2º BAC - Tema 9 - páx. 1

Tema 9.- España no franquismo (1939-1975).

Introdución. [páx. 346-347]

1.- O réxime franquista. Fundamentos e trazos básicos.

O franquismo é o nome que recibe o réxime instaurado en España polo xeneral Francisco Franco tras a súa vitoria na Guerra Civil (1936-1939). Asúa característica fundamental foi a concentración de todos os poderes na persoa de Franco: Xefe do Estado, Presidente do Goberno, Xefe Nacionaldo Movemento, Caudillo de España, Xeneralísimo dos tres Exércitos... ningún outro gobernante acumulou tanto poder en España. Franco foi unhapersonalidade complexa e controvertida, valorada desde ángulos moi diversos, que van desde o panexírico ata a repulsa visceral.

Militar de brillantísima historia, adornado das máis excelentes virtudes da raza, o noso Caudillo foi un don da Providencia para reunir todas as vontades

e conducir a patria de triunfo en triunfo ata rescatala das garras do marxismo e poñela no camiño da súa futura grandeza.Historia de España. [libro de texto do Bacharelato]. 1949.

Home de breve estatura, discurso monótono e voz afrautada, intentou ser histriónico sen alcanzar os niveis de Hitler e Mussolini, os que seguramente

superou en hipocrisía e en capacidade insidiosa (...). Porque Franco, o Caudillo, exerceu como un tirano ao que nunca tremeu o pulso para firmar miles

de execucións en nome de Deus e a patria. Dise que tivo "sorte". É certo (...), pero tamén "soubo" ter sorte. Desde 1926, despois do seu ascenso

ao xeneralato, Franco, o dubitativo, soubo eliminar da súa vida un factor perigoso: a presa.Bernat MUNIESA. Ditadura e monarquía en España. 1996.

Moitas crenzas populares respecto de Franco son falsas. Non foi o xeneral máis novo de Europa despois de Napoleón. Non foi o valente artífice da

neutralidade española na Segunda Guerra Mundial. Non foi o arquitecto do crecemento español nos anos sesenta. (...). As súas armas foron unha

astucia instintiva, un desapiadado sangue frío co cal dirixiu as rivalidades entre as diversas forzas do réxime, e coas que derrotaba todos os retos

que puidese presentarlle calquera (...) que fose superior a el en intelixencia e integridade moral. As vitorias de Franco non foron as dun gran

benefactor nacional, senón as dun hábil manipulador do poder que velaba sobre todo polos seus intereses.Paul PRESTON. Franco, caudillo de España. 1994.

1.1.- Que foi o franquismo?

A natureza política do franquismo é obxecto de discusión entre os historiadores. Existen posturas contrapostas que van desde a súa identificaciónco fascismo ata a cualificación de simple ditadura militar unipersoal ou réxime autoritario.

C Inicialmente, os militares sublevados contra a Segunda República non contaban cunha formulación precisa do réxime que debía substituír o Gobernoda República; estaban unidos tan só contra o que eles consideraban os graves males que a Fronte Popular potenciaba en España: a democracia,o liberalismo, o marxismo, o separatismo, a masonaría, o laicismo...

C A evolución da Guerra Civil obrigou a elaborar diversas medidas políticas, económicas, sociais, culturais... que foron perfilando os trazos do novoréxime, en gran medida obra persoal de Franco: autoridade, orde, catolicismo, uniformidade, unidade de pensamento e unidade da patria. Estesprincipios mantivéronse inalterados durante a vixencia do franquismo.

C Tras a guerra, Franco impuxo un modelo de Estado moi difícil de definir con precisión, por dúas razóns; en primeiro lugar polo carácter persoal doréxime: é imposible separar o franquismo da figura de Franco; en segundo lugar porque toma elementos de diferentes réximes:T Da ditadura militar recolleu o modelo de goberno forte e represivo que frease a deriva revolucionaria da sociedade e asegurase a orde,

baseándose nun aparato militar conservador á fronte do cal había un líder (un caudillo).T Do Estado fascista adoptou o seu discurso -baseado no nacionalismo radical, o antimarxismo e o antiliberalismo- e a súa parafernalia.T Da monarquía absoluta aproveitaba a idea dun dirixente que gobernaba pola graza de Deus, sen render contas a ninguén (só "ante Deus e ante

a Historia"), e que detentaba un cargo vitalicio para o que non fora elixido, senón designado pola Providencia.

Era Franco un fascista? A resposta é negativa pese a toda a retórica da pseudo-Falange.

O seu réxime foi unha ditadura militar? Franco apartou os xenerais da política, xa fose por destitución ou prebenda, e formalmente contaba cunhas

Leis Fundamentais que limitaban en teoría o seu poder de Xefe de Estado. (...)

Existía en España o férreo poder dun partido único como na Alemaña nazi ou a Rusia soviética? O Movemento Nacional era na práctica inexistente,

e o poder intermedio entre Franco e España estaba repartido entre as familias de monárquicos, falanxistas, democristiáns, Opus Dei, tradicionalistas...

e banqueiros.

Impuxo Franco unha ideoloxía coherente e mesiánica aos españois e perseguiu a quen non a acatasen? En absoluto. Franco non tiña ideoloxía algunha

e non impuxo nada. Limitouse só a que ninguén puidese expresar en voz alta ou puxese en práctica o que pensaba se iso podía prexudicalo a el na súa

única convicción: conservar o poder alcanzado tras unha cruenta guerra civil de tres anos.GONZÁLEZ CASANOVA, José Antonio: "O franquismo a dez anos vista", en Historia 16, nº 115, 1985.

En sentido estrito, o réxime franquista non pode ser cualificado de fascista, senón máis ben de clásica ditadura antidemocrática, é dicir, unha formade goberno na que o poder está concentrado nunha persoa ou institución, que o exerce sen limitacións legais nin control por parte do Parlamento,na que os dereitos individuais están reducidos ou anulados, e non existe pluralidade política.

C O réxime franquista imitou trazos e símbolos do fascismo, pero aínda que houbo intentos de encadrar as masas en organizacións de apoio ao réxime,estas tiveron escasa participación na vida política e nunca foron a base do sistema como na Alemaña nazi ou na Italia fascista. Ademais, o franquismonon pretendeu a renovación total dos individuos, da sociedade e os seus valores, co obxectivo final de crear un sistema totalitario no que o individuoestá sometido ao Estado. Pola contra, buscou conservar os valores tradicionais e a orde social e ideolóxica establecida desde sempre.

Así pois, pódese cualificar o réxime franquista como unha ditadura militar de carácter persoal, que ten a súa fundamentación ideolóxica nopensamento conservador e católico español pero que incorpora principios e elementos procedentes do fascismo italiano e das institucións eorganizacións políticas e sociais que o apoiaban: a Falanxe, o Exército, a Igrexa, os tradicionalistas e os monárquicos.

2º BAC - Tema 9 - páx. 2

C A imitación dos fascismos contemporáneos, todos os grupos políticos que sustentaban o réxime franquista foron agrupados nunha única formaciónautorizada: o Movemento Nacional. Os sindicatos de clase foron suprimidos, e creouse unha organización única para obreiros e patróns: a CentralNacional Sindicalista (o Sindicato Vertical). A poboación feminina, xuvenil e universitaria foi encadrada en diversas organizacións con fins deadoutrinamento nos valores do réxime: a Sección Femenina, o Frente de Juventudes (desde 1961 Organización Juvenil Española -OJE-), e o SindicatoEspañol Universitario (SEU), respectivamente.

C Ao igual que os fascismos, o réxime adoptou ritos e símbolos específicos de identidade e cohesión grupal: a camisa azul da Falanxe e a boina vermellados carlistas, o brazo en alto para saudar (suprimido en 1945 tras a caída do fascismo en Europa), cantos e marchas patrióticos (como o Cara al solda Falanxe, o Oriamendi dos tradicionalistas e o Himno de la Legión), desfiles, manifestacións e expresións públicas de apoio ao sistema e ao seuCaudillo (¡Franco, Franco, Franco!, ¡Arriba España!, ¡Viva España!, ¡España una, grande y libre!).

C A bandeira de España foi de novo a monárquica de Carlos III (vermella e gualda), e o escudo, cos símbolos dos antigos reinos medievais (Castela,León, Aragón, Navarra e Granada), completouse con elementos da época dos Reis Católicos: a coroa real, a aguia de San Xoán, a lenda Plus Ultrae o xugo e as frechas.

Os trazos do franquismo identifícanse loxicamente coas propias ideas do seu Caudillo. Franco carecía de ideoloxía concreta; non tiña unha formaciónintelectual sólida, e ata 1936 fora exclusivamente un militar.

Franco foi basicamente un militar, un africanista da xeración militar de 1915, convencido como tal de que o Exército era a "columna vertebral" da patria

e a garantía da unidade nacional; un militar que vía nos principios de orde, unidade e autoridade a encarnación do patriotismo, que pensaba que o

liberalismo e a Monarquía parlamentaria de 1876 foran responsables da derrota do 98 e da decadencia española, que recibiu con satisfacción a

ditadura de Primo de Rivera e que (...) identificaba a II República con anarquía, división nacional, agresións ao Exército e infiltración comunista. En

1936, definían xa o carácter de Franco trazos que serían permanentes: era frío, distante, reservado, desconfiado e cauteloso (...).Juan Pablo FUSI: "Breve biografía dun ditador". El País. 20 de novembro de 1995. [castelán]

C Cando asumiu o poder político e militar da España sublevada (1 de outubro de 1936) Franco carecía de proxecto político; nunca foi un homepreocupado pola política, máis ben era un pragmático que foi adaptándose ás necesidades de cada etapa que viviu o seu réxime. Porén, foi semprefiel a unha mestura de principios e fobias que converteu en fundamentos obsesivos do seu goberno: a orde, a autoridade, o catolicismo inherenteá forma de ser de España, a defensa da unidade da patria, a persecución de toda disidencia, o rexeitamento visceral da pluralidade de ideas, dademocracia, dos partidos políticos ou as liberdades civís; atribuía o pluralismo e a conflitividade á subversión, e o rexeitamento internacional doseu réxime a un complot do comunismo, o xudaísmo e a masonaría.

Anticomunista e conservador, progresivamente relixioso (...) e cada vez máis obsesionado pola masonería, Franco, non tiña nin proxecto de Estado

nin plans de goberno estruturados e perfilados cando o 1 de outubro de 1936 asumiu o poder político e militar da España sublevada (...). Pensaba

nunha ditadura militar máis ou menos longa baseada na súa xefatura persoal (...), nun réxime autoritario e unitario sen autonomías rexionais, nin

partidos políticos, nin sindicatos de clase, un réxime militar "español e católico". (...)

A política de Franco resumiuse no que Carrero Blanco lle suxeriu en 1945: orde, unidade e aguantar, propósito para o que serviron idoneamente a

súa habilidade e astucia, a súa prudencia e o seu sentido da inercia, que lle facían alongar e dilatar deliberadamente a toma de decisións a fin de evitar

actuacións precipitadas e improvisadas, e de forma que o propio paso do tempo facilitase a solución das cousas (...). A inercia de Franco cumpría,

ademais, unha función esencial: reforzar o seu papel como árbitro e peza central da estrutura de poder da ditadura.

Por todo iso, Franco puido proceder a cambios esenciais na evolución e significación dos seus Gobernos. O seu réxime foi un réxime totalitario e

filofascista ata 1945, aínda que España non entrou na II Guerra Mundial, agás contra a Unión Soviética, e mantivo unha ambigua e contraditoria

neutralidade respecto dos aliados occidentais; tivo unha significación católica, anticomunista e prooccidental desde 1945 e optou por unha filosofía

tecnocrática e desarrollista -en contradición coas ilusións autárquicas da posguerra- desde os anos 1957-1959.Juan Pablo FUSI: "Breve biografía dun ditador". El País. 20 de novembro de 1995. [castelán]

C Nacido dunha guerra civil que acabou co sistema democrático da Segunda República, o franquismo arrastrou sempre a carencia de lexitimidademoral ante a maior parte do mundo e moitos dos seus súbditos, pola violencia do seu xurdimento e da súa actuación represora durante corentaanos. Pola súa parte, Franco apelou sempre á vitoria na gloriosa cruzada como fundamento da lexitimación do seu réxime.

N 1.- Define o réxime franquista e argumenta o porqué desa caracterización.

1.2.- A organización política do réxime.

Aínda que os principios ideolóxicos fundamentais do franquismo quedaron configurados xa desde moi cedo, durante a mesma Guerra Civil, a súaplasmación legal e institucional foi lenta, en función da conxuntura internacional ou das necesidades políticas de cada momento, e o modelodefinitivo non concluíu ata 1967, superados os trinta anos desde o inicio do réxime. Este modelo foi denominado democracia orgánica, conceptointroducido polo almirante Luis Carrero Blanco fronte á democracia inorgánica ou parlamentaria.

A.- O proceso de institucionalización: as Leis Fundamentais.

O réxime franquista foise dotando dun ordenamento xurídico e institucional bastante amplo e complexo, mediante a promulgación dunha seriede leis básicas de organización do Estado, sucedáneo de Constitución, coñecidas como Leis Fundamentais. Inspiradas nos principios organizativose ideolóxicos do fascismo e do tradicionalismo, regulamentaban de forma dispersa diversos ámbitos da vida política española.

O proceso de institucionalización do réxime comeza realmente en plena guerra civil, cando os sublevados adoptaron as primeiras medidas deorganización do novo Estado: a Xunta de Defensa Nacional nomeou a Franco Xefe de Goberno do Estado Español e Xeneralísimo das forzas nacionaisde terra, mar e aire (30 de setembro de 1936); Franco agrupou todas as forzas que participaron na rebelión militar nun único partido (decreto deunificación, 20 de abril de 1937); Franco nomeou o seu primeiro Goberno e publicou a Lei de Administración Central do Estado (30 de xaneiro de1938), que lle atribuía os poderes lexislativo, executivo e xudicial. Nos meses seguintes aprobou unha serie de decretos polos que se derrogou todaa obra reformista da República.

2º BAC - Tema 9 - páx. 3

O proceso de institucionalización. As Leis Fundamentais.

Data PARTE DOGMÁTICA (principios ideolóxicos) PARTE ORGÁNICA (principios organizativos)

1938Foro do

Traballo

Regulamenta o mundo laboral; en 1940 completado coa

Lei de Unidade Sindical---

1942 ---Lei de

Cortes

Creaba as novas Cortes orgánicas con función deliberante

e consultiva

1945Foro dos

Españois

Táboa de dereitos e deberes, a modo de Carta

Outorgada; quedaban rexistrados na lei, pero non estaban

garantidos na práctica

Lei do

Referendo

Nacional

Daba participación á opinión pública para sancionar as

leis que decidía o Xefe do Estado. Dous referendos: en

1947 (Lei Sucesión) e en 1967 (Lei Orgánica do Estado)

1947 ---Lei de

Sucesión

Definía España como reino; ratificaba a Franco como Xefe

do Estado e fixaba os mecanismos para elixir o seu

sucesor a título de rei

1958

Lei de

Principios do

Movemento

Nacional

Establecía unha serie de principios inmutables e

permanentes: unidade de España, condición de reino e de

país católico, e insistía nas unidades naturais da vida

social: familia, municipio e sindicato

---

1967 ---Lei Orgánica

do Estado

Compendio dos trazos definitorios da democracia

orgánica, síntese e actualización das leis anteriores

1.- No contexto da Guerra Civil, o 8 de marzo de 1938 o réxime franquista aprobou a primeira das leis fundamentais: o Foro do Traballo, que prohibíao sindicalismo de clase e outorgaba ao Estado o control das relacións laborais. Esta lei completouse coa Lei de Unidade Sindical (31 de xaneiro de1940), que regulamentou o sindicato único, no cal se integraban obrigatoriamente traballadores e empresarios por ramas de produción. Ambasleis baseábanse na doutrina falanxista, que imitaba o modelo corporativo da Italia fascista.

Doc.- Foro do Traballo. 9 de marzo de 1938.

I.3. O dereito de traballar é consecuencia do deber imposto ao home por Deus, para o cumprimento dos seus fins individuais e a prosperidade e

grandeza da Patria.

I.4. O Estado valora e exalta o traballo (...) e protéxeo coa forza da lei (...).

I.8. Todos os españois teñen dereito ao traballo (...).

II.1. O Estado (...) limitará convenientemente a duración da xornada para que non sexa excesiva (...). En especial prohibirá o traballo nocturno das

mulleres e nenos (...).

II.4. Declarada festa nacional o 18 de xullo, iniciación do Glorioso Alzamento, será considerado ademais como festa de Exaltación do Traballo.

II.5. Todo traballador terá dereito a unhas vacacións anuais retribuídas (...).

XI.4. En xeral o Estado non será empresario, senón cando falte a iniciativa privada ou o esixan os intereses superiores da nación.

XIII.3. O sindicato vertical é unha corporación de dereito público que se constitúe pola integración nun organismo unitario de todos os elementos que

consagran as súas actividades ao cumprimento do proceso económico, dentro dun determinado servizo ou rama da produción, ordenado

xerarquicamente baixo a dirección do Estado.

C Nas semanas seguintes ao final da guerra, Franco asinou unha serie de Decretos que ampliaban aínda máis o seu poder. En agosto de 1939 undecreto reorganizou a Administración Central do Estado: fixáronse os ministerios e autorizouse ao Xefe do Estado a aprobar decretos-lei sen previadeliberación do Goberno. Na práctica, significaba a total potestade lexislativa para Franco.

C Nestes primeiros anos, o franquismo imitou os réximes fascistas, nunha conxuntura -1939 a 1942- favorable a estes na Segunda Guerra Mundial.

2.- Desde 1942, en que a guerra comeza a decantarse a favor das democracias, e sobre todo desde a fin da Guerra Mundial coa derrota dos fascismos,o réxime muda a súa imaxe: suprime progresivamente os seus elementos externos de signo fascista, concede unha mínima amnistía política,diversifica os seus Gobernos ata entón maioritariamente falanxistas coa inclusión de monárquicos e católicos... Neste novo contexto internacional,Franco intenta lexitimar a ditadura cara ao exterior con medidas contidas en novas leis fundamentais.

C A Lei Constitutiva das Cortes de 1942 tiña por obxecto dar maior representatividade ao réxime. Creaba unhas Cortes compostas por preto decincocentos procuradores, unha parte deles designados polo propio Franco, outros membros natos (ministros, bispos, reitores de Universidades...)e outros escollidos por sufraxio indirecto polas chamadas corporacións (Familia, Municipio e Sindicato). As Cortes franquistas non representabanen ningún caso a soberanía nacional; as súas funcións consistían en colaborar na preparación das leis, debater os proxectos lexislativos presentadospolo Goberno, proceder á súa aprobación e aplaudir docilmente os discursos do ditador. En esencia tratábase dun organismo sometido e controladopolo poder e no que os seus membros actuaban seguindo a consigna de "por Deus, por España e ás ordes de Franco”.

Doc.- Lei de creación das Cortes Españolas. 17 de xullo de 1942.

O contraste de pareceres -dentro da unidade do Réxime-, a audiencia de aspiracións, a crítica fundamentada (...) deben contribuír á vitalidade, xustiza

e perfeccionamento do Dereito (...). Continuando na Xefatura do Estado a suprema potestade de ditar normas xurídicas (...) o órgano que se crea

significará, ao tempo que un eficaz instrumento de colaboración naquela función, principio de autolimitación para unha institución máis sistemática

do poder. (...) Dispoño:

Art. 1. As Cortes son órgano superior de participación do pobo español nas tarefas do Estado. É misión principal das Cortes a preparación e elaboración

das leis, sen prexuízo da sanción que corresponde ao Xefe do Estado.

2º BAC - Tema 9 - páx. 4

Art. 2. As Cortes compóñense de Procuradores natos e electivos, a saber: a) Os ministros. b) Os conselleiros nacionais de FET e das JONS. c) O

Presidente do Consello de Estado (...). d) Os representantes dos Sindicatos Nacionais (...). e) Os Alcaldes das cincuenta capitais de provincia,

os de Ceuta e Melilla e un representante polos demais Municipios de cada provincia designado a través da Deputación respectiva. f) Os Reitores

das Universidades. g) O Presidente do Instituto de España (...). i) Aquelas persoas que pola súa xerarquía eclesiástica, militar, administrativa

ou social ou polos seus relevantes servizos a España, designe o Xefe do Estado, en número non superior a cincuenta.

C Rematada a Segunda Guerra Mundial, Franco publicou en 1945 o Foro dos Españois: era unha especie de declaración de dereitos e deberes quereafirmaba o carácter tradicionalista e católico do sistema. O texto recoñecía formalmente determinados dereitos (de opinión, reunión easociación...) que na práctica estaban moi restrinxidos ou foron suspendidos con frecuencia. O seu obxectivo real era enmascarar a imaxe autoritariado réxime no momento en que comezaba o seu illamento internacional.

Doc.- Foro dos Españois. 17 de xullo de 1945.

Francisco Franco Bahamonde, Caudillo de España, Xefe do Estado e Xeneralísimo dos Exércitos da nación: (...) dispoño:

Art. 1. O Estado español proclama como principio reitor dos seus actos o respecto á dignidade, a integridade e a liberdade da persoa humana,

recoñecendo ao home, en canto portador de valores eternos e membro da comunidade nacional, titular de deberes e dereitos (...).

Art. 2. Os españois deben servizo fiel á patria, lealdade ao Xefe do Estado e obediencia ás leis.

Art. 6. A profesión e práctica da relixión católica, que é a do Estado español, gozará da protección oficial (...).

Art. 10. Todos os españois teñen dereito a participar nas funcións públicas de carácter representativo, a través da familia, o municipio e o sindicato.

Art. 12. Todo español poderá expresar libremente as súas ideas mentres non atenten contra os principios fundamentais do Estado. (...)

Art. 22. O Estado recoñece e ampara a familia como institución natural e fundamento da Sociedade (...). O matrimonio será un e indisoluble. O Estado

protexerá especialmente as familias numerosas.

Art. 28. O Estado español garante aos traballadores (...) o dereito á asistencia nos casos de vellez, morte, enfermidade, maternidade, accidentes de

traballo, invalidez, paro forzoso e demais riscos que poidan ser obxecto de seguro social (...).

Art. 30. A propiedade privada (...) é amparada polo Estado. Todas as formas da propiedade quedan subordinadas ás necesidades da Nación.

Art. 33. O exercicio dos dereitos que se recoñecen neste Foro non poderá atentar contra a unidade espiritual, nacional e social de España.

C O mesmo ano 1945, promulgouse a Lei de Referendo Nacional, que pretendía mostrar que en España estaba recoñecido o sufraxio universal. A leiestablecía que os españois (homes e mulleres maiores de 21 anos) poderían ser consultados individualmente en forma de plebiscito nacional, semprepor decisión de Franco e para someterlles cuestións de Estado de especial transcendencia. Estas consultas non tiñan nada que ver coas elecciónsdemocráticas, xa que non se permitía ningún tipo de propaganda contraria nin de control das votacións. O referendo foi empregado en dúasocasións: para aprobar a Lei de Sucesión, en 1947, e a Lei Orgánica do Estado, en 1967.

Doc.- Lei de Referendo Nacional. 22 de outubro de 1945.

Aberta para todos os españois a súa colaboración nas tarefas do Estado a través dos organismos naturais, constituídos pola familia, o municipio e

o sindicato, (...) esta Xefatura do Estado, en uso das facultades que lle reservan as Leis de 30 de xaneiro de 1938 e 8 de agosto de 1939, creu

conveniente instituír a consulta directa á Nación en referendo público en todos aqueles casos en que, pola transcendencia das leis ou incertidumes

na opinión, o Xefe do Estado estime a oportunidade e a conveniencia desta consulta.

Na súa virtude, dispoño:

Art. 1. Cando a transcendencia de determinadas Leis o aconsellen ou o interese público o demande, poderá o Xefe do Estado, para mellor servizo da

Nación, someter a referendo os proxectos de Leis elaborados polas Cortes.

Art. 2. O referendo levarase a cabo entre todos os homes e mulleres da Nación maiores de vinte e un anos.

Art. 3. Autorízase ao Goberno para ditar as disposicións complementarias conducentes á formación do censo e execución da presente Lei.

3.- En 1946 a ditadura franquista quedou illada internacionalmente. Franco presentou este illamento ante a opinión pública española como unhaconxura internacional dos inimigos de España. Tamén tomou algunhas medidas para mellorar a imaxe do réxime, como a promulgación da Lei deSucesión na Xefatura do Estado (1947) coa que pretendía borrar a imaxe fascista máis visible do réxime: a ditadura persoal.

C Esta lei afirmaba o carácter vitalicio da xefatura de Franco, definía España como reino e regulaba o mecanismo de sucesión coa intención de garantira continuidade do réxime tras a morte do ditador. Porén, o restablecemento da institución monárquica -desaparecida en 1931- non significou arestauración da liña dinástica borbónica; pola contra, prescindindo das normas hereditarias históricas de sucesión á Coroa, reservábase a Francoo dereito a designar a persoa que o sucedería a título de rei. Ademais, o texto precisaba o carácter da monarquía reposta -de tipo tradicional e nonparlamentaria- e fixaba as condicións que debía reunir o futuro sucesor de Franco. Esta lei foi convalidada nun referendo popular (6 de xullo de 1947)manipulado polo Goberno e sen garantías, co 82% de votos afirmativos.

Doc.- Lei de sucesión na Xefatura do Estado. 26 de xullo de 1947.

Art. 1. España, como unidade política, é un Estado católico, social e representativo que, segundo a súa tradición, declárase constituído como reino.

Art. 2. A Xefatura do Estado corresponde ao Caudillo de España e da Cruzada, Xeneralísimo dos Exércitos don Francisco Franco Bahamonde. (...)

Art. 9. Para exercer a Xefatura do Estado como rei ou rexente requirirase ser varón e español, ter cumpridos os trinta anos, profesar a relixión católica,

posuír as calidades necesarias para o desempeño da súa alta misión e xurar as Leis Fundamentais, así como lealdade aos principios que informan

o Movemento Nacional.

4.- A partir de 1948 a situación internacional comezou a xirar en favor do réxime. O inicio da Guerra Fría entre os EUA e a URSS motivou que aspotencias occidentais pechasen os ollos ante o carácter ditatorial do franquismo para incorporar a España á alianza anticomunista. A presióndiplomática foise difuminando e na década de 1950 España foi progresivamente admitida nos organismos internacionais.

C Neste contexto de consolidación do franquismo promulgouse a Lei de Principios do Movemento Nacional (1958). Era unha declaración que

2º BAC - Tema 9 - páx. 5

reafirmaba a vinculación da ditadura cos valores do 18 de xullo, considerados inmutables e permanentes: unidade de España, condición de reinocatólico, reafirmación das unidades naturais da vida social -familia, municipio e sindicato- como únicas canles de participación política... Calquerapersoa que accedía a un cargo público tiña que xurar acatalos. A denominación de Movemento Nacional reemprazou na linguaxe oficial o termoFET de las JONS, que nos anos cincuenta e tras a firma dos tratados bilaterais cos Estados Unidos (setembro de 1953) tiña xa incómodas resonanciasfascistas e totalitarias. Polo demais, a lei apenas tivo incidencia na vida política do Estado.

Doc.- Lei fundamental de Principios do Movemento Nacional. 17 de maio de 1958.

Eu, Francisco Franco Bahamonde, Caudillo de España, consciente da miña responsabilidade ante Deus e ante a Historia, en presenza das Cortes do

Reino, promulgo como Principios do Movemento Nacional, entendido como comuñón dos españois nos ideais que deron vida á Cruzada, os seguintes:

I. España é unha unidade de destino no universal (...).

II. A nación española considera como timbre de honor o acatamento á Lei de Deus, segundo a doutrina da Santa Igrexa Católica, Apostólica e Romana,

única verdadeira e fe inseparable da conciencia nacional, que inspirará a súa lexislación. (...)

IV. A unidade entre os homes e as terras de España é intanxible. A integridade da Patria e a súa independencia son esixencias supremas da comunidade

nacional (...).

V. A comunidade nacional fúndase no home, como portador de valores eternos, e na familia como base da vida social; pero os intereses individuais

e colectivos deben estar sometidos ao ben común da Nación, constituída polas xeracións pasadas, presentes e futuras (...).

VI. As entidades naturais da vida social, familia, municipio e sindicato, son estruturas básicas da comunidade nacional.

VII. O pobo español (...) constitúe o Estado Nacional. A súa forma política é (...) a Monarquía tradicional, católica, social e representativa.

VIII. O carácter representativo da orde política é principio básico das nosas institucións públicas. A participación do pobo nas tarefas lexislativas (...)

levarase a cabo a través da familia, o municipio e o sindicato e demais entidades con representación orgánica que a este fin recoñezan as leis.

X. Recoñécese o traballo como orixe de xerarquía, deber e honor dos españois, e a propiedade privada en todas as súas formas como dereito

supeditado á súa función social. A iniciativa privada, fundamento da actividade económica, deberá ser estimulada, encauzada e, no seu caso, suplida

pola acción do Estado.

5.- Despois doutro período longo sen leis fundamentais, a mediados dos anos sesenta o réxime tratará de responder ao desenvolvemento materialdo país cun simulacro de actualización do seu entramado lexislativo. Así, o réxime elaborou a Lei Orgánica do Estado sometida a referendo o 14de decembro de 1966 e promulgada o 10 de xaneiro de 1967, que constituía o compendio da democracia orgánica.

C A Lei pretendía ser unha refundación lexislativa do franquismo mediante a unión de elementos dispersos de textos fundamentais anteriores.Introduciu algunhas novidades funcionais, como a separación dos cargos de xefe do Estado e presidente do Goberno, aínda que este non se cubriríaata 1973; ampliaba a participación política dos españois: elección directa de procuradores a Cortes polo terzo familiar, designación dunrepresentante dos municipios de cada provincia elixido entre os membros do Concello; recoñecía oficialmente a liberdade relixiosa...

Doc.- Lei Orgánica do Estado. 10 de xaneiro de 1967 [aprobada en referendo o 14 de decembro de 1966].

Art.6. O Xefe do Estado é o representante supremo da Nación; personifica a soberanía nacional; exerce o poder supremo político e administrativo;

ostenta a Xefatura Nacional do Movemento e coida da máis exacta observancia dos principios do mesmo e demais Leis Fundamentais do Reino,

así como da continuidade do Estado e do Movemento Nacional; garante e asegura o regular funcionamento dos Altos Órganos do Estado e a

debida coordinación entre os mesmos; sanciona e promulga as leis e ordena a súa execución; exerce o mando supremo dos Exércitos de Terra,

Mar e Aire; vela pola conservación da orde pública no interior e da seguridade do Estado no exterior; a xustiza adminístrase no seu nome; exerce

a prerrogativa de graza; confire, de acordo coas leis, empregos, cargos públicos e honores; acredita e recibe os representantes diplomáticos

e realiza cantos actos lle corresponden segundo as Leis Fundamentais do Reino.

B.- A democracia orgánica.

O sistema político franquista foi denominado polos seus artífices como democracia orgánica, un peculiar sistema de difícil definición, esencialmenteautoritario, pero que se foi amoldando ás esixencias democratizadoras das organizacións internacionais para que España entrase a formar partede moitas delas. Os seus partidarios consideraban que nel existía a verdadeira representación da sociedade a través dos seus órganos naturais ebásicos: a familia, o concello e o sindicato, e rexeitaban o sistema liberal e democrático caracterizado pola representación política baseada noindividuo e nos partidos políticos.

C Inspirado no fascismo italiano, o franquismo canalizou a participación política a través dos cabezas de familia e as diferentes corporacións públicasexistentes. En realidade, esta participación orgánica era unha burla á democracia e un intento publicitario do réxime de buscar unha imaxe aceptableante o contorno político occidental.

Xa vimos como en 1942 foron creadas unhas novas Cortes, concibidas como órgano consultivo e deliberante que debía asesorar a Franco naelaboración das leis. A composición das Cortes variou coa entrada en vigor da Lei Orgánica do Estado de 1967, que introducía novos dereitos elimitaba minimamente o poder de Franco (como acabamos de comentar). Os seus membros seguiron sendo elixidos por un complexo sistema querestrinxía extraordinariamente o dereito de sufraxio. Entre as modificacións máis significativas destacan a elección directa polos cabezas de familiade dous procuradores por provincia, co que se pretendía dar un carácter máis aberto e popular. A modificación da súa composición non introduciuningún cambio no seu comportamento: continuaron aprobando sen a penas discusión todas as leis propostas polo Goberno.

C No caso dos Concellos, os concelleiros eran, desde 1945, designados: un terzo, por elección dos veciños cabezas de familia; outro terzo, por eleccióndos sindicatos locais; e o terceiro terzo, por elección dos concelleiros xa electos entre os veciños membros de entidades económicas, culturais ouprofesionais da localidade ou entre veciños de recoñecido prestixio.

* Completa esta información coa observación dos cadros esquemáticos das páxinas 358 e 359.

N 2.- Realiza as actividades da páxina 359.

2º BAC - Tema 9 - páx. 6

1.3.- Fundamentos sociais, políticos e ideolóxicos.

O franquismo durou case corenta anos debido á represión e ao exercicio diario e masivo da propaganda, pero tamén á existencia de importantesapoios institucionais e sociais, sen os cales Franco dificilmente tería podido sobrevivir ás presións exteriores e ás accións da oposición. O Caudillotivo moito maior apoio social do que lle atribuían os seus opoñentes, aínda que non puido contar coa adhesión das minorías máis preparadas.

A.- As bases sociais da Ditadura.

A Ditadura devolveu a hexemonía á oligarquía: terratenentes, empresarios industriais e financeiros recuperaron as súas propiedades e o seu dominioda vida social, e foron os principais beneficiarios da economía intervencionista das primeiras décadas do franquismo. A ela incorporáronse militarese falanxistas, así como diversos personaxes enriquecidos pola guerra e os negocios. O réxime franquista contou tamén co apoio das clases mediasrurais, sobre todo no Norte e en ambas Castelas, así como de quen nas cidades se beneficiaron das depuracións masivas realizadas ao remate daguerra entre funcionarios, mestres, profesores universitarios e militares republicanos.

C Polo contrario, a ditadura apenas tivo apoio entre os xornaleiros e o proletariado industrial. O mesmo ocorreu con boa parte das clases mediasurbanas, que foran republicanas. Pero unha cousa era a desconformidade, o rexeitamento ideolóxico, e outra moi distinta a oposición ou a protesta.A represión sistemática, o medo á delación, a miseria xeneralizada e o afundimento moral da derrota desarmaron calquera posibilidade de reaccióndurante varios anos. Despois, a propaganda, o aumento do benestar a partir dos anos sesenta e o relevo xeracional fixeron que parte deses sectoresobreiros e campesiños adoptasen unha actitude de acomodamento, de pasividade ou aceptación do réxime, e de apoliticismo, cando non de apoiodirecto ao franquismo.

B.- As bases institucionais: as familias do réxime.

O réxime franquista sustentouse sobre unha serie de grupos de poder, denominados familias, entre os que procurou manter sempre un equilibrio,e cuxa influencia efectiva medíase polo número de representantes que mantiveron nos sucesivos Gobernos de Franco: a Falanxe, o Exército, a Igrexa,asociacións católicas e os monárquicos.

C A Falanxe tiña xa pouco que ver co partido de ideoloxía fascista que José Antonio Primo de Rivera fundara en 1933; agora estaba integrada nopartido único (FET-JONS), baixo o liderado absoluto de Franco. Morto o líder e marxinados os vellos dirixentes, os Estatutos conferíronlle a Francoa xefatura única, e o partido converteuse en canteira de dirixentes e cadros para os variados organismos da ditadura, submistrador da literaturaideolóxica, e instrumento de control e mobilización da opinión pública. As súas organizacións, como o Frente de Juventudes, a Sección Femeninaou a Organización Sindical, dominaban a vida económica e social. Nos primeiros anos os falanxistas ocuparon os cargos máis significativos, peroa derrota das potencias fascistas na Segunda Guerra Mundial determinou que pouco a pouco a súa presenza nos Gobernos fose diminuíndo.

C O Exército foi sempre a columna vertebral do réxime e o seu maior defensor, e nunca discutiu o poder do Xeneralísimo. A súa fidelidade foirecompensada con numerosos nomeamentos para altos cargos da Administración civil, cargos sindicais e ata Consellos de Administración deempresas públicas e privadas. As funcións do exército eran: defender o territorio fronte aos inimigos externos, garantir a unidade da patria, mantera orde pública (tiña xurisdición sobre os delitos políticos), e librar o réxime dos seus inimigos internos (a conspiración xudeomasónica e marxista).En xeral, os seus mandos eran anticomunistas, rexeitaban os nacionalismos e defendían o rigor en cuestións de orde interna.

C A Igrexa apoiou o bando sublevado desde os momentos iniciais da guerra, sancionou a lexitimidade do novo réxime e propagou os seus valores.A cambio, a Igrexa recuperou os seus privilexios e rango social, converteuse nun verdadeiro poder, e impuxo a unidade católica con exclusión oficialde calquera outra relixión. Fíxose do catolicismo o fundamento principal da ideoloxía do réxime e do sistema educativo. Forxouse así un dos sinaisde identidade do franquismo, o nacionalcatolicismo, a simbiose entre o Estado e a Igrexa.

C As organizacións católicas foron outro dos grupos de influencia. Entre elas sobresaíron a Asociación Católica Nacional de Propagandistas (ACNP)e o Opus Dei. A ACNP era unha organización de segrares fundada en 1909 para formar elites católicas que defendesen os intereses da Igrexa; o OpusDei é unha asociación de fieis católicos fundada por José María Escrivá de Balaguer en 1928, que se dedica ao fomento e propagación da fe e a moralcatólicas en todos os ámbitos sociais. Ambas subministraron cadros e dirixentes, en xeral cun alto nivel de formación técnica, e os opusdeístastiveron un especial protagonismo nos Gobernos tecnócratas da década dos sesenta; algúns deles mantivéronse no poder ata a morte do ditador.

C Tamén os monárquicos colaboraron co réxime. Rematada a Guerra Civil, os carlistas (dirixidos por Javier I de Borbón-Parma) xogaron un papelsecundario e desapareceron como forza política relevante. Os demais crían que a ditadura deixaría paso á Monarquía, encarnada a partir de 1941en Don Juan de Borbón, terceiro fillo varón de Alfonso XIII, exiliado en Portugal. Pero Franco decepcionounos, ao negarse a ceder o poder. Con todo,e pese á tirantez con Don Juan, moitos monárquicos apoiaron o franquismo e ocuparon postos clave, de forma especial no corpo diplomático.

C En realidade, todas estas familias non deixaban de ser ficticias. Franco, que carecía dunha ideoloxía política precisa e definida, escollía os seuscolaboradores á marxe de etiquetas. Para facer carreira precisábase lealdade persoal (inquebrantable adhesión ao Caudillo), prudencia e carenciade maiores cobizas. O ditador evitou sempre que alguén acaparase demasiado poder e desconfiaba por sistema de quen amosaba criterios propios.Ademais, buscou sempre equilibrar a participación dos diferentes grupos no Goberno e nos altos cargos do sistema.

C.- Os fundamentos ideolóxicos.

O novo réxime, artellado durante a Guerra Civil e instaurado en 1939, tivo desde o principio uns claros fundamentos ideolóxicos:

C.1.- Concentración de poderes.

C Franco concentrou na súa persoa todos os poderes do Estado. Inicialmente, estes poderes fóronlle concedidos polos seus compañeiros militaresda Xunta de Defensa Nacional durante a Guerra Civil (decreto do 30 de setembro de 1936); despois, o triunfo na guerra confirmou a súa autoridadesuprema indiscutible. A imitación doutros ditadores europeos da época (Mussolini, Duce, e Hitler, Führer), recibiu o nome de Caudillo de Españae foi considerado o símbolo e a encarnación da vontade da Nación española.

C Franco considerábase a si mesmo como home providencial elixido por Deus para a salvación de España, e que era "Caudillo por la Gracia de Dios".Franco exerceu o poder de maneira directa e persoal, sen render contas a ninguén, tan só "ante Dios y ante la Historia". Non contou nunca cun

2º BAC - Tema 9 - páx. 7

Parlamento representativo nin unha Constitución que limitase os seus poderes. Todas as institucións estábanlle completamente subordinadas, eos seus membros érano por vontade do Caudillo. A fidelidade persoal a el foi o elemento clave de todo o edificio político do franquismo.

C Nun primeiro momento non existiu ningunha limitación legal ao poder de Franco; posteriormente, a Lei Orgánica do Estado (1967) precisou as súasfuncións e separou os cargos de Xefe de Estado e de Xefe do Goberno, que ata entón estaban unidos.

C.2.- Anticomunismo, antiliberalismo e antiparlamentarismo.

C Anticomunismo. Este factor foi clave desde o inicio da Guerra Civil, e será unha constante nos discursos e proclamas oficiais. Para os vencedores,en realidade, comunistas eran todos os chamados rojos, o que incluía desde a extrema esquerda revolucionaria ata a burguesía democrática, pormoderada que fose. A guerra fría entre os Estados Unidos e a Unión Soviética (xestada entre 1945 e 1948) fixo que o réxime franquista reforzaseaínda máis este aspecto para ser aceptado nas organizacións internacionais.

C Antiliberalismo e antiparlamentarismo: rexeitamento de todos os compoñentes dun sistema democrático (partidos políticos, liberdades individuais,Constitución, eleccións, Parlamento...). A democracia parlamentaria identificábase co marxismo e considerábase un elemento contrario ás esenciasda nación española (antiespañolista). Aínda que tras a Segunda Guerra Mundial as críticas diminuíron, sempre se presentou o sistema parlamentariocomo modelo débil, sobre o que a democracia orgánica do réxime tiña unha clara superioridade.

C.3.- Nacionalcatolicismo.

C Podemos definir o nacionalcatolicismo como a identificación plena entre o Estado franquista e a Igrexa católica, entre España e catolicismo. Comoxa apuntamos antes, a Igrexa católica apoiou os militares sublevados, cualificou a Guerra Civil de Cruzada contra o ateísmo marxista e xustificoua autoridade de Franco. Algúns membros da xerarquía, como os cardeais Isidro Gomá e Enrique Pla i Deniel resultaron especialmente significativospolas súas loubanzas ao réxime; o mesmo Papa Pío XII enviou un telegrama coa súa bendición apostólica o día 1 de abril de 1939. A cambio, o Estadorecoñeceu a Igrexa católica como a única autorizada e concedeulle o control sobre a moral, os costumes e a educación.T O dominio que a Igrexa exerceu na vida social da España franquista foi absoluto: misas, procesións, rezos públicos, presenza de símbolos

relixiosos por todas partes... O seu control da educación foi completo: a Igrexa era titular de grande parte dos colexios e o ensino relixioso eraobrigatorio mesmo na Universidade. Ademais tiña plena competencia en materia de censura e unha presenza constante nos medios decomunicación. A Igrexa impuxo unha estrita moral católica, pública e privada, e o seu incumprimento era castigado polo Código Penal.

N 3.- Completa este apartado coa lectura da páx. 354. Despois resume a evolución das relacións entre a Igrexa e o Estado franquista.

C.4.- Unidade da patria e centralismo.

C No réxime franquista todas as terras que formaban España constituían unha entidade única e indivisible. A unidade da Patria era un principioincuestionable, o que implicaba o rexeitamento frontal das autonomías. Esta unidade tamén se amosaba no sistema de goberno: en correspondenciacoa unidade nacional, todo o sistema político-administrativo baseábase no principio da unidade de poder e no centralismo.

C Todas as institucións autonómicas creadas pola Segunda República foron suprimidas e calquera manifestación de particularismo, máis aló dofolclore, foi perseguida. O modelo e os valores impostos foron os de Castela e o único idioma permitido foi o castelán; as demais linguas e símbolosnacionalistas foron desprestixiados e prohibidos. A administración local quedou sometida ao Goberno central, quen nomeaba directamente a todosos alcaldes das cidades maiores de 10.000 habitantes; o resto nomeábaos o Gobernador Civil.

C A concepción unitaria de España ía unida ao tradicionalismo, entendido como defensa dos que se consideraban valores históricos tradicionais deEspaña, e exaltación (acrítica e deformada) das glorias da historia de España: a Reconquista, os Reis Católicos, o Imperio, a defensa do catolicismo...A propaganda oficial enxalzou estes períodos como modelo de gloria e unidade para a patria, auténtica esencia do español, mentres que a Españacontemporánea, co triunfo do liberalismo, era denigrada como orixe de todos os males, un cúmulo de erros que había que esquecer.

N 4.- Comenta o documento 6 das páxinas 352-353.

C.5.- Militarismo.

C Outro dos trazos característicos do franquismo foi o militarismo: preponderancia da simboloxía e os valores militares no ámbito social. A vida cotiáencheuse de desfiles, uniformes e símbolos militares; en calquera acto público exaltábase a bandeira ou o himno nacional; a radio e a prensarecordaban constantemente a guerra, a vitoria e o papel do Exército na defensa da unidade da Patria. Como salvagarda do sistema, os militaresgozaron de numerosos privilexios e atribucións que os convertían nunha caste á parte da sociedade. As virtudes castrenses (xerarquía, disciplina,orde, autoridade...) foron consideradas como modelos a imitar, e os militares participaban en todos os ámbitos da vida social e política. Porén, noaspecto técnico e profesional, o exército mantívose obsoleto, cunha escasa preparación e reducido a rememorar os seus triunfos na Guerra Civil.

C.6.- Totalitarismo.

C O franquismo naceu como unha ditadura inspirada no modelo dos réximes totalitarios italiano (fascismo) e alemán (nazismo). Como eles, suprimiuas institucións democráticas, limitou as liberdades e dereitos dos cidadáns, prohibiu os partidos políticos e os sindicatos... só permitiu a existenciadun partido único (Movimiento Nacional) e un único sindicato oficial (sindicato vertical), controlou ferreamente a educación e a cultura, e creouinstitucións de encadramento político e ideolóxico.

C.6.1.- O Movemento Nacional.

C O Movemento Nacional foi o nome que o réxime franquista lle deu ao conglomerado de forzas políticas que participaron na rebelión militar contraa República en xullo de 1936 (falanxistas, carlistas, monárquicos...) e que constituíron o bando nacional durante a guerra civil. Estas forzas foranunificadas por decreto de Franco en abril de 1937. Era a única organización política permitida, e baseábase nos postulados da Falanxe (Os vinte esete puntos) e o tradicionalismo. Os ideólogos do franquismo distinguiron entre:T O Movemento comunión: principios ideolóxicos comúns, presuntamente aceptados por todos os españois, que foron recollidos na Lei de

2º BAC - Tema 9 - páx. 8

Principios do Movemento Nacional en 1958. Constituían a doutrina oficial do réxime; entre eses principios destacaban o nacionalcatolicismo,a participación orgánica na vida política, o sometemento dos individuos á grandeza da nación española e o intervencionismo social do Estado.

T O Movemento organización: a estrutura organizativa de FET-JONS posta ó servizo do Estado. Constaba de tres órganos fundamentais: a XefaturaNacional, que Franco retivo con carácter vitalicio; o Consello Nacional, unha especie de segunda cámara do réxime, que velaba polo mantementoe a integridade dos principios; e a Secretaría Xeral, órgano executivo con carácter de ministerio, do que dependían as delegacións nacionais(Sección Feminina, Deportes, Xuventude...) e as Xefaturas Provinciais e Locais. Esta estrutura foi recollido na Lei Orgánica do Estado (1967).

C.6.2.- Sindicalismo vertical. [apdo. 7 páx. 354-355]

Estrutura daOrganización

Sindical Española:tres esferas

campesiña diferentescélulas ou unidades

por rama de produción,unidas en

Irmandades de Labradores e GandeirosConfrarías de pescadores

Gremios de artesánsSindicatos de empresas

Entidades Mixtas

que se integranen sucesivos

niveis

Delegación Sindical Local YDelegación Sindical Comarcal YDelegación Sindical Provincial Y

Delegación Sindical Nacional

marítima

artesanal - industrial

C O sindicato vertical, ademais de regulamentar a produción e as relacións laborais, era unha canle de participación na vida política nunha dobre vía:a electiva e a representativa. Un terzo dos procuradores das Cortes procedían do ámbito sindical, e o sindicato estaba representado nos diversosorganismos da vida política e social (Consello do Reino, Consello de Estado, Concellos, Deputacións...).

C.6.3.- Limitación dos dereitos individuais. [apdo. 8 páx. 355-356]

N 5- Cales eran as principais limitacións ao exercicio dos dereitos individuais recollido no Foro dos Españois?

C.6.4.- Control da educación e da cultura.

O franquismo pretendeu impoñer os seus valores ideolóxicos e morais, e conseguir a uniformidade ideolóxica e cultural. Para iso exerceu un férreocontrol sobre as actividades privadas e públicas de todos os españois.

C As formas de comportamento estaban baseadas na máis estrita moral cristiá; a maioría de cerimonias que marcaban a vida das persoas tiñan uncarácter relixioso (bautizo, voda e enterro), prohibiuse o matrimonio civil e o divorcio, e penalizouse o aborto. O puritanismo máis estrito invadiutodas as actividades sociais e estendeuse unha enfermiza obsesión por vixiar e condenar todo tipo de manifestacións nas que a sexualidade, ousimplemente a exhibición dunha parte do corpo, puidesen dar lugar a "pecaminosas intencións".

Os bailes son un disolvente da piedade cristiá.

Os bailes son diversións totalmente mundanas, sementadas de perigos graves (...).

A participación nos bailes modernos, que son positivamente pecaminosos e recoñecidos por todos como tales, é causa que debe motivar a expulsión

dos mozos das Asociacións Marianas ás que se cadra pertencen.Pedro SEGURA, cardeal arcebispo de Sevilla: Carta pastoral de Santa Coresma: os bailes, a moral católica e a ascética cristiá. Sevilla, 1946.

C No terreo da educación o réxime implantou medidas como:T Difusión dos principios básicos do Movemento mediante os programas de ensino e materias como Formación do Espírito Nacional, a través da

cal a xuventude coñecía os trazos básicos do novo sistema político e a nova misión de España.T Depuración de numerosos docentes e funcionarios da etapa republicana, aplicando a Lei de Responsabilidades Políticas (1939).T Reformas dos plans de estudo e imposición do Sindicato Español Universitario (SEU) como único portavoz recoñecido dos estudantes.

O oprobio dunha escola laica rematou. Para formar españois profundos, crentes e patriotas austeros España rexorde, gloriosa, polo esforzo decidido

e xigante dos seus fillos, dos que morreron alegremente por ela, dos que por ela se sacrificaron e quixeron renderlle o mellor e máis espléndido da

súa vida. A Escola ten que recoller o ambiente heroico das xuventudes guiadas polo Caudillo á vitoria (...).

1ª A reposición do Santo Crucifixo marcará a apertura do curso (...).

2ª Ademais do retrato do Caudillo, haberá no salón de clase unha imaxe da Virxe, con preferencia da Inmaculada, e en sitio preferente (...).

4ª Á entrada na escola os nenos saudarán co tradicional "Ave María Purísima", sendo contestados polo mestre: "Sin pecado concebida" (...).

6ª A cerimonia de colocar a Bandeira antes de comezar as clases e arriala ao rematar, mentres se entoa o Himno Nacional, é obrigatoria (...).Normas para a Escola Primaria. 6 de maio de 1939.

C A cultura quedou sometida aos intereses do réxime, o cal implantou unha estrita censura que perseguía calquera forma de expresión que puideseatentar contra os principios oficiais e a moral católica. A censura estaba presente en todas as manifestacións da vida social: discursos, programasde radio, películas, prensa, literatura... e impedía e castigaba, con exceso de celo, calquera desviación da liña oficial. Así, salvo contadas excepcións,a cultura quedou relegada a fórmulas aceptadas polo réxime.

Dado que acaba de falecer en Bos Aires o político republicano e separatista galego Alfonso Rodríguez Castelao, advírtese o seguinte:

A noticia da súa morte darase en páxinas interiores, e a unha columna. Caso de inserir fotografía, esta non deberá ser de ningún acto político.

Eloxiaranse unicamente do falecido as súas características de humorista, caricaturista e literato. Poderase destacar a súa personalidade política

sempre e cando se mencione que foi errada e que se espera da misericordia de Deus o perdón dos seus pecados. Da súa actividade literaria e artística

non se fará mención algunha do libro "Siempre en Galicia" nin dos álbums de debuxos da guerra civil.

Calquera omisión destas instrucións dará lugar ao correspondente expediente.Consigna á prensa da Dirección General de Prensa do Goberno de Franco. Xaneiro de 1950.

No ámbito familiar, impúxose o modelo patriarcal, que preconizaba o completo sometemento da muller ao home. Así, volveuse ao Código Civil de1889, que consagraba a inferioridade xurídica da muller. [Completa este apartado coa lectura do apartado 9 das páxinas 356-357 do libro].

2º BAC - Tema 9 - páx. 9

2.- Unha longa posguerra. 1939-1959.

A posguerra en España foi unha longa e dura etapa de reconstrución do país, na que o réxime franquista elaborou unha nova orde institucional edesenvolveu unhas ambiguas relacións internacionais condicionadas pola evolución da Segunda Guerra Mundial e a Guerra Fría. Foi unha épocade escaseza e penuria económica como consecuencia da guerra civil e da política económica practicada polo Goberno. Foi tamén o período de brutalrepresión contra os desafectos ao réxime, no que apareceron as primeiras e fracasadas manifestacións de oposición contra o franquismo.

2.1.- A evolución das relacións internacionais do réxime. [completar por apdo. 1. páx. 359 a 362]

A.- Os anos da Segunda Guerra Mundial. 1939-1945.

O decisivo apoio que as potencias fascistas (Italia e Alemaña) prestaron aos militares españois sublevados en 1936 marcou as alianzas futuras.C Desde o remate da Guerra Civil (abril) ao inicio da II Guerra Mundial (setembro 1939) evidenciouse a inclinación internacional do novo réxime cara

ás potencias do Eixe: firmou coa Alemaña nazi un Tratado de Amizade Xermano-Español (31 marzo), adheriuse á alianza dos réximes fascistas contraa URSS -o Pacto Antikomintern - (7 abril), e abandonou a Sociedade de Nacións (9 maio 1939).

C No interior: o segundo Goberno de Franco (agosto) reunía as tendencias ideolóxicas do réxime, pero aumentou o número de membros da Falanxe,que alentou un programa de corte tipicamente fascista (etapa azul). Ata 1942 Falanxe conseguiu o maior poder de toda a súa historia.

Durante a Segunda Guerra Mundial a política exterior española evolucionou ao compás da marcha do conflito bélico.C Cando se desencadeou o conflito mundial: inmediata declaración oficial de neutralidade (4 setembro 1939). Pese á importancia estratéxica de

España para os dous bandos contendentes, o país non estaba en condicións de participar nunha nova guerra, e recibía axuda en materias primas,alimentos e fontes de enerxía de Estados Unidos e o Reino Unido, que desaparecerían se non mantiña a neutralidade.

C O espectacular avance de Alemaña e a entrada de Italia na guerra (xuño de 1940) provocaron o paso a un estatuto de non belixerancia (12 xuño1940): non participación oficial pero amizade e colaboración co Eixe, unha posición ambigua que en realidade equivalía a prebelixerancia.T Alemaña e Italia sondaron as posibilidades de integración española no conflito mundial:

– Entrevista de Franco con Hitler (Hendaia, Francia, 23 de outubro de 1940).– Entrevista con Mussolini (Bordighera, Italia, 12 de febreiro de 1941).

T No Goberno había un gran valedor da entrada de España na guerra, o ministro de Asuntos Exteriores, Ramón Serrano Súñer. Franco, que nonera contrario a esa idea, formulou unha serie de compensacións: axuda económica e armamentística, apoio á expansión territorial no Nortede África a costa das posesións francesas, recuperación de Xibraltar... que Hitler considerou excesivas e irreais. Aínda que en Hendaia non houboacordo, Franco asinou un protocolo secreto polo que se comprometía a entrar na guerra en data non determinada.

3.- Polo presente protocolo declara España a súa conformidade ao Pacto de Alianza e Amizade asinado por Italia e Alemaña [22 maio 1939](...).

4.- En cumprimento das súas obrigas como aliado, España intervirá na presente guerra ao lado das potencias do Eixe contra Inglaterra, despois de

que estas lle subministren as axudas militares necesarias para a súa preparación militar, no momento en que se fixe de común acordo polas tres

Potencias, tomando en conta os preparativos militares (...). Alemaña concederá axuda económica a España, mediante entrega de víveres e

materias primas para facer fronte ás necesidades do pobo español e ás esixencias da guerra.

5.- Ademais da reincorporación de Xibraltar a España, as Potencias do Eixe decláranse basicamente dispostas -en relación cunha orde conxunta, que

deberá establecerse en África e que se fixará nos tratados de paz despois da derrota de Inglaterra- a conceder que España reciba territorio

africano na mesma cantidade na cal Francia poida ser compensada (...).

6.- O presente protocolo terá un estrito carácter secreto, e os seus participantes obríganse a gardar unha estrita reserva sobre el (...).

T España non chegou a intervir na guerra pero colaborou coas potencias do Eixe: envío da División Azul á fronte da URSS (xullo 1941) como unhanova cruzada contra o comunismo. Como consecuencia, os aliados distanciáronse de Franco, pero sen romper abertamente as relacións.

C A contraofensiva aliada desde 1943 e as sucesivas derrotas de Alemaña e Italia obrigaron a un novo xiro: retorno á política de estrita neutralidade(3 outubro 1943) e distanciamento de Alemaña e Italia. O Goberno español retirou a División Azul (novembro 1943) e cedeu ás presións dos aliados,evitando calquera apoio loxístico ás potencias do Eixe; en abril de 1945 rompeu as relacións diplomáticas con Xapón.

N 6.- Que razóns explican os cambios que se produciron na posición diplomática de España durante a Segunda Guerra Mundial?

B.- O illamento internacional. 1945-1953.

A nova orde internacional xurdida tras a guerra considerou inimigo ao réxime español, que viviu os seus peores momentos: cerco internacional.C O 19 de marzo de 1945, o herdeiro do trono español, don Juan de Borbón publicou o Manifesto de Lausanne (Suíza): nel pedía a Franco que

abandonase o poder e restaurase a monarquía borbónica.C A Conferencia dos Aliados, en Potsdam [Alemaña, preto de Berlín, xullo-agosto 1945] declarou que o réxime español era produto do apoio do Eixe.

Stalin propuxo provocar militarmente a súa caída, pero a proposta foi rexeitada por Winston Churchill.C En febreiro de 1946, a recén creada Organización das Nacións Unidas (ONU), vetou a entrada de España en calquera dos seus organismos.C En xuño de 1946, o Consello de Seguridade da ONU declarou que o réxime español era unha ameaza potencial para a paz internacional.C 12 decembro 1946: a ONU propuxo a expulsión de España dos organismos internacionais e recomendou aos seus membros que retirasen os

embaixadores de Madrid. Só permaneceron os de réximes moi amigos, como o arxentino de Perón, o portugués de Salazar ou o Vaticano.

N 7.- Comenta o seguinte texto.

A) Pola súa orixe, natureza, estrutura e comportamento xeral, o réxime de Franco é un réxime fascista, organizado e implantado en grande parte

mercé á axuda da Alemaña nazi e da Italia fascista de Mussolini.

B) Durante a longa loita das Nacións Unidas contra Hitler e Mussolini, Franco prestou unha axuda moi considerable ás potencias inimigas, malia as

continuas protestas dos aliados (...).

2º BAC - Tema 9 - páx. 10

A Asemblea Xeral, convencida de que o Goberno fascista de Franco en España (...) non representa o pobo español (...), recomenda que se prohiba

ao Goberno de Franco pertencer aos organismos internacionais creados polas Nacións Unidas ou relacionados con elas (...).

Así mesmo, a Asemblea recomenda que todos os Estados membros das Nacións Unidas retiren inmediatamente os embaixadores e ministros

plenipotenciarios que teñen acreditados en Madrid.ORGANIZACIÓN DAS NACIÓNS UNIDAS. Declaración de condena do réxime de Franco. Nova York. 12 de decembro de 1946.

Así, entre os anos 1945 e 1947 o franquismo quedou illado polo boicot político e económico internacional, mentres medraba a actividade dos mediosde oposición no exterior e se recruaba a loita de guerrillas no interior. A diplomacia española orientouse entón en tres direccións: estreitar relaciónsco mundo árabe, achegarse aos sectores máis conservadores e anticomunistas de Europa e de EUA, e acadar o respaldo dos países latinoamericanos.O maior éxito foi a firma do Protocolo Franco-Perón (1948): en virtude do mesmo, Arxentina enviou alimentos a España.

C A reacción do réxime fronte a condena internacional: reforzou a súa liña autárquica e represiva e o seu discurso ultranacionalista en manifestaciónsmultitudinarias de apoio a Franco. En España desatouse unha onda de xenofobia, alimentada pola propaganda oficial. Ademais, Franco optou porretirar todo o aparato fascista do réxime, reforzar a imaxe católica e anticomunista e resistir á espera de mellores tempos.

Desde 1947 producíronse cambios fundamentais nas relacións internacionais. O inicio da guerra fría e da política de bloques supuxo:C Cambiou a óptica das potencias occidentais sobre España: Franco comezou a ser considerado como adaíl do anticomunismo, e revalorizouse a

importancia estratéxica de España pola súa situación xeográfica. O carácter non democrático do réxime pasou a un plano secundario.C Rompeuse o cerco internacional: procedeuse á progresiva normalización de relacións diplomáticas entre España e as potencias occidentais, o cal

non supuxo a inmediata aceptación do réxime español, que seguía condenado pola maioría dos países democráticos: España non foi admitida naOTAN (organización militar fundada en abril de 1949) nin recibiu os beneficios do Plan Marshall (plan desenvolvido polos EUA entre 1947-1952 parareconstruír os países europeos afectados pola Segunda Guerra Mundial e frear a expansión do comunismo).

C A partir de 1948, coa reapertura da fronteira francesa (que fora pechada en marzo de 1946), seguida da firma de tratados comerciais con Franciae Inglaterra e a axuda económica dos Estados Unidos (1949), manifestouse xa claramente un mellor clima internacional para o franquismo.

C En novembro de 1950 a Asemblea Xeral das Nacións Unidas levantou o seu veto ao réxime de Franco, decisión que supuxo a volta dos embaixadoresen 1951 e a progresiva integración de España nos organismos especializados da ONU (FAO -1951-, UNESCO -1953-...).

C A propaganda do réxime acuñou entón consignas como "España, reserva espiritual de Occidente", "Franco, a sentinela de Occidente" ou o "primeirovencedor do comunismo", nas que se resumía o discurso que se lle quería vender á comunidade internacional.

C.- O recoñecemento internacional. 1953-1959.

En 1953 confirmouse a rehabilitación internacional do franquismo e a apertura do réxime ao exterior. Dous foron os fitos básicos:

C Sinatura do Concordato coa Santa Sede (27 de agosto de 1953).

No nome da Santísima Trindade: a Santa Sede Apostólica e o Estado español (...) determinaron estipular o seguinte Concordato que (...) debe regular

as recíprocas relacións das altas partes contratantes, en conformidade coa lei de Deus e a tradición católica da Nación española.

Art. 1. A Relixión Católica, Apostólica e Romana segue sendo a única da Nación española, e gozará dos dereitos e prerrogativas que lle corresponden,

en conformidade coa Lei Divina e o Dereito Canónico.

Art. 2. O Estado español recoñece á Igrexa Católica o carácter de sociedade perfecta e garántelle o libre e pleno dereito do seu poder espiritual e

da súa xurisdición, así como o libre exercicio do culto (...).

Art. 4. O Estado español recoñece a personalidade xurídica e a plena capacidade de adquirir, posuír e administrar toda clase de bens a todas as

institucións e asociacións relixiosas existentes en España á entrada en vigor do presente Concordato (...).

Art. 6. (...) Os sacerdotes españois elevarán diariamente preces por España e polo Xefe do Estado (...).

Art. 23. O Estado español recoñece plenos efectos civís ao matrimonio celebrado segundo as normas do Dereito Canónico (...).

Art. 26. En todos os centros docentes de calquera orde e grao, sexan estatais ou non estatais, a ensinanza axustarase aos principios do dogma e da

moral da Igrexa Católica.

Art. 27. O Estado español garante a ensinanza da Relixión Católica como materia ordinaria e obrigatoria en todos os centros docentes.

Art. 29. O Estado coidará de que nas Institucións e servizos de formación da opinión pública, en particular nos programas de radiodifusión e televisión,

se dea o conveniente posto á exposición e defensa da verdade relixiosa por medio de sacerdotes e relixiosos (...).

Art. 31. A Igrexa poderá libremente exercer o dereito (...) de organizar e dirixir escolas públicas de calquera orde e grao, mesmo para segrares.

C Sinatura dos Acordos entre España e os Estados Unidos: pactos militares e económicos firmados o 26 de setembro de 1953. Consistían en: axudaeconómica e militar a España a cambio da cesión de bases militares (Morón de la Frontera -Sevilla-, Rota -Cádiz-, Zaragoza e Torrejón de Ardoz -Madrid-) de utilización conxunta por 10 anos prorrogables. Significaban a fin do illamento e a incorporación de España ao mundo occidental.T Balance: a cambio do respaldo internacional hipotecouse a soberanía e a seguridade nacional coa instalación das bases militares, a utilización

das cales escapaba ao control das autoridades españolas. A axuda económica, aínda que resultou moi importante dada a precariedade daeconomía española, foi moito menos cuantiosa cá ofrecida a outros Estados europeos. Con todo, serviu para suprimir o racionamento, empezara desmontar o mercado negro e estabilizar os prezos por primeira vez desde a guerra.

N 8.- Comenta o documento 17 da páxina 362.

O réxime franquista quedaba deste xeito lexitimado pola máxima autoridade política e militar occidental, e pola principal autoridade relixiosacatólica. Esta normalización diplomática continuou nos anos seguintes, coa incorporación de España a outros organismos internacionais:T Organización das Nacións Unidas (ONU) en 1955 / Organización Internacional do Traballo (OIT) en 1956 / Organización Económica de

Cooperación Europea (OECE, antecedente da OCDE) en 1958 / Fondo Monetario Internacional (FMI) en 1958...C Esta política de recoñecemento internacional culminou coa visita do presidente norteamericano Dwight Eisenhower en decembro de 1959. A integración na comunidade internacional obrigou a España a seguir os plans de descolonización da ONU. Así, tivo que recoñecer a independencia

das súas posesións en Marrocos (1956), aínda que conservou Ifni (territorio do SO de Marrocos) ata 1969 e o Sahara Occidental ata 1975.

2º BAC - Tema 9 - páx. 11

2.2.- A política económica: da autarquía económica aos inicios da liberalización. [completar por apdo. 2 páx. 362 a 364]

A Guerra Civil tivo unhas repercusións económicas moi negativas. Os tres anos de enfrontamentos militares desarticularon a economía: a produciónagraria e industrial diminuíu, destruíronse moitos medios e vías de comunicación, a Facenda Pública estaba arruinada, inutilizáronse edificios einstalacións fabrís... Para afrontar esta situación, e obrigado despois polas circunstancias internacionais (illamento), o réxime franquista adoptouunha política autárquica e intervencionista, baseada no modelo do fascismo italiano, que tivo nefastas consecuencias. A calidade de vida dosespañois experimentou un retroceso xeral, do que non sairía ata ben entrada a década dos cincuenta. Foron os anos da fame, do racionamento,do estraperlo, da miseria...

A.- O período autárquico. 1939-1950.

Caracteres básicos da política económica da posguerra:T Autarquía: o Goberno pretendía a autosuficiencia económica de España e a independencia do exterior; para iso limitou os investimentos

estranxeiros ao 25% do capital das empresas, reduciu as importacións ao mínimo imprescindible e favoreceu as industrias españolas consubvencións e vantaxes fiscais, para que utilizasen recursos e aprovisionasen o mercado con produtos de procedencia nacional.

T Intervencionismo desproporcionado do Estado, que planificou todos os procesos económicos: estableceu cotas de produción, racionou oconsumo, fixou prezos e salarios, regulamentou o comercio exterior...

O problema máis grande que presenta a economía española é o desnivel desfavorable da nosa balanza de pagos co estranxeiro (...). Este desnivel

permanente e visible do noso comercio en todo o que vai de século, coa única excepción dos cinco anos nos que a subministración ás nacións en guerra

ofrecen un superávit accidental, resulta de tal gravidade para a nosa economía, que suprimilo ten que constituír a directriz principal da nosa política

económica, xa que, doutro modo, se produciría o fenómeno de que a riqueza nacional continuase esgotándose nesta sangría de centos de millóns que

anualmente vai vigorizar a economía dos países exportadores (...).

Imponse á nosa política comercial no exterior:

1º. Suprimir importacións que non sexan indispensables.

2º. Reducir aquelas que poidan ter un substitutivo ou permitan esta redución.

3º. Implantación de novas industrias e regos que nos faciliten os produtos que hoxe importamos.

4º. Intensificar as nosas exportacións, mesmo primándoas.

5º. Estipular tratados comerciais que obriguen a comprarnos aos que nos venden os seus produtos pero hoxe non nos compran a nós (...).Francisco FRANCO. Fundamentos e directrices dun Plano de saneamento da nosa economía, harmónico coa nosa reconstrución nacional .1939.

Os grandes eixes desta política económica autárquica foron:C A regulación das importacións e exportacións. Tanto unhas coma outras pasaron a estar completamente intervidas, de maneira que era necesaria

unha autorización administrativa para realizalas. Con esta medida, na que tamén pesou a escaseza de ouro e de divisas que tiña o réxime,pretendíase limitar os intercambios co exterior, determinando que produtos eran fundamentais e cales eran superfluos.T As importacións baseábanse en cereais, materias primas como o algodón e o caucho, petróleo e maquinaria. As exportacións, que xeraban as

únicas divisas do réxime, reducíanse a produtos agrarios (cítricos) e outros conxunturais, como o volframio durante o conflito mundial.C O fomento da industria. Para impulsar a rápida industrialización do país o Goberno creou o Instituto Nacional de Industria en 1941. O INI era un

holding estatal [sociedade financeira que posúe ou controla a maioría das accións dun grupo de empresas] que promoveu numerosas empresas públicas ensectores considerados estratéxicos: a enerxía (ENDESA, REPESA), as refinerías (Puertollano), a siderurxia (ENSIDESA), os estaleiros (Bazán, Astillerosde Cádiz), o transporte (Pegaso, ENASA, SEAT, CASA), as comunicacións (IBERIA, AVIACO) e outras moitas industrias químicas, farmacéuticas, demetal, etc. Estas empresas recibían unha constante axuda estatal pese á súa escasa rendibilidade, o que xerou un enorme gasto público, financiadocoa emisión de Débeda Pública.

C Substitución do libre mercado pola fixación arbitraria dos prezos, ao mesmo tempo que se obrigaba os particulares a solicitar unha autorizacióná Administración para iniciar unha actividade económica.

N 9.- Le este apartado nas páx. 362-363. Elabora un esquema sobre a evolución dos distintos sectores económicos neste período.

As consecuencias desta política autárquica foron moi negativas para a economía e a sociedade españolas.C Deficiencias en todos os sectores: unha agricultura moi pouco produtiva; unha industria obsoleta e de escasa calidade; escaseza de capitais,

tecnoloxía, materias primas industriais e fontes de enerxía; redución do mercado interno, forte déficit co exterior...C A insuficiencia da produción agraria e industrial provocou escaseza e desabastecemento de alimentos. Para asegurar o aprovisionamento dos bens

de primeira necesidade a toda a poboación e evitar a fame, o Goberno impuxo o racionamento dos mesmos a través das cartillas de racionamento,que estiveron vixentes ata 1952. Os produtores estaban obrigados a vender toda a produción ao Estado a un prezo fixo; despois, a Administraciónera a única que podía vender os produtos ao consumidor a un prezo tamén regulado.

C O racionamento e os baixos prezos oficiais desencadearon o acaparamento e a ocultación de produtos para desvialos cara ao mercado negro,coñecido popularmente como estraperlo. Neste mercado clandestino participaron desde produtores agrícolas ata funcionarios e altos cargos doréxime, que facilitaban e lle daban cobertura a ese tráfico ilegal a cambio de substanciosas comisións. En moitos casos, os prezos do mercado negrochegaron a dobrar ou triplicar aos do mercado oficial. Así, a fame, a desnutrición e a miseria prolongáronse durante toda a década dos corenta.

C Economía moi pouco competitiva, na que se xeneralizou o tráfico de influencias e a corrupción, estendida a todos os sectores: manexo de divisas,licenzas de exportación e importación, construción ou fabricación en réxime de monopolio, subministracións ao Estado...

C Os prezos medraron (inflación incontrolada) e os salarios mantivéronse moi baixos, circunstancias que, xunto coa desarticulación do movementoobreiro e a dura política represiva, permitiron á burguesía obter enormes beneficios.

C En síntese, a autarquía provocou o estancamento económico: os ritmos de crecemento foron insignificantes, a renda nacional e a renda per cápitamantivéronse moi baixas, polo cal o nivel de vida e de consumo eran moi pobres. Os índices de produción de preguerra non se recuperarán ata finaisda década de 1950. Por todo isto, a política autárquica do réxime foi un rotundo fracaso: non satisfacía as necesidades básicas da poboación,malgastaba recursos e só beneficiaba a unha minoría (latifundistas, alta burguesía industrial e financeira) que amasou enormes fortunas a costada miseria e da fame da maioría durante estes anos.

2º BAC - Tema 9 - páx. 12

N 10.- Comenta este texto, no que se ofrece unha valoración da política autárquica:

(...) Mentres Italia, Grecia e Iugoslavia duplican ou case duplican os seus respectivos índices de produción industrial entre 1946 e 1950 (...), España

apenas consegue multiplicalo por 1'1. Considerados en conxunto, os quince anos que van de 1936 a 1950, ambos inclusive, (...) non se trata dun

estancamento, senón dunha verdadeira depresión; e non só en termos de produción industrial: tamén en termos de renda real por habitante (...).

O significado último desa pobreza de resultados durante a etapa inicial do franquismo ten unha dobre dimensión: por unha banda, supón o remate do

proceso de crecemento moderado pero mantido que se prolonga en España durante o último terzo do século XIX e o primeiro do XX; por outra banda,

ocasiona o ancheamento da fenda que separa a traxectoria de España respecto á de outros países europeos; unha diferenza que, en ritmos de

crecemento e de produto real por habitante, se amplía enormemente durante eses anos. Non se esaxera, por conseguinte, cando se sitúa nese

decenio dos anos corenta a pasaxe máis negativa da nosa historia económica e contemporánea, coa cruenta eliminación dos partidos políticos e

organizacións de clase, con ríxida disciplina laboral e drástica fixación de salarios, con mutilación das liberdades individuais e a perda, nuns casos, e

marxinación noutros, dun capital humano irrecuperable. En suma, o fracaso económico correu entón paralelo á regresión política e social.GARCÍA DELGADO, José Luis: Industrialización y desarrollo durante el franquismo, 1987.

B.- Os inicios da liberalización económica. 1951-1959.

B.1.- Recuperación económica e cambios sociais.

Ao se iniciar a década dos anos cincuenta, comezaron a facerse evidentes o estrangulamento económico e o esgotamento da vía autárquica,fenómeno que coincidiu cun cambio significativo nas relacións internacionais do franquismo. Como consecuencia da progresiva incorporación deEspaña ao concerto internacional, empezou a formularse a necesidade de proceder a unha certa reorientación política e económica do réxime, paraadaptalo ás novas circunstancias:

C Franco decidiu proceder a unha remodelación do Goberno en xullo de 1951. O novo gabinete caracterizábase por ser unha combinación defalanxistas e católicos, mais cun peso maior destes últimos, e pola introdución de persoeiros non tan comprometidos cos principios máis autoritariose que tiñan un certo talante aperturista (por exemplo, Joaquín Ruiz Giménez foi nomeado ministro de Educación). Os militares (Agustín MuñozGrandes) e os falanxistas (José Antonio Girón) seguiron a manter parcelas de poder (ministros de Exército e de Traballo respectivamente), eintroduciuse unha persoa que sería clave para a continuidade do réxime, o almirante Luis Carrero Blanco. Con estes cambios, o réxime pretendíaunha certa homologación internacional que lle permitise poñer fin ao illamento e conseguir algúns éxitos en política exterior.

C O Goberno decretou unha liberalización parcial de prezos, do comercio e da circulación de mercancías, e tentou reducir a inflación freando o gastopúblico. Ademais, o incremento da produción agraria permitiu contar con excedentes agrícolas.

C A sinatura dos acordos hispano-norteamericanos (1953) supuxo unha inxección de divisas (en torno a 1.500 millóns de dólares), materias primas,pensos, fertilizantes, alimentos, fontes de enerxía, bens de equipo...

A conxunción destes factores tivo unha serie de positivas consecuencias: aumento do nivel de rendas; eliminación do racionamento; desaparicióndo mercado negro; estabilización dos prezos; inicio do proceso de modernización no campo (que se completaría nas décadas seguintes); impulsoao proceso industrializador; aumento dos intercambios comerciais co exterior... Iniciouse entón unha expansión económica, con cifras decrecemento anual impensables só uns anos atrás. En 1954 superábanse as cifras de renda por habitante de 1935 e o sector industrial comezou amedrar, ao mesmo tempo que diminuía proporcionalmente o peso do sector agrario na renda nacional.

Pero a prosperidade era só aparente. En 1956 fixéronse patentes as limitacións destes cambios: os orzamentos seguían sendo deficitarios e a balanzacomercial negativa, non se logrou controlar o déficit público e a forte inflación deixou sen efecto real os tímidos aumentos salariais. Nin Franco ninos seus asesores, completamente ignorantes en materia económica, sabían cómo dirixir a economía do país. As medidas liberalizadoras aplicáronsede forma desordenada e contraditoria, o lastre da autarquía aínda era notable, e o sistema económico español demandaba reformas máis profundas.

C A difícil situación económica e social e as novas relacións internacionais do réxime obrigaron a Franco a un novo cambio de Goberno.T Na remodelación do Goberno realizada en febreiro de 1957 entraron como ministros homes procedentes da institución católica Opus Dei, os

chamados tecnócratas (Mariano Navarro Rubio no Ministerio de Facenda e Alberto Ullastres no Ministerio de Comercio). Con eles, o réximeía experimentar un sensible cambio, que, sen alterar para nada a súa natureza ditatorial, iniciaría unha reorientación da política económica,baseada no abandono da autarquía, na liberalización interior e na apertura ao exterior.

Os cambios demográficos:T Recuperación das baixas TN e descenso das elevadas TM da posguerra Y crecemento da poboación.T Transformacións na estrutura da poboación activa: redución do sector primario, incremento dos sectores secundario e terciario.T Redistribución da poboación: migracións interiores campo-cidade (éxodo rural) Y aceleración do proceso de urbanización (Madrid, Barcelona).

N 11.- Que factores permitiron o inicio do desenvolvemento económico nos anos cincuenta?

B.2.- Primeiras manifestacións de descontento social.

A política económica autárquica que se levou a cabo empobreceu a unha gran parte da poboación e aumentou a desigualdade na distribución darenda. A redución do salario real, como consecuencia da suba dos prezos, e a imposibilidade de calquera reivindicación por parte dos traballadores,dada a ausencia de liberdade sindical, orixinaron unhas condicións de vida moi duras para moitos cidadáns. Isto explica a aparición das primeirasmobilizacións obreiras e cidadás.

C Entre os anos 1945-1947, un primeiro estalido de conflitividade percorreu Cataluña, Asturias e o País Vasco. En 1951, estalou un importantemovemento de protesta en Barcelona; a súa orixe radicaba no aumento do prezo do billete do tranvía, pero axiña derivou cara a unha protesta polossalarios e a falta de liberdade, secundada no País Vasco e Madrid.

C Entre 1956 e 1958 desenvolveuse unha nova vaga de protestas obreiras nos principais núcleos industriais. As reclamacións salariais conduciron aun importante movemento de folgas, principalmente en empresas metalúrxicas e químicas. Igualmente se produciron os primeiros movementosde disidencia estudantil en Madrid e Barcelona (febreiro 1956). Aínda que foron duramente reprimidos, estes disturbios manifestaban undescontento social que o Goberno non podía ignorar.

2º BAC - Tema 9 - páx. 13

2.3.- A contestación ao sistema: represión, exilio e resistencia.

C A oposición ao franquismo foi un desigual, heteroxéneo e complexo combate contra un réxime autoritario instaurado grazas ao seu triunfo nunhaguerra civil. Comezou desde o mesmo momento do remate da guerra e foi evolucionando en función da propia evolución interna e internacionaldo réxime ata a morte de Franco. Presentou diversas formas de organización e loita, que se foron facendo progresivamente máis complexas, e quevan desde a guerrilla ata a coordinación das numerosas forzas políticas, entre as que destacou o protagonismo do PCE. Manifestouse en ámbitossociais variados e cada vez máis amplos: estudantes, traballadores, partidos políticos e mesmo sectores da Igrexa ou do exército.

A.- A represión na posguerra.

O franquismo fundamentouse desde os seus comezos na eliminación de calquera idea ou organización que cuestionase os valores do novo réximee puidese ameazar (real ou supostamente) a súa supervivencia. Para iso continuou a represión iniciada na Guerra Civil contra os membros ousimpatizantes das forzas políticas e sindicais afíns ao réxime republicano, sen deixar ningunha esperanza á reconciliación.

C O 9 de febreiro de 1939 publicou a Lei de Responsabilidades Políticas, base legal para exercer a depuración total das persoas que dun ou doutroxeito tivesen colaborado coa República. O incrible argumento xurídico desta Lei era a consideración de que aqueles que permaneceran fieis áRepública eran os verdadeiros reos de rebelión e do delito de se opoñer ao triunfo providencial e historicamente ineludible do Movemento Nacional.

Art. 1º. Declárase a responsabilidade política das persoas (...) que desde primeiro de outubro de mil novecentos trinta e catro e antes de dezaoito

de xullo de mil novecentos trinta e seis, contribuíron a crear ou a agravar a subversión de toda orde de que se fixo vítima a España e de aquelas outras

que, a partir da segunda de ditas datas, se teñan oposto ou se opoñan ao Movemento Nacional con actos concretos ou con pasividade grave.

Art. 2º. Como consecuencia (...) quedan fora da Lei todos os partidos e agrupacións políticas e sociais que, desde a convocatoria das eleccións

celebradas en dezaseis de febreiro de mil novecentos trinta e seis, integraron a chamada Fronte Popular, así como os partidos e agrupacións aliados

e adheridos a esta polo só feito de selo, as organizacións separatistas e todas aquelas que se teñan oposto ao triunfo do Movemento Nacional. (...)

Art. 3º. Os partidos, agrupacións e organizacións declaradas fóra da lei, sufrirán a perda absoluta dos seus dereitos de toda clase e a perda total

dos seus bens. Estes pasarán integramente a ser propiedade do Estado. (...)

C Nos anos seguintes o réxime promulgou novas disposicións represivas: a Lei de Represión do Comunismo e da Masonaría (1940), a Lei para aSeguridade do Estado (1941) e a Lei de Represión da Bandidaxe e o Terrorismo