez, Barcelona,Ediciones B, 1999.

Benali, Abdelkader, Boda junto al mar, trad. de MartaArguilé, Barcelona, Mondadori, 2000.

Bierce, Ambrose, Relatos. Diccionario del Diablo, ed.e trad. de Aitor Ibarrola, Madrid, Cátedra,1999.

Blasco Ibáñez, Vicente, Flor de mayo, ed. de JoséMas e María Teresa Mateu, Madrid, Cátedra,1999.

Bonilla, Juan, La compañía de los solitarios,Valencia, Pre-Textos, 1999.

Brizuela, Leopoldo, Inglaterra. Una fábula, Madrid,Alfaguara, 1999.

Calvino, Italo, O barón rampante, trad. de SilviaGaspar, Vigo, Xerais, 1999.

283

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- N�m. 26 - Febreiro 2000

ALGUNHAS NOVIDADES EDITORIAISLiteratura

Ana Mar�a Platas TasendeInstituto Rosal�a de Castro




Carrière, Jean-Claude, El círculo de los mentirosos.Cuentos filosóficos del mundo entero, trad.de Néstor Busquets, Barcelona, Lumen, 2000.

Castelao, Alfonso R., Pequena escolma, Vigo,Galaxia, 1999.

_____Pequenas cousas da vida, Vigo, Galaxia,1999.

_____Obras completas. I. Narrativa, Vigo, Galaxia,1999.

Castillo, Abelardo, El evangelio según van Hutten,Barcelona, Seix Barral, 1999.

Cather, Willa, Mi enemigo mortal, trad. de GemaMoral, Barcelona, Alba, 1999.

Cebrián, Juan Luis, La agonía del dragón, Madrid,Alfaguara, 2000.

Chapela, Xurxo, Con Aroa, o último verán, Santiago,Sotelo Blanco, 1999.

Chirbes, Rafael, La caída de Madrid, Barcelona,Anagrama, 2000.

Coelho, Paulo, Veronika decide morir, trad. deMontserrat Mira, Barcelona, Planeta, 2000.

_____Veronika decide morrer, trad. Ana BelénCostas Vila, Vigo, Galaxia, 2000.

Colonna, Francesco, Sueño de Polífilo, ed. e trad. dePilar Pedraza, Barcelona, El Acantilado, 1999.

Conde, Alfredo, Peregrino en invierno, Barcelona,Edhasa, 2000.

_____El Grifón, Barcelona, Edhasa, 2000.

Conrad, Joseph, Seis relatos, trad. de FernandoJadraque, Madrid, Valdemar, 1999.

_____El duelo, trad. de Gabriela Álvarez Ínsua,Madrid, Internacionales Universitarias, 1999.

_____El corazón de las tinieblas, trad. de SergioPitol, Barcelona, Lumen, 2000.

Covadlo, Lázaro, La casa de Patrick Childers,Barcelona, Mondadori, 1999.

Delgado Aparaín, Mario, Alivio de luto, Bos Aires,Alfaguara, 1999.

Díez, Luis Mateo, Las palabras de la vida, Madrid,Temas de Hoy, 2000.

Donoso, José, El lugar sin límites, ed. de SelenaMillares, Madrid, Cátedra, 1999.

D’Ors, Pablo J., El estreno, Barcelona, Anagrama,1999.

Dunker, Kristina, Normal, diferente, trad. de SusanaFernández e Franck Meyer, Vigo, Galaxia,1999.

Edgeworth, Maria, El absentista, trad. de Marta Salíse Ana Canosa, Barcelona, Alba, 2000.

Englander, Nathan, Para el alivio de insoportablesimpulsos, trad. de Carlos Milla Soler,Barcelona, Lumen, 2000.

Faulkner, William, Una fábula, trad. de José LuisLópez Muñoz, Madrid, Alfaguara, 1999.

_____Mientras agonizo, trad. de Jesús Zulaika,Barcelona, Anagrama, 1999.

Fernán-Gómez, Fernando, La escena, la calle y lasnubes, Madrid, Espasa Calpe, 1999.

Fernández Burgos, Alfonso, Al final de la mirada,Barcelona, Tusquets, 1999.

Fernández Pintos, Xulio, Máis alá do alén, Noia, ACoruña, Toxosoutos, 1999.


Fuentes, Eugenio, El interior del bosque, Barcelona,Alba, 1999.

Fuguet, Alberto, Mala onda, Madrid, Alfaguara,1999.

Goytisolo, Juan, Carajicomedia, de Fray BugeoMontesino y otros pájaros de vario plumaje ypluma, Barcelona, Seix Barral, 2000.

Goncharov, Ivan A., Oblómov, trad. de Lydia Kuperde Velasco, Barcelona, Alba, 1999.

Gregorio, Ernesto de, Cartas a Milsa, Madrid, Huerga& Fierro, 1999.

Homero, Ilíada. Odisea (bilingüe), ed. de CarlosGarcía Gual, trad. de Emilio Crespo Güemes eJosé Manuel Pabón, Madrid, Espasa Calpe,1999.

Iglesias, Bieito, Bajo las más bellas estrellas, Sevilla,Algaida, 1999.

Irving, Washington, La leyenda de Sleepy Hollow,trad. de Ernesto Pérez Zúñiga, Madrid,Celeste, 2000.

Izquierdo, Paula, El hueco de tu cuerpo, Barcelona,Anagrama, 2000.

James, Henry, La princesa Cassamassima, versiónespañola de Soledad Silió, Madrid, AlianzaEditorial, 1999.

_____El americano, trad. de Celia Montolío,Barcelona, Alba, 1999.

Jenofonte, Anábasis, ed. e trad. de Carlos Varias,Madrid, Cátedra, 1999.

Jiménez Lozano, José, Maestro Huidobro, Barcelona,Anthropos, 1999.

Kafka, Franz, El proceso, trad., pról. e n. de JoséRafael Hernández Arias, Madrid, Valdemar,2000.

Kadaré, Ismaíl, El palacio de los sueños, ed. deRamón Sánchez Lizarralde, Madrid, Cátedra,1999.

Kinkel, Tania, La sobrina del cardenal, trad. de Luciade Stoia, Barcelona, Emecé, 1999.

Lebert, Hans, La piel del lobo, trad. de AdanKovacsics, Barcelona, Muchnik, 2000.

Le Clézio, J. M. G., El pez dorado, trad. de MercedesCorral, Barcelona, Tusquets, 1999.

Liscano, Carlos, El camino a Itaca, Barcelona,Montesinos, 2000.

Lodge, David, La caída del Museo Británico, trad. deJosep M. Jaumà, Barcelona, Anagrama, 2000.

London, Jack, Contos, trad. Equipo TrisTram, Lugo,TrisTram, 1999.

Lope, Manuel de, La sangre ajena, Barcelona, Plaza& Janés, 1999.

López Valcárcel, Xulio, Campo de Marte, A Coruña,Espiral Maior, 1999.

Losada, Basilio, La peregrina, Barcelona, Grijalbo,1999.

Luca, Erri de, Aquí no, ahora no, trad. de CésarPalma, Madrid, Akal, 2000.

_____Tú, mío, trad. de Juan Carlos Gentile,Barcelona, Muchnick, 2000.

Lucarelli, Carlo, Guernica, trad. de Miguel Edo,Barcelona, Edhasa, 2000.

Luna Sanmartín, Xosé, As cometas da vida, Silleda(Pontevedra), Fervenza, 2000.

Algunhas novidades editoriais 285



Machen, Arthur, El gran Dios Pan y otros relatos deterror sobrenatural, trad. de Juan AntonioMolina Foix, Madrid, Valdemar, 1999.

Mansfield, Katherine, Cuentos completos, trads. vv.,Madrid, Alba, 1999.

Mara, Rachna, Entre o costume e a ruptura, trad. deMaría Reimúndez Meilán, Vigo, Xerais, 1999.

Martínez de Pisón, Ignacio, Una guerra africana,Madrid, SM, 2000.

Mayoral, Marina, La sombra del ángel, Madrid,Alfaguara, 2000.

Mendicutti, Eduardo, El beso del cosaco, Barcelona,Tusquets, 2000.

Merino, José María, Los invisibles, Madrid, EspasaCalpe, 2000.

Moore, Lorrie, Pájaros de América, trad. de MaríaJosé Galilea Richard, Barcelona, Emecé,2000.

Moreno, María Victoria, Guedellas de seda e liño,Vigo, Galaxia, 1999.

Mosco, Juan, e Leoncio de Neápolis, Historiasbizantinas de locura y santidad, ed., trad. e n.de José Simón Palmer, Madrid, Siruela, 1999.

Mosley, Walter, De pesca, trad. de Cecilia Ceriani eTxaro Santoro, Barcelona, Anagrama, 1999.

Mujica Láinez, Manuel, Los ídolos, ed. de LeonorFleming, Madrid, Cátedra, 1999.

Murguía, Manuel, Dende o ceo, trad. de Francisco A.Vidal, Vigo, A Nosa Terra, 2000.

Nerval, Gérard de, Obra poética, intro., trad. e n. dePedro José Vizoso, Málaga, Centro Culturalde la Generación del 27, 1999.

Novás Calvo, Lino, El negrero, Barcelona, Tusquets,1999.

Ondarra, Luis, Tirón, Barcelona, Planeta, 2000.

Ordóñez, Marcos, Puerto Ángel, Barcelona, Destino,2000.

Padura Fuentes, Leonardo, Pasado perfecto,Barcelona, Tusquets, 1999.

Panero, Juan Luis, Sin rumbo cierto, Barcelona,Tusquets, 2000.

Pardo Bazán, Emilia, Obras completas (Novelas),vols. I, II e III, ed. e pról. de Darío Villanuevae José Manuel González Herrán, Madrid,Biblioteca Castro, 1999.

_____Los Pazos de Ulloa, ed. de Ermitas Penas,Barcelona, Crítica, 2000.

Pennac, Daniel, La felicidad de los ogros, trad. deManuel Serrat, Barcelona, Mondadori, 2000.

_____El hada carabina, trad. de Manuel Serrat,Barcelona, Mondadori, 2000.

Pereira, Antonio, Cuentos del medio siglo, Madrid,Espasa Calpe, 1999.

Pérez Estrada, Rafael, La extranjera, Madrid, EspasaCalpe, 1999.

Pérez Henares, Antonio, Nublares, Barcelona, Plaza& Janés, 2000.

Pertierra, Tino, Toda la verdad sobre las mentiras delos hombres, Barcelona, Alba, 1999.

Piñera, Virgilio, Cuentos completos, Madrid,Alfaguara, 1999.

Prada, Juan Manuel de, Las esquinas del aire,Barcelona, Planeta, 2000.


Puig, Valentín, Primera fuga, Madrid, Alfaguara,2000.

Pujade-Renaud, Claude, La noche de las reinas,Barcelona, Edhasa, 1999.

Queipo, Xavier, Manual de instruccións, Vigo, Xerais,1999.

Quintiá, Xerardo, Unha soa man e outros intres,Vigo, Galaxia, 1999.

Quiroga, Horacio, Cuentos de la selva, Barcelona,Muchnick, 1999.

Rabinad, Antonio, El hombre indigno, Barcelona,Alba, 2000.

Rey Rosa, Rodrigo, La orilla africana, Barcelona,Seix-Barral, 1999.

Rigalt, Carmen, La mujer de agua, Barcelona,Planeta, 2000.

Rondolino, Fabrizio, Un lugar tan hermoso, trad. deCésar Palma, Madrid, Siruela, 2000.

Royuela, Fernando, La mala muerte, Madrid,Alfaguara, 2000.

Rutherfurd, Edward, Rusos, trad. de Dolors Gallart,Barcelona, Ediciones B, 1999.

Sabino, Osvaldo, La historia de las panteras y dealgunos de los animales conversos, Madrid,Huerga & Fierro, 1999.

Sayles, John, Los gusanos, trad. de L. M. Brox,Madrid, Debate, 2000.

Sampedro, José Luis, El amante lesbiano, Madrid,Plaza & Janés, 2000.

Sebald, W. G., Los anillos de Saturno. Una peregri-nación inglesa, trad. de Carmen Gómez eGeorg Pichler, Madrid, Debate, 2000.

Self, Will, Grandes simios, trad. de Benito GómezIbáñez, Barcelona, Anagrama, 2000.

Shakespeare, Nicholas, Pasos de baile, trad. deTeresa Ruiz Rosas, Barcelona, Destino, 1999.

Shelley, Mary, Frankestein ou o moderno Prometeo,trad. de Fernando Tato Plaza, Vigo, Galaxia,2000.

Sierra, Germán, La felicidad no da el dinero,Barcelona, Debate, 1999.

Silva, Lorenzo, El urinario, Valencia, Pre-Textos,1999.

_____El alquimista impaciente, Barcelona, Destino,2000.

Soler, Antonio, Extranjeros en la noche, Madrid,Espasa Calpe, 1999.

Somerset Maughan, William, La señora Craddock,trad. de María Faidella, Barcelona, Alba,2000.

Somoza, José Carlos, Dafne desvanecida, Barcelona,Destino, 2000.

Swift, Jonathan, Obras selectas: Viajes de Gulliver.Cuento de una barrica. La conducta de losaliados. Poesía y otros textos, Madrid, EspasaCalpe, 1999.

Thomas, Dylan, Retrato del artista cachorro. Relatoscompletos, trad. de Miguel Martínez-Lage,Barcelona, Mondadori, 2000.

Trapiello, Andrés, Los hemisferios de Magdeburgo,Valencia, Pre-Textos, 1999.

Trevisan, João Silvério, Ana en Venecia, trad. deBasilio Losada, Barcelona, Edhasa, 1999.

Umbral, Francisco, El socialista sentimental,Barcelona, Planeta, 2000.




Val, Luis del, Cuentos del mediodía, Sevilla, Algaida,1999.

Vakil, Ardashir, El chico de la playa, trad. de DamiánAlou, Barcelona, Anagrama, 2000.

Vargas Llosa, Mario, La Fiesta del Chivo, Madrid,Alfaguara, 2000.

Vázquez-Rial, Horacio, Las leyes del pasado,Barcelona, Ediciones B, 2000.

Vieira, Alice, Caderno de agosto, Vigo, Xerais, 1999.

Vila-Matas, Enrique, Bartleby y compañía, Barcelona,Anagrama, 2000.

Vonnegut, Kurt, El desayuno de los campeones, trad.de Cecilia Ceriani e Txaro Santoro, Barcelona,Anagrama, 1999.

Wallace, Daniel, Un pez gordo, trad. de MaríaCorniero, Madrid, Siglo XXI, 1999.

Walser, Robert, Los hermanos Tanner, trad. de JuanJosé del Solar, Madrid, Siruela, 2000.

Williams, Niall, Como en el cielo, trad. de Ana Maríade la Fuente, Barcelona, Seix Barral, 1999.

Zarraluki, Pedro, Para amantes y ladrones,Barcelona, Anagrama, 2000.

POESÍA

AA. VV., Antología de poetisas del 27, Pról. e sel. deEmilio Miró, Madrid, Castalia, 1999.

AA. VV., dEfecto 2000. Antoloxía de poetas dos 90,Letras de Cal, 1999.

Ajmátova, Anna, Réquiem y otros escritos, trad. deJosé Manuel Prieto, pról. de Vladimir

Leonóvich, Barcelona, Galaxia Gutenberg /Círculo de Lectores, 2000.

Arco, Jorge de, De fiebres y desiertos, Madrid, Visor,1999.

Argullol, Rafael, El afilador de cuchillos (Un poema),Barcelona, El Acantilado, 1999.

Barriuso, Tino, Que asedia el mar, Madrid, Hiperión,1999.

Baudelaire, Charles, El esplín de París, trad. e intro.de Francisco Torres Monreal, Madrid, Alianza,1999.

Beiro, Pilar, Hinterland, Santiago, Edicións Positivas,1999.

Benítez Reyes, Felipe, Escaparate de venenos,Barcelona, Tusquets, 2000.

Bernat, Miguel Ángel, Almas distantes, Pamplona,Pamiela, 1999.

Blok, Aleksandr, Los doce y otros poemas, trad. deClara Janés e Amaya Lacasa, Madrid, Visor,1999.

Cabrera, Antonio, En la estación perpetua, Madrid,Visor, 2000.

Campana, Dino, Cantos órficos y otros poemas,trad., pról. e n. de Carlos Vitale, Barcelona,DVD, 1999.

Canteli, Marcos, Reunión, Barcelona, Icaria, 1999.

Caproni, Giorgio, Antología poética (1932-1990),intro., sel. e trad. de Pedro Luis Ladrón deGuevara, ed. bilingüe, Madrid, Huerga &Fierro, 2000.

Castroviejo, José María, Poesía, Sada, A Coruña,Ediciós do Castro, 1999.


Cavafis, C. P., Poemas, trad. e pról. de RamónIrigoyen, Barcelona, Círculo de Lectores,2000.

Clark, Marga, Del sentir invisible, Madrid, Devenir,1999.

Colinas, Antonio, Nuevo tratado de armonía, Madrid,Tusquets, 1999.

_____(ed.), Antología esencial de la poesía italiana,Madrid, Espasa Calpe, 1999.

Díaz Margarit, Carmen, Orlando o el desconcierto delas alondras, Palma de Mallorca, Calima,1999.

Duque, Aquilino, Poesía incompleta, Valencia, Pre-Textos, 2000.

Estévez, Abilio, Manual de tentaciones, Barcelona,Tusquets, 1999.

Figuera Aymerich, Ángela, Obras completas, Madrid,Hiperión, 1999.

García, Xosé L. (coord.), Alén do azul. Unha ducia depoetas galegos en Catalunya, Sada, A Coruña,Ediciós do Castro, 1999.

Girondo, Oliverio, Obra completa, Barcelona, GalaxiaGutenberg / Círculo de Lectores, 1999.

Goethe, Johann Wolfgang von, Elegías romanas,trad. de Adan Kovacsics, Barcelona, GalaxiaGutenberg / Círculo de Lectores, 1999.

Gómez, Lupe, Poesía fea, Santiago, Noitarenga,2000.

Hernández, Miguel, Antología poética, ed. de JoséLuis Ferris, Madrid, Espasa Calpe, 2000.

_____Poemas de amor, est. e sel. de Leopoldo deLuis, Madrid, Alianza Editorial, 1999.

Jorge Padrón, Justo, Calafrío, trad. de Miro Villar,Vigo Xerais, 1999.

Lanzas, Fernando, Tren de vida, Sevilla,Renacimiento, 1999.

Lasso de la Vega, Rafael, Poesía, Granada, La Veleta,1999.

Lebrato, Daniel, Hacia, Sevilla, Quasyeditorial, 1999.

Luca de Tena, Torcuato, Poemas inéditos, Barcelona,Planeta, 2000.

Lucas, Antonio, Lucernario, Barcelona, DVD, 1999.

Maiakovski, Vladimir, La nube en pantalones, trad.de J. M. Prieto, Barcelona, Mitos Mondadori,1999.

Marqués de Santillana, Poesía lírica, ed. de MiguelÁngel Pérez Priego, Madrid, Cátedra, 1999.

Marset, Juan Carlos, Leyenda napolitana, Barcelona,Tusquets, 1999.

Masoliver Ródenas, Juan Antonio, Poesía reunida,Barcelona, El Acantilado, 1999.

Mestre, Juan Carlos, En la tumba de Keats, Madrid,Hiperión, 1999.

Montejo, Eugenio, Partitura de la cigarra, Valencia,Pre-Textos, 1999.

Morales, Rafael, Obra poética completa (1943-1999),Madrid, Calambur, 1999.

_____Por aquí pasó un hombre, Madrid, Comu-nidad de Madrid / Fundación Gerardo Diego,1999.

Moreno Jurado, José Antonio, Las elegías del monteAtos, Barcelona, El Bardo, 1999.




Muñoz Quirós, J. M., Material reservado, Madrid,Visor, 2000.

Muñoz Rojas, José Antonio, Cantos a Rosa,Valencia, Pre-Textos, 1999.

Novo, Olga, O lume vital de Claudio Rodríguez Fer(antoloxía), Santiago, Follas Novas, 1999.

Peña, Pedro J. de, Los dioses derrotados, Madrid,Visor, 2000.

Peri Rossi, Cristina, Las musas inquietantes,Barcelona, Lumen, 1999.

Pino, Francisco, Tejas: lugar de Dios. Obertura,Arrecife de Lanzarote, Fundación CésarManrique, 2000.

_____Tejas: Lugar de Dios. Poema, Valladolid, Azul,2000.

_____La canción del deseo, pról. de Antonio Piedra,Valladolid, Ayuntamiento de Valladolid /Fundación Jorge Guillén, 2000.

Piqueras, Juan Vicente, La latitud de los caballos,Madrid, Hiperión, 1999.

Platen, August, Sonetos venecianos, trad. e n. deDavid Pujante, Valencia, Pre-Textos, 1999.

Pound, Ezra, Personae. Los poemas breves, trad. deJesús Munárriz e Jenaro Talens, Madrid,Hiperión, 2000.

Quevedo, Francisco de, Poesía moral (Polimnia), ed.de Alfonso Rey, 2ª ed. revisada e ampliada,Madrid, Támesis, 1999.

Risco, Antón, Un, Dous e Tres (novelas) + poesíagráfica, Lugo, TrisTram, 1999.

Rupérez, Ángel, Antología esencial de la poesíainglesa, Madrid, Espasa Calpe, 2000.

Sánchez Mejías, Rolando, Nueve poetas cubanos delsiglo XX, Barcelona, Mondadori, 2000.

Scala, Eduardo, Poesía 1974-1999, Madrid, Siruela,1999.

Seixas, Manuel, Vestixios do verme, Santiago,Edicións Positivas, 1999.

Simic, Charles, El mundo no se acaba y otros poe-mas, ed. bilingüe, trad. e pról. de MarioLucarda, Barcelona, DVD, 1999.

Suñén, Juan Carlos, Cien niños, Madrid, Cátedra,1999.

Toledano, Ruth, Ojos de quién, Madrid, Huerga &Fierro, 2000.

Toro Santos, Antonio Raúl de (ed.), Poesía irlandesacontemporánea, ed. bilingüe, trads. vv., ACoruña, Espiral Maior, 1999.

Torres, Màrius, Antología, ed. bilingüe, trad. de LuisSantana, pról. de Pere Rovira, Valencia, Pre-Textos, 1999.

Unamuno, Miguel de, Obras completas IV. (Poesía),ed. de Ricardo Senabre, Madrid, BibliotecaCastro, 1999.

Valéry, Paul, La joven parca. El cementerio marino,ed. bilingüe de Monique Allain-Castrillo eRenaud Richard, Madrid, Cátedra, 1999.

Vélez Otero, Juan José, Este tren que nos lleva,Madrid, Endymion, 1999.

Villar Janeiro, Helena, Nas hedras da clepsidra,Sada, A Coruña, Ediciós do Castro, 1999.

Wordsworth, William, El preludio (biblingüe), trad.de Fernando Galván e Andrés SánchezRobayna, Santa Cruz de Tenerife, EdicionesCanarias, 1999.


_____Baladas líricas (prólogo), ed. bilingüe deEduardo Sánchez Fernández, Madrid,Hiperión, 1999.

TEATRO

AA.VV., Tres pezas cómicas medievais (ed. bilingüe),trad., intro. e n. de Henrique Harguindey Ba-net, A Coruña, Universidade da Coruña / Bi-blioteca-Arquivo Teatral Francisco PilladoMayor, 1999.

Aristófanes, Las nubes. Lisístrata. Dinero, intro.,trad. e n. de Elsa García Novo, Madrid, Alian-za Editorial, 1999.

Badiou, Alain, Ahmed alporízase. Comedia en catromovementos, trad. de Luís Martul e NicolásXamardo, Santiago, Noitarenga, 1999.

Calderón de la Barca, Pedro, La vida es sueño. Elalcalde de Zalamea, ed. de Enrique RodríguezCepeda, Madrid, Akal, 1999.

Castelao, Alfonso R., Os vellos non deben de namo-rarse, Xunta de Galicia, Consellería deCultura, Centro Dramático Galego, 2000.

Eurípides, Tragedias II, trad. e ed. de Juan MiguelLabiano, Madrid, Cátedra, 1999.

_____Alcestis. Medea. Hipólito, intro. trad. e n. deAntonio Guzmán Guerra, Madrid, AlianzaEditorial, 1999.

Fûshikaden, Zeami, Tratado sobre la práctica del teatro Nô, ed., trad. e estudio de JavierRubiera e Hidehito Higashitani, Madrid,Trotta, 1999.

Ganivet, Ángel, El escultor de su alma (ed. facsimi-lar), est. prel. de M. Carmen Díaz de Alda

Heikkilä, Granada, Universidad de Granada,1999.

Huerta Calvo, Javier (ed.), Antología del teatro breveespañol del siglo XVII, Madrid, BibliotecaNueva, 1999.

Ibsen, Henrik, Casa de muñecas. El pato salvaje, ed.de Mario Parajón, Madrid, Cátedra, 1999.

Pernas Cora, Gustavo, O galego, a mulata e o negro,Lugo, TrisTram, 1999.

Rojas Zorrilla, Francisco de, Entre bobos anda eljuego, pról. de Felipe B. Pedraza Jiménez,Madrid, Compañía Nacional de TeatroClásico, 1999.

Ruiz de Alarcón, Juan, La verdad sospechosa, ed.,intro. e n. de José Montero Reguera, Madrid,Castalia, 1999.

Séneca, Medea, trad. de M. Carmen Díaz Rifón,Santiago, Lea, 1999.

Sófocles, Ayax. Las Traquinias. Antígona. Edipo Rey,trad. de J. M. Lucas de Dios, Madrid, AlianzaEditorial, 1999.

Terencio, Formion, trad. de J. A. Parada Yáñez,Santiago, Lea, 1999.

Vega, Félix Lope de, El castigo sin venganza, ed.,intro. e n. de Felipe B. Pedraza Jiménez, Bar-celona, Octaedro, 1999.

Wilde, Oscar, Ernest. Comedia frívola para xente se-ria. The Importance of Being Earnest. A TrivialComedy for Serious People (ed. bilingüe), ed. e trad. de Miguel Pérez Romero, ACoruña, Universidade da Coruña / Bibliote-ca-Arquivo Teatral Francisco Pillado Mayor,1999.




VARIOS

AA. VV., Asedios ó conto. Actas do II Congreso daAsociación Galega de Semiótica, Vigo,Universidade de Vigo, 1999.

AA. VV., Valle-Inclán (1898-1998): Escenarios, Actas.Seminario Internacional. Santiago de Com-postela, novembro-decembro, 1998, Santiagode Compostela, Universidade de Santiago deCompostela, 2000.

Abu al Hassan al Nuri de Bagdad, Moradas de loscorazones, trad. e n. de Luce López-Baralt,Madrid, Trotta, 1999.

Aguilera Sastre, Juan, e Manuel Aznar Soler,Cipriano de Rivas Cherif y el teatro español desu época (1891-1967), Madrid, Publica-ciones de la Asociación de Directores deEscena de España, 2000.

Alberti, Rafael, Prosas encontradas, ed. de RobertMarrast, Barcelona, Seix Barral, 2000.

Álvarez, Rosario, e Dolores Vilavedra (coords.),Cinguidos por unha arela común. Homenaxeó profesor Xesús Alonso Montero, Santiagode Compostela, Universidade de Santiago deCompostela, 1999, dous tomos.

Arxeriz, Xosé de, Cara unha poética ecoloxista:Noriega, Santiago, Tórculo, 1999.

Bécquer, Gustavo Adolfo, Desde mi celda. Cartasliterarias, ed. de M. Paz Díez-Taboada,Madrid, Espasa Calpe, 2000.

Benn, Gottfried, El yo moderno y otros ensayos, trad.de Enrique Ocaña, Valencia, Pre-Textos,1999.

Bennassar, Bartolomé, e Bernard Vincent, España.Los Siglos de Oro, trad. de Teófilo de Lozoyae María Pons, Barcelona, Crítica, 2000.

Berlin, Isaiah, Las raíces del romanticismo, trad. deSilvina Marí, Madrid, Taurus, 2000.

Blanchot, Maurice, La bestia de Lascaux, trad. deAlberto Ruiz de Samaniego, Madrid, Tecnos,1999.

Borges, Jorge Luis, Cartas del fervor.Correspondencia con Maurice Abramowicz yJacobo Sureda (1919-1928), ed. de CarlosGarcía e Cristóbal Pera, Barcelona, Círculo deLectores / Emecé, 1999.

Bregazzi, Josephine, Shakespeare y el teatro rena-centista inglés, Madrid, Alianza Editorial,1999.

Bremmer, Jan, e Herman Roodenburg (eds.), Unahistoria cultural del humor, Madrid, Sequitur,1999.

Casas Rigall, Juan, La materia de Troya en las letrasromances del siglo XIII hispano, Santiago deCompostela, Universidade de Santiago deCompostela, 1999.

Copenhaver, Brian P. (ed.), Corpus Hermeticum yAsclepio, trad. de Jaume Pòrtulas e CristinaSerna, Madrid, Siruela, 2000.

Cornago Bernal, Óscar, La vanguardia teatral enEspaña (1965-1975). Del ritual al juego,Madrid, Visor, 2000.

Costa, René de, El humor en Borges, Madrid,Cátedra, 1999.

Couceiro, Xosé Luís, e outros (coords.), Homenaxe óprofesor Camilo Flores, Santiago deCompostela, Universidade de Santiago deCompostela, 1999.


Cuenca, Luis Alberto de, Señales de humo, Valencia,Pre-Textos, 1999.

Cuevas García, Cristóbal (ed.), Valle-Inclán univer-sal. La otra teatralidad, Actas del XII Congresode Literatura Española Contemporánea,noviembre de 1998, Málaga, Universidad deMálaga, 1999.

Déodat-Kessedjian, Marie-Françoise, El silencio enel teatro de Calderón de la Barca, Navarra,Universidad de Navarra; Madrid, Iberoame-ricana; Frankfurt am Main, Vervuert, 1999.

Díez de Revenga, Francisco J., La poesía de VicenteAleixandre. Testimonio y conciencia, Málaga,Centro Generación del 27, 1999.

Dougherty, Dru, Guía para caminantes en Santa Fe deTierra Firme: Estudio sistémico de “TiranoBanderas”, Valencia, Pre-Textos, 1999.

Dourado Deira, Manuel, Conversas con TeresaCastelao. Anecdotario dun século de vida,Santiago, Sotelo Blanco, 1999.

Durán, José Antonio, Conflictos e tenruras deManuel Murguía. A loita pola vida (1833--1923), A Coruña, Real Academia Galega,1999.

Fernández Castro, Xosé M., Unha lectura de “A fies-tra valdeira” de Rafael Dieste, Vigo, Xerais,1999.

Fernández Torres, Alberto (ed.), Actas del EncuentroInternacional Brecht, Sevilla, Diputación deSevilla, 1999.

García Lorenzo, Luciano (dir.), Aproximación al tea-tro español universitario (TEU), Madrid,CSIC, 1999.

Gasquoine Hartley, C., Un verán en Galicia, trad. deXosé María Gómez Clemente, Vigo, Galaxia,1999.

Gide, André, Oscar Wilde, trad. de EnriqueOrtenbach, Barcelona, Lumen, 1999.

Gil de Biedma, Jaime, Retrato del artista en 1956,Barcelona, Lumen, 1999.

Gil-Albert, Juan, Breviarium vitae, Valencia, Pre-Textos-Instituto de Cultura Juan Gil-Albert, 1999.

Gimferrer, Pere, Radicalidades, Barcelona,Península, 1999.

_____Los raros, Palma de Mallorca, Bitzoc, 1999.

Gómez de la Serna, Ramón, Obras Completas, XI.Novelismo, III (1921-1932), ed. de IoanaZlotescu, Barcelona, Galaxia Gutenberg /Círculo de Lectores, 1999.

Grass, Günter, Artículos y opiniones, ed. de LuisMeana, Barcelona, Galaxia Gutenberg /Círculo de Lectores, 2000.

Meneses, Carlos, El primer Borges, Madrid,Fundamentos, 1999.

Mistral, Gabriela, Cartas de amor y desamor,Barcelona, Andrés Bello, 1999.

Monteagudo, Henrique, Alfonso R. Castelao, Xuntade Galicia, 2000.

Morrás, María (ed. e trad.), Manifiestos delHumanismo, Barcelona, Península, 2000.

Murphy, James, J. (ed.), La elocuencia en elRenacimiento. Estudios sobre la teoría y lapráctica de la retórica renacentista (trads. vv.),Madrid, Visor, 1999.




Mutis, Álvaro, De lecturas y algo de mundo,Barcelona, Seix Barral, 2000.

Neruda, Pablo, Obras completas II. De “Odas ele-mentales” a “Memorial de Isla Negra”. 1954--1964, ed. de Hernán Loyola e Saúl Yur-kievich, Barcelona, Círculo de Lectores /Galaxia Gutenberg, 1999.

Neuschäfer, Hans-Jörg, La ética del “Quijote”,Madrid, Gredos, 1999.

Pagán, Alberte, A voz do trevón. Unha aproximacióna “Finnegans Wake”, Santiago, Laiovento,1999.

Pardo Bazán, Emilia, La mujer española y otrosescritos, ed. de Guadalupe Gómez-Ferrer,Madrid, Cátedra, 1999.

Portús Pérez, Javier, Pintura y pensamiento en laEspaña de Lope de Vega, Hondarribia(Guipúscoa), Nerea, 1999.

Poupeney Hart, Catherine, Alfredo Hermenegildo eCésar Oliva, Cervantes y la puesta en escenade la sociedad de su tiempo (Actas delColoquio de Montreal, 1997), Murcia,Universidade de Murcia, 1999.

Pujol, Carlos, Voltaire, Madrid, Palabra, 1999.

Rabuñal, Henrique, Manuel Martínez Murguía, Vigo,A Nosa Terra, 1999.

Riobó, Pedro P., O teatro galego contemporáneo(1936-1996), A Coruña, Universidade daCoruña / Biblioteca-Arquivo FranciscoPillado Mayor, 1999.

Ríos Carratalá, Juan Antonio, El teatro en el cineespañol, Alacant, Institut de Cultura Juan Gil-Albert, 1999.

Rodríguez, Juan Carlos, Dichos y escritos (Sobre “Laotra sentimentalidad” y otros textos fechadosde poética), Madrid, Hiperión, 1999.

Rodríguez Adrados, Francisco, Del teatro griego alteatro de hoy, Madrid, Alianza Editorial, 1999.

Rodríguez de la Flor, Fernando, La península metafí-sica, Madrid, Biblioteca Nueva, 1999.

Rodríguez Ibáñez, José Enrique, ¿Un nuevo malestaren la cultura? Variaciones sobre la crisis de lamodernidad, Madrid, Centro deInvestigaciones Sociológicas, 2000.

Roig Rechou, Blanca Ana (coord.), Informe de Li-teratura. A literatura galega no 1998 e a súarecepción, Xunta de Galicia, Centro RamónPiñeiro, 1999.

Saavedra Fajardo, Diego, Empresas políticas, ed. deSagrario López Pozas, Madrid, Cátedra, 1999.

Sánchez, José A. (ed.), La escena moderna.Manifiestos y textos sobre teatro de la épocade las vanguardias, Madrid, Akal, 1999.

Sánchez, Yvette, Coleccionismo y literatura, Madrid,Cátedra, 1999.

Sánchez Ferlosio, Rafael, El alma y la vergüenza,Barcelona, Destino, 2000.

Sanz Ayán, Carmen, e Bernardo J. García García,Teatros y comediantes en el Madrid de FelipeII, Madrid, Editorial Complutense, 2000.

Seelig, Carl, Paseos con Robert Walser, trad. deCarlos Fortea, Madrid, Siruela, 2000.

Seferis, Yorgos, El estilo griego, trad. e sel. de SelmaAncira, México, Fondo de Cultura Económica,1999 (tres vols.).


Shaw, Donald L., Nueva narrativa hispanoamericana.Boom. Posboom. Posmodernismo, Madrid,Cátedra, 1999, 6ª ed. ampliada.

Thomson, Peter, e Glendyr Sacks (coords.),Introducción a Brecht, Madrid, Akal, 1999.

Toro, Alfonso de, e Fernando de Toro (eds.), El siglode Borges, Madrid-Frankfurt / Vervuert--Iberoamericana, 1999.

Trelawny, E. J., Memorias de los últimos días deByron y Shelley, intro. e n. de J. E. Morpurgo,trad. de Catalina Martínez Muñoz, Barcelona,Alba, 2000.

Tutell, John, The Living Theatre. Arte, exilio y escán-dalo, trad. de Joan Godo, Barcelona, LosLibros de la Liebre de Marzo, 1999.

Vázquez, María Esther, Borges, sus días y su tiempo,Barcelona, Javier Vergara, 1999.

Vázquez Montalbán, Manuel, Marcos: el señor de losespejos, Madrid, Aguilar, 1999.

Vila-Matas, Enrique, Bartleby y compañía, Barcelona,Anagrama, 2000.

Watt, Ian, Mitos del individualismo moderno. Fausto,Don Quijote, Don Juan y Robinson Crusoe,trad. de Miguel Martínez-Lage, CambridgeUniversity Press, 1999.

Wordsworth, William, Prólogo a “Baladas líricas”(Preface to “Lyrical Ballads”, 1800, 1802),edición bilingüe, intro., trad. e n. de EduardoSánchez Fernández, Madrid, Hiperión, 1999.

Zweig, Stefan, La lucha contra el demonio (Hölderlin,Kleist, Nietzsche), trad. de Joaquín Verdaguer,Barcelona, El Acantilado, 2000.




Noticias

299

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- Núm. 27 - Maio 2000

301

302

303

304

305

306

308

309

311

312

313

315

316

Lexislaci�n

8 LEXISLAC.IN2 16/4/01 17:38 Página 329


1. ALUMNOS

Ñ Resoluci�n do 24 de xaneiro de2000, da Secretar�a de Estado deEducaci�n, Universidades, Investiga-ci�n e Desenvolvemento, pola que seconvocan axudas para cursos de Lin-gua inglesa en Gran Breta�a e Irlandadurante os meses de xullo e agosto de2000 (BOE, 16/02/00).

Ñ Resoluci�n do 25 de xaneiro de2000, da Secretar�a de Estado deEducaci�n, Universidades, Investiga-ci�n e Desenvolvemento, pola que seconvocan ata 540 axudas para estanciae realizaci�n dun curso de Lingua fran-cesa en distintos centros de Francia, decatro semanas de duraci�n, no mes dexullo de 2000 (BOE, 16/02/00).

2. BIBLIOTECAS

Ñ Orde do 9 de decembro de1999, pola que se aproba a inscrici�n de

bibliotecas no Rexistro de Bibliotecasde Galicia (DOG, 03/01/00).

3. CENTROS PÚBLICOS

3.1 CONSTITUCIÓN DE COLEXIOS RURAIS AGRUPADOS

Ñ Orde do 7 de xaneiro de 2000, pola que se constit�e o colexio rural agrupado Amencer de Riba-davia (Ourense) (DOG, 09/02//00).

Ñ Orde do 10 de xaneiro de 2000,pola que se constit�e o colexio ruralagrupado de Tui (Pontevedra) (DOG,09/02/00).

3.2 CAMBIO DE DENOMINACIÓN

Ñ Orde do 26 de xaneiro de 2000, pola que se autoriza o cambio dedenominaci�n do Instituto de Educa-ci�n Secundaria n�mero 1 de Ourense(DOG, 17/02/00).

Ñ Orde do 28 de xaneiro de 2000,pola que se autoriza o cambio de deno-

331


NORMATIVA.SELECCIÓN LEXISLATIVA APLICABLE NOÁMBITO EDUCATIVO DA COMUNIDADE

AUTÓNOMA DE GALICIA(Meses de xaneiro e febreiro do ano 2000)

Compilaci�n realizada porVenancio Gra�a Mart�nez

Colexio P�blico V�ctor L�pez SeoaneA Coru�a


332

minaci�n do Colexio de Educaci�nInfantil e Primaria de Viveiro (Lugo)(DOG, 17/02/00).

Ñ Orde do 3 de febreiro de 2000,pola que se autoriza o cambio de de-nominaci�n do Instituto de Educa-ci�n Secundaria n�mero 1 de Bueu (Pontevedra) (DOG, 21/02//00).

4. CENTROS PRIVADOS

Ñ Orde do 21 de decembro de1999, pola que se regulan determina-dos aspectos relativos � autorizaci�n decentros privados exclusivos de Forma-ci�n Profesional espec�fica, no �mbitoda Comunidade Aut�noma de Galicia(DOG, 31/01/00).

5. DISPOSICIÓNS XERAIS RELACIONADAS COAEDUCACIÓN

Ñ Decreto 1/2000, do 7 de xanei-ro, de asunci�n de ampliaci�n de me-dios efectuada en virtude do RealDecreto 1838/1999, do 3 de decem-bro, dos adscritos �s servicios traspasa-dos � Comunidade Aut�noma deGalicia polo Real Decreto 1763/1982,do 24 de xullo, en materia de edu-caci�n, e a s�a asignaci�n � Conse-ller�a de Educaci�n e Ordena-ci�n Universitaria (DOG, 10/01//00).

6. EDUCACIÓN SECUNDARIA

6.1 CURRÍCULOS DE CICLOS FORMATIVOS DE GRAOMEDIO

Ñ Decreto 347/1999, do 3 dedecembro, polo que se establece ocurr�culo do ciclo formativo de graomedio correspondente � t�tulo de t�cni-co en elaboraci�n de vi�os e outrasbebidas (DOG, 11/01/00).

6.2 CURRÍCULOS DE CICLOS FORMATIVOS DE GRAO SUPERIOR

Ñ Decreto 341/1999, do 3 dedecembro, polo que se establece ocurr�culo do ciclo formativo de graosuperior correspondente � t�tulo de t�c-nico superior en integraci�n social(DOG, 04/01/00).

Ñ Decreto 349/1999, do 9 dedecembro, polo que se establece ocurr�culo de grao superior correspon-dente � t�tulo de t�cnico superior ensistemas de regulaci�n e control auto-m�ticos (DOG, 17/01/00).

Ñ Decreto 350/1999, do 23 dedecembro, polo que se establece ocurr�culo de grao superior correspon-dente o t�tulo de t�cnico superior enrestauraci�n (DOG, 24/01/00).

Ñ Decreto 30/2000, do 20 dexaneiro, polo que se establece o curr�-culo do ciclo formativo de grao supe-rior correspondente � t�tulo de t�cnico


superior en desenvolvemento de pro-ductos electr�nicos (DOG, 22/02/00).

7. ENSINANZAS ARTÍSTICAS

Ñ Decreto 36/2000, do 18 defebreiro, polo que se crea o conservato-rio de m�sica p�blico de graos elemen-tal e profesional dependente doConcello de Arz�a (DOG, 29/02/00).

8. EDUCACIÓN NO EXTERIOR

8.1 ADSCRICIÓN E PROVISIÓN DE VACANTES

Ñ Orde do 29 de decembro de1999, pola que se convoca concursop�blico de m�ritos para a provisi�n deprazas vacantes de funcionarios docen-tes no exterior (BOE, 28/01/00).Correcci�n de erros, (BOE, 04/02/00).

Ñ Orde do 2 de febreiro de 2000,pola que se prorroga a permanencia deprofesores de ensino secundario e ase-sores t�cnicos no exterior, en r�xime deadscrici�n temporal (BOE, 21/02/00).

8.2 ENSINO DE LINGUAS

Ñ Orde do 17 de xaneiro de 2000,pola que se fixan os prezos p�blicospara a inscrici�n nas probas e expedi-ci�n de diplomas de espa�ol como lin-gua estranxeira para o ano 2000 (BOE,31/01/00).

Ñ Resoluci�n do 29 de decembrode 1999, da Subsecretar�a, pola que seconvocan probas para a obtenci�n doCertificado Inicial, do Diploma B�sicoe do Diploma Superior de espa�olcomo lingua estranxeira para o ano2000 (BOE, 31/01/00).

9. LINGUA GALEGA

9.1 AXUDAS E SUBVENCIÓNS

Ñ Orde do 13 de decembro de1999, pola que se convocan axudas eco-n�micas para os proxectos e os traba-llos dos equipos de normalizaci�n lin-g��stica dos centros educativos nonuniversitarios da Comunidade Aut�-noma de Galicia que dan ensinanzas deEducaci�n Infantil, Especial, de Adul-tos, Primaria, Secundaria, Bacharelatoe Formaci�n Profesional (DOG,18/01/00).

Ñ Orde do 17 de xaneiro de 2000,pola que se regula o concurso p�blicopara a concesi�n de subvenci�ns a aso-ciaci�ns e instituci�ns privadas sen finde lucro para fomenta-lo uso social dalingua galega (DOG, 14/02/00).

9.2 DÍA DAS LETRAS GALEGAS

Ñ Decreto 2/2000, do 7 de xanei-ro, polo que se declara o ano 2000 anode Manuel Murgu�a (DOG, 17/01/00).

333


334

9.3 PROXECTOS DE INVESTIGACIÓN

Ñ Resoluci�n do 3 de xaneiro de1999, pola que se prorrogan 34 bolsasde colaboraci�n nos distintos proxectosde investigaci�n que se est�n a desen-volver no Centro Ram�n Pi�eiro para aInvestigaci�n en Humanidades (DOG,07/01/00).

Ñ Orde do 27 de xaneiro de 2000,pola que se anuncia a adxudicaci�n detres bolsas de colaboraci�n en proxec-tos de investigaci�n que se desenvol-ven no Centro Ram�n Pi�eiro para aInvestigaci�n en Humanidades, convo-cadas pola orde do 24 de novembro de1999 (DOG, 04/02/00).

Ñ Orde do 17 de febreiro de 2000,pola que se aproban as bases que rexe-r�n o concurso p�blico de dez bolsasde colaboraci�n en proxectos de inves-tigaci�n que se est�n a desenvolver noCentro Ram�n Pi�eiro para aInvestigaci�n en Humanidades, e seanuncia a s�a convocatoria (DOG,29/02/00).

9.4 ENCONTROS E ACTIVIDADES

Ñ Orde do 17 de decembro de1999, pola que se anuncian encontros eactividades de formaci�n e de inter-cambios de experiencias para os res-ponsables e os compo�entes dos equi-pos de normalizaci�n ling��stica, epara o profesorado en xeral, doscentros de ensino non universitariop�blicos, privados e privados concerta-

dos da Comunidade Aut�noma deGalicia (DOG, 19/01/00).

9.5 CURSOS DE INICIACIÓN E PERFECCIONAMENTO

Ñ Orde do 14 de decembro de1999, pola que se anuncian cursos deiniciaci�n e perfeccionamento de lin-gua galega para adultos e colectivos daComunidade Aut�noma de Galicia(DOG, 18/01/00).

Ñ Orde do 15 de decembro de1999, pola que se anuncian cursos deiniciaci�n e perfeccionamento de lin-gua, literatura, historia e cultura gale-ga, para galegos residentes no exteriore persoas interesadas no idioma e nacultura de Galicia (DOG, 18/01/00).

Ñ Orde do 16 de decembro de1999, pola que se convocan cursos deiniciaci�n e perfeccionamento de lin-gua galega para mestres e profesoresde primaria, secundaria, de ensinanzasespeciais e de formaci�n profesional,dos centros p�blicos, privados e priva-dos concertados da ComunidadeAut�noma de Galicia (DOG,19/01/00).

9.6 CURSOS BÁSICOS E MEDIOS DE LINGUAXE ADMINISTRATIVA

Ñ Orde do 31 de xaneiro de 2000,pola que se modifica a do 20 de decem-bro de 1999, pola que se anuncian cur-sos b�sicos e medios de linguaxe admi-nistrativa galega para o persoal dasadministraci�ns p�blicas de Galicia(DOG, 07/02/00).


10. ORGANIZACIÓN DAS ACTIVIDADES DOCENTES

Ñ Orde do 19 de xaneiro de 2000,pola que se ampl�a a do 13 de abril de1993, pola que se establece o procede-mento para a implantaci�n da xornadalectiva en sesi�n �nica de ma�� noscentros de Educaci�n Infantil, Edu-caci�n Primaria e Educaci�n XeralB�sica (DOG, 27/01/00).

11. PARTICIPACIÓN E GOBERNO

11.1 CONSELLO ESCOLAR DE GALICIA

Ñ Decreto 28/2000, do 3 defebreiro, polo que se disp�n o cesamen-to e o nomeamento dun membro doConsello Escolar de Galicia (DOG,17/02/00).

11.2 ACREDITACIÓN PARA O EXERCICIO DA DIRECCIÓN

Ñ Resoluci�n do 19 de novembrode 1999, da Direcci�n Xeral de Persoal,pola que se convoca o procedementode acreditaci�n para o exercicio dadirecci�n nos centros docentes p�blicosnon universitarios (DOG, 14/01/00).

12. POSTOS DE TRABALLO

12.1 CONCURSOS DE TRASLADOS

Ñ Resoluci�n do 10 de xaneiro de2000, da Direcci�n Xeral de Persoal,

pola que se determina a composici�ndas comisi�ns dictaminadoras do con-curso de traslados entre funcionariosdocentes dos corpos de profesores quedan Ensino Secundario, Formaci�nProfesional, Idiomas e Ensinanzasart�sticas (DOG, 28/01/00).

Ñ Resoluci�n do 11 de febreiro de2000, da Direcci�n Xeral de Persoal,pola que se modifica a composici�n decomisi�ns dictaminadoras do concursode traslados entre funcionarios docen-tes dos corpos de profesores de EnsinoSecundario, Formaci�n Profesional,Idiomas e Ensinanzas Art�sticas (DOG,18/02/00).

Ñ Orde do 3 de febreiro de 2000,pola que se fan p�blicas as vacantesprovisionais dos corpos de profesoresque dan Ensino Secundario, Formaci�nProfesional, Ensinanzas Art�sticas eIdiomas para o curso 2000-2001 (DOG,24/02/00).

12.2 PROFESORES DE EXB DE INSTITUCIÓNS PENITENCIARIAS

Ñ Orde do 16 de decembro de1999, pola que se publican as relaci�nsdos funcionarios pertencentes � Corpode Profesores de Educaci�n XeralB�sica de Instituci�ns Penitenciariasque se integran no Corpo de Mestres envirtude do Real Decreto 1203/1999, do9 de xullo (BOE, 07/01/00).

335


336

12.3 CONVOCATORIAS DE PRAZAS PARA PROFESORES VISITANTES NO ESTRANXEIRO

Ñ Resoluci�n do 23 de decembrode 1999, da Secretar�a Xeral T�cnica,pola que se fai p�blico o ofrecemento,por parte de diferentes estados dosEstados Unidos e de Canad�, de prazaspara profesores biling�es, para o cursoacad�mico 2000/2001, no marco doPrograma de Profesores Visitantes(BOE, 11/01/00).

12.4 POSTOS DE TRABALLO DA CONSELLERÍA DEEDUCACIÓN

Ñ Resoluci�n do 14 de febreiro de2000, pola que se ordena a publicaci�ndo acordo do Consello da Xunta deGalicia do 11 de febreiro de 2000, poloque se modifica a relaci�n de postos detraballo da Conseller�a de Educaci�n eOrdenaci�n Universitaria (DOG,25/02/00).

13. PROFESORADO

13.1 FORMACIÓN E PERFECCIONAMENTO

Ñ Resoluci�n do 14 de decembrode 1999, da Direcci�n Xeral deOrdenaci�n Educativa e Formaci�nProfesional, pola que se ampl�a aResoluci�n do 26 de outubro de 1999,pola que se fai p�blica a lista de apro-bados no curso de especializaci�n enEducaci�n Infantil para mestres convo-cado pola orde do 31 de marzo de 1998(DOG, 10/01/00).

Ñ Resoluci�n do 23 de decembrode 1999, da Secretar�a Xeral T�cnica,pola que se fai p�blico o ofrecemento,por parte de diferentes estados dosEstados Unidos e de Canad�, de prazaspara profesores biling�es, para o cursoacad�mico 2000-2001, no marco doPrograma de Profesores Visitantes(BOE, 11/01/99).

Ñ Resoluci�n do 27 de decembrode 1999, da Secretar�a Xeral T�cnica,pola que se convocan prazas deAuxiliares de Conversaci�n de LinguaEspa�ola en centros de grao medio enAustria, B�lxica, Francia, Irlanda, Italia,Reino Unido e Rep�blica Federal deAlema�a (BOE, 12/01/00).

Ñ Resoluci�n do 30 de decembrode 1999, da Direcci�n Xeral deOrdenaci�n Educativa e Formaci�nProfesional, pola que se autorizan asestad�as formativas en empresas ouinstituci�ns destinadas a funcionariosdocentes non universitarios para ocurso 1999-2000 (DOG, 28/01/00).

Ñ Orde do 7 de febreiro de 2000,pola que se nomean vocais daComisi�n Asesora de Formaci�n doProfesorado (DOG, 21/02/00).

13.2 RETRIBUCIÓNS

Ñ Orde do 14 de xaneiro de 2000,pola que se dictan instrucci�ns sobre aconfecci�n de n�minas do persoal �servicio da Administraci�n auton�mi-ca para o ano 2000 (DOG, 24/01/00).Correcci�n de erros, (DOG, 28/02/00).


13.3 XUBILACIÓN ANTICIPADA VOLUNTARIA

Ñ Orde do 28 de febreiro de 2000,pola que se regula a convocatoria daxubilaci�n anticipada voluntaria con-forme � disposici�n transitoria novenada Lei org�nica 1/1990, do 3 de outu-bro, de ordenaci�n xeral do sistemaeducativo. (DOG, 29/02/00).

14. PROGRAMAS EDUCATIVOS

14.1 PROGRAMAS DA CEE

Ñ Orde do 14 de decembro de1999, pola que se conceden axudas aalumnos e profesores de centros p�bli-cos docentes da ComunidadeAut�noma de Galicia sostidos con fon-dos p�blicos que participen en estad�ase intercambios con centros educativosdoutros pa�ses da Uni�n Europea parafavorece-la aprendizaxe activa de lin-guas e realizar estad�as en empresas(DOG, 12/01/00).

Ñ Orde do 30 de decembro de1999, pola que se acorda facer p�blica aconvocatoria de axudas econ�micaspara a realizaci�n de acci�ns descentra-lizadas do Programa S�crates:Comenius 1 Asociaci�ns entre centrosescolares para a elaboraci�n de proxec-tos educativos europeos, Lingua CAxudas para futuros profesores deidiomas e Ari�n Visitas de estudio pararesponsables en materia educativa(DOG, 19/01/00).

Ñ Resoluci�n do 27 de xaneiro de2000, da Direcci�n Xeral de Ordenaci�nEducativa e de Formaci�n Profesional,pola que se conceden axudas para odesenvolvemento de proxectos educa-tivos conxuntos no marco do ProgramaS�crates, Lingua, Acci�n E, para reali-zar entre o 1 de setembro de 1999 e o 30de abril do ano 2000 (DOG, 18/02/00).

Ñ Orde do 3 de febreiro de 2000,pola que se convocan axudas para aformaci�n continua de profesores e for-madores de linguas estranxeiras deacordo coa Acci�n B do ProgramaLingua (cap�tulo 3 do ProgramaS�crates) (DOG, 23/02/00).

14.2 ESCOLAS VIAXEIRAS

Ñ Orde do 13 de xaneiro de 2000,pola que se convocan axudas para arealizaci�n de escolas viaxeiras duran-te o ano 2000 (DOG, 28/01/00).

14.3 PROGRAMAS DEPORTIVOS

Ñ Orde do 21 de xaneiro de 2000,pola que se regula o r�xime de conce-si�n de subvenci�ns para actividadesdeportivas promovidas polos concellosde Galicia durante o ano 2000 (DOG,04/02/00).

14. 4 INTERCAMBIOS DE PROFESORES

Ñ Orde do 2 de febreiro de 2000,pola que se anuncia convocatoria paracubrir 100 prazas nos programas deintercambio, posto por posto, de profe-sores alem�ns, brit�nicos, franceses,

337


338

estodounidenses e canadenses, conprofesores espa�ois de Ensino Secun-dario, Escolas Oficiais de Idiomas eEnsino Primario (BOE, 11/02/00).

15. TÍTULOS

Ñ Orde do 10 de xaneiro de 2000,pola que se anuncia a realizaci�n deprobas de avaliaci�n de ensinanzasnon escolarizadas para a obtenci�n dot�tulo de Formaci�n Profesional de pri-meiro grao (t�cnico/a auxiliar) (DOG,02/02/00).

16. UNIVERSIDADE

16.1 INGRESO E PROBAS DE ACCESO Á UNIVERSIDADE

Ñ Real Decreto 69/2000, do 21 dexaneiro, polo que se regulan os proce-dementos de selecci�n para o ingresonos centros universitarios dos estu-diantes que re�nan os requisitos legaisnecesarios para o acceso � universida-de. (BOE, 22/01/00).

16.2 AXUDAS, BOLSAS E SUBVENCIÓNS

Ñ Resoluci�n do 29 de decembrode 1999, da Secretar�a de Estado para acooperaci�n Internacional e para Ibe-roam�rica, pola que se convocan pra-zas para a concesi�n de axudas paralectorados de espa�ol en universidadesestranxeiras para o curso 2000-2001(BOE, 28/01/00).

Ñ Orde do 17 de febreiro de 2000,pola que se convocan e aproban as ba-ses que rexen as convocatorias de bol-sas e axudas de apoio � formaci�n eactualizaci�n de profesorado universi-tario (DOG, 25/02/00).

Ñ Orde do 10 de febreiro de 2000,pola que se convoca concurso p�blicopara a adxudicaci�n de d�as bolsas pa-ra realizar estudios relacionados coaUni�n Europea no Colexio de Europa(Bruxes e Natol�n) durante o curso aca-d�mico 2000-2001 e se anuncia a s�aconvocatoria (DOG, 29/02/00).

Ñ Resoluci�n do 25 de xaneiro de2000, da Secretar�a de Estado deEducaci�n, Universidades, Investiga-ci�n e Desenvolvemento, pola que seconvocan axudas para cursos de linguainglesa nos Estados Unidos de Am�ricae/ou Canad� durante o verano de 2000(BOE, 16/02/00).

16.3 PROFESORADO UNIVERSITARIO

Ñ Real Decreto 74/2000, do 21 dexaneiro, polo que se modifica parcial-mente o Real Decreto 1086/1989, do 28de agosto, sobre retribuci�ns do profe-sorado universitario (BOE, 22/01/00).

Ñ Real Decreto 70/2000, do 21 dexaneiro, polo que se modifica parcial-mente o Real Decreto 898/1985, do 30de abril, sobre r�xime do profesoradouniversitario, modificado polos ReaisDecretos 1200/1986, do 13 de xu�o, e554/1991, do 12 de abril (BOE,22/01/00).


Normas para os autores

9 NORMASPA.RAO 16/4/01 17:39 Página 339


341

As persoas interesadas en remitirestudios, pr�cticas, recensi�ns de librosou noticias para a s�a publicaci�n naRevista Galega do Ensino (RGE) deber�naterse �s seguintes indicaci�ns, tendo enconta que non se aceptar�n os traballosque non as respecten:

1») As colaboraci�ns ser�n in�ditas.Consistir�n en investigaci�ns te�ricas oupr�cticas relacionadas co ensino. Debenpresentar especial interese para calquerados tres niveis Ñprimario, secundario,universitarioÑintegrados no contidomultidisciplinar da RGE. Preferiranse ostraballos dun s� firmante e non se acep-tar�n os asinados por m�is de dous. O nome e os apelidos do autor, seguidosdo do centro docente ou instituci�n ondetraballe, figurar�n debaixo do t�tulo. Asrecensi�ns dar�n noticia de libros deactualidade (ent�ndese do mesmo anoen que se env�an � Revista) e nelas onome, apelidos e centro do autor poran-se � final. Cando se trate dunha primeiracolaboraci�n, indicaranse, en folio �parte nome, centro, enderezo e tel�fono.Axuntarase un breve curr�culo (15 a 20li�as).

2») Os autores presentar�n os traba-llos en disquete, acompa�ados de copiaimpresa en letra Courier tama�o 12, pasonon compensado. Cada p�xina debe ter2.275 matrices (caracteres + espacios enbranco), o que equivale a folios Din A4de 35 li�as con 65 matrices por li�a.

Aplicaci�ns soportadas.

Ficheiros de texto.Sempre que sexa posible, o ficheiro

deber� estar almacenado en formatoWord 97 para Windows.

Word 97 para Windows soporta fi-cheiros de:

Word Perfect ata a versi�n 5.x paraMS.DOS e Windows,

Microsoft Publisher 2.0E ficheiros MS.DOS e ASCIIWord Perfect 5.1 para MS-DOS.QuarkXPress 3.3 para Power MacintoshPostscript con formato MAC ou PC.

Follas de c�lculo:

O xestor de follas de c�lculo utiliza-do � Excel 97 para Windows.

Soporta conversi�n desde formato.


NORMAS PARA OS AUTORES

Comit� de Redacci�n


342

Lotus 1-2-3,QuattroPro/DOS,Microsoft Works,dBASE,versi�ns anteriores de Excel.Bases de datos:O xestor de base de datos � Acces 97

2.5 para Windows. Os ficheiros con formatodBASE son reco�ecidos pola aplicaci�n.

3») Os orixinais deber�n estarcorrectamente redactados e puntuados, eescritos, se for posible, en lingua galega.A RGE, que seguir� as normas oficiais doidioma galego, incluso nas opci�ns pre-feridas por elas, res�rvase a capacidadede facer correcci�ns de estilo, maiormen-te naqueles puntos que poidan resultarescuros ou ambiguos. Non se usar� letranegra (grosa). A cursiva ou as comi�asdeber�n responder �s convenci�ns inter-nacionais. Toda sigla ha de ser desenvol-vida entre par�nteses a primeira vez quese cite nun traballo. Exemplo: RAG (RealAcademia Galega).

4») As� mesmo, a RGE pr�galles �sautores o env�o de ilustraci�ns de boacalidade, en cor ou en branco e negro(fotograf�as, fotocopias, mapas, debuxos,gr�ficos). Para a publicaci�n das recen-si�ns � imprescindible a fotocopia dacuberta do libro.

5») Os traballos ter�n a extensi�nseguinte (c�tanse a m�nima e a m�ximaen folios Din A4, entendendo inclu�doscadros e esquemas): ÒColaboraci�nsEspeciaisÓ, 15-25; ÒEstudiosÓ, 10-25;ÒPr�cticasÓ, 6-15; ÒRecensi�nsÓ, 3-5;ÒNoticiasÓ, 1-4.

6») No caso de estaren divididos enapartados e subapartados, os orixinaishan ir acompa�ados do correspondente�ndice, organizado con cifras ou letras.Este �ndice non se publicar�.

7») O Comit� de Redacci�n decidi-r� a conveniencia da publicaci�n dostraballos, que ser�n avaliados por espe-cialistas nas materias de que se trate.

8») Os colaboradores da RGE recibi-r�n unha ficha, que cubrir�n cos seus datose o seu perfil acad�mico e profesional.

9») A cada autor dun traballo publi-cado na RGE enviar�nselle tres exempla-res dela e vintecinco separatas.

10») Os estudios con notas presenta-r�n estas preferentemente a p� de p�xina.

11») As referencias bibliogr�ficasque aparezan no corpo do traballo dis-poranse abreviadamente segundo undos modos seguintes, m�is adiante deta-llados:

(A. Parrilla, La integraci�n..., p. 18)Ñ sistema europeo:

(Parrilla, 1992a, 18) Ñ sistema ame-ricano:

Debe terse en conta que o sistemaeuropeo prefire a substituci�n das refe-rencias bibliogr�ficas incrustadas nocorpo do traballo por chamadas e notas ap� de p�xina, nas que non hai orde alfa-b�tica e os nomes dos autores figuranantes dos apelidos; nelas adoitan usarseas referencias bibliogr�ficas cos datoseditoriais completos.


343

O sistema americano permite supri-mi-las notas a p� de p�xina cando sonexclusivamente bibliogr�ficas, polo queresulta indispensable unha bibliograf�afinal na que se detallen t�dolos datos.

12») A bibliograf�a consultada comobase das colaboraci�ns colocarase � finaldelas, ordenada alfabeticamente polosapelidos dos autores, seguidos dos seusnomes, completos ou abreviados coaletra inicial despois po�erase coma oudous puntos. Debe entenderse que, feitacalquera destas elecci�ns, non se mestu-rar� coa outra.

Utilizarase sangr�a francesa, � dicir,sangraranse t�dalas li�as, ag�s a primei-ra de cada entrada.

Os t�tulos de libros e revistas ir�nen letra cursiva ou redonda subli�ada; osde cap�tulos de libros, de artigos apareci-dos en revistas e xornais, ou de traballoscolectivos po�eranse entre comi�as,indicando a continuaci�n o xornal, revis-ta ou libro en que se integran.

Escribiranse logo t�dolos datos edi-toriais, sempre pola mesma orde: lugarde edici�n, editorial, ano (se non se citouantes, segundo o sistema americano) e,se se desexa, colecci�n. No caso dasrevistas abonda con po�e-lo n�mero e oano; no de xornais, a data completa.

Indicarase o n�mero da edici�n dolibro, abreviadamente ou voado, s�cando non sexa a primeira.

Sinalaranse as p�xinas que com-prenden o cap�tulo ou o artigo �s que sefai referencia.

Cando se citen dous ou m�is traba-llos dun autor, ordenaranse cronoloxica-mente, pero o apelido e o nome s� apare-cer�n na primeira entrada: nas seguintessubstituiranse por un trazo longo � queseguir�, sen puntuaci�n intermedia, ot�tulo que corresponda.

Elixido un sistema (o europeo ou oamericano), non se mesturar� co outro.

Pr�gase un uso atento e rigoroso dapuntuaci�n, tal como se observa nosexemplos que seguen. Os apartados, queaparecen aqu� por raz�ns de claridade,non se reproducir�n na lista de referen-cias bibliogr�ficas, que debe compo�ersecon atenci�n exclusiva � orde alfab�tica.

Reit�rase, as� mesmo, que esta ordenon se respecta nas notas a p� de p�xina,nas que os nomes propios van antepos-tos �s apelidos. En todo caso, os n�merosxa publicados da RGE poden servir degu�a para estas ou outras d�bidas.

SISTEMA EUROPEO

A) LIBROS dun s� autor:

Goldstein, A., Prescription for childmental health and education, New York,Pergamon, 1978.

Parrilla, A., La integraci�n escolar ylos profesores, Madrid, Cincel, 2» ed., 1992(ou 19922).

Tarr�o Varela, A., Literatura galega.Aportaci�ns a unha Historia cr�tica, Vigo,Xerais, 1995.

★ ★ ★


344

B) LIBROS de varios autores:

Cando os autores son dous ou tres,s� se inverte o nome do primeiro. Se sonm�is de tres ad�itase citar s� o primeiro,seguido de Òe outrosÓ. Se foran moitos ening�n deles figurase como coordinador,editor, director, recompilador, etc., utiliza-ranse as siglas AA.VV. ou VV. AA. (VariosAutores).

Ares V�zquez, M. Carme, e outros,Diccionario Xerais da Lingua, Vigo, Xerais,1986.

L�pez Casanova, A., e E. Alonso, Elan�lisis estil�stico. Poes�a /Novela. Valencia,Bello, 1975.

Santamar�a, Andr�s, Augusto Cuartase Joaqu�n Mangada, Diccionario de incorrec-ciones, particularidades y curiosidades del len-guaje, Madrid, Paraninfo, 1995.

VV. AA., Comprensi�n ling��stica enestudiantes de Primaria y ESO, Madrid,Ministerio de Educaci�n y Cultura, 1996.

★ ★ ★

C) ARTIGOS aparecidos en revistase xornais:

La�n Entralgo, P., ÒÀGeneraci�n del98?Ó, El Pa�s, 26-XI-1996, pp. 13-14.

Sigu�n, M., ÒO ensino biling�e.Unha perspectiva de conxuntoÓ, RevistaGalega do Ensino, 1, 1993, pp. 13-30.

Theilgaard, A., ÒAggression and theXYY personalityÓ, International JournalLaw & Psychiatric, 6, 1983, pp. 413-421.

★ ★ ★

D) CAPêTULOS de libros dun s�autor:

Moreno B�ez, E., ÒManierismo yBarrocoÓ, en Reflexiones sobre el ÔQuijoteÕ,Madrid, Prensa Espa�ola, 19712, pp. 107--125.

★ ★ ★

E) TRABALLOS en publicaci�ns co-lectivas (libros de varios autores, dicciona-rios, enciclopedias, actas, miscel�neas...):

Fern�ndez Mosquera, S., ÒQuevedoy los emblemas: una comunicaci�n dif�-cilÓ, en S. L�pez Poza (ed.), Literaturaemblem�tica hisp�nica. Actas del I SimposioInternacional, A Coru�a, Universidade,1996, pp. 447-459.

Oliveira, A. Resende de, ÒPaiG�mez CharinhoÓ, en G. Tavanni e G.Lanciani (eds.), Diccionario de LiteraturaMedieval Galega e Portuguesa, Lisboa,Caminho, 1993, pp. 502-503.

Requejo Osorio, A., ÒDesarrolloComunitario y Educaci�nÓ, en J. M.Quintana (coord.), Iniciativas sociales eneducaci�n informal, Madrid, Rialp, 1991,pp. 349-360.

SISTEMA AMERICANO

O sistema americano permite unhamaior brevidade debido �s referenciasbibliogr�ficas intercaladas no corpo dotraballo e � aforro de notas a p� de p�xi-na. Na bibliograf�a todo se pon igual cano europeo, con excepci�n da data, quefigura entre par�nteses despois do nomedo autor. Cando se mencionen varios


345

libros dun autor publicados no mesmoano, usaranse letras min�sculas comezan-do polo a. Daremos s� alg�ns exemploselixidos entre os dos apartados anteriores:

A)Parrilla, A. (1992a): La integraci�n esco-

lar y los profesores, Madrid, Cincel, 2» ed.

Tarr�o Varela, A. (1995): Literaturagalega. Aportaci�ns a unha Historia cr�tica,Vigo, Xerais.

B)L�pez Casanova, A., e E. Alonso

(1975): El an�lisis estil�stico. Poes�a/Novela,Valencia, Bello.

C)Sigu�n, M. (1993): ÒO ensino bilin-

g�e. Unha perspectiva de conxuntoÓ,Revista Galega do Ensino, 1, 13-30.

D)Moreno B�ez, E (19712): ÒManierismo

y BarrocoÓ, en Reflexiones sobre el ÔQuijoteÕ,Madrid, Prensa Espa�ola, 107-125.

E)Oliveira, A. Resende de (1993): ÒPai

G�mez CharinhoÓ, en G. Tavanni e G. Lanciani (eds.), Diccionario de Lite-ratura Medieval Galega e Portuguesa,Lisboa, Caminho, 502-503.

13») Nas RECENSIîNS deben figu-rar sempre os mesmos datos e polamesma orde:

T�tulo: Letra cursiva min�scula.Autor: Nome e apelidos.Traductor: Cando sexa pertinente.Editorial: Nome dela, lugar e ano

de edici�n.Colecci�n: Se a hai e desexa men-

cionarse.N�m. pp.: N�mero de p�xinas.Tama�o: N�mero de cm de alto

por n�mero de cm de largo.

14») Os repertorios de NOVIDA-DES EDITORIAIS respectar�n as indica-ci�ns bibliogr�ficas descritas.

15») Ent�ndense como NOTICIAS asque informen sobre investigaci�n, educa-ci�n e ensino. Poder�n anunciarse congre-sos, cursos, certames, bolsas, actos cultu-rais, etc., sempre que sexa coa anticipaci�nconveniente e non resulten desfasadas nomomento da aparaci�n da RGE.

As� mesmo, mediante breves resu-mos, p�dense dar NOTICIAS de aconte-cementos recentes: congresos, cursos,exposici�ns, estreas teatrais, concertos eactos culturais diversos.

16») O Comit� de Redacci�n res�rva-se a facultade de introduci-las modifica-ci�ns que estime oportunas na aplicaci�ndas normas publicadas. Os orixinais nonser�n devoltos.



Documents

0 PRESENTA.CIN 5/4/01 16:35 Página 1 · proximamente no Boletín da Real Academia Galega, número extraordinario dedicado a Murguía, nun magnífico traballo de Victoria Álvarez