Upload
others
View
6
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
ULUSLARARASI .. .. USKUDARSEMPOZYUMU
V 1-5 Kasım 2007
BİLDİRİLER
CİLT II
EDİTÖR
DR. COŞKUN YILMAZ
Tas. No:
OS KO DAR BELEDiYESi
USKUDAR SEMPOZYUMU V
KURULUProf. Dr. Mehmet Prof. Eriinsal
Prof. Dr. Mustafa Uzun Prof. Dr. Zekeriya Prof. Dr. Tufan Buzpinar Dr. Mustafa Sabri
Doc. Dr. Erhan Afyoncu
YAYINDr. Mustafa Sabri
YAYINA HAZIRLIKZafer Cinar, Ugur Demir
VE HProf. Dr. Mustafa Uzun,
GORSEL ARASTIRMAZafer Ugur Demir
FOTOGRAFZekiye A. Bilal Aslan,
SEMPOZYUM FOTOGRAFLARIKoca,
TASARIMCelebi
VEDizayn Matbaacilik Tic. Ltd. Sti.
Istanbul 2008ISBN 978-9944-5807-5-5
Telif Belediyesine aittir, tamami veya bir izinsizbasilamaz, kaynak gosterilmeden iktibas edilemez.
Hakimiyeti Milliye Caddesi,Atlas No: 69
Tel: 216 531 30 00 Faks: 216 531 31 03
Düşler Ressamı Ayvazovski ve Üsküdar
ARŞ. GÖR. FATiH BAŞBUG Selçuk Üniversitesi
Bazı şehirlerin görülmeye değer yerleri vardır. O yerler; farklı tatları, ilginç anekdotları, tarihi güzellikleri ve mistik havasıyla değişik meslek gruplarını aynı esprinin parçası yapabilir. Konunun bütünden detaya gidilerek yeniden çözümlenmesi, görünmeyenleri ortaya çıkarması ve yaratılan değerleri farklı yorumlamalarla yeniye dönüştürmesi gibidir. Her dönem farklı zamanların kahramanları olmuştur. Bu araştırmada İstanbul ve Üsküdar'ın XIX. yüzyıl içindeki sanatsal biçimleri, hayranlık duyan insanların yansımaları gözler önüne serilerek, farklı bir kültür penceresinden bakan ressam Ayvazovski'nin hayaline yansıttığı görünümler irdelenmiştir. Buradan hareketle dönem içi sanat ortamından başlamak, konuyu biraz daha derinleştirerek anlaşılabilirliğini artıracaktır.
XIX. yüzyıl sonu XX. yüzyıl başında faal olan bazı ressamlar, belirli akımlar ve anlayışlar dışında kalarak faaliyet göstermişlerdir.l XX. yüzyıl, XIX. yüzyıldan devraldığı sanat anlayışı ve hızla değişen yaşam biçimleriyle hareketli bir görüntü vermektedir. Ressamlar kendi bulunduğu çevrelerden çıkarak farklı kültürlerin denizlerine açılmaya başlamışlardır. Değişen, çağa ayak uydurmakta zorlanan usta ressamların bazıları geleneksel üsluplarını bozmadan hayatlarının sonuna dek aynı pencereden eser üretmeye devam etmişlerdir. Ancak bazı ressamlarda keşif ve heyecan tutkularına yenik düşerek, sanat çizgilerini farklı coğrafyalarda sürdürmek istemişlerdir. Konumuz İstanbul ve onun tarihi semtlerinden biri olan Üsküdar olunca, buralara gelen ve burada eser üretmeye çalışan bazı Batılı ressamiara değinmek yerinde olacaktır. Ancak Batılı ressamiara değinmeden önce Ayvazovski'yi Üsküdar paralelinde konu almamızın sebebini de açıklamak gerekecektir.
Ressam ve müzeci Osman Hamdi Bey'in "Kaplumbağa Terbiyecisi" isimli eserinin müzayede salonunda açık artırma ile Beş Trilyon TL'ye Pera Müzesi için satın alınması, bugüne kadar Türkiye'de bir tabloya ödenen en yüksek rakçnnola-
56
ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V
Resim 2: Fausto Zonaro, ''Üsküdar Etüdü", 1891-1910, püyb. 28x17,5cm, Özel Koleksiyon.
Resim 1: Fausto Zonaro, "Üsküdar Sırtlarında", 1891-1910, tüyb. 95x145cm, Özel Koleksiyon.
Resim 4: Fabius Brest, "Üsküdar", tüyb. 34x49cm, Topkapı Sarayı Müzesi..
Resim 3: Va.ıııhour, "Gergefte Nakış İşleyen Türk Kadıru",tüyb., 33;5:::C26,5cm, Rijksmuseum.
D Ü Ş l E. R R E S S A M 1 A Y V A Z O V S K i V E Ü S K Ü D A R
rak indeksiere geçmiştir. Son olarak 4 Mart 2007 tarihinde İstanbul'da Alif Art Antikacılık tarafından Esma Sultan Y alısı'nda "Osmanlı ve Karma Sanat Eserleri Müzayedesi" düzeıılenmiştir. Bu müzayedede Osmanlı Sarayları için çok sayıda esere imza atan, deniz ressamı olarak ün yapan ivan Konstantinoviç Ayvazovski'nin "Kırım Salıili Açıklarında Y elkeııli Mavna" adlı eseri açık artırma ile Dokuzyüzbin YTL'ye· alıcı bulmuştur. 1881 tarihli 67x97cm boyutlarındaki tablonun bu fiyata alıcı bulması, Osman Harndi'nin eserinden sonra Türkiye'de en yüksek fiyata satılan ikinci eser olarak tarihe geçmesi bakımından Ayvazovski'nin degerini gözler önüne sermektedir.z
Ayvazovski'yi Türkiye'de bu kadar degerli kılan, onu Türkiye'ye gelen diger Batılı ressamlardan ayıran özelligine kısaca degiiımeden önce İstanbul' a gelen ve Üsküdar semtinin büyülü havasını resimlerine konu edinen ressamları da incelemek faydalı olacaktır. İstanbul ve Üsküdar'a bu ressamları çeken konu zenginligi, eseriere bakıldıgmda daha iyi anlaşılmaktadır.
İstanbul' a Gelen Bazı Bablı Ressamlar
Çagdaş Türk resminin gelişimine önemli katkılar saglayan Padişahların başında şüphesiz ki Abdülmecid (1839-1861) ve Abdiliaziz (1861-1876) gelmektedir. Bu iki devlet adamı da Türk resminin gelişiminde rol oynayabilecek, Batılı ressamları İstanbul' da agrrlayarak Türk ressamların ufuklarını açabilecek farklı teknikleri geliştirmelerini saglamışlardır.a
Abdülmecid'in resme olan tutkusu, kendisinin de yaphgı resimlerde açıkça görülmektedir. Resmi seven ve de ger veren böylesine bir devlet adamının ülkeyi yönetmesi, sanatçılar açısından oldukça önemli bir durumdur. Abdülmecid'in yaphgr bazı deniz manzaralarında Ayvazovski etkisi fark edilmektedir. Kuşkusuz 1874 Ayvazovski sergisi ve onun Dalınabahçe Sarayı için yaphgr resimler, Abdülmecid Efendi'nin yakın ilgisini çekmiş olmalıdır.4
Davet edilen diger yabancı ressamların Türk resminin gelişimine sagladıkları katkı üslup olarak degilse bile resme olan ilginin gelişimi kapsamında dikkate degerdir. Bu ressamları çeken, Osmaıılı sarayının ve aristokrasisinin kültürel kabuk degişimiyle baglanhlı olarak resme duydukları caıılı ilginin yalıı sıra, Avrupa'da moda olan ve geniş bir piyasası bulunan Oryantalist resim konusunda kendilerini ispatlamale olarak nitelendirilebilir. Buıılar arasında bazıları İstanbul'a olan tutkuları veya Türk resmine sagladıkları katkılarla digerlerinden ayrılmışlardır. Amedeo Preziosi (1816- 1882) ve Leonarda de Manga (1843- 1930) İstanbul'a yerleşip hayatlarının sonuna kadar bu kentte yaşamışlardır. Ayvazovski (1817- 1900), resimlerinde büyük bir tutkuyla sevdigi İstanbul'u defalarca kez ele almış, şehre birçok kez gelmiştir. Guillemet (1827- 1878), 1874 yılında İstanbul'da özel desen ve resim akademisi kurması ile önem kazanmıştır. İtalyan ressam Zonaro (1854- 1929), Hallandalı ressam Jean Baptiste Vanmour (1671- 1737); Fransız ressam Fabius Brest (1823-1900), Al-
57
58
ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V
Resim 5: Fabius Brest, "Boğaziçi'nde Üsküdar İskelesi", tüyb. 52x75cm, Özel Koleksiyon.
man Johann Hermann Kretzschmer (1811-1890), Fransız Eugene Plandin (1803-1876), Jules Laurens (1825-1901), Camille Rogier (1805-1870), Felix Ziem, Charles Doussault (19. yüzyıl) ve Charles Emile Labbe (1820-1885), İskoç Sir Dawid Wilkie (1785-1841), İngiliz Richard Dadd (1818-1886), William Halman Hunt (1827-1910), John Frederick Lewis (1805-1876), Edward Lear (1812-1888), İtalyan (İstanbul doguınlu), Giovanni Brindesi (1826-1888), Gaspare Fossati (1809-1883) İstanbul'da çok sayıda resim üretmiştir.
Bütün bu yukarıda atfedilen ressamların İstanbul resimleri incelendiginde, Üsküdar'ın doga güzelliklerine kayıtsız kaldıkları görülmemektedir. Hemen hepsinde mutlaka bir Üsküdar görünümü dikkati çekmektedir.
Batılı Ressamların Eserlerinde Üsküdar
İstanbul'un gizeıni tarih boyu Batılıların ilgisini çekmiştir. Özellikle sanatın görsel anlatım biçiminin kullanıldıgı resim sanatında eser üreten ressamlar, İstanbul'a gelerek tarihi semtlerini ve bu semtlerden biri olan Üsküdar'ı da gezmiş, burada önemli yapıtıara imza atmışlardır.
Ancak yabancı ressamların Üsküdar görünümleri üzerinde durmak, konumuzu dagıtacagrndan sadece birkaç örnek üzerinde durmak daha saglıklı olacaktır.
Öncelikle İstanbul, gündelik yaşam kültürü ile manzara ressamları için çekici bir kenttir 5. İstanbul'un doga güzelliklerinin yanı sıra sosyal yaşamına da de girren çalışmalar incelendiginde, ressamların kültür farklılıklarından nedenli etkilendigini anlamak mümkündür. "Gergefte N akış İşleyen Türk Kadın" isimli çalışma (Resim 3) ressam Vanmour'un geleneksel kıyafetler içinde resmettigi kadın figürüyle, belirttigiıniz tarz çalışmala,r arasında en belirgin örneklerden biridiı-. Zonaro'nun İstanbul halk kültürünü işledigi, Preziosi'nin yine gündelik yaşama degindigi konular ve diger ressamlarııi kültür yansımaları ayrı ayrı incelenebilmektedir.
DÜŞLER RESSAMI AYVAZOVSK VE ÜSKÜDAR
Resim 6: Gerome, "Üsküdar'dan Görünüm", tüyb. 52x75cm, Özel Koleksiyon. ·
Resim 8: Ayvazovski, "Gece İstanbul", 25x37cm, tüyb.1848.
Resim 7: François Prieut Bardin, "Üsküdar'da Kayıklar", tüyb. 46x61, Özel Koleksiyon.
Resim 9: Ayvazovski, "İstanbul" 45,5x37cm, tüyb.la46.
59
DÜŞLER RESSAMI AYVAZOVSKi VE ÜSKÜDAR
Resim 11: Ayvazovski, ''İstanbul" 124x192,5cm, tüyb.1846
Zonaro'nun Üsküdar'ı kendine has üslubu ile defalarca betimlemesi, aynı zamanda seriıtin tarihi dokusuna hayranlık duydugunun da bir göstergesidir (Resim 1-2). Fabius Brest, İstanbul'dan oldukça etkilenmiş Batılı ressamlardan biridir. İstanbul görünümlerini kendine özgü fırçasıyla tuvale aktarırken, Üsküdar'ında farklı görünümlerini resimlemiştir (Resim 4-5). Thomas Allarn'un "Üsküdar iskelesi" adını verdigi çalışması yine dönemin Üsküdar'ı hakkında bize önemli ipuçları vermektedir. Üsküdar, ressamları cezbeden farklı konuları ile doga görünümlerini tuvallerine yansıtan ressamların tutkusu olmuştur (Resim 6-7). Bu tarz çalışmaları başka bir başlık altında toplamak mümkündiir. Burada konu Üsküdar ve Ayvazovski olunca Ayvazovski'yi tanımak, hayatından kısaca bahsetmek konuya farklı bir boyut kazandıracaktır.
Ivan Ayvazovski
Ayvazovski, 1817 yılında Kırım'da bir Karadeniz Liman şehri olan Feodosiya'da dünyaya gelmiştir. Feodosiya, tarihi ve cografi özellikleriyle Ayvazovski'nin sanatçı kişiliginin gelişmesine önemli ölçüde etki etmiştir. Şehirde yaşayan Türk-
61
62
ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V
Resim 13: Ayvazovski, "Kız Kulesi", tüyb.1848, Tret- Resim 12: Ayvazovski, "İstanbul" 49,7x75,8cm, tüyb.1894. yakov Galeri, Moskova.
Resim 15: ''Kız Kulesi", Gravür, 1822.
Resim 14: "Kız Kulesi", Gravür.
ler, Ermeniler, Ruslar, Yahudiler ve Araplar gibi farklı toplumlar, Ayvazovski üzerinde olumlu izienimler bırakmıştır. Şehrin tarihi yapısı, Ayvazovski'nin gittigi diger şehirlerde de aynı güzellikleri aramasına vesile olmuştur. Nitekim bulundugu şehirlerden Napoli, Venedik, St. Petersbmg ve İstanbul gibi şehirlerden her zaman övgüyle söz etmiştir.s Kendisinin yazdıgı mektuptaki bir söz de konuya şu şekilde açıklık getirmektedir; "Galiba dünyada bu şehir kadar muhteşem bir yer yok, buradayken Napali ve Venedik'i unutuyorsun."7
DÜŞLER RESSAMI AYVAZOVSKi VE ÜSKÜDAR
Ayvazovski, küçük yaşlardan itibaren resme ilgi göstermiştir. Sanatçı, 1887 tarihli bir resminde kendisini küçük bir çocuk olarak Feodosiya'ya hakim bir yükseklikten şehri resmederken tasvir etmiştir. Resmin üzerinde "1825'te Ayvaz" yazmaktadır. Kendi hayatının çok erken bir döneminde, henüz 8 yaşında resme duydugu ilgiyi ortaya koyan bu resim, aynı zamanda Feodosiya'nın onun üzerinde bıraktıgı etkiyi de ifade etmektedir.a
Bir sanatçının hayatını, birkaç cümle ile ifade etmek tabii ki mümkün degildir. A yvazovski'nin yaşamından kısa birkaç kareyi ele aldıktan sonra istanbul' a ve onun tablolarında canlandırdıgı konulara uzanmak gerekir.
Ayvazovski ve Üsküdar
Ayvazovski'yi ifade ederken, düşler ressamı sıfatı kullanmak, tamamen ressamın romantik bir anlayışta St.Petersburg Akademisi'ndeki katı kuralların dışına çıkarak, yaşam tarzı ve beraberinde bu tarzı resimlerine de yansıtması ile ilgili bir baglantı kurma çabası olarak degerlendirilebilir.
Ayvazovski, ilk kez 1845 yılının bahar aylarında geldigi İstanbul'da farklı bir atmosferle karşılaşmıştır. Bu karşılaşmayla beraber şehir onun üzerinde çok büyük bir etki bırakmıştır. Mahalleler, sokak araları, insanları, bogazı, camileri Ayvazovski'nin hiç de yabancı olmadıgı bir ortam gibidir. Burada daha sonraları sıkı dostluklar edinecegi arkadaşları olacak ve bol bol resim yapma imkanı bulacaktır. Aslında bu dönemlerde Ayvazovski gibi pek çok ressamın hayalidir İstanbul. Ama fırçasının saglamlıgı, renk ve desen bilgisi, güçlü hafızası ve zekası sayesinde İstanbul'a gelen en önemli yabancı ressamlar arasındadır çoktan. Ayvazovski'nin bu hafıza ve yetenegine şöyle bir anekdotla örnek verilebilir.
Sultan Abdülhamid'in, Ayvazovski'ye, Sultan'ın davetiisi olarak İstanbul'a yaptıgı yolculuklardan birisinde eşlik etmekle görevli olan haznedarı, birkaç yıl sonra Viyana'daki Osmanlı Elçiligi'ne atandı. Viyana'ya ulaştıgı akşam bir otelde gecelemek zorunda kaldı ve yabancı bir şehirdeki bu alışılmadık ortamda, aynı otelde bulunan eski, ünlü ressam arkadaşıyla karşılaşmaktan son derece memnun oldu. Görüşmeleri sırasında Ayvazovski, yeni atanmış bir diplamatın sıla hasreti çektigini ve tutkun oldugu İstanbul'u çok özledigini anladı. Ona okuması için bazı dergiler vererek bitişik odaya dogru kayboldu. Kısa bir süre sonra geri döndü ve Osmanlı elçisinin eline ay ışıgında Haliç'i tasvir eden, boyası henüz kurumamış küçük bir resim tutuşturdu. "Bunu senin için şimdi resmettim, böylece buna bakacak ve güzel İstanbul'una duyduğun özlemi gidereceksin. "g
Ayvazovski, usta bir manzara ressamı olmasının yanında, aynı zamanda iyi bir gözlemci ve hayal dünyası zengin bir ressamdır. Üsküdar semti ile ilk münasebetleri, Ermeni mahallelerinde başlayan dostlukları ve buraların doga güzelliklerinin yanı sıra kiliselerde yapılan ayinler ile başlamıştır. İstanbul'da bir Ermeni için Üsküdar semti adeta kültür merkezidir. Semtin birçok mahallesiı;ı.deErmenilerin yogun olarak yaşadıgı bilinmektedir. Selamsız Mahallesi, Ayazma
63
64
ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V
Resim 16: Ayvazovski, "Çamlıca'dan Boğaz", tüyb.1870, 120x188cm.
Mahallesi, Selimiye Mahallesi bu malıailelerin başında gelmektedir. 17., 18. ve 19. yüzyılda inşa edilen Ermeni kiliseleri İstanbul'da Ermeni cemaatlerme uzun yıllar hizmet ederek, günümüzde de faaliyetlerini sürdürmektedir. Üsküdar'da bulunan Surp Haç Ermeni Kilisesi de bunlardan biridir. Ayvazovski'nin İstanbul'da bulundugu yıllarda, eşiyle beraber Üsküdar'daki bu kiliseye giderek ayinlere katıldıgı bilinmektedir. Üsküdar Surp Haç Ermeni Kilisesi'nde bulunan Krikor Lusavoriç'in tablosu ve yine Üsküdar Surp Garabed Kilisesi'nde Surp Stepanos, Dört Evanjelistler, Tateos ve Bartalomeos havarilerinin portrelerini Beyzad isimli bir Ermeni ressam betimlemiştir. Beyzad'ın Ayvazovski ile tanışbgı çeşitli Ermeni kaynaklarında dogrulanmaktadır. Dostlugun göstergesi olarak Beyzad, Ayvazovski'ye fotograftan çalışbgı bir Ayvazovski portresi hediye ebniştir. Ayvazovski'de aldıgı bu hediye karşısında çok duygulanarak Beyzad'a bir Feodosiya peyzajı armagan etmişfu.ıo
Ayvazovski'yi sadece doga ressamı olarak görmek, ressamın eserlerinin anlabmını tani olarak karşılamamaktadır. Bugün yapbgı eserlerde aslında bir dönemin tarihini, yaşanbsını farklı pencerelerden görme fırsab bulmaktayız. Ayvazovski, defalarca geldigi İstanbul'un her tarafını gezmiş ve görünümleri, yapbgı pek çok tablo ile belgelendirmiştir (Resim 8-9-10-11-12-16). Üsküdar'da bulunan Çamlıca Tepesi, İstanbul'u izlemek açısından en önemli yerler arasındadır.
DÜŞLER RESSAMI AYVAZOVSKi VE ÜSKÜDAR
Resim 17: Ayvazovski, "Çamlıca'dan "tablosundan kesit, tüyb.
Buraya gelen pek çok ressam, İstanbul'u resiınleyebilme adına bu tepeye çıkarak eskizler, desenler, resimler yapmışlardır. Ayvazovski'de bu tepeye çıkan ressamlar arasındadır. Bunun da en güzel örnegi "Çamlıca'dan Bogaz" (Resim 16) isimli çalışmada görülmektedir. Ressam, önceden izleme fırsatı buldugu böyle bir yerde iyi bir gözlernde bulunarak hayalinde Çamlıca'yı yeniden canlandırmış olmalıdır. Ayvazovski'nin dogada çalışma yaptıgı pek görülmemektedir. Genelde atölyesinde çalışma gelenegi olan sanatçı, konularını dogada edindigi izlenimlerden esinlenerek gerçekleştirmektedir. Çamlıca tepesinden yaptıgı iki farklı bakış açısı da aslında birbirine çok yakındır. Fakat sanatçı ilk resimde konuya çeşmeyi dahil ederken ikinci resimde yer vermemiştir (Resim 17). Ayrıca İlk çalışmada güneşin batınak üzere oldugu ve etrafa çöken karanlıgm psikolojik etkisi özellikle dikkati çekerken (Resim 16), ikinci çalışmada zaman farkı ve güneşin etkisi biraz daha hafifletilmiştir (Resim 17). Her iki resimde de ressamın bakış açısı, bize Çamlıca'nın zirvesinden, bütün İstanbul ve Bogaz'a hakim bir noktadan baktıgı izlenimini vermektedir. Kız Kulesi'ni bir çok Batılı ressam yapmıştır. Ama Ayvazovski'nin fırçasında ve yorumunda daha farklı bir yorum vardır (Resim 13). Kendisinden daha önceki dönemlerde yapılan gravürleri (Resim 14) de inceleyen Ayvazovski, Kız Kulesi'nin yanındaki ikinci bir yapı olan, cam fenere benzeyen bir elemanı da resminin içine yerleştirmiştir. Çünkü Ayvazovski'nin İstanbul ve Üsküdar'da bulundugu yılların tarihi görsel kaynakları ve ressamların yapmış oldugu resiniler in-
65
66
ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V
Resim 18: Ayvazovski, "İstanbul" 120x189,5cm, tüyb.1846.
celendiğinde, Kız Kulesi'nde böyle bir yapı görülınemektedir. Muhtemelen Ayvazovski, bu gravilrden (Resim14) bakarak yada etkilenerek bu tarihi yapıyı ölümsüzleştirmiştir. 1822 tarihli başka bir gravürde de farklı bir Kız Kulesi formu dikkati çekmektedir (Resim15). Koropozisyonda işlenen Kız Kulesi formu biraz daha köşeli ve sivridir. Ana binanın yanında ikinci yapı da yine burada görülmektedir. Degişmeyen, form etrafında bulunan uzun kayıklardır. Diger ressamların eserlerinde de Ayvazovski'nin eserinde de kayık konunun vazgeçilmez ögesi olarak koropozisyona dahil edilmiştir. Mekfuıı gizemli kılan, izleyiciyi kendine hayran bırakan, karaya baglantısının olmamasının ressamlar tarafından çok iyi yansıtılması olarak nitelendirilebilir. Böylece plastik etkinin yanında, tarihi özelligi ile de sanat eserine yansıyan degeri önem kazanmıştır. Ayvazovski'nin İstanbul ziyaretleri içinde en önemli olanı, 1874 yılında gerçekleşenidir. Bu sırada tahtta olan Abdülaziz, daimi ikametgah olarak Dalınabahçe Sarayı'ın kullanmaktadır. Ayvazovski, İstanbul'da saray baş mimarı Sarkis Balyan'ınıı Kuruçeşme'deki konagmda kalmış ve sultana onun tarafından takdim edilmiştir. Resim sanatı ile paralel gelişim gösteren fotograf sanatı bu yıllarda İstanbul' da ragbet görmeye başlamıştır. A yvazovski' de yeniliklere açık bir sanatçı olarak sık sık gittigi bazı ortamlarda yeni insanlar taruyarak etkileşimi sanatına yansıtımştır.
DÜŞLER RESSAMI AYVAZOVSKi VE ÜSKÜDAR
Osmanlı, fotoğrafçılığın temellerinin atıldıgı 1850'lerde Carlo Naya'dan, James Robertson'a, Kargopoula'dan, Bergrenn'e, adı fotoğraf sanatı içinde öne çıkan isimler, objektiflerini sıklıkla Üsküdar'a çevirmişlerdir. Üsküdar'da çekilen karelerde, fotoğrafa zenginlik katan objelerin fazlalıgı bu sanatçıları cezbetıniştir. 12
Böyle bir ortamda Ayvazovski, İstanbul'da bir fotoğraf stüdyosu işleten Abdullah Biraderler ile de dostluk kurmuştur. Abdullah Biraderler olarak tanınan Kevork, Hovsep ve Viken adındaki üç Ermeni kardeş, 1858'de kurdukları fotoğraf stüdyosu ile Osmanlı İmparatorlugu'nun resmi fotoğrafçısı olarak binlerce fotoğraf çekmişlerdir. Çektikleri fotoğraflar arasında pek çok Üsküdar görünümü de mevcuttur. Üsküdar ve ortamı, fotoğrafla ilgilenen Biraderler'in stüdyolarını da daha sonra Üsküdar'a taşımalarına sebep olmuştur. Onlara yazdıgı bir mektup, dogadan çalışma alışkanlıgı olmayan sanatçının, İstanbul manzaraları için hafızası ve desenler dışında başka kaynaklardan da yararlandıgıru ortaya koymaktadır: "Göndereceginiz fotografları, çok rica ederim, ikisini de güzel ve saglam sandıklam koyup, Sivastapol'a gönderin ... "13
Abdullah Biraderler, dönemin İstanbul'undan çeşitli köşelerin fotoğraflarını çekmiş olmalarıyla tanmmışlardır. Ayvazovski, bir referans unsuru ve başlangıç noktası olarak fotoğraflardan yararianmış olmalıdır.14 Ayvazovski'nin bu fotograflardan yapmış oldugu tablolar İstanbul ve Üsküdar'ı hiç görmeyen, farklı ülkelerde yaşayan sanat severlerin ilgisini çekmiştir. Hayatını sanatından kazanan bir ressamın bu fotoğrafiara duydugu özen özellikle ilgi çekicidir. Ressamın kendi deyimiyle 6.000'8 yakın eserden bahsatınesi diger çalışmaları hakkında bize ipucu verebilecek niteliktedir. Bu çalışmaların arasında gün ışığına çıkarılmamış başka İstanbul ve hatta Üsküdar çalışmaları olması muhtemeldir. Çünkü Abdullah Biraderler'in fotoğraflarını önemsernesi ve bir stüdyolarının da Üsküdar'da bulunması Ayvazovski'ye gönderilen fotoğrafların içinde Üsküdar'a ait görünümlerinde olması ihtimalini güçlendirmektir. Düş kurmak, özlemleri gidermez belki ama acısını hafifletebilir. Bu nedenle Ayvazovski de İstanbul'a gelen diger Batılı ressamlar gibi toprağına, denizine hayran oldugu bu şehri unutınamak için pek çok tablo üreterek gönlünde hatıraları yaşatınış, insanlıga çok önemli eserler bırakmıştır. Ülkemizde pek çok koleksiyonu süsleyeİı bu eserlerin kesin rakamı akılda kalıcı olmayabilir. Önemli olan işlenen konular, dönemin yaşantısı ve tarihe düşülen kayıtlardır. Ayvazovski, Üsküdarlı degildir. Üsküdar'da dogmamıştır da, ancak birkaç tablosu ile de olsa Üsküdar'ı betimleyen ressamlar arasına girerek, bu tarihi, sokaklarında ve yapılarında saklı olan güzide semte XIX. yüzyılda bir başka Batılı olarak bakarak bizlerin üzerinde düşünecegi, farklı bir alanda araştırma konusu açarak, XXI. yüzyılda yaşayan ve daha sonraki yüzyıllarda da yaşayacak olan yapıtlar bırakmıştır. Üsküdar'ın ve ülkemizin tarihi açıdan gizemli eserlerinden olan "Kız Kulesi''ne farklı bir açıdan bakarak, kalıcı sanat eserine dönüştürmüştür. Kız Kulesi'ni yeniden resimlayerek arşiv niteliginde bir belgeye dönüştürmüştür. Çamlıca sırtlarından ve diger muhtelif yerlerden resmettigi çalışmalarda Üsküdar karşısında fırçasıyla boyaya hayat vermiştir.
67
68
ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V
Bu eserleri ister fotograflardan, isterpe hafızasından üretsin, Ayvazovski çagmm en büyük üstatlarındandır. İngilterEili ünlü ressanı William Turner'ı kendisine hayran bırakan ve gölüşmelerinde İngiliz ressamın kendisine gösterdigi ilgi karşısında şaşıran Ayvazovski, bugün Türkiye'de çeşitli koleksiyonlarda bulunan eserleriyle Türk izleyicisiyle buluşmaya devanı etmektedir. Kendi adına müzesi belki Türkiye'de bulunmamaktadır ancak bulundugu ülkelerde de Türkiye'den, İstanbul'dan ve de Üsküdar'dan eserleriyle ülkemizin güzelliklerini küçük çapta olarak değerlendirilse de dünyaya tanıtmaktaçlır. Yani tanıtım denizine bir damla da olsa katkı saglanıaktadır. Örneğini dünyanın en tamnmış ve en büyük müzelerinde görmekteyiz. Üsküdar semti sınırları içinde yer alan "Kız Kulesi" isimli çalışması Tretyakov Galeri'de15 teşhir edilmektedir. Yine "Çamlıca Sırtlarından Üsküdar" adını verdiği çalışması da bu müzenin koleksiyonunda 'yer alarak semtin ve şehrin tanıtımında önemli rol oynamaktadır. Ayvazovski, k1mdisinin dile getirdiği şekilde hayab boyunca yaklaşık 6.000 eser ürebniştir. Bugün bilinen Ayvazovski tabloları sadece yüzlerle ifade edilecek kadar azdır. Bu kadar fazla sayıda eser hangi koleksiyonlarda, nerede belki ileride yapılacak araştırmalarla gün ışığına çıkarılabilir.
DİPNOTLAR
1 Engin Beksaç Avrupa Sanatına Giriş, İstanbul 1995, s. 104. 2 Mehmet Başbuğ, "Resim Müzayedeleri ve Ayvazovski", Anadolu Manşet Gazetesi, Konya 15 Mart 2007, s. 7.
3 Fatih Başbuğ, Çagdaş Türk Resminde Çocuk Teması, (yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005), s. 16. 4 Kıyınet Giray, Son Halife VeliahtAbdülmecid Efendi'nin Yaşamı ve Sanatı, Proceedings of the ııth International Congress of Turkish Art, Utrecht/ Netherlands, August 23-28 1999, s:14.
5 Eveline Sint Nicolaas, Duncan Bull, Günsel Renda, Gül İrepoğlu, Lale Devri'nin Bir Görgü Tanığı Jean-Bop-tiste Vanmour, İstanbul 2003, s. 42. ·
B Dr. Mehmet Üstünipek'in Deniz Ressamı: Ayvazovski isimli makalesinden alınmışbr. Temmuz 2007 http:/www.lebriz.com/v3_artst/san_Bio.aspx?saniD=14&lang=TR
7 a.g.m. 8 a.g.m. 9 Gianni Caffiero, Ivan Samarine, Denizler, Şehirler ve Düşler Ivan Ayvazovski'nin Resimleri (çev. Mehmet Üstünipek) Londra 2000, s. 11.
lO Mayda Saris, Başlangıcından Günümüze Ermeni Resim Sanatı, İstanbul2003, s. 112-113. 11 Sarkis Balyan, XIX. yüzyllda yaşamış, Beylerbeyi Sarayı, Çırağan Sarayı, Adile Sultan Sarayı, Yıldız Sarayı, Galatasaray Mektebi, Valide Camii gibi pek çok önemli esere imza atmış, Sermimar-ı Devlet ünvanını alan mimardır.
12 Seyfettin Ünlü, Bir Ulu Şehir Üsküdar, İstanbul 2006.
13 Gianni Caffiero, Ivan Samarine, a.g.e. s. 11.
14 a.g.m. 15 XI. ve XX. yüzyıllar arasındaki Rus sanatının en önemli yapıtlarının bulunduğu Rusya'nın en büyük, dünyanın ise sayılı müzeleri arasında gösterilen resim galerisidir. Moskova'da bulurınıakta ve 130.000 civarında eserden oluşan geniş bir koleksiyana salıiptir.