32
Legal Assistance Centre SHIIVA EFINAMHANGO OREPUBLIKA YANAMIBIA MAALITSA 1990 EPANGELO

SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

  • Upload
    others

  • View
    2

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

Legal Assistance Centre

SHIIVA EFINAMHANGO

OREPUBLIKA YANAMIBIA • MAALITSA 1990

EPANGELO

Page 2: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

EPANDULOTUMBALEKOOkambo aka oka pandulilwa kwaaveshe ovo va longa opo efinamhango laNamibia li uye po, sha pitila melitulemo lavo, nomeliyambo opo pe etwe Namibia la manguluka le lifikamena noli na oudemokoli.

OMADIMBULUKOFIMANEKOOkambo aka okwa nyolwa unene kuDianne Hubbard, ta vatelwa kovanambelelwa vamwe vokoLegal Assistance Centre. Oyuulikomwa oya ningwa kuDudley Viall noka tulwa melandulafano kuPerri Caplan.

Olweefo lotete lokambo aka ola ningilwe mo-1990 noimaliwa yoLegal Assistance Centre nosho yo Ehangano leengeleka (Council of Churches in Namibia). Okambo oka etwa nee pondodo onhivali ndee taka nyanyan-gidwa vali mo-2015 noimaliwa ya dja koParliamentary Support Project. Modula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation.

Okambo aka okaxupi lela nokapu nokuuda ko opo ka wapalele ovanhu aveshe noku shi ninga shipu oku ka toloka momalaka mahapu aNamibia.

Okambo aka oka li nale ke li momalaka ngaashi Oshiingilisha, Oshimbulu, Otjiherero noRukwangali.

Oshikando shotete okali ka nyanyangidwa koNamib graphics modula yo 1990 nolutivali eshi kawedelwa omauyelele oka kanyanyangidwa kehangano loJohn Meinert Printing (Pty) Ltd, 2019.

© Legal Assistance Trust P.O. Box 604, Windhoek ISBN 978-99945-61-54-4

Page 3: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

1

ENGONGO LEFINAMHANGO LANAMIBIA

Okambo aka oko engongo loitukulwa imwe ya fimana yEfinamhango laNamibia. Inaka kwatela

mo oitukulwa aishe yEfinamhango.

Efinamhango olo oveta yakula moNamibia. Eshi otashi ti kutya eeveta dikwao moNamibia odi na okulandula eshi shi li mEfinamhango eli. Kape na nande omunhu a pitikwa okuninga nai oufemba oo wa amenenewa po kEfinamhango eli.

Efinamhango ola tameka netwalemo olo tali fatulula kutya omolwashike Efinamhango la fimana. Efinamhango otali amenene po omauwa aeshe a etwa po kefindano lekondjifo lokatongotongo, oukwamunghoko nosho yo oukolonyeki. Otali amenene po ounhu womunhu nosho yo oufemba wopetindi wovanhu aveshe, omo mwa kwatelwa oufemba wokukala nomwenyo, emanguluko, nosho yo oufemba wokuhafa. Ovanamibia aveshe paife ove na oufemba u fike pamwe, nopehe na okudengela odi peisho. Eamenenepo loufemba wovanhu kefinamhango ola pumbiwa omolwemanguluko, ouyuuki nosho yo ombili moNamibia.

Efinamhango otali ti kutya ovaNamibia ove litula mo mediminafanepo lopashiwana, ombili, oukumwe nosho yo elineekelafano koshiwana shaNamibia. Otali xwaxwameke yoo eenghedi douyuuki, emanguluko, oufikepamwe nosho yo oukumwe womomindingonoko.

Page 4: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

2

OUDEMOKOLI NESHIKULO LOVETAORepublika yaNamibia oye lifikamena, i na oudemokoli, oshiwana sha hangana she likwatelela moudemokoli, eshikuloveta nouyuuki waaveshe.

Eshikulo loveta otashi ti keshe umwe oku na okufimaneka oveta, naavo ve li meenghatu deenghono. Ovanhu ova longifa nee eenghono edi tashi pitile mokuhoolola paudemokoli ovakelelipo vavo kepangelo.

OITAI ITATU YEPANGELOOpe na oitai itatu yepangelo:zz Oshitaiendifi shoilonga yepangelo netulomoilonga leeveta (Omupresidende, Omupedupresidende nosho yo oKabinet)zz Oshitai oshitotiveta (oparlamente)zz Oshitaidiininifiveta (eemhangulilo)

Eenghono depangelo oda topolwa moutai oo utatu opo eenghono dalo diha kale momake oshitai shimwe ashike. Eshi ohashi vatele opo paha kale nande omunhu umwe ile oshiputudilo shimwe shi na eenghono da pitilila. Ohashi vatele yoo okukelela elongifonai leenghono depangelo.

Page 5: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

3

EPANGELO

EPANGELO LOVANHU LA HOOLOLWA KOVANHU

Page 6: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

4

ELAKAElaka lopambelelwa laNamibia olo Oshiingilisha. Kakele, eefikola oda pitikwa okulongifa omalaka amwe po apa tashi vatele okunghonopaleka ehongo lovahongwa. Omutumba wopashiwana nao owa pitifa eeveta tadi pitike ovanambelewa vepangelo nosho yo eemhangulilo moitopolowa ya yooloka yaNamibia opo i longife omalaka oo haa popiwa kovanhu vahapu moitopolwa oyo.

OUKWASHIWANAOvanhu ava tava shikula apa ovakwashiwana vaNamibia:zz Omunhu a dalelwa moNamibia kuxe ile ina Omunamibia ile kuumwe womovadali vaye ehe shi Omunamibia kakele oha kala moNamibia.zz Omunhu a dalelwa pondje yaNamibia kuxe ile ina womuNamibia, ngeenge oveta i na sha nomalishangifo oukwashiwana woludi eli owa landulwa.zz Omunhu a hombolwa pehe na oikengelela komukwashiwana waNamibia (mohombo yopambelewa ile yopamufyuululwakalo) ndele omuhombolwa oo okwa kala mo moNamibia eedula di li lowopomulongo konima eshi va hombola nomuNamibia oo.zz Omunhu a kala moNamibia moule wefimbo leedula 10 nokwa wanifa po oinakuwanifwa ya ufwa koveta i na sha noukwashiwana woludi olo.

Elaka lopambelelwa laNamibia olo oshiIngilisha.

Page 7: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

5

EKANKAMENO LOMAUFEMBA WOMUNHU NOMAMANGULUKO

Etindi lomaufemba womunhu nomamanguluko oo maufemba oo a fimana neenghono adishe moshiwana shoudemokoli. Etindi lomaufemba womunhu nomamanguluko oya amenenenwa po kEfinamhango noi na okufimanekwa koitai ashike yepangelo nosho yo kovanambelewa vepangelo pamwe yo novanhu aveshe moNamibia. Eemhangulilo odi na oshinakuwanifwa shokudiininifa omaufemba aa.

OUFEMBA WOKUKALA NOMWENYO (Oshitokolifo 6)

Ovanhu aveshe ove na oufemba wokukala nomwenyo. Ehandukilodipao itali dulu vali okulongifwa moNamibia, kasha na nee mbudi kutya omunhu okwa nyona shi fike peni.

OUFEMBA WEMANGULUKO (Oshitokolifo 7)

Emanguluko osho oufemba wokukala wa manguluka. Hamunhu nande-nande ta dulu okukufa po emanguluko lamukwao, shapo ongeenge ashike tashi ningwa pamulandu woveta. Eshi otashi ti kutya, oveta oi na okushikulwa ngeenge omunhu a kwatwa po. Eamenenepo eli ohali vatele opo ku kwashilipalekwe kutya omakwatepo ovanhu itaa longifwa pam-bambo molwa ouwa wopaumwene ile molwa omatomhelo opapolitika.

EFIMANEKO LODILO YOMUNHU (Oshitokolifo 8)

Odilo yomunhu keshe oi na okufimanekwa. Eshi otashi ti kutya omalutu aeshe epangelo nosho yo eemhangulilo oku na okuungaunga novanhu nefimaneko lounhu wavo.

Page 8: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

6

ETINDI LOUFEMBA WOMUNHU

NOMAMANGULUKO

Page 9: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

7

Kape na nande omunhu ta dulu okuhepekwa ile a handukilwe nonyanya ile momukalo wokushundula, kutya nee omunhu oo okwa nyona shi fike peni.

OUPIKA NEFININIKO LOILONGA (Oshitokolifo 9)

Oupika nefininiko loilonga inai pitikikwa moNamibia. Ashike omulandu-veta ou inau kwatela mo oilonga oyo yandjwa komhangu (shaashi oilonga oyo oyo ehandu molwa ekaulonyanga lomunhu oo) ile ngee oilonga i shi okuudika ko tai longwa ongoshitukulwa shoilonga yopashiwana.

OUFIKEPAMWE NEMANGULUKO KOLIWA OSHIPUNGO (Oshitokolifo 10)

Ovanhu aveshe ove fike pamwe komesho yoveta.

Kape na omunhu nande ta dulu okuliwa oshipungo molwonghalo you-kashikekookanhu, oukwamunghoko, oluvala, onduko yaye, eitavelo, omufika waye wopamakwatafano ile opamaliko moshiwana.

OKUKWATWA NOKWIIDILILWA MODOLONGO (Oshitokolifo 11)

Kape na omunhu ta dulu okukwatwa po ile a idililwe modolongo shapo ongeenge ashike pe na etomheno lopauyuki na omilandu di li mondjila dopaveta odi na okushikulwa opo omunhu a kwatwe ile a idililwe modolongo.

Kukeshe omunhu ngeenge a kwatwa oku na okulombwelwa melaka olo ye ha udu ko nawa kutya etomeheno olashike tali mu kwatifa.

Keshe omunhu ngeenge a kwatwa oku na okutwalwa komesho yamag-estrata ile omupanguli meni leevili 48 eshi a kwatwa ile nokuli divadiva ngaashi tashi dulika. Eshi otashi yandje omhito kunakukwatwa opo a

Page 10: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

8

pule eefelo lokulifutila mo ile a lombwele mangestrata ile omupanguli shi na sha neyakulo lii olo ta ningilwa manga e li a kwatwa ile a idil-ilwa mondolongo.

EPANGULO LI NA OUYUKI (Oshitokolifo 12)

Keshe omunhu ou ta tamanekwa molwa ekaulonyanga oku na oufemba wokupangula pauyuki momanguko ihe na lwaamambinga. Omhangu ihe na lwaamambinga itai dulu okulombwelwa I tokole nande okul yelye, kutya nee okomunambelwa wepangelo ile omupresidende. Omhangu ihe na olwaamambinga itai kwatakanifa etokolo laye kumwe nomunghoko, oukashikekookanhu, onduko, ile eitavelo lopapolitika lomutamanekwa. Ohai tale ashike komaumbangi e na sha noshikoya noveta yoo vene eshi tai ti.

Omapangulo aeshe oku na okuningwa meni lefimbo li shi kuudika ko. Nongeenge ope na ekatako lihe shi kuudika ko, omutamanekwa oo inamu mangululwa natango palifutilemo oku na okumangululwa.

Eemhangulilo odi na okuyakula ovanhu aveshe tava tamanekwa oikulumuna onga vehe na ondjo fiyo oshesi sha yelekwa komhangu kutya ovanhu va tya ngaho ove na shili ondjo, konima eshi va pewa omhito ya wana opo va yandje yoo ehokololo kombinga yavo vene. Ovatamanekwa voimbuluma ove na oufemba wokumona ekwafo kovashiiviveta ovo ve va hoolola voo vene opo ve va popile shi na sha nomatamaneko avo. Kape na omhunu ta fiminikwa a yandje oumbangi u li omhinge navo vene ile u li omhinge novashamane vavo ile ova-kulukadi vavo (mohombo yopambelewa ile yopamishuululwakalo).

Kape na omunhu ta dulu okupangulwa shi dulife pulumwe moshim-buluma shimwe ashike. Kape na yo omunhu ta dulu okupangulilwa oshinima eshi ninga manga shihe li etimba ndee osha ka ninga ashike etimba konima yefimbo.

Page 11: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

9

OINIMA YOPAUMWENE (Oshitokolifo 13)

Ovanhu aveshe ove na oufemba voiholekwa yavo momaumbo avo. Epangelo kali na oufemba wokupatulula eembapila davo ile okupwi-likina eenghundafana davo dopaengodi. Kakele, otapa dulu okukala pe na eemhito apa oveta ei ya pitikwa ngeenge okupatulula nokupwi-likina eengodi dovanhu oshi na sha neeameno loshiwana.

Ngeenge opolifi ile ovanambelewa vamwe va ufwa ova hala okuhada omunhu ile eumbo, ove na okumona epitiko lomhangu, ile va landule omilandu dopaveta peemhito edi ehado li na okuningwa noinapu ongaongwa.

OFAMILI (Oshitokolifo 14)

Ovakulunhu aveshe ovalumenhu nosho yo ovakainhu ove na oufemba wokuhombola nokutota eefamili davo, kape na nee kutya ovoming-hoko dilipi, ove na omaluvala a tya ngahelipi, onduko yavo oilipi, oukwashiwana wavo, eitavelo lavo, osho yo omifika davo domakwata-fano nosho yo opaliko. Ovalumhenu novakainhu ove na okukala ve na oufemba oufikepamwe meehombo nosho yo ngeenge tava xulifa po eehombo davo tashi pitile mehengafano ile mefyo.

Ovanhu itava dulu okufininikwa va hombole shihe li pahalo lavo. Eshi osha kwatela mo ovalumenhu novakainhu.

Ofamili oyo ongudu yopetameko yovakwashiwana, noi na okuamenenwa po koshiwana nosho yo kepangelo.

OMAUFEMBA OUNONA (Oshitokolifo 15)

Ounona aveshe ove na oufemba wokumona omadina nosho yo ouk-washiwana okudja pomadalo avo. Ove na yoo oufemba wokushiiva

Page 12: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

10

ovakulunhu vavo nokufilwa oshisho kovakulunhu vavo nonande eeveta da pitikwa oku amenena po ouwa wokaana ohadi dulu okungabeka oufemba ou ngeenge sha pumbiwa.

Ounona ove na okuamenwa kombinga yemonifo loixuna i na sha nom-aliko. Ounona veedula di li koshi- 16 itava dulu okulonga oilonga ya nyika oshiponga koukolele wayo ile exumokomesho lavo, ile oilonga oyo tai i moshipala ehongo lavo. Ounona veedula di li koshi yo-14 itava dulu okulonga mofabulika ile momina, shapo ongeenge oilonga ei tai shikula omilandu da pitifwa moveta ya pitila momotumba wopa-shipawana oku va amenene po.

Kape na nande omunafalama ile omuyandi woilonga ta dulu okufininika ounona va longa molwaashi ashike ovakulunhu vounona ovo have mu longele.

Inashi pitikwa nande okuidilila ounona veedula di li koshi yeedula 16 shili.

10

Page 13: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

11

ELIKO (Oshitokolifo 16)

Ovanhu aveshe ove na oufemba okukala ve na edu nosho yo oiniwe imwe keshe apa moNamibia.

Epangelo nosho yo omahangano amwe otaa dulu okukufa po oiniwe yopaumwene opo molwa ouwa woshiwana, shamha ashike tava futu mwene woiniwe ofuto oyo ya yeleka oiniwe oyo tuu oyo ngaashi sha ufwa moveta oyo ya pitifiwa komutumba wopashiwana molwa Oshitokolifo eshi.

OINYANGADALWA YOPOLITIKA (Oshitokolifo 17)

Ovanamibia aveshe ove na oufemba wokukufa ombinga moinyangadal-wa yombili yopapolitika. Ove na oufemba wokoninga oilyo yeengudu odo di li po nale dopapolitika ile okutota eengudu dipe dopapolitika.

Ovakwashiwana aveshe ove na oufemba wokukufa ombinga moinima ya pamba oinima yoshiwana, ngee omokukala ve na oinakuwanifa yopambelelwa voo vene ile mokuhoolola ovakalelipo vavo kepangelo.

OKULYOLUNDODO MOLWA OUKWAMUNGHOKO KASHI LI PAVETA

OKATONGOTONGO OKA FYA

Page 14: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

12

OVE FIKE PAMWE

OVAKAINHU NOVALUMENHU

Page 15: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

13

Keshe omukwashiwana oo e na eedula okudja po-18 ota dulu okuhoolola. Omukwashiwana keshe e na eedula okudja 21 ota dulu okuhoololwa nokupewa oinakuwanifwa yopambelewa.

OUYUKI MEPANGELO (Oshitokolifo 18)

Keshe omunambelewa wepangelo ile ongudu yovanaveta oi na okulonga pauyuuki nosho yo ngaashi tashi dulika nokulandula oveta. Ovanhu ovo wete kutya ova fa inava yakulwa pauyuuki ketokolo lepangelo otava dulu okuya keemhangulilo opo va ka mone ekwafo.

EENGHULUNGHEDI (Oshitokolifo 19)

Ovanhu aveshe ove na oufemba wokutyapula nokulongifa eenghulunghedi davo, elaka lavo, omifyuululwakalo davo, nomaitavelo avo, ashike kape na ou e na oufemba wokulongifa oufemba ou pamukalo ou tau piyaaneke oufemba wavakwao ile tau piyaaneke ouwa woshiwana shaNamibia.

EHONGO (Oshitokolifo 20)

Ovanhu aveshe moNamibia ove na oufemba wokumona ehongo. Ehongo londodo yopetameko oli na okukala loshali meefikola adishe depangelo, nounona aveshe ove na okuya kofikola fiyo va mana ko ehongo olo londodo yopetameko ile fiyo osheshi va wanifa eedula 16.

OMAKANGHAMENO OMAMANGULUKO (Oshitokolifo 21)

Ovanhu aveshe ove na omaufemba:

zz Emanguluko lokupopya nokuholola omadiladilo avoOu oo oufemba wovanhu aveshe mokupopya va manguluka, nande otava pe epangelo oushima ile tava holola omadilaadilo avo oo a fa inaa hokiwa. Osha kwatela mo yo oikundaneki (oifokundaneki, eeradio nosho yo oradio yomudidimbe) nosho yo oikundaneki imwe (omo mwa

Page 16: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

14

kwatelwa omakwatafano opaungoba). Emanguluko lokupopya otali kwashilipaleke kutya oinima ei ya fimana otai dulu okukundafanwa memanguluko nokutuwa eemhata kovaNamibia aveshe.

zz Emanguluko lomadiladilo, omaliudo neitaveloEshi otashi ti kutya ovanhu aveshe ova manguluka okudilaadila nokuitavela keshe eshi va hala, shama ashike itava piyaaneke oufemba wavakwao. Emanguluko eli ola kwatela mo emanguluko lopahongo moiputudilo yopombada lela.

zz Emanguluko lokukala meitavelo kesheEpangelo itali dulu nande okungabeka eitavelo nande olimwe. Ovanhu aveshe ova manguluka okufimaneka omaitavelo avo ngaashi voo va hala.

zz Emanguluko lokuninga oyoongalele yopambiliOvanhu ova manguluka okuongala momitumba, shama ashike tave shi ningi pambili na inava umbata oilwifo.

14

OMAKANGHAMENO OMAMANGULUKO

Page 17: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

15

zz Emanguluko lokuliunganeka meenguduEmanguluko eli olokuhangana pamwe novanhu vakwao molwa omatomhelo a pitikwa paveta. Emanguluko eli otali amenene po oufemba wokutameka eengudu ngaashi omahangano ovanailonga nosho yo eengudu dopapolitika.

zz Ofemba wokwaanya okuya koilongaOvanailonga ove na oufemba wokuya mekangha lokwaanya okuya koilonga. Eeveta otashi dulika di tule po omilandu ndi na sha noma-kangha, shama ashike omilandu odo itadi ningi omakangha a kale ehe li paveta.

zz Oufemba woku linyenga memanguluko moNamibiaKape na nande omunhu ta dulu okufininikwa a kale ashike moshi-tukulwa shimwe moNamibia. Keshe umwe okwa manguluka okuya koitukulwa aishe moNamibia.

zz Oufemba wokukala moshitopolwa keshe moNamibiaKape na nande oshitukulwa shimwe moNamibia sha pakulilwa ashike ovanhu vomunghoko umwe.

zz Oufemba wokufiya po nokualukila moNamibiaOvakwashiwana ovanamibia aveshe ove na oufemba wokumona opassport yaNamibia nokutalela po oilongo yopondje.

zz Oufemba okulonga oilonga yoludi kesheOilonga aishe oya mangulukila keshe omunhu ou e na eshiivo nounongo wa pumbiwa nopehe na okudengela odi peisho shihe na ouyuuki.

Omutumba wopashiwana otau dulu okuninga eeveta nghee omaufem-ba aa e na okulongifwa, ndele itau dulu nande okukufa po umwe wo-momaufemba aa.

Page 18: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

16

OKATONGOTONGO NOUFIKEPAMWE MOILONGA (Oshitokolifo 23)

Omukalo wokuliwa oshipungo nomadiladilo okatongotongo, oo ka kala taka hepeke ovanhu vahapu muNamibia efimbo lile, owa kelelwa paVeta yOpaliamende, onghee omalongifo oinima ya tya ngaha nomapopilo ayo, otaa talwa oukolokoshi nomakwakuhandukilwa mEemhangu, taa handukilwa nehandu olo Ia talwa kOpaliamende la yukila ko.

Opaliamende otai dulu yoo okupitifa eeveta tadi yandje omakwafo a sheywa kovanhu ovo va ka lala nale nokuningwa okatongotongo. Omilandu depangelo nosho yo oinyangadalwa yalo otai dulu yoo okuke-ndabala okulalakanifa nokuhanauna po okatangongotongo konale. Vali epangelo otali dulu yoo okukufa eenghatu mokukwashilipaleka kutya oilonga yalo, mwa kwatelwa eenghatu doilonga metanga leameno oya lalakanifwa. (Eshi otashi ti eemhito neenghatu doilonga kadi na ashike ovatilyane, ndee odi na yoo ominghoko dimwe di lili noku lili osho yo ovalumenhu novakainhu.

Efinamhango otali ulike kutya ovakainhu ova mona oixuna ya sheywa mepitafimbo. Onghee otali ti opaliamende otai dulu okukufa eenghatu da nyaa keonga, opo di dule okuvatela ovakainhu va dane onghandangala youfikepamwe mukeshe oshitukulwa shonghalamwenyo moNamibia.

EFINDILEMO LOMAKANGHAMENO WOMAUFEMBA NOMAMANGULUKO (Oshitokolifo 25)

Kape na nande omunhu e na oufemba wokukufa po etindi loufemba nomamanguluko lamukwao, hamuleli wopamufyuululwakalo, hamu-nambelewa wepangelo, hapaliamende nomupresidende naye ke na oufemba woku shi ninga.

Ovanhu ovo ve udite kutya ope na ovanhu vamwe tava piyaaneke oufemba wavo, otava dulu okukonga omakwafo komhangu opo i

Page 19: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

17

va popile. Omhangu otai dulu okuyadja elombwelo li amenene po oufemba wavo. Omhangu otai dulu yoo okutokola kutya oveta ei kai li vali moilonga, shaashi otai patakanifa Efinamhango, ile i yandje elombwelo kopaliamende opo i wapalake epuko olo la monika moveta moule wefimbo lonhumba. Omhangu otai dulu yoo okutokola opo ovanhu ava ve na oufemba wavo wa ningwa nai va futilwe oimwaliwa molwa oufemba wavo oo wa ningwa nai. (Didilika kutya omhangu ashike yopombada naai ya shiya ko lela meemhangu adishe hai dulu okupwiikina omapulo e na sha nefinamhango loshilongo).

Ovanhu otava dulu yoo okumona ekwafo lokwaamena po ekanghameno loufemba nomamanguluko avo okudja komunambelewa wepangelo oo hau ufanwa Ombudsman. Ombudsman oye ohahende ile omupanguli a hoololwa komupresidende opo a kalele elongifonai leenghono kepan-gelo, nokuvatela okuamena po ekanghameno loufemba nomamangu-luko omunhu keshe moNamibia.

Page 20: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

18

OSHITAI ENDIFI SHOILONGA YEPANGELO

OmupresidendeOvanamibia aveshe ve li meedula da ufwa okuhoolola ohava hoolola omupresidende va ukilila. Eshi otashi ti kutya ovahoololi ohava hoolola voo vene omunhu ou va hala a ninge omupresidende, ponhele yokuhoolola ongudu yopapolitika. Omunhu oku na okumona etata lomawi oo a hoolola momahoololo oupresidende opo nawa a ninge omupresidende.

ONGHALO YOPAULUMOMUMBWENgeenge ope na onghalo oyo ta tulifa onghalo yoshiwana, ile ekalepo lefinamhango ile epangelo, nena omupresidende ota dulu okuyandja eufomango longhalo yopaulumomumbwe.

Etokolo eli oli na okukolekwa komutuma wopashiwana.

Pefimbo nee olo longhalo yopaulumomumbwe, ovanhu ovo ve na eedula okudja po-16 otava dulu okuidililwa meedolongo nopehe na epangulo, kakele efinamhango otali yandje eameno lovanhu ovo va idililwa meedolongo pefimobo longhalo yopaulumomumbwe. Omu-presidende okwa pitikwa okukufa po omaufemba nomamanguluko amwe omakanghameno pefimbo longhalo yopaulumomumbwe, kakele ope na omaufemba amwe oo itaa dulu nande oku a kuma, ngaashi oufemba wokukala nomwenyo, oufemba wounhu womunhu, oufemba woufikepamwe, oufemba wepangulo lopauyuki, oufemba wokupopya nokudilaadila, oufemba wokuhangana nosho yo oufemba wokukwata-fana novayandimayele vopaveta osho yo eemhangulilo.

Page 21: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

19

EPANGELOOSHITAITOTIVETA OSHITAIENDIFI

SHOILONGA YEPANGELO

OMUPRESIDENDEOMINISTA

ONGHULUNHU

OKABINETE

OMAUMINISTELI

OMUTUMBA WOPASHIWANA

OLAATA YOPASHIWANA

OMHANGU YO POMBADA MBADA

OMHANGU YO POMBADA

OMHANGU YO PEDU

M M M MM M M MM M M MM M M M

M = OMAUMINISTELI

OSHITAIDIININIFI VETA

Page 22: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

20

Omunamibia keshe e li kombada yeedula o-35 ota dulu okukonga omhito yokuninga omupresidende. Omupresidende oha kala ko koshipundi oule weedula 5, nota dulu okuhoololulwa onga omupresidende oikando ivali aike.

Omupresidende oku na okuana kutya ota ka kwatela mo nokuamena efinamhango onga oveta ya shiya ko yoRepublika yaNamibia.

Omupresidende oha hoolola Omupedupresidende waye, Ominista Ong-hulunhu, Eeminista novanambelewa vali vamwe ovo vakula vepangelo. Omupresidende ota dulu yoo okuhoolola Omupeduminista Omukulunhu, ashike osho osha hanga kehalo laye. Omupresidende ota tula po yoo vali ouministeli noikandjo ya yooloka yepangelo opo i dule okutakamifa oinakuwanifwa yepangelo.

Keshe onghatu tai katukwa kOmupresidende otai dulu okutalululwa nokulundululwa kOmutumba wOpashiwana, ngeenge oilyo yOmu-tumba wOpashiwana ya pitilila (2/3) oshitiyali shoshititatu oyi udite kutya sha pumbiwa. Omutumba wOpashiwana otau dulu yoo okukufa Omupresidende moilonga tashi pitile momahoololo omo oilyo i dulife peepelesenda (2/3) oshitiyali shoshititatu ngeenge Omupresidende ite liufa kEfinamhango ile eeveta dimwe ile e na ondjo menyono la nyaya keonga. Eshi osho oshitopolwa osho tashi kwashilipaleke eyeleko nawa eenghono pokati koshitaiendifi shoilonga yepangelo noshitaitotiveta.

OkabineteOkabinete ongudu yovanambelewa vepangelo omo mwa kwatelwa Omupresidende, Omupedupresidende, Ominista Onghulunhu, Omu-peduminista Onghulunhu, Eeminista doikandjo aishe yepangelo.

Oilonga yoKabinete oyo okuwilika oilonga yepangelo moikandjo i lili noku lili noku ninga omatokolo e na sha neemhango depangelo.

Page 23: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

21

OSHITAITOTIVETA

Omutumba wOpashiwanaOmutumba wOpashiwana ou na eenghono dokuninga eeveta daNamibia. Oilyo yomutumba wOpashiwana oi na okukalela po ovanhu aveshe vaNamibia. Omatokolo avo oku na okuwilikwa kEfinamhango, kouwa woshiwana nosho yo komaliudo avo vene.

Omutumba wopashiwana ou na oilyo ili 96 oyo hai hoololwa kovanhu keshe konima yeedula 5. Ovakwashiwana ohava hoolola eengudu dopapolitika odo va hala okuhoolola. Doo eengudu dopapolitika tadi hoolola nee oilyo yado ei tai ke va kalela po momutumba wopashiwana.

Omupresidende oku na eenghono dokuhoolola ovanhu va-8 va wedwa po ovo ve na owino, ounongo ile ve na oinakuwanifwa yonhumba opo va ninge oilyo yomutumba wopashiwana. Ovahoololwa ava kave na nande oufemba wokuhoolola ngeenge pe na omahoololo momutumba wopashiwana.

Ngaashi naanaa omupresidende, noilyo aishe yomutumba wopashi-wana oi na okuana kutya yoo otai ka kwatela po nokuamenena po efinamhango loshilongo.

Oilyo yomutumba wopashiwana oi li onga ovapiya voshiwana sha-Namibia. Ova teelelwa ve lihumbate nomalihumbato e na onghushu yopaunhu, na kave na okuninga nande oinima opo ve liyambapaleke vo vene inashi yukila ko ile ngeno ve likaleke kokule novanhu.

Oyoongalele yomutumba wopashiwana oi na okukala ya mangulukila oshiwana.

Page 24: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

22

Olaata yOpashiwanaOlaata yOpashiwana ohai vatele Omutumba wopashiwana moilonga yokuninga eeveta.

Olaata yopaiwana oi na oilyo 3 ya kalela po oshitukulwahoololo keshe moNamibia. Ovakalimo voshitukulwahoololo keshe moNamibia ohava hoolola moshitukulwa shavo ovanhu ovo tave va kalele po kelelo lolaata yoshitukukwa shavo. Olaata yoshitukulwa oyo nee hai hoolola vatatu vomuvo va ka kalele po oshitukulwa koLaata yopashiwana oule weedula 5.

Oilonga yakula yolaata yopashiwana okuyandja omayele komutumba wopashiwana shi na sha neeveta odo tadi konaakonwa komutumba wopashiwana. Olaata yopashiwana kai na eenghono dokuninga eeveta kuvo vene, ndee ohai yandje ashike omayele komutumba wopashiwana.

OMAUMBO OPALIAMENDE

Oilyo 96 i na oufemba wokuuhoolola ya hoololwa kovakwashiwana sha pitila momusholondodo keengudu dopapolitika.

Oilyo 8 ihe na oufemba wokuhoolola ya ulikwa komupresdende

Omutumba wOpashiwana

Oilyo 3 ya kalela po keshe oshitukulwa shomoitukulwa

14 yaNamibia

Olaata yOpashiwana

Page 25: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

23

OSHITAIDIININIFIVETAOshitaidiininifiveta osha kwatela mo eemhangulilo adishe moNamibia.Eemhangulilo adishe ode lifikamena. Eshi otashi ti kutya, eemhanguli-lo ohadi shikula ashike efinamhango neeveta. Kape na nande oumwe ta dulu okulombwela omhangu nghee i na okutokola oshikoya shonhumba, mwa kwatelwa naavo vokoitai imwe yepangelo.

Omhangu yakula yashiya ko moNamibia oyo Omhangu yo pombada mbada. Omuku lunhu womhangu ei ohau ufanwa Omupanguli Omuku-lunhu. Oikoya yokomhangu ei, ohai tokolwa kovapanguli va-3 ngeenge ovashona. Etokolo lomhangu ei ya shiya ko oli na okuwanifwa po keem hangu dikwao adishe nokovanhu aveshe moNamibia. Omhangu ei ya shiya ko oi na oshinakuwanifwa showina shokuninga omatokolo axuuninwa e na sha nomapulo efinamhango. Eshi osho oshiyelekifo sheenghono pokati koshitaidiininifiveta noitai ikwao yepangelo.

Omhangu ya shikula ko moNamibia oyoyo hai ufanwa Omhangu yopo mbada. Omuwiliki womhangu ei yopombada ohau ufana Omu-presidende-panguli.

Ope na vali Eemhangu dimwe dopedu omo mwa kwatelwa eem-hangulilo doomagistrata. Opaliamende otai dulu okuninga eeveta dokutula po eemhangululilo dopedu lela, ngaashi eemhangulilo dom-omikandi. Eemhangulilo dopedu oha di ungaunga noikoya inai nyaya keonga. Eemhangulilo da tya ngaha kadi na eennghono dokuninga omatokolo momapulo e na sha nefinamhango loshilongo.

Ovapanguli aveshe vomangulilo ya shiya ko nosho yo vaai yopombada ohava ulikwa komupresidende. Ovapanguli aveshe ohava ane yoo kutya otava kalele po nokuamenene po efinamhango loshilongo onga oveta ya shiya ko yoshilongo nokuungaunga nouyuki pehe na oumbada washa ile okukengelela nokuningila po vamwe nawa.

Page 26: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

24

NGHEE EEVETA HADI NINGWANonande omutumba wopashiwana u na oshinakuwanifwa shakula shokuninga eeveta, oitai itatu yepangelo oi na yoo oshitukulwa moshi-longa osho.

Omutengeneki woveta oo hau ufanwa oBill. Omutengenekwaveta ohau dulu okweetwa po komupresidende, koshilyo shoKabinete ile koshilyo shOlaata yoPashiwana ile shomutumba wopashiwana.

Keshe omutengenekwa woveta ou na okuyandjwa komutumba wopashiwana opo oilyo yomutumba oyo i ninge ehoololo. Omutumba wopashiwana ohau dulu okukundafana omutengenekwaveta nokuninga mo omalunduluko ngeenge owa hala. Omutengenekwa ou ohau dulu yoo okutumwa kokangudumutima ka ninge omakonaakono a sheywa. Omutengenekwa ou na okuufwa koilyo ya pitilila metata loilyo aishe momutumba wopashiwana opo u ye komesho.

Omutengenekwaveta ohau tumwa nee kOlaata yopashiwana i yandje omayele. Olaata yopashiwana ohai dulu okukufa fiyo opeemwedi 3 tai konaakona ashike omutengenekwaveta wonhumba, ndee nee konima tau ningi nee omawedelepo Olaata yopashiwana, kakele Omutumba wopashiwana natango ou na yo okuhoolola natango konima eshi va uda omayele olaata yopashiwana.

Ngeenge olaata yopashiwana oi li omhinge komutengenekwaveta, nena omutengenekwaveta oo ou na okumona eefelo koilyo i dulife peepe-lesenda (2/3) oshitiyali shoshititatu yomutumba wopashiwana opo i ye komesho.

Page 27: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

25

SHIIVA EFINAMHANGO!

Page 28: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

26

SHIIVA EFINAMHANGO LOYEEeveta adishe odi na okushainwa kOmupresidende fimbo ina ninga eeveta doo vene. Ngeenge omupresidende okwa kala e li omhinge noveta ndee ta anye oku i shaina, nena omutumba wopashiwana ou na okuho-ololulula momutengenekwaveta oo. Ngeenge omutengenekwaveta oo owa hoololwa koilyo i fike peepelesenda omilongo (2/3) oshitiyali shoshititatu lwaapo domutumba wopashiwana, nena omupresidende ita dulu okuimba omutengenekwaveta oo u ninge oveta yoo vene.

Ngeenge omupesidende ota anye okushaina oveta, shaashi oku wete pamwe tai i moshipala efinamhango, nena eemhangulilo otadi pulwa di ninge etokolo shi na sha nepulo olo. Nongeenge omhangu oya tokola kutya oveta otai i efinamhango moshipala, nena onhotwaveta oyo itai dulu okuningwa oveta.

Eeveta adishe odo da li di li moilonga manga oshilongo inashi mangu-luka odi na okukala di li moilonga fiyo osheshi da kufwa po ile da lun-dululwa koPaliamende ile fiyo oshesi eemhangulilo da ninga etokolo kutya eeveta odo odi li omhinge nefinamhango loshilongo. Eshi osha kwatela mo eeveta domifyuululwakalo do odo nee edi handi endifwa komalelo opamifyuululwakalo.

Page 29: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

27

ELELO LOPAITUKULWA NOLEEDOOLOPA

Namibia okwa tukulwa moitukulwa she likwatelela apa ovanhu hava kala. Oitukulwa oyo kai na sha nomighoko, oluvala ile ngeno oludi lovanhu vonhumba. Ovanhu voshitukulwa keshe ohava hoolola olaata yoshitukulwa shavo oyo hai ungaunga noinima i na sha noshitukulwa osho.

Ope na vali outukulwa vamwe vashona mepangelo lopaitukulwa. Keshe okatukulwa oke na olaata yako oyo hai hoololwa kovanhu womomu-dingonoko omo opo i ungaunge nokufila oshisho oipambele yoshiwana.

Ope na vali olaata yomalelo opamifyuululwakalo oyo hai yandje omayele komupresidende shi na sha nomaungaungo nelongifo ledu lokomikandi.

ELUNDULULO LEFINAMHANGOEfinamhango otali dulu ashike okulundululwa ngeenge elundululo olo ola ufwa:

1) Oilyo i fike lwopeepelesenda (2/3) oshitiyali shoshititatu domutumba wopashiwana osho yo (2/3) oshitiyali shoshititatu dolaata yopashiwanaILE

2) Oilyo i fike lwopeepelesenda (2/3) oshitiyali shoshititatu domutumba wopashiwana osho yo eepelesenda (2/3) oshitiyali shoshititatu dOva-namibia ovo ve na okuyandja omaliudo avo shi nas ha nedilaadilo lokulundulula efinamhango osho hashi ufanwa o “lefelendum”.

Kakele kape na ou a pitikwa a ninge elunduluko mefinamhango olo tali kufa po shimwe shomoufemba wopetindi ile omamanguluko ovanhu. Omaufemba aa okwa amenenwa po kefinamhango lovaNamibia aveshe alushe fiyo aluse.

Page 30: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na

28

Page 31: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na
Page 32: SHIIVA EFINAMHANGOModula 2018 okambo aka kali ka shunwa monima na op nee 2019 okan-yanyangidwa vali nekwafo loshimaliwa shadja Hanns Seidel Foundation. ... mondjila dopaveta odi na