62
Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e Hepatites Virais Mayoruna (Matsés) Série Javari: educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais para povos indígenas do Vale do Javari – volume 2 – Mayoruna

Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e Hepatites Virais

Mayoruna (Matsés)Sé

rie

Java

ri: e

duca

ção

prev

entiv

a pa

ra D

ST/H

IV/A

ids

e he

patit

es v

irais

para

pov

os in

díge

nas

do V

ale

do J

avar

i – v

olum

e 2

– Mayoruna

Page 2: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Série Javari: educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais

para povos indígenas do Vale do Javari – volume 2

Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec

DST/Aids e hepatites virais

Mayoruna (Matsés)

Falando sobre prevenção às DST/Aids e hepatites virais

Mayoruna (Matsés)

Brasília, 2012

Page 3: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

EsclarecimentoA UNESCO mantém, no cerne de suas prioridades, a promoção da igualdade de gênero, em todas as suas atividades e ações. Devidoà especificidade da língua portuguesa, adotam-se nesta publicação, os termos no gênero masculino, para facilitar a leitura,considerando as inúmeras menções ao longo do texto. Assim, embora alguns termos sejam grafados no masculino, eles referem-seigualmente ao gênero feminino.

Esta publicação é fruto da parceria entre a Representação da UNESCO no Brasil e o UNAIDS, no âmbito do Plano Integrado dasNações Unidas para o estado do Amazonas: Amazonaids, com o objetivo de elaborar e disponibilizar material educativo multilínguee intercultural, para o trabalho de prevenção das DST/Aids e hepatites virais nas escolas indígenas. A parceria contou com a colaboraçãoda Secretaria Especial de Saúde Indígena do Ministério da Saúde (SESAI), do Departamento de DST/Aids e Hepatites Virais, daSecretaria de Vigilância em Saúde (SVS), do Ministério da Saúde, da Fundação Nacional do Índio (FUNAI), da Fundação Alfredo daMata (FUAM) e da Universidade Federal do Amazonas (UFAM).

Os autores são responsáveis pela escolha e pela apresentação dos fatos contidos neste livro, bem como pelas opiniões nele expressas,que não são necessariamente as da UNESCO, nem comprometem a Organização. As indicações de nomes e a apresentação do ma-terial ao longo deste livro não implicam a manifestação de qualquer opinião por parte da UNESCO a respeito da condição jurídicade qualquer país, território, cidade, região ou de suas autoridades, tampouco da delimitação de suas fronteiras ou limites.

2

Page 4: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Série Javari: educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais

para povos indígenas do Vale do Javari – volume 2

Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e hepatites virais

Mayoruna (Matsés)

Falando sobre prevenção às DST/Aids e hepatites virais

Mayoruna (Matsés)

Page 5: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

4

© UNESCO 2012 Todos os direitos reservados.

Elaboração: Luciane Ouriques FerreiraTradução: Jaime Mayoruna e João Ëpë MayorunaRevisão técnica: Departamento de DST, Aids e Hepatites Virais do Ministério da Saúde, Setor de Educação e Setor de Cultura da Representação da UNESCO no BrasilRevisão gramatical e atualização ortográfica: Rodrigo Rodrigues AraújoDiagramação e projeto gráfico: Unidade de Comunicação Visual da Representação da UNESCO no BrasilFotografias: Edson Fogaça e Luciane Ouriques FerreiraIlustração: participantes do povo Mayoruna

Nënaid dedenda quequin chiaid nec DST/Aids e hepatites virais: Mayoruna (Matsés). Falando sobre prevenção às DST/Aids e hepatites virais: Mayoruna (Matsés). – Brasília : UNESCO, 2012.48 p. -- (Série Javari : educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais para povos indígenas do Vale do Javari; 2).

ISBN: 978-85-7652-153-2

1. Educação para Saúde 2. Educação em Aids 3. Aids 4. Hepatites virais 5. Doenças Venéreas 6. DoençasInfecciosas 7. Vírus 8. Povos Indígenas 9. Amazonia 10. Brasil I. UNESCO II. Série

UNESCO – Representação no BrasilSAUS, Quadra 5, Bloco H, Lote 6 Ed. CNPq/IBICT/UNESCO, 9º andar70070-912 – Brasília – DF – BrasilTel.: (55 61) 2106-3500 • Fax: (55 61) 2106-3697Site: www.unesco.org/brasiliaE-mail: [email protected]: facebook.com/unesconaredetwitter: @unescobrasil

Impresso no Brasil

Page 6: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Abichobi ChiaidSumário

Abitedi ismiaidApresentação ............................................................................................................................7

Tsudabo Matsés nec?Quem são os Matsés? ..............................................................................................................17

Mitsipadquido nec: dada uamequid, dauë sianquid, bacuë tishmequid, chuiquidtapaO papel de cada um: professor, AIS, cacique e parteira ................................................................20

Nënaid yannëdaid (chudash nëcuenaid) – ënden icampid bëta nëbi icaid chuiquinOrigem das doenças (doenças do sexo): a vida antigamente e a vida agora ..................................24

Chotaquën Chido chudquin bedash nënec quequin chiaic: HIV, aids e hepatites nec Os conhecimentos dos brancos sobre as DST, HIV/Aids e hepatites virais ......................................29

Nënaid chudquin bedte Doenças Sexualmente Transmissíveis (DST).................................................................................30

HIV – isadenquiocquidën shuedshuedtsëcquio iquec nënuanquid nec HIV/AidsHIV/Aids .................................................................................................................................32

Mitsipaden Matsësen nënaid bedenquio idte tantiapedA prevenção de doenças sob o ponto de vista Matsés.................................................................51

Nuqui naido chuiquimbi nënaid bedte chiaidPráticas Matsés e o risco de transmissão de doenças ..................................................................52

Mitsi paden nënaid bedenquio icpec DST/Aids, hepatite caído, naden naquin bedenquio iquecEstratégias de prevenção às hepatites virais ...............................................................................54

Page 7: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

6

AIS Benito. Foto: © UN

ESCO/Edson Fogaça

Page 8: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Ma bëdamboen tantiaquin nademben chuiposh quequin tantiaquin

DST/HIV/Aids bendenquio icte ashumbi hepatite nënaido matsés Valedo Javari icquido dada uaid nec, onquete utsin chuibanquin, matsés

icaidën chiaid (intercultural) dada uamequid Marubo, Matis,

Mayoruna aidtedshun ismetequid dada uaid nec, ma ambi dada

uacnoshon anquiacquin aton shubunoshon ismete. Neid dada uaten

bëdamboen ismequin chuibante nec, abitedi chuiquin dada, chido,

caniabo, buntac, bacuëbo chedobi ambi dada uamiaido.

Nëid dada auten, adembidi dauën chemequin (AIS) bëdamboec

chonoadtequid tantiamec, adembidi neste tantiaquido, dashuncanquid

nënë choquid, bacuë tishmequid, ashumbi chuiquidtabo nuquin

matsés natia DST/HIV/Aids, hepatite nëncuëdedeque bëdante isnuna

quequin chiec onquete dada uaid nec. Aden chuiquin tantiaquin chotac

iacno nidshun nadec matsés nëneque is quequin chedo chied onquete

nec Vale do Javari/idquido.

7

Nënaid naden bedendac quequin dadpenchuibanaid, nadec icquin bedenquio iquec DST/HIV/Aids aidbëtabi hepatite caidën

nënquido matsés Vale do Javari icquid chiaid

_____________________ 1 Matsesën nidaid (Terra Indígena TI) Vale do Javari nuambo iquec 8.544.480 ha. Nëmbo iquec

Page 9: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Onquete utsi-utsiec icquido bëtan chuiquin dada uaid nec, abi icaid, aton onquetembi nënaid

bedenquio icte chuiquin dada uabededai 3 ted iquec: Marubo, Matis, Mayoruna. Aton onqueten

naden cuëmbanac, Isi Teai Vana Marubo; Tximu bekte Sinanesk onkekin darawakit Matis;Nënaid Bedanda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e hepatite virais Matsés. Nëid dada uate

abitedishumbi naid nec, onquec tabadquin (oficina) HIV/Aids e hepatites virais, caidën nënquid

icte chiec tabadqui, nëid uëshën 1° e 15 de fevereiro de 2011, Frente de Proteção Etnoambientaldo Vale do Javari/FUNAI caid iacno ushcuededquin.

Chonoadtequin naid utsi-utsiec icquid (intercultural) caid nec, mitsipaden matsesën tantiaid

bëta naquin nënaid bëdante nuqui istuidpe chotaquën dauëbëtan matsesën dauë chetequid, aid

nënaid bëdante tantia-bennuna ma dauën sianquidon Sistema Único de Saúde (SUS) caidbëtan

sete quequin tantiaquin naid nec. Aden tantiaquin tabadtoshon (oficina) chonoaquin nabededaid

aton onquetembi atonabi atonabien, utsi-utsiembi nënaid chuiquin: dada uamequidon, dauë

chemequidon, nënë choquidon, bacuë tishmequidon chuiquidbon tabadquin naid nec.

Ambi tantiaid DST/HIV/Aids e hepatites virais caid chotaquën tantiaid bëta matsesën tantiaid

daëdoashun chiec tabadquin nënaid chuiquin tantiabenaid nec, aden tantiabenshun atona iacno

chuite. Chotaquën aden chiaid iquec, matsesën tantiaid bëta neste tantiaid isquimbic chotaquën

dauën setequid iquec ma aden nac bëdambo icnu queshun, aden nata quequin chiad PolíticaNacional de Saúde Indígena caidën chiaid nec.

Aden tantiaquin, dada uacnoshon aton onquetembi onquequi utsi-utsiec dadpen icsho is-sun,

abentse-abens-tsen aton onquetembi dada uamequin ma aton onquetembi chuiqui tantianu

queshun naid nec. Ma abi iccuede-dacpadequi icquin ma isnu nënaid tantianbenquin, atonabi uahs

tabadquin tantiabente quequin chiaid nec. Aden naic chonoadquido nëid ted icac: pinta uaquid,

chota-quënabi matsesënan dada uaquid, cuëdënaid ismequidon, dada uaquid, bedcanquido,

8

Page 10: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

ismequin chuiquin aidtedshun naid nac, DST/HIV/Aids e hepatites virais matsés Vale do Javariicquido chuite.

Nënaid chuiquin dada auid matsesëmbi chiad namiaid nenda, matsés natiambo nëneque ma

tantiabenu mitsipaden bedaid neque ismeccho quequin chiad Plano Integrado das NaçõesUnidas para o Estado do Amazonas – Projeto Amazonaids. Adoaquic UNESCO caidbëtan

UNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid chuiquin

dada uaid icmenun, aton onquetembi dada uaid icmeshunnun quequin tantiaquin naid nec,

DST/HIV/Aids e hepatites virais dada uamenquidën chuitequid. Adenanuna quequin chiad nëido,

matsés, Secretaria Especial de Saúde Indígena (SESAI) acshumbi Departamento de DST, Aidse Hepatites Virais do Ministério da Saúde, da Coordenação-geral dos Índios Isolados e Recém-contatados/Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari e da Coordenação Regionalde Atalaia do Norte da Fundação Nacional do Índio (FUNAI), da Secretaria Municipal deAssuntos Indígenas de Atalaia do Norte (SEMAI), da Sociedade Brasileira de DST-AM/Fundação Alfredo da Mata (SBDST/FUAM) e do Centro de Trabalho Indigenista (CTI)

adennanu quequin aidtedquio chiac.

Nëidënquio bëdamboen namiosh Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari(FPEAVJ)/FUNAI, caidën acteamë Itui caid iacno icquid nec, amboshon dada uaid (oficina),

utsibo uannoësh chochoaido ambobi ushcuededosh. Amboësh chonoaquidon adembidi matsesbo

bëdamboen chuibanquin ismiosh aden nac bëdambo, iccosh.

FPEAVJ caid matsés utsi isacmaid isquid nec, uanoësh chochoquidën cuësnushe quequin

acteamë bëtinash tabadquic nec TI Vale do Javari iacno iquec. Amboësh chonoaquidon adën

naid bedambo iquec matsés dadpen nënec, aden chuiquin tantiamequin ismiac bedambo iquec

nënenquio ictsiash quec onquiosh, adembi utsibo isacmaid nënenquio icnu bëdambo iquebi quepac aido.

9

Page 11: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

10

Nënaid bedenquio icte chiaid DST/HIV/Aids e hepatites virais abitedi Indígenas do Vale doJavari iacnoquido chiaid 3 ted iquec: bëiudquio chiaid utsi-utsied matsés aton onquete icquid,

atonabi uash icquido chuiquimbi ambo chonoadquido dauë chemequid, utsibic dada uamequid.

Aden chuiquimbi mitsipadec nëncuede-dampanëdahs, atotsiquiash nuqui aid nënaidën uënës-

budnepe quequin chiad nec. Daëdoaquin chiadi daca nec, nënaid tantiamete cuembocnoc

tantiamiaid, adembidi dauë utsi-utsiec iquenda aidën nënquidën chete caid nec. Tsiuecquio

chiaidi nëid nec, nënaid dadpen icsho is-sun ambibi tantiashum matsesëmbi chuitequid adembem

chuitiad, ademben natiad, nadem tannuna (DST/HIV/Aids e hepatites virais) bëdaneque isnuna

quequin abitedishun chiaid nec, dauë choquidën uidtsëqui chiad tantiaquin penquio, adembidi

dauë chemequidën aid nënec quequin chienquio icte, nënquid nec queshun utsibon bunenquio

icnushe queshun chienquio ictequid chiaid. Adquido tantiaquin onquec tabadquin chiec mitsipaden

matsesën nënquid ispec, mitsipaden nënquid tantiashumpec quequin, neste tantiaquido bëtan

dauë chemequido tantiate chiaido nec.

Aden onquete atonambi atonambien dada uaidën nënaid bedenquio icte chiaid DST/HIV/Aidse hepatites virais tantiabenec matsesën abitedishun Vale do Javari icquidon a UNESCO e a

UNAIDS caidën naden chiaid abitedishun matsesën tantiec naden chiaido icnushendabi neponda

nëbi aden chiaid tantiash nënenquio ictequid nenda, aden chiaquen tantiachitec quehsun

ismequin chuinun dada uaid nec. Aid nënaidën nënquid maucudec, icsactsiquio casenec quequin

chedo chiaid nec. Ma aden chuiquin bëdamboen ma ambibi isnu quequin nënaid tantiaquin

chiaid nec. Ma matsesën abitedishun dauë chememiaid chotaquëna tantiabente chedo chiaid nec.

Nëbi naden tantiaquin chied matsesëm tantiaid chotaquëna padquidquiobidi nec quequin chotac

ismetequidobi chuiquin naid nec, adquido tantiamequin nuquin onquetembi ismetequid iquec,

nuqui neste tantiaid, dauë nuqui isaid, aden nuqui tantiaid icnubida nuqui chotaquëna uidi bumpe

Page 12: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

nuqui adquidën nënec bëdante istiadquidi, nuqui, adembidi chotac

iacno nidash matsés bëdamboec isadaidpenquio nec, indigena Valedo Javari icquid abitedi nëishbiecnuc chotaquën isais nenda, aden

chuibanquin dada uaido neque istac.

AIS Benito. Foto: ©

UNESCO

/Edson Fogaça

Page 13: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

_________________

1. A Terra Indígena (TI) Vale do Javari possui uma extensão de 8.544.480 ha e está situada no sudoeste do Estado do Amazonas. Além da suamegabiodiversidade, essa TI abriga povos indígenas de diferentes procedências étnicas e que mantêm distintos graus de contato com asociedade não indígena. Os povos indígenas contatados são os Marubo, os Mayoruna (Matsés), os Matis e os Kulina, pertencentes à famílialinguística Pano; os Kanamari, da família linguística Katukina. Além desses povos, também moram nessa TI povos isolados. Até julho de 2010,a população dos povos indígenas contatados do Vale do Javari foi estimada em 4.910 (SIASI, 2010).

12

A “Série Educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais entreos povos indígenas do Vale do Javari”1 constitui-se em material didático-pedagógico multilíngue e intercultural, que tem como finalidade subsidiar osprofessores Marubo, Matis e Mayoruna (Matsés) em ações de prevenção àsdoenças, nas escolas indígenas e nos contextos comunitários onde estãosituadas. O material disponibiliza aos professores conteúdos para trabalharemcom as diferentes faixas etárias, gêneros e escolaridade dos alunos.

A série apoiará também os agentes indígenas de saúde, praticantes dasmedicinas tradicionais – pajés, curandeiros e parteiras – e as lideranças, paraa mobilização das comunidades no processo de prevenção às DST/Aids ehepatites virais. Contribuirá, assim, para instrumentalizá-los na luta pelaefetivação das políticas de atenção diferenciada à saúde dos povos indígenasdo Vale do Javari.

Apresentação da Série Educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais entre os povos indígenas do Vale do Javari

Foto: ©

UNESCO

/Edson Fogaça

Page 14: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

13

Para abordar as especificidades linguísticas, socioculturais e étnicas desses povos, a publicaçãocontempla três volumes: “Is� Tëai Vana Maruvo”, “Tximu Bekte Sinanek Onkekin Darawakit Matis”, e“Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/ Aids e hepatites virais Matsés”. Cada um dos volumes estáestru turado em três partes. A primeira apresenta cada etnia envolvida e os agentes que atuam em educaçãoe saúde nas aldeias. Também traz a perspectiva indígena sobre a origem das doenças e os fatores que ostornam vulneráveis. A segunda parte aborda os conhecimentos não indígenas sobre as DST/HIV/Aids ehepatites virais, bem como informações sobre formas de prevenção e diferentes tipos de tratamentos. Porfim, a terceira parte propõe uma reflexão sobre as estratégias de prevenção que cada povo podedesenvolver para interromper a cadeia de transmissão, além de informações sobre as ações de prevençãoque são de responsabilidade dos serviços públicos de saúde. Dessa forma, o diálogo intercultural entre ossaberes e práticas indígenas e os conhecimentos operacionalizados pelos serviços de saúde constitui oeixo que sustenta a narrativa.

O processo de elaboração do material deu-se de forma participativa, contemplando duas oficinas deprevenção às DST/HIV/Aids e hepatites virais, que congregaram professores, agentes indígenas de saúde,pajés, curandeiros, parteiras e lideranças de diferentes povos indígenas da região. Tais atividadesaconteceram entre os dias 1° e 15 de fevereiro de 2011, nas instalações da Frente de ProteçãoEtnoambiental do Vale do Javari/FUNAI.2 A metodologia empregada nesses eventos foi pautada no diálogointercultural. Assim, conhecimentos não indígenas sobre as DST/HIV/Aids e hepatites virais dialogaramcom os saberes indígenas relativos aos processos de saúde e doença, de modo que estratégias deprevenção adequadas aos contextos socioculturais do Vale do Javari fossem construídas.

_________________

2. A Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari (FPEAVJ) é a responsável por efetivar medidas de proteção aos povos indígenas em isolamento voluntário que habitam a TI Vale do Javari. Adireção da FPEAVJ, ao acolher essa ação de prevenção às DST/HIV/Aids e hepatites virais, tem a perspectiva de cuidar da saúde dos povos indígenas contatados como estratégia de proteção àsaúde dos índios isolados da região

Page 15: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

14

Pelo fato de os participantes indígenas das oficinas serem falantes de diferentes línguas, foi necessárioinstaurar dinâmicas de traduções particulares para a elaboração e a produção de conteúdos deste material.Assim, as informações abordadas foram traduzidas para os termos socioculturais com os quais cada povoali representado opera. No caso Marubo, os participantes decidiram que a tradução para a língua indígenanão deveria ser literal, mas sim feita na “linguagem dos kechintxovo” (curandeiros), de modo a instrumen-talizá-los no trabalho de promoção da saúde e da prevenção, no contexto de suas comunidades. Sob aorientação dos participantes indígenas, foram produzidos os textos, os desenhos e as fotografias quecompõem a presente série.

Esta ação insere-se no Plano Integrado das Nações Unidas para o Estado do Amazonas – ProjetoAmazonaids3. Implementado pela UNESCO e pelo UNAIDS, atende à solicitação de comunidades indígenasdo Vale do Javari para produção de materiais específicos em relação a seus contextos. A iniciativa contoucom a parceria das organizações indígenas locais, da Secretaria Especial de Saúde Indígena e doDepartamento de DST, Aids e Hepatites Virais do Ministério da Saúde, da Coordenação-geral dos ÍndiosIsolados e Recém-contatados/Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari e da CoordenaçãoRegional de Atalaia do Norte da Fundação Nacional do Índio (FUNAI), da Secretaria Municipal de AssuntosIndígenas de Atalaia do Norte (SEMAI), da Sociedade Brasileira de DST-AM/Fundação Alfredo da Mata(SBDST/ FUAM) e do Centro de Trabalho Indigenista (CTI).

Possibilitando aos povos indígenas o acesso a informações sobre as formas de prevenção e tratamentosterapêuticos das DST/Aids e hepatites virais, a UNESCO e o UNAIDS acreditam estar cooperando para aimplementação de fato das políticas que asseguram os direitos diferenciados dos povos indígenas. Tais_________________

3. Este trabalho foi elaborado no âmbito do Plano Integrado das Nações Unidas para o Estado do Amazonas – Amazonaids, uma iniciativa do UNAIDS (Programa Conjunto das Nações Unidas sobreHIV/Aids), em parceria com agências da ONU, Embaixada dos Países Baixos, setor privado, sociedade civil, governo federal, governo do Estado do Amazonas e governos dos municípios de Atalaiado Norte, Benjamin Constant e Tabatinga. O Plano visa a fortalecer as capacidades locais, bem como harmonizar as intervenções das agências da ONU e de outros parceiros para otimizar o usodos recursos técnicos e financeiros, alinhando as atividades com as prioridades dos governos locais. O Plano também é um instrumento para a mobilização de novos recursos para apoiar asrespostas locais à aids no estado.

Page 16: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

direitos, constitucionalmente garantidos, correspondem, no caso, à atenção qualificada à saúde e àeducação formal intercultural, configurada pela prática do ensino bilíngue – português e línguas indígenas –e pelos processos próprios de aprendizagem. Por meio do respeito e doreconhecimento dos saberes, das práticas e dos cuidadores indígenas,pretende-se contribuir para o combate ao estigma e ao preconceitovivenciados por esses povos e para a manutenção da sua integridadefísica e sociocultural no Vale do Javari.

Foto: ©

UNESCO

/Edson Fogaça

Page 17: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Foto: ©

Acervo CTI

Page 18: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Nëbi Matsés acte daëdën iquec, actiamë caidën Lobo, Trinta e Um, Soles, Cruzeirinho.Actiamë Curuça caidëmbic: Nova Esperança, Terrinha, Fruta-pão, Flores, Três José aidted Matsésnëbi iquec cun onqueten onquequididqui nec, ënden onquete Pano caidën oquequid icpanëdash.

Ëndenquio Matsés mananuc samëdpanëdash shubudapa abëntsëquëmbi abitedi icpanëdahs,aton sanante; canti, pia, siante, bushcate quec ambi sananaid icpanëdash, ënden dashcute

datonquenquio, matsun codocapanëdash adshumbi pisidën sanbudshun pepanëdash diantsiaidën diadquin cuëte cuëpanëdash ënden, Canon capuenquio iquec icpanëdash.

Nëbi nadec matsés iquec actiamë cuëman samëdec, shubudapa abitedi iquenquio nëbinibëdec, atonabi atonabien shubuash samëdec, nëbi badabëtabi pia sananec dashcute

datonquec, shocoshën codocaic, pëdanton ansanshun pec, matodën capuec, chështe sëuënteiquec, nëbi ambuenacte ushen adashic didapan uec quec chedo nebi icped.

Os Matsés vivem às margens dos rios Jaquirana, Curuça, Pardo e Javari, nas aldeias Lobo, Trinta e Um, Soles e Cruzeirinho (Jaquirana) e nas aldeias Nova Esperança, Terrinha, Fruta-pão,

Flores, Três José (Curuça e Pardo). Os Matsés falam uma língua própria, da família Pano.Antigamente, os Matsés viviam nas matas em uma única maloca, caçavam, usavam flecha,

arco, lança. Antes, não usavam camisa, cozinhavam com potes de cerâmica (não usavam panelas),usavam palha como prato para comer, dormiam na rede de tucum e se esquentavam com fogueiras.Também não usavam canoas. Atualmente, os Matsés não vivem em uma única maloca, cada família

tem sua própria casa. Hoje, usam flecha, mas também usam a espingarda para caçar. Usam mosquiteiroda cidade para dormir, roupas da cidade, panelas de ferro para cozinhar e pratos para comer. Não andam

mais a remo, mas usam motor de rabeta. Usam teçados para roçar e abrir caminhos na mata.

17

Tsudabo Matsés nec?

Quem são os Matsés?

Page 19: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid
Page 20: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid
Page 21: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Mitsipadquido nec: dada uamequid, dauësianquid, bacuë tishmequid, chuiquidtapa

O papel de cada um: professor, AIS, cacique e parteira

Dada uamequido

Dada uamequidën naden chiec, bëdamboentantiec tabadtac dada uaquido mibi neque,tsusiobon chiaid niaquenquio, min titanpapabëtan chiac cacuidenda quequin. Ëndenicampid chuiquin ma caniabon cuenbo tantianuqueshun, ëndëmben matsés mapim uidtsëquitantiec tabadnëdashë nëbi dada uanuna, nuquiaquidobi iuecash tantienquio iquecbëshuntsiash quequin dada uamequidën chiec.

Adshumbic nëbi nënaid dadpenquio ianaiebëdamboen ictad, icsaimbi chicho chudquinnënaid mimbi bedendac, utsiutsien chidochudquin, isacmaid uanno nidanequin mimbinënaid bedendac quequin dada uamequidënchiec.

Adashic chotac yacno nidshun mimbichotaquën champic chudshun, chotaquënnënaid bëdenda quequin chiec dadauamequidën, adec nëbi chotaquëna nënaidiquenda quequin chiec nëbi camiaboadenbidi chidobo quequin chiec

ProfessoresO papel do professor é ensinar os alunos a ter

respeito pelos mais velhos, a ler e a escrever parater registro dos nossos costumes e reforçar muitona sala de aula como se prevenir de certasdoenças, como as doenças sexualmente trans-missíveis. O professor ensina também os jovens a não

saírem da aldeia e se envolverem com mulheres defora, pois quando voltam para suas aldeias podemtrazer doenças e deixar todos doentes. Tanto asmulheres quanto os homens jovens que sãoprofessores ensinam assim.

20

Professor João. Foto: © UN

ESCO/Edson Fogaça

Page 22: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Dauë chemequidën

Dauë chemequid icquin chidobo chiec,min bacuëbo bëdamboen ismetac, icsanocapuacchobi mëpanambobi pemenda,nesmequin chedo ictac quequin chiec.

Nënsho chemetequid dauë nendac, dauënseshun secaid pinchuc, sedunte sananenda,quequin bacuëbo chiec, aquid sananquinnënaid bedendac, adenbidi dauë ambembimimbibi tantiashun nëbi chenu queshunchenda.

Nëncuenash mësemec chota, dauë chenuquec chota quequin dauë choquidën chiec,adenbidi caniabom, chido buntac Nadenchuibanec chudadquin nënaid (DST)bedtequid chuiquin, dadpem chudadquinmimbi hepatite bedendac quequin dauëchoquidën abitedi chiec onquec.

Agente Indígena de Saúde (AIS)

O papel do agente indígena de saúde é ensinaràs mulheres como cuidar bem dos seus filhos eensinar também para quê servem os remédios nãoindígenas. Ele também fala para as crianças nãobrincarem com injeção que já foi usada, pois aobrincarem com agulhas usadas podem pegardoenças. O agente indígena de saúde aconselhaos homens e as mulheres, jovens e velhos, a nãofazerem relação sexual com muitas pessoas, poishá risco de pegarem doenças.

21

AIS Roberto. Foto: ©

UNESCO

/Edson Fogaç

Page 23: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Chuiquidtapa chiec

Adembidi chuiquidën abitedi tabëctoshonmatsés chiec bëdambuec icnuna nënaiddadpenquio ianaie bëdanbuec chotac iacnomidash icta quequin chiec, adashic ëndenicnëdaid naic tabadnuna quequin caniabochiec pia dabiquin, siante chëshquin, acatensiadquin tantiabenta quequin chiec chuiquidën,adashi neste ista tantiabenquin quequincaniabo chiec adashic cuëdennuna quequinabitedi tabactoshon chuiquidtapan chiec.Nuqui ënden icnëdaid bëshuntquiaque,chuiquin, naquin naid tabadnuna quecchuiquin onque, chotacquën nënaidondadpenquio nëned, chotac isash nuqui,nuquin onquete chedo bëshunanendacquequin chuiquidën chiec.

Cacique

O cacique faz reuniões com as pessoas da co-munidade para falar dos costumes e dos pro-blemas da aldeia, como, por exemplo, as doençasdesconhecidas. Aconselham os jovens a quandosaírem da aldeia e forem para a cidade, não terem

relação sexual sem se proteger (usar preservativo).O cacique fala também sobre como viviam osMatsés antigamente e repassam isso para osjovens. Ele fala sobre como fazer flecha, lança,entre outras coisas. Também ensina sobre as ervasmedicinais e os cantos de guerra para os jovens.

22

Foto: ©

UNESCO

/Enrico

Marone

Page 24: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Bacuë tishmequid

Nadec chido chonoadquid nec bacuëtishmec, icsanbuen bacuë usunshonacnenshunac chidon bacuë tishecbëdamboen, chidomaschon naden chiecnëish uesquin pendaquequin chiec bacuëusunquic.

Naden chido buntacchiec mëcue pequidintac nuamboiquendac quequinchiec, nëid ted chidonbacuë usunquinpetemaid iquec, nuidicpandonched,mëcue,nuidic tambis canianpiaido piash bacuëtishec padishendac,quequin bacuëtishmequidën chiec.

Parteira

O papel da parteira é fazer com que a mulhergrávida tenha um bom parto, sem problemas. Elasaconselham as mulheres grávidas para que não

comam certos tipos deanimais durante a gesta-ção, pois, se comerem, te-rão problemas na hora doparto. Elas também acon-selham as mulheres grávi-das do primeiro filho anão comerem traíra (peixe),pois podem ter hemorragia.Aconselham também a

não comerem o peixe pin-tado nem filhote de paca,pois podem ter problemas,como desmaio, na horado parto.

23

Page 25: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

abenbi bidisquec, adashic pabiate nënecadashic nuish piaidën bacuë cuidquin, adashicnuish nuacquidtapa isaidën cuidquin quecnimëducuësh nënpanëdash matsés aid tediambi tantiedën nesten bëdante icpanëdash.Ënden aidted nesten bëdantequid icnubimatsesën aton matsés utsimbo ambi tantiednesten icsambo icquidën niuac matsésuënëspanëdash. Aidtedtsëc nënaid icpanëdashënden adquididtsëqui nënaid icpampic nëbimatsés nënaid utsinutsinquiec isadmaidënnënemdac.

Adec icnëdambic nëbi naden nënaid utsibedondash matsesën ambi piacmaid petepequin, adshumbic ambi acacmaid actepaëcquid acquin, adshumbi isacmaid chidoshudquin, adshumbi matsés utsibo ambiisacmaid dada shudmequin adembidi dadanchudquin, adec iccuededquin nënaid utsiutsienbedash matsés uënësbudnec taundash, nëbinesten bëdanesa icquidën matsés nëncuededec.Adashic matsés bëdanec cadtiapimbo iquecsestem michaccuededec nëbi uënësbunec ianac,chotaquën dauë uidi chec matsés ianac nëbi.

Ënden matsés nadec icpanëdash acteamëchëshë dapa caid iacno icahsic acteamëPardo iacno chochopanëdash ano abentsesquishubuash iuecquio iquenquio iquec utsiutsiecnënaidën nënenquio icpampic, ano abentsëquishubuash iquecpenquio, uanouanoecsamëdcuenec dëbiatemi icash taënë icahsquec nënenquio icquec capupanëdash.

Adashi nadec icpanëdash ënden matsésacaten siadec, aton chidon sicaid acshunucbuucbudec, acaten siadbud nec nënaidutsin nënequio icpanëdash. Adshumbicmatsesën aton dada uëdënquio icte nuidteshun nesmepapic, acaten siadec, adashicnesten nesmiadec, adashic chushantenshushadec, adshumbic shëdën semiadec,adashic nënën dëmunadec adtanequicdamishadec chedo iquec nënenquioicpampic aidtedquio aton dadan naid matsésnënaid utsin nënequio icpanëdash, aidtedaton dadan naid iquec dadabo icpampi.

Ënden nadec nëncuededpanëdashnacchuadec, adashic nashanec, adashicpobidisquec, adashic shëtanënec, adashic

24

Nënaid yannëdaid (chudash nëcuenaid) – Ënden icampid bëta nëbi icaid chuiquin.

Page 26: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

25

Page 27: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

26

Antigamente, acontecia assim com os Matsés emrelação às doenças. As doenças eram diferentes.As pessoas viviam nas cabeceiras do rio Calvez, noPeru e depois vieram para o rio Pardo no Brasil,passando a morar em duas malocas, uma acima dorio e outra abaixo.Nessa época, os Matsés faziam injeção de acaté

(secreção de sapo) e faziam caiçuma para as mulhe-res tomarem. Os homens tomavam injeção de sapopara ficar forte e não pegar doenças. Eles usavamsapo e veneno da picada de formiga; assim ficavamfortes e não pegavam as doenças. Também faziame usavam rapé. Os Matsés usavam muitas coisas domato. As doenças conhecidas eram feridas, inchaço(por contusão), picada de cobra, diarreia, vômitos,dor de dente, dor de ouvido. Antigamente, aconte-ciam esses tipos de doenças, mas as pessoas nãomorriam dessas doenças.

Antigamente, acontecia morte de criança, masnão por doença. Quando um homem matava certostipos de animais no mato, depois o espírito do ani-mal voltava para atacar o filho dele (as crianças).O tratamento era feito com remédio tradicional domato, dando banho nas crianças. Muitas criançasMatsés morreram, mas depois os velhos apren-deram/conheceram o remédio do mato e iam pegarna mata a planta para fazer o remédio nesses casos. Com o contato com os brancos, novas doenças

apareceram. Hoje em dia existem doenças que nãosão tratadas pelos remédios do mato, nem peloscuradores. A primeira doença que chegou com ocontato foi o sarampo; depois, com a fumaça dobarco, os Matsés começaram a ter tosse. A ali-mentação também mudou (começaram a comersal e doce) e novas doenças apareceram. Começa-ram também a chegar os remédios não indígenas.

Origem das doenças (doenças do sexo): a vida antigamente e a vida agora

Page 28: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

27

A malária também chegou. Doenças sexualmentetransmissíveis também chegaram nas aldeias. Oshomens e as mulheres começaram a ter relaçõessexuais com homens e mulheres de fora, e assimas doenças desconhecidas começaram a aparecer.Essas doenças não puderam ser tratadas pelos

remédios do mato, porque eram doenças des-conhecidas e, assim, as pessoas começaram amorrer dessas doenças. A cada ano, mais pessoasestão morrendo porque essas doenças desco-nhecidas não podem ser curadas pelos pajés.

Page 29: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Foto: ©

UNESCO

/Edson Fogaça

Page 30: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Chotaquën Chido chudquin bedash nënec quequin chiaic: HIV, aids e hepatites nec

Os conhecimentos do branco sobre as Doenças Sexualmente Transmissíveis,

HIV/Aids e hepatites virais

Page 31: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

30

Nënaid utsi utsiec iquec Principais síndromes (conjunto de sintomas e sinais)

Cu idpambo Budbudquid nec: isunac cu budecpaënbocquid nec, cu piu piupambo budquid,

cu ushunbo budquid nec.

Corrimentos: clamídia,tricomoníase, gonorreia, candidíase

Chëuë: daush daush pambo iquid, toshpi toshpi iquid, tsadcuentanec bëdandenequid ënëdenquio iquec.

Feridas: sífilis, herpes genital, cancro duro

Toshpidapa Verrugas: condiloma acuminado (HPV)

Nënaid chudquin bedte

Chudquin bedaid DST nec?Chudquin bedaid nec, shui dapucambobi

nënquid chudquin bedaid nec. Shui

dapucambobi chudquin badaid nënaid nec.

Doenças Sexualmente Transmissíveis (DST)

O que são DST?São doenças transmitidas por meio de relações sexuais desprotegidas.

Tximu bëkid: nëix papitsëk kimon ikid (bídus ikek, bakitédia ikek, fungo ikek kek).

Agentes da doença: micro-organismos (vírus, bactérias e fungos).

Page 32: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

31

• Adquidon nënec nën mane queshun

dauën sianquid iacno chuitac.

• Nëncuenshumbic ushën ushën quien

ismetequid nec: Nëncuenshun dauë

chemequid ismetac.

• Min dauë uesquioquin cheta min

bënëbëtan.

• Faça exames de rotina: preventivo de câncer de colo de útero (PCCU) e pré-natal.

• Procure a equipe de saúde quando estiverdoente ou quando tiver dúvidas.

• Siga o tratamento de saúde até o fim,juntamente com o(s) seu(s) parceiro(s) sexual(is).

Foto: ©

UNESCO

/Enrico

Marone

Page 33: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

32

HIV– isadenquiocquidën shueshuedtsëcquioiquec nënuanquid nec

Aids nënaid, nami ëquëduc puduedshun

nuquin uëdentequid peshunac icsabudec

uënëmianquid nec.

HIV +: Nënaid iquequi nënenquiocquid.

Aids: aids mitsipadec nëmcuenpec.

HIV/Aids

Síndrome da Imunodeficiência Adquirida (aids).Doença resultante da infecção pelo HIV, víru s queataca e destrói as células de defesa do corpo.

HIV positivo: pessoa portadora do vírus HIV.Aids: quando a pessoa adoece.

Sistema imunológico: nuquin namin icquid uidënquio icmequid intac nec, nënushe dëacnuna icsambo nënuanquin choeque quiacbimboec namin idquido iquenda ai nëid

nec:linfócitos nuquin intac ushucquidën uidënquiocquid nec.

Sistema imunológico: forma como o nosso corpo se organiza para enfrentar diversas agressões, entre elas as doenças. Os glóbulos

brancos, chamados linfócitos, são as células guerreiras do sangue que defendem o nosso organismo.

Foto: ©

Luciane Ouriques Ferreira

Page 34: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

33

A pessoa pode ser infectada pelo HIV semapresentar sintomas ou sinais. Os sintomas e sinaisnão se manifestam da mesma forma em todas aspessoas. Geralmente, eles são comuns a outras doenças:

febre, dor de cabeça, dor de garganta, doresmusculares, manchas na pele, gânglios e ínguasdebaixo do braço, no pescoço e na virilha.Com o agravamento da aids surgem as doen-

ças oportunistas: tuberculose, pneumonia, câncer,candidíase etc.

Aidën nënquid chemetequid dauë iquenda, bëdantepenquio badedquio icsanushe queshum chemiaid.

Aids sën icquid isadenquio nënquid iquec.

Aid nënaidëmbidi nënequi nënenquioquec.

Bedashic badedquio nënuanquid penquio

nenda, uecash nëncuenendac.

Min nënaid nuambo yanec isadcuenendac:

iquenec, canite nënec, abichobi dada nënec,

daushbiecquid tsadcuenec, usudtoec paëmbo

iquec inchëshën inchëshënquiec toshoquec,

tiboquec cunapenec. Anusudte icsapanbo

anshuenec mapi paëmbo icquec mapi

tsitsunouësh nënec quec chedo nënuadenda.

Existem medicamentos para tratar e controlar o HIV/Aids.

Foto: ©

UNESCO

/Edson Fogaça

Page 35: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Bacuë usunquin tanmequin nacbedcamequin ismequim istuidtequid iquenda adquidën

nënquid aton bacuën bednushe queshun.

• Nënaid istuid nuen isaid.

• Chëuë istuidte.

• Intac bedshun hepatite istuidaid.

Hepatite istuidshun dauë chequin bedanec bad-

edquio, aton bënëbëtanbi intac ismetiadi. Abichobi në-

naid icsho dauë chemec.

34

Naden,nënquid icsho is-sun, ai matsés nënec quequin utsibo chuitemaid nenda, DST/Aids caidën

nënquid icsho issun utsibo cuibansho isash nënquid chieshenda, dauë chemequidën

nëidtsëqui, abëd icquidën nëidtsëqui, aton titan quequimben aid nënaid tantiatequid iquenda.

Page 36: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

35

AtençãoNão comente com a sua comunidade a situação de parentes com DST e aids. Também é dever dos

profissionais de saúde observar o princípio ético do sigilo. Os casos de DST e aids devem ser abordados apenas pelos envolvidos no tratamento do doente.

É importante que as mulheres grávidas façam o pré-natal para identificar se são portadoras do vírusHIV, de modo a evitar a transmissão vertical para o seu filho durante a gestação, o parto ou a amamentação.Outras doenças que podem ser transmitidas verticalmente são a sífilis e as hepatites B e D. Por isso, énecessário fazer os seguintes exames:

• Teste anti-HIV

• Teste para sífilis (VDRL)

• Sorologia para hepatite B (em caso positivo, realizar para hepatite D).

Se os exames para HIV e sífilis forem positivos, a mulher precisa iniciar o tratamento o quanto antes,juntamente com o(s) seu(s) parceiro(s) sexual(is).

No caso da sorologia da hepatite B positiva, a necessidade de tratamento é avaliada após o parto, masdeve-se garantir que o recém-nascido receba a primeira dose da vacina contra a hepatite B e aimunoglobulina anti-hepatite B nas 12 primeiras horas de vida.

Page 37: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

36

DST/Aids naden bedenda

• Chudquin, tsienën, tsipuisën.

• Pinchuc, cuibu chështe, chëshëten utsi

siadëm, tansiadaid.

• Nënquin bacuë tishquin intaquën

nocoshcaquin, shuma chishmequin.

• Utsin Intac bedshun dacushquin meniac

nënaid bedec.

Formas de transmissão das DST/Aids e hepatites virais

• Relações sexuais sem proteção (vaginal,anal e oral).

• Compartilhamento de seringas, agulhas eoutros objetos perfurocortantes usados, porexemplo, para fazer tatuagens eescarificações.

• Da mãe infectada para seu filho durante agravidez, o parto e a amamentação.

• Transfusão de sangue ao receber sanguecontaminado (não testado).

Shui dapucshun nuidquio chudquin bedenquio yanec.

Forma de prevenção: uso de preservativo nas relações sexuais.

Foto: © Acervo CTI

Page 38: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

37

Hepatite isese uesquid nec chodcabudquid.

Chudquin bedaid nënaid nenda.

A hepatite é uma inflamação que acontece nofígado. Alguns tipos de hepatites são doençassexualmente transmissíveis. Nós vamos falar aquidas hepatites B e D.

Nadec isese chonoadec

• Uëdenquio icmec matsés

• Nuqui piaid chodcamec bëdamboem

O que o fígado faz?

• Produz energia para a pessoa

• Ajuda a absorver a comida

Hepatite bedte

Isese punu dadpen icquin nenda, ënëdenquio chonoadec ticquec nendac, abibi chucadenec.

O fígado é formado por células chamadas hepatócitos. As células do fígado trabalham o tempo todo e estão sempre se renovando.

Hepatites viraisFoto: ©

Acervo CTI

Page 39: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

38

HeUtsi utsimbuec nënaid iquid nec A, B, C aidted nënoanquid iquenda.

Hepatite bedash midapadec icpec, isesen puduedash maisec punun, adash intacbëd

natsusash abichobi nanin yanec. Adec maisash icquimbi isese piacbimboec nënenda.

Nuquin nami ëquëduc icquidën nënaid puduednu quesho cacumequid iquenda, adquid

icnubi nënaid natiambo icquidën bedbidanac nuquin nami nëncuenendac. Adec puduedshun

nënaidën isese isauaid, acshumbi nami adoac intac caëshcaic icsai nëncuededec nec.

Aden cuesnanquimbi nuquim nami ëquëduc icquidën nicac nënaid paëpentsëquio yanec.

Adec cuesnatequid mimbi pete pequin, dauë chequin chonoadenquio tiboquec uequin iquec

min nami mibi bëdantequi iquec.

Hepatite aguda caid nënaid bëdantequidi nec (hepatite crônica) nuquin isesen puduedash

bëdante nibëdendac. Hepatite crônica caid dauë chenquioquec uënësendac. Aidën nënshobi

dauë chemiaqui bëdanenquio iquequi yuecash uënësendac.

Vírus A – V Vírus B – VHB Vírus C – VHC Vírus D - VHD

Page 40: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

39

As hepatites virais acontecem quando o víruspassa a morar nas células do fígado. Os vírusutilizam essas células para se repro duzirem. Cadanovo vírus se instala em outra célula, até tomarconta de todo o fígado. Dali, eles se espalham pelosangue da pessoa. Quando o vírus se instala no fígado, o sistema

de defesa do organismo se mobiliza para enfrentá-lo. Os guerreiros do sistema imunológico passama atacar os vírus. Só que, enquanto eles não acer-tam o vírus, acabam machucando as células dofígado. É assim que acontecem as hepatites virais. Quando os guerreiros acertam a mira, o vírus

passa a ser eliminado do nosso corpo. A pessoaentão precisa ajudar no seu processo de curafazendo repouso e dieta. Se a pessoa não se cuidar,a doença pode tornar-se crônica.

Os diferentes tipos de vírus das hepatites: A, B, C e D

Foto: ©

UNESCO

/Edson Fogaça

Page 41: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

40

Caniaiden hepatite B caid bedash

bëdantequid iqued, utsi nënenquio iqeuc

nënenquioctsiash adec aton namin hepatiteB iquequi (hepatite aguda) caid incnubi.

Nuquin namin icquidën puduednuquesho 6

ted uëshëcquin nuquin namin puduednu

quesho puduedmenquio iquec nënaid.

Canishun bedaidën abibi bëdanec yuecash

nënenquio yanec, abenpenquio adec bëdanec

aton nami bëdambo icmequid aden bëdanenda.

Daëd uëshë nidmiash nënaid nibëdquio

yanec, nami ëquëduc icquidën cuesuniac

bëdanec, nenda. Adecnuc chonoadenquio

icta, padpidenbuen nënaid bedec adenbidi

Pete isactsëquioquid pequin adenbidi nënaid

beduaindac cachaça acshun chedo bedec.

Quando o adulto contrai o vírus do tipo B, eleentra na fase da hepatite aguda. Essa fase duraaproximadamente seis meses e nem sempre apessoa apresenta sintomas. Quando surgem ossintomas, a pessoa precisa se cuidar para ajudar osistema imunológico a eliminar o vírus do corpo.Esse cuidado deve ser mantido mesmo depois queos sintomas da hepatite desaparecem, porque osguerreiros ainda estão lutando para combater ovírus. Na maioria dos casos, a pessoa que faz re-pouso, cuida da dieta e não toma bebidas alcoó-licas, se recupera e torna-se imune ao vírus. Os sintomas da hepatite aguda são: cansaço, mal-

-estar, tontura, enjoo e vômitos, febre, dorabdominal, icterícia (amarelão), urina escura efezes claras.

Hepatite B Hepatite B nec

Vírus B – VHB

Page 42: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

41

Hepatite B bëdanesa

Hepatite aguda caidën nëned bëdantiaquidic,

bedamboen isenquio ique utsintsen nënaid

hepatite crônica caid yadtanec bëdanenquio

iquec nënaid. Hepatite crônica caid mimbi

tantienquio icnu nënuanquid nec, bëdambo

icmianacbimboen iquec nënuanquid nenda.

Hepatite crônican nënequi nënenquio

tantiadec iquec nënec nënaidën isese umu

uaquin isese uesquin pequid (fibrose caic

nënaid). Aid nënaid iquec umu umupambo

iquec isese piaid podquied podquiedpambo

icquid (necrose) caindac. Aid nënaid isesen

abichobinbo yadendac (cirrose hepática)

adec yacnouëshi (câncer) caidtsen isesen

yanendac nënquid adec uënësec. Min isese

icsanboqueque bëdanbuec ictac uesquin

penquio iquec ictac, mibi bëdamboec

iquenquio icnuc min nami, min isese

bëdanec icsainda.

Hepatite B crônica

Quando a pessoa que tem hepatite aguda e nãose cura em até seis meses, a hepatite torna-se crônica.Geralmente, as hepatites não apresentam sin-

tomas. Mesmo assim, podem machucar as célulasdo fígado que, com o tempo, vão endurecendo e setornando fibroses. As fibroses são lesões celulares que podem matar

as células do fígado, causando cirrose ou câncerde fígado.Por isso, a pessoa precisa tomar certos cuidados

para não agravar as possíveis lesões hepáticas cau-sadas pela hepatite, mesmo quando o vírus já foieliminado do seu organismo.

Foto: © Acervo CTI

Page 43: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

42

Bacuëmpi (Hepatite B) icaid

Bacuë tishac chuca puduenshun (hepatiteB) caid bedec aden bedashic (hepatitecrônica) caidëntsen bëdanenquiodnon

bedendac bacuëmpin. Bacuë canicuen-

tsaidën adembidi (hepatite B) caid bedendac

intaquën nocoshcac. Bacuëmpi 5 ted seta

icquidën bedash aid bëdanec cadenquio

iquenda cun bacuë bëdanbo canipeba

quequin tantiemda.

A hepatite B em crianças

A criança recém-nascida que contrai o vírus dahepatite B durante o parto tem grande chance dedesenvolver uma hepatite crônica, assim como ascrianças que têm contato com o vírus B antes de 1ou mesmo 5 anos de idade. Isso acontece porque o sistema imunológico da

criança ainda não está plenamente formado.

Page 44: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

43

Adquid tantiaquin bacuë usunquidën ismedac aid nënaid tantianquin, adoshombic bacuë tish-shumbic dauën semequin nënnushe queshun. Bacuë usunec hepatite

icquidën tishtantsëcquimbi semeta badiad abetsëc matanmiambobi (imunoglobulinan) bacuën hepatite bedenquio iquenda.

Por isso a importância de as gestantes fazerem o pré-natal e da criança receber as vacinas corretamente. No caso de gestantes portadoras do

vírus, é necessário que o recém-nascido receba a vacina e a imunoglobulina nas primeiras 12 horas após o parto.

Page 45: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

44

Hepatite D (Delta) Caid nec

Hepatite B icquidën hepatite D caidbedenndac. Nënaid natiambo iquid caid

(D delta) nec, nëncuenash badenquio

icsauanquid nenda, hepatite B bëd daëdahs

badenquio isese icsa uanquid nec.

Hepatite B, D caid daëdi tsidtotanecnatianbo icquid nënaid nendac, hepatiteaguda caid pacquidi mimbi bëdamboen

dauë chiac, comapenec chonuadenquio

iquec tiboquec uec, pete utsiutsien penquio,

cachaça caído aquenquio icquin chedo iqued

bëdantebi nec.

Hepatite aguda + hepatite D: hepatite B,hepatite D aid daëdi daëdash nënec pucunuambo iquec pobidisquer nënuanquid nec,

acte nuambo pucun iquec aid (cirrose)

quequin cuënec adquid icsho badedquio

(médico) ismetequid iquec.

Hepatite D (Delta)

O vírus da hepatite D só ataca quem tem ahepatite B. Ele é mais agressivo para o corpo doque o da hepatite B, e a gravidade da doençadepende do momento da infecção.

Infecção ao mesmo tempo dos vírus D e B:na maioria das vezes, os sintomas são iguais aosda hepatite B aguda. A recomendação consiste emrepouso, dieta e proibição do uso de bebidasalcoólicas por um ano. A coinfecção pode tercompleta recuperação.

Infecção pelo vírus D em portadores dovírus B: nesses casos, o fígado pode sofrer danos

graves, e a pessoa ficar muitodoente. O diagnóstico da hepa-tite D deve ser feito o mais rá-pido possível, e o tratamentodos brancos só pode ser indicadopor médico especializado.

Nënenquiocquin intac chicmeshun ismeta (sorologia) nënaid icsho istuidnuen.

Para confirmar se a pessoa tem hepatite, é preciso fazer exame de sangue.(sorologia específica para hepatites).

Vírus D - VHD

Page 46: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

45

Como pega hepatite B ou D?

• Relações sexuais desprotegidas comportador do vírus.

• Contato com secreções e sangue conta-minado, por meio do compartilhamento deobjetos perfurocortantes em escarificaçõese tatuagens; de agulhas, lâminas de barbeare escovas de dente.

• Transmissão vertical: da mãe para o filho, nagravidez e no parto.

Mitsipaden Hepatite B, D bedpec?

• Hepatite icquid chudquin adembidi

bedec.

• Nënquidën intaquën nocosh quequin

bedec, naden: chëuën icqui nocosh

quequin, pinchuc siadaidën siadquin,

cuibu cheten, utsinan chëdquin, utsin

mucuqueten mucuquequin aid nënaid

bedendac.

• Anin bacuë naden nënaid mened

ëquëduc usunquin adshumbic tishquin.

Adem aton bacuë menendac nënaid.

.

Foto: © UN

ESCO/Edson Fogaça

Page 47: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

46

Como a pessoa pode evitar pegar as hepatites B e D?

• Usar camisinha nas relações sexuais.

• Não compartilhar objetos perfurocortantes.

• Impedir que a mãe transmita para o filho,durante a gravidez ou no parto: vacina eimunoglobulina nas 12 primeiras horasapós o nascimento.

Mitsi paden matsesen hepatite B D caid bedenquio icpec?

• Camisinhan shui dapucshun chudquin.

• Shui dapucshunnuidquio chudquin

bedenquio iquendac, mim chudo

uidtsëqui chudquin minbi

• Hepatite bedenquio iquendec, pinchuc,

cuibu chështe, chëshëten tansiadaid,

biushëmpin chiaid tuiscaic intacquën

nocosh quenquio icquin, tantsis taste

utsinan tasenquio icquin mimbi

bedenquio iquec. Adquid tantiaquin

bacuë usunquidën ismec aden nënaid

tantianquin adoshombic bacuë

tish-shumbic semed dauën, nënnushe

queshun. Bacuë usunec hepatiteicquidën tishacshobic badedquio

semetiad iqued bacuëmpi

(imunoglobulinan) abi tishaid uëshë

matanambobi dauën setequid nec

Page 48: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Foto: ©

UNESCO

/Edson Fogaça

Page 49: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

48

Hepatite B Setequid Dauë

Hepatite B 3 teden séc. bëiudquio

seshumbic 30 ted ushtanquin apiden séc

daëdoaquin, adoshombic nainquimbi 6 ted

uëshë nidmeshum séc. Aden bëdamboen

tanquioquin siaidën matsés hepatite B D

caidën bëdenquio iquenda, hepatitebedambobi siaidën.

Vacinas hepatites B

Vacinas hepatite B: três doses, com intervalo de30 dias entre a 1ª e a 2ª, e de cinco meses entrea 2ª e a 3ª.

A vacina da hepatite B, ao imunizar a pessoa,a protege também contra o vírus da hepatite D.

Medicon nuidtsëqui tantiec hepatite utsin utsied nënquido dauë chemetequid.

É o médico que, ao ter o resultado dos exames, indicará o tratamento adequado para cada pessoa.

Foto: © Acervo CTI

Page 50: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Existem dois tipos de remédios para tratar as hepatites

• Injetável: Interferon alfa ou Interferonpeguilado.

• Via oral (comprimidos) – antirretrovirais:

Lamivudina, Ribavirina, Adefovir, Entecavir.

Daëd dauë iquec hepatite icquidën chetequid:

• Daëd dauë iquec hepatite icquidën

chetequid Interferon caid pinchu

quën sete.

•Adtanequic utsi (antirretroviraiscomprimido) setebëd chete iquec.

Foto: ©

UNESCO

/Enrico

Marone

Page 51: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

50

Foto: ©

UNESCO

/Edson Fogaça

Page 52: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

51

Mitsipaden Matsësen nënaid bedenquio idte tantiaped.

Nuqui, Matsés tsusiobon neste dadpen tantiaquid nec, nënenquio ictequid

neste tantiaquido nuqui nec. Acshumbic pete icsaimbi penquio icquin,

icsaimbi pequin nëishën nënaid bedmane quequid matsés nec.

Chidon bacuë usundoan utsi utsien nëish cuesenquio, penquio iqued

chido bëta bacuëmpi nëishën cuidnushe queshun. Matsés bacue

usunquëdën penushen queshun nëishd bëdaidquio pequid nec.

A prevenção de doenças sob o ponto de vista Matsés

Nós, Mayoruna, temos muitas práticas tradicionais de prevenção de doenças. Entre elas, estão as dietas alimentares

para prevenir a transmissão de doenças dos bichos. Quando a mulher está grávida, ela e o pai da criança não podem comer, e nem mesmo ver certos animais, para não comprometer a saúde da mulher e do recém-nascido.

Page 53: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

52

Nuqui naido chuiquinbi nënaid bedte chiaid

• Nënaidën DST/Aids icquid chudquin

bedec, adenbidi shui dapucambobi

chudquin hepatite B hepatite D caid

nënaid bedec.

• Biushën chiaid mëntsisën tishec intaquën

nocosh quequin bedec, hepatite nënquid

datuiscaquin.

• Nënquidën matish peshunen adembidi

nënaid bedec.

• Hepatite nënquid chëuë icquid

mish-shunquin mimbi bedec. Uënësaid

daiuntsëc tsadquin adembidi bedec.

• Daucaidën sequin uicchun capidaidën

adenbidi nënaid bedec.

• Chështen cuesadaidën intac mish-

shunquin, nisin piaid intac mishquin

adenbidi bedec.

• Utsi mucuquiedën mucuquequin nënaid

bedec, adenbidi utsin cuibu shështen

shëshquin bedendac.

• Utsibo matasadaidën matasanten

adshumbi shiden, bacuë tishaid nicchun

nitiac adenbidi nënaid bedec.

• Bacuë tishmec mëdante mëpucudambobi

tishmequin adembidi nënaid bedendac.

• Hepatite nënquide chido utsin tishaid

bacuë chishmequin nënaid bedec.

• Nënquid dëmuadaid dëmbidi utsi-utsiec

dëmuadquin nënaid bedec.

Page 54: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Práticas Matsés e risco de transmissão de doenças

• Relacionar-se sexualmente com pessoasportadoras de DST/Aids e/ou portadores dovírus da hepatite B e D sem usarpreservativo;

• Espocar picada de pium com unha ou comdente nas pessoas portadoras;

• Espocar piolho de pessoas portadoras;

• Ter contato com as secreções da pessoa quetem hepatite e que acaba de morrer;

• Preparar injeção de sapo com saliva paraaplicação nas pessoas;

53

• Ter contato com sangue contaminado aocuidar de cortes e ferimentos ou ao sugarpicada de cobra em pessoas portadoras dosvírus das hepatites;

• Compartilhar escova dental ou lâmina debarbear com pessoas portadoras;

• Usar material do branco (tesoura, gilete) nãoesterilizado para cortar cordão umbilical derecém-nascidos;

• Fazer parto de gestante sem luvas;

• Amamentar a criança de outras pessoastendo hepatites ou sendo HIV positivo;

• Compartilhar o cano do rapé (rumê-rewê)com pessoa portadora.

Page 55: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

54

Mitsi paden nënaid bedenquio icpec DST/Aids, hepatite caído, naden

naquin bedenquio iquec.

Estratégias de prevenção às DST/Aids e hepatites virais

• Nënenquio icquidën ma hepatitebedenquio icnu quequin chuibanaid.

• Hepatite B caidën nënquidën adembidi

ma hepatite bedenquio icte chuitiad

iquenda.

• Bëdamboen isquin nënquid nec queshun

istac.

• Hepatite B hepatite D caidën nënquidon

utsibo nënenquio icmenenu quechun

chuiquid.

• Evitar que as pessoas que não têm hepatitese não são imunes adquiram a doença;

• Impedir que os portadores do vírus dahepatite B sejam infectados pela hepatite D;

• Reduzir os danos naqueles que sãoportadores do vírus;

• Evitar que os portadores do vírus dashepatites B e D transmitam a doença paraos demais parentes.

Page 56: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

55

Shui dapucshun chudtac quec onquiaid matsesen tantiac tantiadentsëquio iquenda,

adidnubic chotaquën tantiac bëdambo iquec, abi maisi chido chudquin nënaid bedmane quequin tantiaquin nadnenaid

camisinha nenda. Panubic matsesën nëbimbobi camisinha isbenaid nec, aden

nëbimbobi isbenshun tantientsëquio iquec,adembi yuecpambocshon camisinhadapudshun chudanec. Icsatepenquio

camisinha nenda, chido chuquin nënaid bedenquio idte, chidon bacuë

usundomenquio ictequid nenda.

O uso de camisinha entre os parentes ainda não é muito aceito, e é complicado falar disso. Pior ainda é falar com as mulheres, porque

muitas não aceitam usar camisinha na relação sexual. Por isso, é importante que se tome cuidado ao explicar como usar a camisinha.

O fato de os parentes começarem a conhecer acamisinha agora, faz com que ainda tenham receio em usá-la; nesse caso, tem que ser

explicado reforçadamente por que e para que é necessário usá-la, esclarecendo que a camisinha serve tanto para proteger das doenças transmitidas via relação sexual, quanto para evitar a gravidez indesejada.

Foto: ©

UNESCO

/Edson Fogaça

Page 57: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

• Abitedi tabadtoash onquec matsés

chuiquidapa, dauë chemequid bacuë

dada uamequid, bacuë tishmequid aid

tedshun, chuibanec nënaid chiec

onquec, mitsi paden nënaid bedenquio

nuqui icpe, isnuna chiac padomboec

icnuna quequin abitedi chuibanec

onquec.

• Hepatite nënaid tantienquio icsho

tantiabenquim chiec onquec, adashic

nuqui aidën nënec nadec bëdantequid

iquec quequin chiec.

• Hepatite nënquido bëdanbuen isnuna,

abed icquin nesten chedo nesmequin,

bëdambuen pemequi, chonoad nenquiocquin

aden chedo istiad iquec nënquid.

• Nënquid naden acmetiad iquec: cobisan

tapun, iuichuda bitsi acmequin

codocashun. Aden nënquid nesmete,

admete matsesëmbi nimëduc icquid

istuidac bëdambom ictsiash.

Nuquinac yacnoshon chiaid

• Nënquidën mëntsis ta-saidëmbidi

tasquin nënaid bedec, adembidi

matasadten matasadquin nënaid bedec.

• Shui dapucshun nuidquio chido

chudantac chotac chudquin adenbidi

icta quequin chuitiad iquec.

56

Foto: © Acervo CTI

Page 58: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

57

• Reunir todos moradores da comunidadeindígena junto com cacique, lideranças,pajés, parteiras, professores e AIS paraorientar homens e mulheres sobre asformas de transmissão das DST/Aids edas hepatites, para criar estratégiasde prevenção;

• Divulgar informações sobre as hepatitesvirais (suas causas, formas de transmissão,prevenção e tratamentos);

• Iniciar cuidados especiais com os portadoresdo vírus da hepatite (repouso,alimentação, acompanhamento diário);

• Preparar remédio do mato para osportadores dos vírus das hepatites;

• Evitar bebidas alcoólicas;

• Incentivar o uso de preservativos em relaçõessexuais mantidas com não índios e tambémentre parentes.

Ações da comunidade

Foto: ©

UNESCO

/Enrico

Marone

Page 59: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

58

• Nënaid naden bedendac quequin abitedi

onquequin chiec, aden bedash

abitedimbo nëncuededendac matsés,

nënaid aden bedash dauë chec

bëdantequid iquec quequin chiec.

• Intac chicshun (sorologia) issun icbo

ismequin mibi nënenquio iquendac

quequim chiec, adshumbic apiden intac

chicshun ismetequid iquec, chuibanquin

mibi nënenquio iquec quequin, nënquidic

mibi nënec quequin chiec, ma tantianu

queshun.

• Pinchuquën abitedshun semetiad

iquendac.

• Tishtsëcshobi bacuëmpi pinchuquën

setiad iquendac, aden seshun dauë

nainquin semetac.

• Bacuë usunquidën insmetequid, iquec,

bacuë tanmequin.

• Matsés iacnobi (camisinha) dapucshun

chudte icmetiad iquendac.

• Hepatite nënquidon chete dauë,

pinchuquën sete, ismetiad iquec matsés

yacnobi, nënquid nënquidquien dauë

ismeshunquin ma átona yacnoshombi

chenu queshun.

Dauë chemequidon chiaid

Page 60: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

• Divulgar informações válidas sobre DST/Aidse hepatites virais (suas causas, formas detransmissão e prevenção e tratamentos), emlinguagem adequada ao contextointercultural da atenção à saúde dos povosindígenas no Vale do Javari;

• Disponibilizar os resultados das sorologiasdos pacientes e providenciar novassorologias quando necessário;

• Vacinar todas as pessoas das aldeias;

• Vacinar e administrar a imunoglobulina nosrecém-nascidos de mães portadoras dehepatites B e B/D;

• Garantir o acesso das gestantes às consultase aos exames de pré-natal para HIV, sífilis ehepatite B;

• Disponibilizar preservativos para as comu-nidades indígenas da TI do Vale do Javari.

• Disponibilizar tratamentos e medicamentos– injetáveis e orais – para a totalidade dosportadores crônicos de hepatite B e comcoinfecção B e D.

Ações dos serviços de saúde

Foto: ©

UNESCO

/Edson Fogaça

Page 61: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

60

Coordenação técnica da oficinaLuciane Ouriques Ferreira

ParticipantesRoberto Oliveira Mayoruna (AIS) Nova EsperançaJoão Ëpë Mayoruna (Prof.) Nova EsperançaFrancisco Gonsalves dos Santos (AIS) Aldeia 31Benê Dunu Mayoruna (AIS) CruzerinhoDavi Flores Mayoruna (AIS) Aldeia FloresAntônio Ombo Mayoruna (AIS) Aldeia SolesOscar Ferreira Mayoruna (AIS) Aldeia TerrinhaSever Capistana Mayoruna (EST.) Aldeia TerrinhaBenito André Mayoruna (AIS) Aldeia LoboGerveson Gomes Binan Mayoruna (AIS) Aldeia LoboVictor da Silva Mayoruna, Aldeia Esperança

Para realizar esta oficina, a UNESCO contoucom a cooperação das seguintes instituições:Frente de Proteção Etnoambiental / Fundação Nacional do Índio (FUNAI)Fundação Alfredo da Mata (FUAM)Centro de Trabalho Indigenista (CTI)Departamento de DST, Aids e Hepatites Virais do Ministério da Saúde (DDST/Aids/HV-MS) Distrito Sanitário Especial Indígena Alto Solimões do Ministério da Saúde (DSEI)

Oficina Marubo para elaboração de material de prevenção às DST/Aids e hepatites virais

Page 62: Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e …unesdoc.unesco.org/images/0021/002158/215872m.pdfUNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid

Falando sobre Prevenção às DST/Aids e Hepatites Virais • Mayoruna (Matsés)

Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e Hepatites Virais

Mayoruna (Matsés)

Séri

e Ja

vari

: edu

caçã

o pr

even

tiva

para

DST

/HIV

/Aid

s e

hepa

tites

vira

is

para

pov

os in

díge

nas

do V

ale

do J

avar

i – v

olum

e 2

– Mayoruna