Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

Embed Size (px)

Citation preview

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    1/110

    ROGERB

    ARTRA

    "

    ANTROP

    OLOGIA

    DELCEREBRO

    Laconcienciaylos

    sistemassimblicos

    ~ FONDO

    _

    DECU~TURA

    ECONOMICA

    mPRE-TEXTOS

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    2/110

    LC

    BD

    450

    Dewey

    128Bl33a

    N

    DICE

    Primeraed

    icin(Pre-Textos),

    2006

    Primeraed

    icin(FCE,Pre-Textos),2007

    Bartra,

    Roger,

    Antropologa

    delcerebro.Laconciencia

    ylossistemassimb-

    licos/RogerBartra.-Mxico:

    FCE,2007

    236

    p.;21x14cm-

    (Colee.Filosofa)

    ISBN

    978-968-16-8435-8

    1.C

    onciencia

    2.Antropolo

    ga

    filosfica3.Filosofa

    1.Ser.Il,t

    PREFACIO

    9

    l.

    LAHIPOTESIS...............................

    17

    2.LAEVOLUCIONDELCEREB

    RO..................

    27

    3.PLASTICIDAD

    CEREBRAL......................

    39

    4.HAY

    UNLENGUAJEINTER

    IOR?..................

    53

    5.AMPUTACIONES

    y

    SUPUTA

    CIONES

    65

    6.ELEXOCEREBROATROFIAD

    O....................

    79

    7.ELSISTEMASIMBOLICODE

    SUSTITUCION

    93

    8.ESPEJOSNEURONALES

    107

    9.LACONCIENCIA

    ALALCAN

    CEDELAMANO

    123

    10.AFUERAYADENTRO:ELIN

    MENSOAZUL

    143

    11.LASESFERASMUSICALESD

    ELACONCIENCIA

    161

    Distribuci

    nenelcontinenteamericano

    enlenguaespa

    ola

    Comentariosysugerencias:

    [email protected]

    www.fondodeculturaeconomica.com

    Te!.(55)5227-4672

    Fax(55)5227-4694

    ~

    Em

    pr

    esacertificada

    ISO9001:2000

    D.R.2

    006,EDITORIALPRE-TEXTOS

    LuisSantngel10,LI-C46005Valencia,Espaa.

    D.R.2

    006,RogerBartra

    D.R.2

    007,FONDODECULTURAECONMICA

    Carretera

    Picacho-A

    jusco,

    227;14738Mxico,D.F.

    ISBN978-968-16-8435-8

    12.LAMEMORIAARTIFICIAL.

    183

    13.ELALMAPERDIDA

    '

    203

    BIBLIOGRAFA

    213

    NDICEANAlTICO

    229

    Seprohbelareproduccin

    totaloparcialdeestaobra

    -incluido

    eldiseotipogrfico

    ydeportada-,

    seacualfuereelmedio,electrnico

    omecnico,

    sinelconsentimiento

    porescritodeleditor.

    ImpresoenMxico>

    PrintedinMexico

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    3/110

    Enestelibrotratodeexplicarel

    misteriodelaconciencia.Expli-

    carno

    quieredecirresolverelenigm

    a.Quieroponerenjuego,expo-

    nerdesdeelpuntodevistadeunantroplogo,losextraordinarios

    avancesdelascienciasdedicadasa

    explorarelcerebro.Losneurlo-

    gosylos

    psiquiatrasestnconvencidosdequelos

    procesosmenta-

    lesresidenenelcerebro.Yopretendohacerunviajeantropol

    gico

    al

    interiordelcrneoenbuscadelaconcienciao,almenos,delashue-

    llasquedejaim

    presasenlasredesn

    euronales.Qupuedeencontrar

    unantroplogo

    enelcerebro?Uno

    delostemasfavoritosdelaan-

    tropologa,yencuyoestudiotieneexperiencia,eseldelaidenti-

    dad,unacondicinquesueleservistacomounenjambredesmbolos

    yprocesosculturalesquegiranentornodeladefinicindeunyo,un

    egoqueseexpresaprimordialmente

    comounhechoindividual,

    pero

    queadquieredimensiones

    colectivasmuyvariadas:identidadest-

    nicas,sociales,religiosas,nacionales,sexualesyotrasmuchas.Qu

    identidadhaydentrodelcerebro?

    Suprincipalexpresineslacon-

    CIenCIa.

    Conelobjetodequeellectorded

    uzcadeentradamisintenciones

    quieroaclararqueslo

    queentien

    doporconciencia,paralocual

    -msqueunadefinicin

    estricta-

    deseohacerunareferenciaala

    perspectiva

    deunfilsofo

    que,amiparecer,eseliniciadordelas

    reflexionesmodernassobreesteproblema.NomerefieroaDescar-

    tes,alquesuelenrecurrirloscientficosmsparacriticarsudualismo

    queparaapoyarseenl:altomarlo

    comoreferenciamuchasveces11

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    4/110

    quedana

    trapadosenlascoordenadas

    queestablecisobrelarelacin

    entreelcuerpoyelalma.EnrealidadDescartesuspoqusimasveces

    eltrmino

    latinoconscientia.Yoquierotraer

    enmiayudaaIohn

    Locke,qu

    iencongranaudaciauselconcepto

    p

    araplantearunaidea

    queprovocintensasdiscusionesdurantevario

    sdecenios.Creo

    que

    suideasiguesiendotilparasealarycircunsc

    ribirelproblemade

    laconcien

    cia.

    Alagregarunnuevocaptulosobrelaconcienciaenlasegundaedi-

    cinde1694desuEnsayosobreelentendimiento

    humano,Lockeper-

    turb

    profundamente

    lastradiciones

    morales

    yreligiosasdesu

    poca.1L

    ockerechazlavisinortodoxa

    relig

    iosasegnlacualla

    identidad

    personalesunasustanciapermanente.ParaLockeelyono

    estdefin

    idoporunaidentidad

    desustancias,

    seandivinas,mate-

    rialesoin

    finitas:elyosedefineporlaconciencia.Laidentidad

    per-

    sonalresideenelhechodetenerconciencia,

    algoinseparable

    del

    pensamien

    to:"esim

    posible

    quealguien

    perciba

    sinpercibirqueper-

    cibe".2Lockenoconcibelaconcienciacomoun

    asustanciapensante

    inmaterial

    yconcluyequeelalmanodefineala

    identidad.'Amenos

    demedio

    siglodela

    publicacin

    deLaspasiones

    delalma

    (1649)de

    Descartes,Lockeafirmaquelaconcienciaesla

    apropiacin

    decosas

    yactosqu

    eincumben

    alyoyquesonim

    putab

    lesaeseself4El

    yo

    radicaenlaidentidaddeuntenerconciencia,de

    unaactuacin."Para

    Lockela

    p

    ersonaesuntrmino"forense':esdecir,queim

    plicaalforo:

    elyoesre

    sponsable,reconoceactosyselosim

    putaasmismo.El

    alma,enc

    ambio,esindiferentealcontornomaterialeindependiente

    detodam

    ateria,"

    I

    Ellibro

    q

    uehayqueleersobreestasrepercusiones

    eseldeChristopher

    Fox,Locke

    andtheScriblerians.Identityandconsciousnessinearlyeighteen-centuryBritain.

    2

    Essaycon

    cerninghumanunderstanding,

    captulo

    27,

    9,p.318.Laspginasre-

    mitenalatraduccin

    deEdmundo

    O'Gorman.

    3Ibid.,27,

    12Y15.

    4Ibid.,27,

    16,pp.324-325.

    5Ibid.,27,

    23,p.328.

    6

    Ibid.,27,

    27,p.332.

    12

    Aldiscutireltemadelaconcienciameparecemuchomsesti-

    mulantepartirdeLockequedeDescartes.Podemosentenderlacon-

    cienciacomounaseriedeactoshum

    anosindividualesenelcontexto

    deunforosocialyqueim

    plicanunarelacindereconocimiento

    y

    apropiacin

    dehechoseideasdelascualeselyoesresponsable.La

    maneraenqueLockevealaconciencia

    seacercamsalasraces

    etimolgicasdela

    palabra:concienciaquieredecirconocerconotros.

    Setratadeunconocimiento

    compa

    rtido

    socialmente.'

    Ensuafnporcolocarelproblem

    aaunnivel

    quepuedaserex-

    ploradocientficamente,muchosn

    eurlogoshanreducidolacon-

    cienciaaunsinnimodelhechodepercatarse,darsecuentaopercibir

    elentorno.Eslo

    quehaceChristof

    Kochensumuytilcompendio

    panormico

    delavancedelasneuro

    cienciasenelestudiodelacon-

    ciencia.Paralawarenessesigual

    queconsciousness.'

    Conelloblo-

    queaautomticamente

    todainvestig

    acinqueentiendalaconciencia

    alamaneralockeana,esdecir,queincluyalavinculacin

    delyocon

    elcontorno

    queleconcierne.Lave

    ntajaqueencuentran

    losneuro-

    bilogosenampliarlaconcienciaa

    todoestadodealertaquele

    per-

    mitaaunorganismo

    percibirsucontorno,radicaenqueposibilita

    estudiarelfenmeno

    enespeciesn

    ohumanasdeanimales,conlas

    cualessepuedenhacerexperimentos

    inadmisiblesenpersonas.Sin

    embargo,alhaceraunladolasred

    esculturales

    queenvuelvenala

    autoconciencia,senublanfenmeno

    sque,aunsiendoestrictamente

    neuronales,noseentienden

    msqueenuncontextomsamplio.

    Quieroenfatizar

    quealolargodelaspginasquesiguenentender

    quelaconcienciaeselprocesodese

    rconscientedeserconsciente.Ya

    I

    Lasracesdeltrmino

    latinoconsciussonscive(conocer)ycon(con).ElOxford

    EnglishDictionarydice:"knowin

    g

    something

    withothers"

    2

    Thequestforconsciousness.Aneurobiologicalapproach,p.3.Conmsprecisin,

    elneurobilogo

    FranciscoJavierlvarezLeefrnanshadefinidoasalaconciencia:"un

    procesomental,esdecir,neuronal,mediante

    elcualnospercatarnosdenuestro

    yo

    ydesuentorno,ascornodesusinteracciones

    recprocas,eneldominio

    deltiempo

    ydelespacio":"Laconciencia

    desdeunaperspectivabiolgica",

    p.17.

    13

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    5/110

    lodefina

    unantiguodiccionariocastellanodelsigloXVII:

    "Conciencia

    esciencia

    desmesmo,ocienciacertsimaycasicertinidaddeaque-

    lloqueestennuestronimo,buenoomalo':1

    Megustalain

    genua

    seguridad

    conqueseacepta,enestadefinicinanticuada,

    quelacien-

    ciapuede

    conocerconcertezalossecretosdelyo,seanbenignoso

    malignos.

    Ded

    ndesealimentan

    misreflexionessobreelproblema

    dela

    conciencia?Puedohacerreferenciaaalmenos

    cuatrofuentes

    prin-

    cipales.Enprimerlugar,losmuchosaoscom

    osocilogosumer-

    gidoene

    lestudiodediversasexpresionesdela

    concienciasocialyde

    surelaci

    nconlasestructuras

    quelaaniman.

    Agregoaestasexpe-

    rienciasmisestudiosantropolgicos

    sobrelahistoriaylasfunciones

    delosmitos,inclu

    yendo

    enformadestacadaaquellosquegiranen

    tornoalasenfermedadesmentalesodelaidentidad.Entercerlugar,

    recojoy

    cultivoloshbitosdelaintrospeccin,

    enalgunasocasio-

    nessistem

    ticaylamayorpartedelasvecessiguiendoalazarlosvai-

    venesde

    misgustosliterarios

    ymusicalesomisensoaciones.'Por

    ltimo,y

    degranim

    portancia,algunosaosdelectura

    yestudiode

    losresultadosquearrojalainvestigacindelos

    neurocientficos.Me

    haparecidoquehereunidoloselementossufic

    ientesparapresentar

    unensayotentativoyexploratorio,sindudariesgosoeim

    prudente,

    sobreunodelosmsgrandesenigmasalos

    qu

    eseenfrentalacien-

    1

    SebastindeCovarrubias,

    Tesorodelalenguacastellana

    oespaola

    [1611].

    2

    Javier

    lvarezLeefmansexplicalaim

    portancia

    delaintrospeccin

    ensutexto"La

    conciencia

    desdeuna

    perspectiva

    biol

    gica".Unaideasimilaresdesarrollada

    por

    JosLuisDiazensuarticulo"Subjetividad

    ymtodo:lacond

    icin

    cientficadelacon-

    cienciayde

    losinformesenprimera

    persona".Dazafirma

    conrazn:"silaconcien-

    cianoesun

    factormentalinterno,recndito

    yoculto,sinoqueestdealgunamanera

    impresaenlosinformesverbales,deellosedesprende

    queunanlisisemprico

    ytc-

    nicamentev

    erosmildelosreportesverbalesintrospectivos

    sera,enrealidad,unan-

    lisisdelascaractersticas

    delaconciencia"

    (p.164).

    14

    cia.'Perodeboconfesarquenome

    hubieseatrevidoarealizareste

    viajesi,duranteun

    paseosolitarioporelbarriogticodeBarcelona

    en1999,nohubiesetenidounaocu

    rrenciaqueseclavenmicere-

    brosinquenada

    pudieseborrarla.Desdeesedadeotoomededi-

    quabuscarobsesivamente

    enlas

    investigacionesneurolgicaslos

    conocimientos

    quemepermitiesen

    desecharlaocurrencia.Nome

    disgust-aunque

    smesorprendi-

    comprobar

    queestaslecturas

    contribuyeron

    aafianzarlaideaoriginaleim

    pulsaron

    sutransfor-

    macinenunahiptesismanejable.Nohe

    podidoresistirlatenta-

    cindeexponerla

    aloslectoresc

    onlaesperanza

    deque,acaso,

    contribuyaaresolverelenigmadelaconciencia.

    1

    Divulguen2003mihiptesissobreelexocerebro

    enunaconferencia

    el6deno-

    viembredeeseaoenelCentroCulturalCon

    deDuquedeMadrid.Publiqumicon-

    ferenciaenfebrerode2004como"Laconcienc

    iayelexocerebro"Otroadelantodemis

    ideasaparecicomo"Elexocerebro:unahip

    tesissobrelaconciencia"

    en2005.

    15

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    6/110

    1.

    LA

    HIP

    TESIS

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    7/110

    19

    Aprincipiosdeltercermilenioelcerebrohumanosiguesiendoun

    rganoocultoqueseresistearendir

    sussecretos.Loscientficosto-

    davanohanlogradoentenderlosm

    ecanismosneuronalesquesus-

    tentan

    elpensamiento

    ylaconciencia.Una

    granpartedeestas

    funcionesocurreenlacortezacereb

    ral,untejidoqueparecelacs-

    caradeunenormefruto,una

    papayaporejemplo,quehubiesesido

    estrujadayarrugadaalintroducirla

    ennuestrocrneo.Megustara

    extraerestacortezapara,aldesplegarsussurcos,extenderlacomoun

    paueloenelescritoriofrenteam,conelpropsito

    deescudriar

    sutextura.Si

    pudiesehacerlotendraahorabajomisojosunher-

    mosopaogrisdeunosdosotresp

    almosdeancho.Mimirada

    po-

    drarecorrer

    ladelgadasuperficie

    parabuscarsealesqueme

    permitiran

    descifrarelmisterioescondido

    enlared

    queconectaa

    milesdemillonesdeneuronas.

    Algosimilareslo

    quehanlo

    grado

    hacerlosneurobilogos.Gra-

    ciasalrefinamiento

    denuevastcnicasdeobservacin

    delsistema

    nervioso(comolastomografasdeemisin

    positrnicaylasimge-

    nesderesonanciamagnticafuncional)loscientficosavanzaroncon

    rapidezenelestudiodelasfuncionescerebrales.Ensueuforiabau-

    tizaronlosltimosdiezaosdelsigloXX

    comoladcadadelcerebro,

    ymuchoscreyeronqueestabanmuycercadelasolucindeunode

    losmsgrandesmisteriosconlos

    qu

    eseenfrentalaciencia.Sinem-

    bargo,aunquedesplegaronantenues

    trosojoscoloridasimgenesdel

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    8/110

    maravillosopaisajeinteriordelcerebro,nolog

    raronexplicarlosme-

    canismosneuronalesdelpensamiento

    ydela

    conciencia.

    Enciertamaneraloscientficosabordaron

    elproblemadelacon-

    cienciahumanacomolohicieronlosnaturalistasdelsigloXVIlI,

    que

    buscabanalhombreenestadodenaturaleza

    conelobjetodecom-

    prender

    laesenciadesnudadelohumano,de

    spojadodetodalaar-

    tificialid

    adquelooculta.Eslaculturarespon

    sabledelaviolenciay

    lacorrupcin

    quedominanaloshombres?O

    hayunmalcongnito

    impreso

    enlanaturalezamismadelhombre?P

    aradesentraarelmis-

    teriode

    laconcienciahumana,laneurologa

    tambinhaintentado

    buscarlosresortesbiolgicosnaturalesdela

    menteenelfunciona-

    miento

    delsistemanerviosocentral.Seha

    qu

    eridodesembarazaral

    cerebro

    delasvestidurasartificialesysubjetivasqueloenvuelven,

    paraintentarresponderala

    pregunta:laco

    nciencia,ellenguajey

    lainteligenciasonunfrutodelaculturaoestnestam

    padosgenti-

    camente

    enloscircuitosneuronales?

    Sabem

    osdesdehacemuchotiempoqueelhombre

    enestadode

    naturale

    zanoexistimsqueenlaimaginaci

    ndelosfilsofos

    yna-

    turalista

    silustrados.Y

    podemossospecharqueelhombreneuronal

    desnudo

    tampocoexiste:uncerebrohumano

    enestadodenatura-

    lezaesunaficcin.Escomprensibleymuypos

    itivoquedesdeelprin-

    cipiola

    dcadadelcerebroquedasemarcada

    porunfuerterechazo

    deldualismocartesiano.GeraldEdelman,un

    odelosmsinteligen-

    tesneurocientficos

    actuales,abresulibrosobreeltemadelamente

    conunacrticaalaideadeunasustanciapen

    sante(rescogitans)se-

    parada

    delcuerpo,formuladaporDescartes.'Peroelasuntoseen-

    turbi

    cuando

    elrechazoalassustanciaspe

    nsantesmetafsicasse

    1

    GeraldM.Edelman,Brightair,brilliantjire.Onthem

    atterofthemind,1992.Dos

    aosdespusAntonioDamasiopopulariz

    lacrticaensulibroDescartes'error.Emo-

    tion,reason,andthehumanbrain,1994.Unejemplode

    estainterpretacin

    dualista,

    aunqueuntantocontradictoria,

    puedeleerseenellibrodeArturoRosenblueth,Mente

    ycerebro.

    20

    convirtienunacegueraantelos

    procesosculturales

    ysociales,que

    sonciertamente

    extracorpreos.

    Conestainquietud

    enlamente,

    alfinalizarladcadadelcerebro

    leelinteligentebalancehechoporS

    tevanHarnaddelosintentos

    por

    develarelmisteriodelaconcienciaydelasfuncionesmentalescom-

    plejas.'Deestetrabajosedesprende

    queladcadadelcerebroavanz

    enlaexplicacindealgunosaspecto

    sdelfuncionamiento

    neuronal,

    perodejenlaoscuridadelproblem

    adelaconciencia.Estebalance

    meestimulpoderosamente,

    yme

    hizopensarquelaneurobiolo-

    gahabahechoaunladoaspectosfundamentales

    sinloscualespa-

    recadifcilavanzar.Yomehaba

    pas

    adobuenapartedeladcadadel

    cerebroestudiando

    comoantroplogolascienciasmdicasquedu-

    ranteelRenacimiento

    ylosalboresdelamodernidad

    intentaban

    comprenderelfuncionamiento

    cerebralhumano.'Meabsorbitanto

    eltemaquepormomentossentaco

    mosifueraunmdicograduado

    enSalamancaoParsenelsigloXVII.

    Losmdicosdeaquellapoca

    creanfirmemente

    enlasteorashumorales

    hipocrticas

    ygalni-

    cas,yporellotransitaban

    confacilidaddelmicromundo

    corporal

    almacrocosmosastronmico,atravesandogilmentelosmundosde

    lageografa,lascostumbres,lasestaciones,laalimentacin

    ylaseda-

    des.Conestebagajemeaproxim

    alaneurobiologa

    actual:qu

    podraentenderunantroplogo

    qu

    eregresabadeunlargoviajeal

    SiglodeOro?

    Mi

    primeraim

    presinfuelasiguie

    nte:losneurobilogosestnbus-

    candodesesperadamente

    enlaestru

    cturafuncionaldelcerebrohu-

    manoalgo,laconciencia,quepodraencontrarse

    enotraparte.'

    1

    StevanHarnad,"Noeasywayout".

    2RogerBartra,Culturaymelancola.LasenfermedadesdelalmaenlaEspaadelSiglo

    deOro.

    3Nomeadhiero,deningunamanera,alviej

    oreclamoquesolahacerSkinner,quien

    sostenaqueestudiarelcerebroeraunaforma

    debuscarequivocadamente

    lascausas

    delaconductadentrodelorganismo,envezdehacerloenelmundo

    externo(Burrhus

    F.Skinner,Aboutbehaviorism).

    21

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    9/110

    Quiero

    recordarqueusoeltrmino

    conciencia

    parareferirmeala

    autocon

    ciencia

    oconcienciadeserconsciente.Anteestabsqueda

    supuse

    queunmdicorenacentista

    pensara

    queelsentimiento

    de

    constitu

    irunapartculaindividualnicapodraserpartedelaan-

    gustiaproducida

    porunafuncindefectuosa

    delosim

    pulsosneu-

    mticos

    enlosventrculoscerebrales

    queim

    pediracomprender

    e!

    lugard

    e!hombreenlaCreacin.Laconciencianosolamenteradi-

    caraene!funcionamiento

    de!cerebro,sino

    adems(yacasoprin-

    cipalme

    nte)ene!sufrimiento

    deunadisfunc

    in.

    Sedicequeunmotorounamquina

    neu

    mtica

    (comoe!cere-

    broen

    e!quepensabalamedicinagalnica,animado

    pore!pneuma)

    "sufre"

    cuandoseaplicaaunatareasuperior

    asusfuerzas.Elresul-

    tadoes

    quesepara.Comoexperimento

    mental,supongamosqueese

    motor

    neumticoesun"cerebroenestadode

    naturaleza"enfrentado

    aresolv

    erunproblemaqueestmsalldesucapacidad.Estemotor

    neumticoestsometidoaun"sufrimiento".

    Ahorasupongamos

    queestecerebroneum

    tico

    abandona

    sues-

    tadodenaturaleza,

    ynoseapaganisepara

    comoleocurriraaun

    motor

    limitadoausarnicamentesusrecursos"naturales".Enlugar

    dedete

    nerseyquedarseestacionadoensucondicinnatural,estehi-

    potticomotorneuronal

    generaunaprtesismentalparasobrevi-

    virapesarde!intensosufrimiento.Estaprte

    sisnotieneuncarcter

    somtico,perosustituyelasfuncionessomticasdebilitadas.Hayque

    sealardeinmediato

    queesnecesarioreprimirlosim

    pulsoscarte-

    sianos

    deunmdicode!sigloXVII:estasprtesisextrasomticas

    no

    sonsustanciaspensantesapartadasdelcuerp

    o,nienergassobrena-

    turales

    ymetafsicas,ni

    programasinformticos

    quepuedensepa-

    rarsed

    e!cuerpocomolasonrisade!gatode

    Cheshire.Laprtesises

    enrealidadunaredculturalysocialdemecanismosextrasomticos

    estrech

    amentevinculadaalcerebro.Porsupuesto,estabsquedadebe

    tratar

    deencontraralgunosmecanismoscerebralesquepuedanco-

    nectarseconloselementosextracorporales.

    22

    Regresemosanuestroexperimentomental.Tendremosquetra-

    tardeexplicar

    porquunserhuman

    o(oprotohumano)

    enfrentado

    aunim

    portante

    reto-como

    puede

    seruncambiodehbitat-,

    yal

    sentirporellounagudosufrimiento

    ,adiferenciadelo

    queleocu-

    rriraaunmotor(oaunamosca),generaunapoderosaconciencia

    individualenlugardequedarparaliz

    adoomuerto.Ensuorigenesta

    concienciaesunaprtesiscultural

    (demaneraprincipale!habla

    y

    e!usodesmbolos)

    que,asociadaa

    lempleodeherramientas,

    per-

    mitelasobrevivenciaenunmundo

    quesehavueltoexcesivamente

    hostilydifcil.Loscircuitosdelasemocionesangustiosasgeneradas

    porladificultad

    desobrevivirpasanporlosespaciosextrasomti-

    cosdelas

    prtesisculturales,

    peroloscircuitosneuronalesalos

    que

    seconectansepercatandela"exterioridad"

    o"extraeza"deestos

    canalessimblicos

    ylingsticos.Hayquesubrayarque,vistadesde

    estaperspectiva,laconciencianoradicaene!percatarsedequehay

    unmundoexterior(unhbitat),sinoenqueunaporcindeesecon-

    tornoexterno"funciona"comosifuesepartedeloscircuitosneu-

    ronales.Paradecirlodeotramaner

    a:laincapacidad

    ydisfuncio-

    nalidad

    de!circuito

    somtico

    ce

    rebral

    son

    compensadas

    por

    funcionalidades

    ycapacidadesdend

    olecultural.Elmisteriosehalla

    enquee!circuitoneuronalessensiblealhechodequeesincom

    pleto

    ydequenecesitadeunsuplementoe

    xterno.Estasensibilidadesparte

    delaconciencia.

    Unodelosmejoresinvestigadores

    reseadosporHarnad,Antonio

    Damasio,insisteenladivisinentre

    elmediointerior,

    precursorde!

    yoindividual,

    ysucontorno

    exterior.'Esposible

    queestacreencia,

    profundamente

    arraigadaentrelosneurobilogos,seaunobstculo

    paraavanzarenlacomprensin

    de

    lasbasesfisiolgicasdelacon-

    cienciahumana.Consideremosunaideadiferente:laconcienciasur-

    giradelacapacidad

    cerebraldereconocerlacontinuacin

    deun

    1

    AntonioDamasio,Thefeelingofwhathappens.Bodyandemotioninthemakingof

    consciousness,pp.13555.

    23

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    10/110

    proceso

    interno

    encircuitosexternosubicadosenelcontorno.Es

    comosiuna

    partedelmetabolismo

    digestivo

    ysanguneoocurriese

    artificia

    lmente

    fueradenosotros.Podramos

    contemplar,plastifi-

    cadas,nuestrastripasynuestrasvenasenganchadasaunsistemapor-

    ttilde

    prtesisim

    pulsadasporsistemascibernticos

    programados.

    Esto

    ocurreenloscyborgsdelaciencia-ficcin

    yenlosexperi-

    mentos

    realizadosenprimates,loscuales,graciasaunelectrodoim-

    plantado,han

    logrado

    controlar

    mentalm

    ente

    una

    conexin

    cerebro

    -mquina

    paramoveradistanciaun

    brazorobot.'Encam-

    bio,estamosacostumbradosaestarrodeados

    deprtesisquenosayu-

    danam

    emorizar,acalculareinclusoacodificarnuestrasemociones.

    Alresp

    ecto,otrodeloslibrosconquesecierraladcadadelcere-

    bro,delfilsofoColinMcGinn,usaunaimagenquemeparecemuy

    importante,aunqueladesaprovechalamenta

    blemente.

    Ensuargu-

    mentacinparademostrarqueelcerebrohu

    manoesincapazdeen-

    contrar

    unasolucinalproblemadelaconciencia,McGinnimagina

    unorganismocuyocerebro,enlugardeestarocultodentrodelcr-

    neo,es

    tdistribuido

    fueradesucuerpo

    com

    ouna

    piel.Setratadel

    exocerebro,similaralexoesqueletodelosinsectosoloscrustceos.'

    Elhech

    odequeestexpuestoalexteriornohacequeestepellejopen-

    santeseamsfcildeentendercuando,porejemplo,esteorganismo

    tienelaexperienciadelrojo.Elcarcter"privado"delaconciencia,

    diceM

    cGinn,notienenada

    queverconelhechodequenuestroce-

    rebroseencuentraoculto:laexperiencia

    delcolorrojoentodoslos

    casosseencuentra

    enterrada

    enunainterio

    ridad

    completamente

    inacces

    ible.ElerrordeMcGinnconsisteen

    creerquelaconciencia

    estsepultadaenlainterioridad.Sisuponem

    osquelaextraacria-

    turado

    tadadeunaepidermisneuronalesca

    pazdecolorearsuvien-

    trecua

    ndopiensaenrojo,

    yotrosorganismosdelamismaespecie

    I

    JosM.Carmena

    etal.,"Learning

    tocontrolabrain-machine

    interfaceforrea-

    chingand

    graspin

    gbyprimates".

    2Colin

    McGinn,ThemysteriousflameoConsciousmin

    dsinamaterialworld,p.11.

    24

    lopuedencontemplareidentificar,

    entoncesnosacercamosanues-

    trarealidad:elexocerebroculturald

    elqueestamosdotadosrealmente

    seponerojocuandodibujamos

    nuestrasexperienciascontintasy

    pinturasdeesecolor.Hayquedecir

    quelaideadeuncerebroexterno

    fueesbozadaoriginalmente

    porS

    antiagoRamnyCajal,quienal

    comprobarlaextraordinaria

    yprec

    isaselectividaddelasredesneu-

    ronalesenlaretina,consider

    astascomouncerebrosimple,co-

    locadofueradelcrneo.'

    Yoquierorecuperarlaimagende

    lexocerebroparaaludiraloscir-

    cuitosextrasomticosdecarctersimblico.Sehahabladodelosdi-

    ferentessistemascerebrales:elsistemareptlico,elsistemalmbico

    yelneocrtex.-Creo

    quepodemos

    agregaruncuartonivel:elexo-

    cerebro.Paraexplicar

    ycomplementarlaidea,megustarahaceraqu

    un

    paralelismo

    inspirado

    enlaingenierabiomdicaqueconstruye

    sistemasdesustitucin

    sensorialp

    araciegos,sordos

    yotrosdisca-

    pacitados.'Laplasticidadneuronal

    permite

    queelcerebroseadapte

    yconstruyaendiferentesreaslos

    circuitosquefuncionan

    conde-

    ficiencias.Sitrasladamos

    alexocer

    ebroesteenfoque,podemossu-

    ponerqueim

    portantes

    deficienciasocarencias

    delsistema

    de

    codificacinyclasificacin,surgida

    sarazdeuncambioambiental

    odemutaciones

    queafectanseriamente

    algunossentidos(olfato,

    odo),auspiciaron

    enciertoshomn

    idossusubstitucin

    porlaacti-

    I

    CitadoenHugoArchiga,Eluniversointerior,p.136.Archiganosealaelori-

    gendeestacita,ynohelogrado

    ubicarlaen

    lostextosdeRamn

    yCajal.Ensutra-

    bajo"Lartinedesvertbrs"

    consideraalare

    tina"comounverdaderocentronervioso,

    unaespeciedesegmento

    cerebral

    perifrico"

    (p.121).Hoysehablatambin

    deun

    "segundo

    cerebro"enreferenciaalsistemanerviosoentrico,unareddecircuitoscasi

    autnomos

    queregulatodaslasfacetasde

    ladigestin,decomienzo

    afinentreel

    esfagoyelcolon,incluyendo

    alestmago

    ytodoslosintestinos

    (MichaelD.Gers-

    hon,Thesecondbrain).

    2MerefieroalasideasdePaulD.MacLean

    ,Atriuneconceptofbrainandbehaviour.

    Serefiereatrestiposdecerebro:reptlico,

    paleomamfero

    yneomamfero.

    3PaulBach-y-Rita,Brainmechanismsinsensorysubstitution.

    25

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    11/110

    vidaddeotrasregionescerebrales

    (reasdeBroca

    yWernicke)es-

    trechamente

    ligadasasistemasculturalesdecodificacinsimblica

    ylin

    gs

    tica.Lanuevacondicin

    presentaunproblema:laactivi-

    dadneu

    ronalsustitutivanoseentiendesinla

    prtesisculturalco-

    rrespond

    iente.

    Estaprtesis

    puede

    definirs

    ecomo

    unsistema

    simblic

    odesustitucin

    quetendrasuorigenenunconjunto

    de

    mecanismoscompensatorios

    querem

    plazan

    aaquellosquesehan

    deteriora

    dooquesufrendeficienciasanteun

    medioambientemuy

    distinto.

    Mihiptesissuponequeciertasreg

    ionesdelcerebrohu-

    manoadquieren

    genticamente

    unadependencia

    neurofisiolgica

    delsiste

    masimblicodesustitucin.Estesistema,obviamente,se

    transmite

    pormecanismosculturalesysociales.Escomosielcere-

    bronecesitaselaenergadecircuitosexternos

    parasintetizaryde-

    gradarsustanciassimblicaseimaginarias,enunpeculiarproceso

    anablicoycatablico.

    Heutilizadodiversasmetforasconelobje

    todeexplicardema-

    nerasen

    cillaybreveunahiptesissobrelaco

    ncienciayelexocere-

    bro.Aho

    raesnecesariodesglosarlaideacentral

    parabuscarconalgn

    detallelosdatoscientficosquepuedendarbaseamiinterpretacin.

    Perohe

    queridoanticiparalgunasideastroncales

    paraquecuando

    nossum

    erjamosenlospormenoresno

    perdam

    osdevistaelobjetivo

    delabsqueda.

    26

    2.

    LA

    EVOLUCIN

    DEL

    CEREBRO

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    12/110

    Lamasaenceflicaque,extendida

    enmiescritoriocomoelpauelo

    imaginario

    quepodrarevelarlos

    secretosdelamente,ocupa,es-

    trujada,entre1200y

    1500centm

    etros

    cbicosdentrodelcrneo

    deloshumanosanatmicamente

    modernos.ElancestrodelHorno

    sapiens,elHornoerectusqueaparecihaceaproximadamente

    unmi-

    llnymediodeaos,tenaentre850y1100

    ccdemasaenceflica.

    Y,muchoantes,elcerebrodelHorno

    habilis,queaparecihaceunos

    dosmillonesymediodeaos,ocupabasolamenteentre510Y

    750ce.

    Esteproceso

    evolutivo

    seinicih

    aceunosseismillonesdeaos,

    cuandoungrupodegrandessimio

    ssediferenciydioorigenadi-

    ferentesespeciesdebpedos,losaustralopitcidos.Paraalgunoscien-

    tficosesteperiododeseismillonesdeaosesdemasiado

    cortoen

    trminosevolutivosparadarlugar

    alsurgimiento

    delascapacidades

    intelectualesycognitivaspropiasdelHornosapiens.Seargumenta

    queelnicomecanismo

    quepuedeexplicarelrpido

    procesoevo-

    lutivotieneuncarcterculturalysocial.MichaelTomasellosostiene

    quenohahabidotiemposuficiente

    paraquesetratedeunproceso

    normaldeevolucinbiolgica,elcualim

    plicaquelavariacinge-

    nticaylaseleccinnaturalhancreadounaporunalashabilidades

    cognitivascapacesdeinventarydesarrollarcomplejastecnologasy

    herramientas,formassofisticadasd

    erepresentacin

    ycomunicacin

    simblicayestructurassocialesela

    boradasquecristalizaneninsti-

    tucionesculturales.'

    1

    MichaelTomasello,Theculturaloriginsofhuman

    cognition,pp.2-4.

    29

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    13/110

    Aunqueestoyconvencido

    delaenormeim

    portancia

    deloscir-

    cuitosc

    ulturalesenlaformacin

    delaconcienciaindividual,creo

    queno

    debemosverloscomolavaritamgica

    queresuelvelosmis-

    teriosdelorigendelcerebroanatmicamente

    moderno.Tomasello

    rechaza

    laideadequeunamutacin

    hayacreadoellen

    guaje.Para

    llaclaveradicaenqueenloshumanosevolu

    cionbiolgicamente

    unanue

    vamaneraintencionaldeidentificarse

    ydeentendersecon

    miembrosdelamismaespecie.'Lacontinuacindelproceso,apar-

    tirdeestanicaadaptacin

    cognitivaquepermitereconoceralos

    otroscomoseresintencionales,

    habratenidouncarcterentera-

    menteculturalyprodujo

    eldesarrollodeformassimblicasdeco-

    municac

    in.Estedesarrollo,sostieneTomasello,transcurre

    auna

    velocida

    dqueningn

    procesodeevolucin

    biolgicapuedeigua-

    lar.Stephen

    [ayGouldhaafirmado,porel

    contrario,

    queshay

    tiempo

    suficienteparauncambioenelnivelbiolgico.Gouldco-

    mienza

    poradvertircontrala

    peligrosatrampa

    quesuponedefinirla

    evoluci

    ncomounflujocontinuo.

    Elcam

    bioocurre

    mediante

    latransformacin

    puntuada

    desubgrupos

    aisladosenespecies,y

    noatravsdeuncambioanagnico,aunlen

    toritmogeolgico,de

    latotalidaddelgrupo.'Goulddemuestraqueesunafalaciacreerque

    elcrecimiento

    delacapacidadcraneanaque

    ocurreduranteelpe-

    riodoq

    ueseparaalHornoerectusdelHorno

    sapiensrepresenta

    un

    ejemplo

    develocidadevolutivaextraordinaria,

    algotanraro

    queslo

    seexplicaraporlasmaravillosascapacidades

    deadaptacin

    ydere-

    troalime

    ntacin

    delaconcienciahumana.Esdecir,quelaveloci-

    daddel

    cambiosloseexplicaraporlainte

    rvencin

    deprocesos

    culturales.Enrealidadnosetratadeunritmo

    decambioextraordi-

    nario,sino

    queesperfectamente

    normalquelamasaenceflicahaya

    doblado

    sutamao

    en100milaos(unastr

    esmilgeneraciones).'

    1tu

    ,p

    .204.

    2Stephen[ayGould,Thestruetureofevolutionarytheo

    ry,p.913.

    3lbid.,

    pp.851ss.y915.

    30

    GouldexplicaqueelcambiodeHornoerectusaHorno

    sapiens

    fue

    unprocesorpidodesurgimientod

    eunaespeciequeprobablemente

    ocurrienfricaentre250mil

    y1

    00milaosatrs.'

    Nodebemoscentrarnosnicamenteenelcrecimiento

    (absolutoy

    relativo)delacapacidad

    craneana.

    Unestudiohasealado

    laim-

    portanciadeobservartambinlaf

    ormaqueadoptaelcerebro,yha

    descubiertolaexistenciadedostend

    enciasenlaevolucindelaforma

    delcerebrodelgneroHorno.Losdosprocesoslleganauntamao

    similardelacapacidadcraneana,en

    uncasoelhombredeNeandertal

    yenelotroelhumano

    moderno.E

    lprimerpatrndedesarrollo

    de

    laconfiguracincraneanamuestra

    queenlamedidaenqueaumenta

    eltamaodecreceladistanciainter

    parietal.Estepatrn

    seobserva

    enlaevolucin

    quevadelosespecmenes

    msarcaicoshastalos

    neandertales.Peroelprocesodeca

    mbioquedesembocaenloscr-

    neoshumanosmodernosmuestra

    unsaltoevolutivoqueseaparta

    delpatrnsealado,einaugurauna

    nuevatrayectoria.Lanuevaten-

    denciaproduce,conlaampliacin

    delacapacidad

    craneana,una

    mayorexpansinparietal,lo

    qued

    acomoresultadounaconfigura-

    cinmsesfrica(braquicfala)delcerebro.Estopareceindicar

    que

    lascapacidades

    cognitivasdeloshumanos

    modernos

    nosonuna

    meraexpansindelashabilidadesarcaicassinolaadquisicindenue-

    vasaptitudes.Losneandertales

    yl

    oshombresmodernos

    represen-

    tandostrayectoriasevolutivasdistintaseindependientes.'

    Enestecontextoesposibleinsertarlahiptesissobreelfunciona-

    mientodelaconciencia.Unsubgrupodehomnidosenfrica,hace

    uncuartodemillndeaos,relativamenteaisladoygeogrficamente

    localizado,sufrirpidoscambios

    enlaestructura,configuracin

    y

    tamaodesusistemanerviosocen

    tral.Estoscambiossesumarona

    lastransformaciones,seguramente

    muyanteriores,delaparatovocal

    Itu,p.916.

    2Emiliano

    Bruner,GiorgioManziy

    Jua

    nLuisArsuaga,"Encephalization

    and

    allometric

    trajectories

    inthegenusHorno:evidencefrom

    Neandertal

    andmodern

    lineages".

    31

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    14/110

    quepermitelaarticulacindelhablatalcomo

    hoylaconocemos.Po-

    demos

    suponerquelas:nutacionesenestosho

    mnidosarcaicosafec-

    taronlasfunciones,laf!Jrmayeltamao

    dela

    cortezacerebral,pero

    adems

    ocasionarontransformacionesenlossistemassensorialesque

    lesdificultaronsuadaptacinalmedio,como

    podransercambios

    enlareceptividadolfatIVay,acaso,modificaciones

    enlacapacidad

    deloca

    lizarlasfuentesdelossonidos,ascomoalteracionesdelas

    memoriasolfativasyauditivas.Suscircuitos

    neuronales

    seranin-

    suficien

    tesylasreacci(Jnesestereotipadas

    antelosretosacostum-

    brados

    dejarandefunCionarbien.Acasopodramosagregarelhecho

    deque

    grandescambiosclimticosymigraci

    ones

    forzadaslosen-

    fr:ntaro

    nacrecientesdificultades,

    porlo

    que

    quedaron

    endesven-

    tajafrenteaotroshornnidos

    que,mejor

    adaptados

    almedio,

    respond

    anconmayorrapidezalosretoscotidianos.

    El

    primigenio

    Horn

    osa

    plens

    dejaderecon

    ocer

    unapartedelas

    seales

    procedentesdeSu

    entorno.Anteunme

    dioextrao,estehom-

    bresufre,tienedificultadesparareconocerloscaminos,losobjetos

    oloslugares.Parasobrevivirutilizanuevosrecursosquesehallanen

    sucerebro:seveobligadoamarcarosealarlosobjetos,losespacios,

    lasencrucijadasylosinstrumentosrudimentariosqueusa.Estasmar-

    casose

    alessonvoces,coloresofiguras,verdaderossuplementosar-

    tificiale

    soprtesissemnticasquele

    permiten

    completarlastareas

    mentale

    squetantoseledificultan.As,vacr

    eandounsistemasim-

    blicoexternodesustitucin

    deloscircuitos

    cerebralesatrofiadoso

    ausentes,aprovechando

    lasnuevascapacidad

    esadquiridasdurante

    elproce

    sodeencefalizacin

    ybraquicefalia

    queloshaseparadode

    suscongneresneandertales.Surgeunexocerebroquegarantizauna

    g.rancapacidaddeadaptacin.Sepodradecirqueelexocerebrosus-

    trtuyee

    ldesordendelaConfrontacin

    conun

    adiversidaddenichos

    ecolgicosporelordengenerado

    porunnichosimblicoestable.

    .Esta

    interpretacin

    Seenfrenta

    aun

    problema:

    hayunlapsode

    tiempo

    borrosoquesepara

    elsurgimiento

    enel

    procesoevolutivo

    delosh

    umanosanatmicamente

    modernosyelmomento

    enquete-

    32

    nemasregistrosarqueolgicosdeun

    aactividadculturalbasadaen

    formasdecomunicacin

    simblicaaprendidas.AdamKuperhaob-

    servadoqueloshumanos

    claramente

    modernos

    aparecen

    porlo

    menosunos60milaosantesdela

    presenciadeunaculturadesa-

    rrollada.Porlotanto,supone,laculturaentrenescenamuytar-

    damente,peroencuantolohizolae

    volucinculturalavanzauna

    velocidadmuchomayorquelaim

    pu

    estaporlaslentasmutaciones

    delaevolucinbiolgica.'Estoscamb

    iosocurrieron

    durantelatran-

    sicindelPaleolticomedioalsuperior,cuandolaindustria

    ltica

    musteriense

    delosneandertales,

    pro

    bablemente

    incapacesdepen-

    samiento

    simblico,fuesustituida

    p

    orlalticaauriaciense

    delos

    modernoscromaones,hombresdotadosdelenguaje,agrupadosso-

    cialmente,practicantes

    deritualesy

    conunaeconomarecolectora

    ycazadoraorganizada.

    Hayunaexplicacin

    paraestehia

    toentrelaadquisicin

    deras-

    gosfsicosmodernos

    yeldesarrollo

    deunaculturasimblica.Ian

    Tattersallencuentralaclaveenlallamadaexaptacin.'Adiferencia

    delaadaptacin,aqusetratadeinn

    ovacionesespontneasqueca-

    recendefuncinoquejueganunpapelmuydiferentealquefinal-

    mentetienen.Elejemplomsconocidosonlas

    plumas,quemucho

    antesdesertilesparavolarfunciona

    ron

    comounacapaparaman-

    tenerelcalordelcuerpo.Tattersallc

    reequelosmecanismosperif-

    ricosdelhablanofueronunaadaptacin

    sinounamutacin

    que

    ocurrivarioscientosdemilesdea

    osantesdequequedaran

    cir-

    cunscritosporlafuncindearticular

    sonidos.Y

    posiblemente,segn

    estecientfico,lascapacidadescognitivasdequenosjactamosfue-

    rontambinunatransformacin

    oc

    urridahace100o150milaos

    quenofueaprovechada

    (exaptada)

    sinohastahace60o70mil

    aoscuando

    ocurri

    unainnovacin

    culturalqueactivenalgu-

    I

    Adam

    Kuper,Thechosenprimate.Human

    natureandculturaldiversity,cap.4.

    2

    IanTattersall,Themonkeyinthemirror.

    Essaysonthescienceofwhatmakesus

    human,pp.51ss.Vasela

    primera

    formulacin

    delconcepto

    enStephen[ayGouldy

    S.Vrba,"Exaptation

    -amissingterm

    inthescienceofform".

    33

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    15/110

    noshumanosarcaicoselpotencialpararea

    lizarlos

    procesoscogni-

    tivossimblicos

    queresidanenelcerebros

    inserempleados.'Segn

    Tatter

    salleldetonadordeesteprocesoculturalfuelainvencindel

    lenguaje.A

    quintroduce

    unahiptesis

    que

    parecedudosa:supone

    quela

    habilidadlingsticatenayauncable

    adoneuronalinscritoen

    elcerebro,yqueslofaltabaelestmuloexterno

    paraponerloafun-

    cionar.Eldisparadorpudohabersidoalgotansencillocomounain-

    vencinrealizada

    porungrupodeniosdurantesusjuegos.Unavez

    hecha

    estamaravillosainvencinelconjunto

    delasociedaddebide

    adoptarla

    ydifundirlaaotrosgrupos.'

    No

    quedaclaroelmotivoporelcualloshombrestardaronvarias

    decenasdemilesdeaosendescubrirlas

    potencialidades

    dormidas

    desu

    cerebro.Fueelproducto

    delmeroaz

    ar?Nopareceunaexpli-

    cacin

    adecuada.Creo

    quedebemosacepta

    rquelatransformacin

    neuronalcomenzatenerconsecuenciasdesdeelmomento

    enque

    unsubgrupo

    dehomnidos

    tuvoqueenfrentarse

    aretos

    quesupe-

    raban

    losrecursosnormalmente

    usados.Nofueelazardeun

    juego

    deni

    oselquedescubrilahabilidadded

    otaralosobjetosdeun

    nombre.Loim

    portante

    enunprocesodeexaptacineslarefuncio-

    nalizacin

    delasmodificaciones

    noadaptantesllamadasspandrels

    porG

    ould,quetomauntrmino

    delaarq

    uitectura:

    esosespacios

    triangulares

    quenotienenningunafuncin

    yquequedandespus

    deinscribirunarcoenuncuadrado

    (tmpan

    o,enjuta)oelanillode

    unacpulasobrelosarcostoralesenqueseapoya(pechina).Laspe-

    chinas

    cerebralespodranhabersidocircuitosneuronalesabiertosa

    funcio

    nesinexistentes,amemoriasintiles

    oasealesexternasque

    nollegan,obienamecanismosnorelacionadosconprocesoscog-

    nitivos.Gouldexplica

    queelnmero

    depechinasaumenta

    consi-

    derablemente

    conlacomplejidad

    delorganismo:sonpocaslas

    que

    hayen

    elespaciocilndricoumbilicaldeun

    gasterpodo,compara-

    1

    Ian

    Tattersall,Themonkeyinthemirror,pp.153Y

    182.

    2Ibid.,pp.160-163.

    34

    dasconla

    grancantidadquealbergauncerebrohumano,pechinas

    quesobrepasanconsiderablemente

    elnmerodecambiosadaptan-

    tesqueocurrenconlaexpansinde

    lamasaenceflica.'

    Mihiptesissobreelexocerebro,

    comoheexplicadomsarriba,

    implicaunasituacinenlacualelindividuoestsometidoaunsu-

    frimientoantelasdificultades

    parasobrevivirencondicioneshosti-

    les.Alrespectoquierotraerenayuda

    demiargumentolasreflexiones

    deAntonioDamasio,quiensepregu

    ntporeldisparadorquepudo

    impulsarlasformascomplejasdec

    omportamiento

    social.Supone,

    meparecequeacertadamente,quelasestrategiassocialesycultura-

    lesevolucionaron

    comounamanera

    deenfrentarelsufrimiento

    en

    individuosdotadosdenotablescapacidadesmemorativasypredic-

    tivas.Laclavedelainterpretacin

    deDamasio

    radicaenqueeste

    sufrimiento

    esalgomsqueeldolo

    rquesienteelindividuo

    como

    unasealsomatosensorialprovocada

    porunaherida,ungolpeouna

    quemadura.Aldolorsigueunestadoemocionalqueseexperimenta

    comosufrimiento.Eldoloresuna

    palancaparaeldespliegueade-

    cuadodeim

    pulsoseinstintos,explicaDamasio.Delamismama-

    nera

    elorganismo

    despliega

    los

    dispositivos

    emocionales

    del

    sufrimiento

    paraim

    pulsarmedios

    queloevitanoloamortiguan.

    Algosimilarocurreconelplacer,unasensacin

    quegeneraestados

    emocionalesadicionales.'

    Habraquedarunpasoms:busca

    rlasposiblesconsecuenciasneu-

    ronalesdelsufrimiento

    encondicionesparalascualeselindividuo

    noencuentra

    losmediosorgnicos

    paraevadirlo.Afindecuentas

    elsufrimiento

    eselresultadodeuna

    carencia,unaausencia,una

    pri-

    vacin.Enestascondicioneselorgan

    ismosientelanecesidaddesus-

    tituirlosrecursos

    quelefaltan:nos

    loagregaunestadoemocional

    propicio,sinoqueademsacudealosmecanismossimblicosycog-

    1

    StephenIayGould,Thestructureo[evolutionarytheory,p.87.

    2AntonioR.Damasio,Descartes'error.Emo

    tion,reason,andthehumanbrain,"Post

    scriptum"

    35

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    16/110

    nitivosqueresidenensucerebrocomopec

    hinasyenjutasalojadas

    sobrelosarcosdesuarquitecturaneuronal.E

    stopuedeim

    plicardesde

    luego

    elusodearmasyherramientas,

    perosobretodolaasignacin

    devocesalosobjetosyalasmismasemocionesoalas

    personas,la

    aplicacin

    designosenloscaminosoenlasfuentesderecursos,

    laejecucinderitmosymovimientosrituales

    parasimbolizarlaiden-

    tidadylacohesindelos

    gruposfamiliaresotribales,yelusodetc-

    nicasdeclasificacincomomemoriasartificiales.

    Noesseguroquehayahabidounvacode

    unos60milaos,unex-

    trao

    intervalodetransicin

    duranteelcua

    lloshombresyaanat-

    micam

    ente

    modernos,

    dotados

    deuncerebro

    comoelnuestro,

    habranvividosindesarrollarlascapacidadessimblicasdelosseres

    quehacemsde30milaoscrearonlasfigu

    rasenmarfilhalladasen

    lacuevaHohleFels,enelJurasuabo,ylas

    pinturasdelacuevaChau-

    veten

    elsurdeFrancia.Esmuyposiblequeseaengranparteunvaco

    deinformacin

    quedescubrimientos

    venid

    erospodran

    llenar.De

    hecho,yatenemoshuellasdeestosnuevos

    descubrimientos

    enlas

    excavacionesdelacuevadeBiombos,enfr

    icadelSur,dondeespo-

    sible

    q

    uehayaindiciosdeactividadsimblica

    humanadehace75mil

    aos.'

    Porotrolado,seguramente

    unapartedelashuellastempra-

    nasde

    lasactividadescognitivasmsrudimentarias,

    realizadascon

    materi

    alesperecederos,nohasobrevivido.

    Losrestosmsantiguos

    desereshumanosmodernos,asociadosalticapropiadelPaleoltico

    medio

    hansidohalladosenelsurdefrica.Segnlateoramsacep-

    tadaf

    ueenesecontinente

    dondeseorigin

    elHornosapiens.Pro-

    bablem

    ente

    llegaEuropaenlapocaen

    queelltimo

    periodo

    glacialalcanzabalasmsbajastemperaturas,

    hacemsde45milaos.

    Duranteeseperiododebideexpandirseel

    exocerebrohumano,un

    conjun

    todeprocesosculturalesestrechamenteconectadosalsistema

    1

    Christopher

    S.Henshilwood

    etal.,"Emergenceofmodern

    human

    behavior:

    MiddleStoneA

    geengravin

    gsinSouthAfrica".Vasetambin

    KateWong,"Themor-

    nin

    gofthemodern

    mind".

    36

    nerviosocentral.A

    partirdeestosyotrosindicios,Tomasellohadicho

    que"laconclusinineluctableesq

    uelossereshumanosindividua-

    lesposeenunacapacidadbiolgica

    mente

    heredadaparavivircul-

    ruralmente".'Yomsbiencreoqu

    eadolecen

    deunaincapacidad

    genticamente

    heredadaparavivir

    naturalmente,

    biolgicamente.

    Estonosllevaalabsquedadeeso

    scircuitosneuronales

    queseca-

    racterizanporsucarcterincom

    ple

    toyquerequierendeunsuple-

    mentoextrasomtico.

    1

    MichaelTomasello,Theculturaloriginso

    [humancognition,p.53.

    37

  • 8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo

    17/110

    .....

    -.LI

    ::,::>.LI

    U

    el-