1

Transcrição inédita dos Livros I e III do

Comentário ao De Anima de Aristóteles

contido no códice 2399 da Biblioteca Geral da Universidade de Coimbra

Comentário anónimo datado de 1559

atribuído por Frederich Stegmüller a Pedro da Fonseca

Transcrição e Notas de Mário Correia

Revisão de Paula Oliveira e Silva

INTRODUÇÃO

Como resultado do trabalho de investigação do presente Projeto, publicamos uma

versão online provisória da transcrição do comentário manuscrito ao De anima de

Aristóteles anónimo, atribuído por F. Stegmüller a Pedro da Fonseca e datado de 1559.

O comentário encontra-se no códice 2399 da BGUC e é um comentário completo,

visando, portanto, os três Livros do tratado De anima de Aristóteles.

Por razões de heurísticas e tendo em conta a curta duração do Projeto (um ano,

com uma prorrogação adicional de 6 meses concedida pela FCT), a equipa de

investigação fez incidir a sua análise principalmente sobre os conteúdos doutrinais dos

Livro I e III. Visou, deste modo, indagar principalmente as doutrinas sobre a natureza e

lugar da Scientia de anima (Livro I) e sobre a imortalidade da alma (Livro III). Deste

modo, não se transcreveu o Livro II deste códice durante o período de vigência do Projeto

(Julho 2013-Dez2014). Esta tarefa está em curso e prevemos poder publicar em breve

uma versão completa da transcrição do comentário ao De anima contido no códice 2399

BGUC.

A transcrição do códice deve-se ao labor minucioso do Dr. Mário Correia,

Licenciado em Filosofia pela Universidade do Porto, que possuiu um domínio excelente

do Latim clássico e escolástico e que possuiu também formação específica no domínio da

paleografia, esta adquirida em curso ministrado na Universidade do Porto, em regime

livre, pela Doutora Lídia Lanza. Com Mário Correia discuti algumas dificuldades de

interpretação, quase sempre para confirmar a sua leitura e fiz também uma revisão da

2

transcrição que aqui se publica, insitimos, numa versão ainda provisória. Dada a

dificuldade deste trabalho, a sua morosidade até fixar uma versão definitiva e o caráter

totalmente inovador do mesmo, decidimos publicar uma versão electrónica do texto

transcrito, a qual pode ser facilmente revista. Preparamos agora uma versão em formato

tradicional da tradução portuguesa deste mesmo texto. Mário Correia realizou também

uma exaustiva indagação das fontes citadas pelo autor deste comentário, ficando ainda

por identificar algumas delas, investigação que a equipa prossegue nesta fase.

Atualmente, a equipa prepara a edição portuguesa destes dois Livros do

comentário ao De anima contido no códice 2399 BGUC, juntamente com a edição

portuguesa dos mesmos lugares de outros códices estudados no Projeto.

Paula Oliveira e Silva

15 de Dezembro de 2014

3

/f1r/In primum Aristotelis de Anima, scholia

scribi caepta quarto Nonas Nouembris

Anno Domini 1559

Da Liuraria do Nouiciado de Santa Cruz de Coimbra

Quanquam omnia Aristotelis scripta, quemadmodum testatur Temistius, eiusmodi

sumet ut demirari praestantiam ipsius facile possimus, nulla tamen commentatio est in

qua ille perinde ingenii1 sui vim ac sublimitatem ostenderit, atque in ea quae rationem

animae continet. Sive enim multitudinem quaestionum quaeros, sive copiam rerum

pulcherrimarum, sive doctrinae sublimitatem et ubertatem, eiusmodi sunt eius libri De

Anima ut uni illi homini, omnia quae ad hoc genus pertinent in numerato fuisse,

constitisseque videantur id quod in corpore explicatione perspicuum erit. Postque ergo ab

Aristotele declarata est universa natura corporum concretorum quae sunt animae

expertior, ut meteorologica, et ea quae effodiuntur ex terra, quale /f1v/ est omne genus

metallorum, aggreditur hoc loco tractationem de corporibus animatis; et quoniam non

potest ad propriam perueniri qui antea explicata fuit communia, maxime si haec rationem

habeant principiorum ad ea quae sequuntur, propterea Aristotelis disputationem de

corporibus animatis incepit ab explicatione animae quae est principium et formale et

finale et efficiens omnium animantium2, teste eodem Aristoteles, capitulum 4, librum II

De Anima3. Itaque, institutum Aristotelis tribus his libris est agere de anima et partibus

eius atque facultatibus per quos tam varias actiones exercet in animantibus. Considerantur

autem hic communia consequentia animantium quatenus ad suam causam referuntur et

ab ipsa anima originem habent; quae rursus alio modo spectantur in libris de Paruis

Naturalibus, ubi seorsum singulae proprietates animarum per se ac primo considerantur,

ut diximus ad initium Phisicorum. Ex quo fit ut non contineatur his libris4 ultima pars

naturalis philosophiae, nec particula quaedam unius tractationis, quae ex libris De Plantis

et De Animalibus atque De Anima constet, cuius videlicet subiectum sit animans. Nec

enim hoc loco agitur de anima qua ratione pars est animantis sed quatenus commune

1 Nota marginal: In tractatione de anima, Aristotelis sapientia maxime enitet. 2 Vide Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 3 (402a5-10) 3 Vide Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. II, cap. 4, pp. 38-39 (415b7-27) 4 Nota marginal: Haec opinio est Nipho merito respicienda.

4

quoddam principium est omnium animantium. Praeterea multo latius patet haec disputatio

quam tractatio De Plantis aut De Animalibus. Quod si obijciatur [hoc loco] non esse

proprium subiectum hoc loco animam ipsam, quia de subiecto accipitur ‘quid est’; in hac

autem tractatione id potissimum quaeritur. Deinde subiectum illud non videtur esse cuius

non sunt propriae affectiones quae in aliqua5 scientia quaeruntur, atqui multae quaeruntur

in his libris proprietates quae non sunt propriae ipsius animae, sed totius compositi. Erit

igitur potius ipsum totum compositum subiectum quam animam. Ad quae ita est

occurrendum: quando dicimus de subiecto supponendum esse ‘quid est’, vera est haec

propositio /f2r/ in eo subiecto de quo demonstrandae sunt proprietates6. Necesse est enim

ut de subiecto intelligatur quid sit priusque aliquae proprietates de eo demonstrentur. At

si iam inde a principio dubium est quid sit subiectum illud, non ita supponi debet ut nullo

modo explicetur, sed potius ea via et ratione quae commodissima videtur, ante

exquirendum est. Ad alteram objectionem hoc modo occurendum est: licet aliquae sint

proprietates quae totius compositi, hoc est, corporis animati potius propriae sunt quam

animae, quare tamen ratione animae toti conveniunt id satis est ut subiectum primum

huius scientiae dicatur esse anima, secundarium autem corpus animatum. Ut enim

quidque dicatur esse subiectum scientiae non oportet omnes proprietates illi eodem modo

convenire, sed satis est ut aliquo modo ad illud ipsum referantur. Sed an ista disputatio

de anima sit naturalis, et utrum ad omnem animam pertineat, magna est apud interpraetes

controversia. Nos autem reiecta communi illorum sententia, quid Aristoteles de hac

quaestione sentiat, ex aliquot locis ipsius ostendere facile possumus. Primum enim 1º

capitulo, I De Partibus Animalibus7, loquitur Aristoteles his ferme verbis. Existit autem

hoc loco quaestio, adversus ea quae dicta sunt utrum ad phisicum8 pertineat de omni

anima agere, an de aliqua tantum; nam, si de omni agat, nulla9 relinquitur praeter

phisicum10 alia philosophia, intellectus enim est intelligibilium, quare nihil relinquetur

quod sub phisicis considerationem non cadat, si modo scilicet intelligibile sit. Etenim

eiusdem est de intellectu et intelligibilibus agere, siquidem haec inter se conferuntur, et

sit semper eorum quae inter se illo modo affecta sunt11 una et eadem consideratio, sicuti

5 Scripsit qua, sed antea addidit ali. 6 Nota marginal: Quid est, de subjecto supponitur, tamen si ignotum fuit explicari possit et debeat initio statim. 7 ARISTOTELES, De Partibus Animalibus, lib. I, cap. 1, 641a17-641b10. 8 Scripsit phisicem. 9 Nota marginal: quare sic non erit methaphisica. 10 Scripsit phisicem. 11 Nota marginal: Quia oppositorum est eadem disciplina.

5

una est quae de sensu et sensibilibus tractat. An non est omnis anima motus principium

nec omnes partes? Sed accretionis quidem idem illud principium est quod in plantis,

alterationis12 /f2v/ autem13 sensitivum, lationis autem aliud quidpiam ab intellectivus:

reliquis enim animalibus latio inest, intellectus non inest.14 Perspicuum ergo est non esse

de omni anima disserendum naturali philosopho, nec enim omnis anima est natura sed

quaedam pars ipsius aut una aut plures. Ex his Aristotelis verbis facile intelligi potest aut

naturalem non esse hanc tractationem, aut non de omni anima hoc loco agi, sed de ea

tantum cui nomen naturae convenit, quae forma quaedam naturalis est addicta corpori, a

quo omnino quoad rem inseparabilis est. Idem videtur indicare Aristoteles, 1º capitulo,

VI Metaphysicae15, cum in hanc fere sententiam scribit. Ex his quoque perspicuum est,

quamobrem ad naturalem philosophum pertinet de aliqua anima agere. De ea videlibet

quae non est a materia separabilis. Et paulo ante in eodem capitulo inquit naturalem

philosophiam maxime versari circa eam substantiam quae ad rationem accommodatur, et

est inseparabilis solum16. Per quam substantiam interprete Alexander atque adeo ipso

Aristoteles formam materialem intelligit. Errant igitur plane qui sentiunt hanc doctrinam

aut mathematicam aut intermediam esse inter mathematicam et naturalem, quod agat de

re partim separabili, partim inseparabili. Etenim Aristoteles17 tantum agit his libris De

Anima illa quae reipsa inseparabilis est a materia. Testatur hoc etiam Temistius, capitulo

39º, in III librum De Anima, cum dicit: ‘Querere quid quisque de anima humana senserit,

et loci et curae alterius est’. Symplicius etiam in capitulo 1, I De Anima, ita scribit: ‘Media

inter vere intelligibilia atque ea quae naturali sunt anima est, et contemplatio de ea ad

extremos philosophiae partes spectare valet’. Ad primamque in primis, philosophiam

propter similitudinem animae, cum ijs de quibus in ea agitur. Ex his namque quae in

medio collocata sunt faci/f3r/lius ad maiora ascendere possumus. Postremo ex ipso

Aristotele, ostendemus definitionem illam communiorem animae quam traddit initio

secundi libri, plane non posse in mentem ipsam convenire, ex quo efficietur non fuisse

institutum Aristotelis de omni anima hoc loco per se agere.

12 Nota marginal: Anima vegetativa est principium accretionis. 13 Nota marginal: Hoc vero anima est vim habens appetendi quae a sensitiva re non distinguitur, sed rationem tantum. 14 Scripsit pres sed delevit. 15 ARISTOTELES, Metaphysica, lib. VI, cap. 1, 1026a5 16 Idem, 1025b25-30 17 Nota marginal: Anima solum ea qua natura est et ab corpore inseparabilis est subiectum horum librorum.

6

Sed obijciet nobis quispiam Aristotelis III De Anima, a capitulo 218, in finem usquem

de intellectu disserere, qui ad animam humanam tamen pertinet. Ex quo sequi videtur

Aristoteles his libris ex instituto ac per se est disputare de mente. Cui respondendum est

Aristoteles19 non agere hic de mente nisi per accidens, nec enim de ea explicat secundum

suam substantiam aut secundum proprium ipsius actum, quem Aristoteles appelat

intellectum agentem et divinum quippiam. Sed tantum de ea agit ratione intellectus

possibilis ac mortalis qui inseparabilis est a corpore. Quod autem Aristoteles duos

intellectus20 posuerit, unum mortalem et alium immortalem, ex his facile intelligemus.

Primum enim Aristoteles capitulo 1º, I libri, ita scribit: ‘Maxime autem ipsum intelligere

proprio animae simile est’21. Quod si hoc etiam imaginatio sit quaedam aut sine

imaginationem non sit, nec istud esse sine corpore potest. Deinde capitulo 4 eiusdem libri

hoc modo loquitur22. Raciotinari, inquam, amare aut odisse non sunt affectus intellectus,

sed huiusce quod illud habet ea ratione qua illud habet. Quapropter et hoc corrupto nec

recordatur nec amat. Cum quibus verbis illa etiam conveniunt quae capitulo 5, libri III23,

continetur. Quo loco Aristoteles asserit intellectum passivum corruptibilem esse. Ex

quibus locis, atque ex Platonis et Theophrasti24 sententia, colligit Temistius, capitulis 37

et 38 et 39, in III De Anima, praeter intel/f3v/lectum agentem qui immortalis est, esse in

quoque hominum mortalem quendam intellectum. Is scillicet qui ita se cum corpore

coniungit ut nullas edat operationes absque communione rerum sensibilium quae per suas

imagines in fantasia insunt. Ita ut intellectus ille reipsa ab imaginatione non differat, sed

hoc ipso quod in homine inest ac25 se rationi subijcit diversus26 ab imaginatione tantum

existat. Quia igitur actus recordationis, cum discretione unius temporis ab alio et

preceptione recordationis ipsius, est hominis proprius, videtur huiusmodi actus proprius

esse animae humanae quatenus scilicet est hominis anima. Quare tamen hunc actum et

18 Vide Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, pp. 69-70 (426b29-427a15). 19 Nota marginal: De mente per accidens ait Aristoteles. 20 Nota marginal: Duplicem Aristoteles intelectum constituit in homine: alterum immortalem, alterum caducum. 21 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 5 (403a7). 22 Vide Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 4, p. 20 (408b). 23 Vide Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 5, pp. 77-78 (430a10-25). 24 Scripsit Thofrasti. 25 Scripsit hac sed correxit. 26 Scripsit diversum sed correxit.

7

similes non potest homo exercere, quin necesse sit intellectum se referre ad sensibilia;

propterea non dicitur is actus esse operatio illius mentis separatae suapte naturalia, sed

alicuius potentiae quae coniuncta sit cum corpore et nullomodo separabilis, quam

propterea necesse est simul cum corpore interire. Etenim vinculum id quo27 pura et

immortalis natura colligatur cum impura et mortali, ipsum quoque mortale esse oportuit,

ut ait Plato28. Symplicius etiam in illud locum, 1i capituli, I De Anima29, fere eandem

sententiam defendit. Non omnis inquit imaginatio est intellectus, sed quaedam. Nec

simpliciter imaginatio est intellectus, sed totum id intellectus qui pati potest et effingi. At

nec omne intelligere in ea actione quae est particeps rationis, non sine imaginatione

existit, sed quatenus non pura est actio nec in se ipsa permanens, sed passio quaedem

quam per imaginationem habet divinum animae naturae vehiculum. Ex his etiam vetus

illa quaestio et in Scholis, tum philosophicae, tum theologicae, satis agitata, dissolui

potest./f4r/

Quid scilicet senserit Aristotelis de animis nostris. An videlicet illos mortales, an

immortales, quemadmodum fides catholica docet esse existimauerit. Partim enim in una,

partim in altera videtur fuisse sententia. Nam libro III Phisicorum30 non admittit numerum

aliquem rerum infinitum, qualis necessario futurus erat nostrorum animorum numerus, si

ex Aristotele sententia immortalis esset humanus animus. Deinde ad calcem I De Caelo,

vult omne perpetuum ex parte posteriori sempiternum etiam esse ex parte priori, quasi

velit illud tantum semper fore quod semper fuit. Item capitulo penultimo, XII

Metaphysicae31, asserit solius Dei felicitatem perpetuam esse. Item in libris Ethicorum

tantum egit de hominis beatitudine quam in hac vita habere potest adeo ut de statu hominis

eiusque animi post mortem ne verum quidem fecerit. Item capitulo 5, III De Anima32,

docet ad intelligendum opus esse imaginationem ac intellectum possibilem mortalem

esse, sine quo, ut docet Divus Thomas, homo intelligere nulla ratione potest, et ex

consequenti frustra ab Aristotele animus separatus a corpore poneretur. Idem atribuit

Aristoteli Alexander Afrodisias, libro III De Anima; et Justinus Martyr, apud Budeum, I

27 Scripsit quod sed correxit. 28 Timeu? 29 SYMPLICIUS, Simplicii commentarii in libros De anima Aristotelis, quos Ioannes Faseolus Patauinos ex graecis latinos fecit, Venetiis, apud Octauianum Scotum, 1543, lib. I, VII particula, f. 3. 30 ARISTOTELES, Physica, lib. III, cap. 5-6, 204a8-207a30. 31 ARISTOTELES, Metaphysica, lib. XII, cap. 9, 1074b24-1075a4 32 ARISTOTELES, De Anima, lib. III, cap. 5, 430a15-25.

8

De Asse33; et Theodoricus, libro V De Curatione Graecorum Affectionum; et Caietanus,

in III De Anima. Partim vero in eo fuisse, videtur ut putaverit animos nostros immortales

fuisse34, natura saepe ait intellectum esse quidpiam divinum et mentem nostram

extrinsecus venire. Itemque intellectum35 agentem incorruptibilem esse, ut testatur

capitulo 4, libri I36, et capitulo 5, libri III, De Anima37. Quam sententiam Aristotelis

fuisse, ait Themistius, Philoponus, Symplicius, in libris De Anima. Itaque Divus Thomas,

et fere omnes alii latini interpretes. Hanc quidem controversiam ex Themistio facile

dirimemus, si dicamus Aristoteles duos intellectus in homine posuisse, alterum mortalem

et alterum immortalem. Voluisse autem mentem immortalem esse ex se ipsa, /f4v/ atque

adeo ratione intellectus agentis; mortalem tamen per accidens, hoc est, ratione intellectus

possibilis ac mortalis, quem inseparabilem esse a materiale existimavit, et cuius tantum

ratione de mente egit in his libris, et ex consequenti per accidens, non autem per se, de

illa disputauit. Objectiones autem illae quae videntur persuadere ex sententia Aristotelis

animos nostros mortales esse, partim a nobis, suis in locis dissolutae sunt, partim

disoluentur, partim nihil necessario concludunt. Nec enim Aristoteles philosophus

maxime naturalis (cuius cognitio a sensibus ducitur) ac splendore fidei destitutus potuit

de anima separata quicque accurate et plane discrere; presertim, cum de animis nostris

separatis eorumque actione et beatitudine implicatas tantum haberet notiones.

Proculdubio tamen existimavit mentem quod attinet ad suam essentiam et propriam

actionem aeternum esse quippiam et immortale; licet secundum actum cognitionis nullam

aeternitatem in mente agnoverit nisi quatenus est intellectus agens. Intellectus enim

potentiae seu possibilis ex sententia Aristotelis38 perit quatenus est potentia, non tamen

secundum substantiam. Ac propterea mentis humanae foelicitatem perpetuam esse

negauit in39 methaphisica. Intellectus autem agens nunquam perit ob idque cum mens

separata est adhuc proprium actum qui permanens, non autem intercisus dicitur, retinebit.

Mens enim, quatenus separata est, nihil habere potentiae intelligitur. Et ita secundum id

quod est esse potentia, mortalis est, at secundum id quod est actu esse, ipsa intelligibilia,

33 GULIELMUS BUDAEUS, De asse et partibus eius, libri quinque, Gulielmi Budaei Parisiensis a secretis regis Franciae, nuper recogniti et ampliores facti a furto que uindicati, Coloniae, Opera et imprensa Ioanis Soteris, 1528. 34 Lectio incerta. 35 Nota marginal: ut in libro De Generatione Animalium. 36 ARISTOTELES, De Anima, lib. I, cap. 4, 408b18-30. 37 Idem, lib. III, cap. 5, 430a15-20. 38 Scripsit quaerit sed delevit. 39 Scripsit im sed correxit.

9

immortalis est, et perpetuo foelix esse potest. Siquidem nunquam fuit, ut existimat

Aristoteles, nec futurus est unquam, ut mens humana separata non intelligat. /f5r/

Capitulum Primum

Ingressurus, Aristoteles ad disputationem De Anima hoc primo capitulo docet quam sit

excellentis, quam utilis de anima scientia. Ut sic benevolum, attentum et docilem reddat

lectorem. Nam, ut ipse Aristoteles ait in libris Rethoricorum, difficultas proposito

attentum, utilitas docilem, excellentia ac nobilitas, benevolum auditorem facit. Ac deinde

quid et quomodo in tractatione de anima explicandum sit, multis verbis exponit.

‘Nimirum ob haec’40 et caetera.

Duobus modis scientae aliae aliis dicuntur praestantiores. Unus est ex subiecto, ut ex

hoc loco41 perspicuum est. Alter ex modo cognitionis, accommodato ad unamquamque

scientiam; qualescumque enim scientae sint quae comparamus, si unius subiectum

praestantius est et perfectius, illa ratione subiecti dicatur alteri praestare: licet fortasse

reliqua non sint paria, aliaque ratione evenire possit, ut ea sit praestantia quae superabatur.

Veluti Astrologia: si subiectum spectes praestat geometriae, at si modum cognitionis

consideres, longe videbitur Geometria antecedere Astrologiam. Item, qualiscumque

scientia sit cuius modus cognitionis praestantior est, ea in comparatione ad aliam hoc

nomine erit perfectior. Dicitur autem una scientia praestare alteri secundum modum

cognitionis, vel quare considerat causas earum rerum quae in alia scientia tantum sciuntur

quod sint, vel quare unius cognitio magis accedit ad simplicium principiorum

intelligentiam quam alterius cognitio. Quanto enim magis intelligibilia sunt ea quae docet

aliqua scientia, tanto a materia et iuditio sensuum ex quibus oritur incertitudo42 et varietas

rerum, magis abstracta et disiuncta esse dicitur. Docet ergo Aristoteles utraque ratione

merito inter primas, id est, excelentissimas et dignissimas, posse nu/f5v/merari scientiam

de anima. Nam, si subiectum spectes paucae omnino res sunt praestantiores anima. Nec

enim tam admirabiles operationes quam sint corporum animatorum actiones, possunt

proficisci a causa non maxime admirabili. Si etiam spectes modum cognitionis, non

40 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 3. (402a1-5) 41 Nota marginal a indicar a que passagem se refere: Et capitulum 23, I De Demonstratione. (De Demonstratione = Analytica posteriora)

42 Scripsit incerirtudo.

10

multae scientiae repacientur quae subtiliores ac perfectiores sint. Est enim haec scientia

quasi principiorum quaedam cognitio. Ex qua omnis animatorum corporum scientia

pendet. Versatum est in re quaedam simplici, siquidem natura animae simplex est, unde

efficitur ut utraque ratione inter accuratissimas et praestantissimas merito scientia de

anima censeri debeat. Non dixit autem Aristoteles praestare hanc scientiam omnibus aliis

partibus philosophiae utroque modo, sed tantum dixit merito inter primas numerari posse.

Nec enim negari potest methaphisica utraque ratione, mathematica propter accuratas

demonstrationes, et scientiam de caelo ratione praestantissimi subiecti, ex Aristotelis

sententia prestantiorem esse hac scientia de anima. Caelestia enim corpora, ut proxima

prima causa et communissima principia, praestantissima esse, ob idque immortalia, vult

Aristoteles. Licet qua ratione anima cognitionis est particeps caelestibus corporibus per

se sine intelligentia sumptis praestare quodammodo videatur. Quod tamen attinet ad

modum cognitionis, superatur scientia de caelo a scientia de anima. Est enim cognitio de

caelo ut speciei cuiusdam infimae cognitio quae non habet rationem principii ad multas

alias scientias, sicut scientia de anima habet ad maximam partem philosophiae naturalis,

ac propterea subtilior est quam scientia de caelo. Pars tamen illa quae de principiis est

naturalis philosophiae et in libris Phisicorum continetur, hoc ipso praeter scientiae de

anima, quod modus cognitionis, ut universalior est, ita longe subtilior existit. Atamen

simul cum illa praestantia non adest tanta praestantia subiecti quanta est in scientia de

anima. Itaque, nulla pars philosophiae naturalis simul utroque modo praestat scientiae de

anima. Quod idem intelligendum est de partibus mathematicae, licet melius et potissimum

conferatur hoc loco scientia de anima cum aliis partibus eiusdem /f6r/ philosophiae

naturalis quam cum partibus alterius philosophiae, hoc est, mathematicae aut

methaphisicae.

‘Et ad veritatem’43 et caetera.

Causa est quod ipsa veritas propria quaedam operatio sit intellectus, ob idque cum

omnium scientiarum subiectum sit anima in qua inest veritas, ex eo fit ut peculiari quadam

ratione scientia de anima ad comparationem aliarum cum anima afferat adiumentum.

Cum enim scientia posita sit in veri cognitione, et veritas ac44 falsitas quaedam affectiones

43 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 3. (402a5) 44 Nota marginal: ratio cur scientia de anima sit utilis ad omnium aliorum cognitionum.

11

animae sint, non potest scientia de anima non esse valde utilis ad omnem in universum

cognitionem veritatis.

‘Quorum quaedam affectus’45 et catera.

Haec dixit Aristoteles ne quis verba superiora ita acciperet ut proprietates animae his

libris explicandas omnes eodem modo convenire animae existimet. Nam quaedam

propriae ipsi animae, quaedam proprie ipsi animali conveniunt. Attamen hoc ipso quod

ab anima proficiscuntur et ratione animae insunt in toto, recte appelantur accidentia

animae. Appellantur autem hic propria animae accidentiae quae ita animae conuenire

cernuntur, ut nulla aut minima in corpore mutatio percipiatur, qualia sunt cogitare,

imaginari, ratiocinari, et multae communis sensus operationes. Illa vero totius esse

dicuntur quae non sine quadam passione et perturbatione corporis animalibus insunt, ut

irasci, metuere, amare, nutrire, augeri et similes aliae operationes.

‘Primum autem fortasse’46

Hactenus proposuit Aristoteles praestantiam utilitatem et difficultatem rei de qua

quaeritur. Difficultatem inquam inquirendae definitionis animae ex qua oriri debat

cognitio animae. Quam difficultatem dixit in eo esse, quod sit unus modus exquirendae

definitionis cuiusque rei ut quidam voluerunt ex veteribus, siue plures, ut Aristoteles

existimat. /f6v/ Utrinque difficultas oritur, ut intelligatur quis modus sit sequendus in

pervestiganda definitione rei de qua agitur, quin etiam inuento modo accommodato ad

eam definiendam alia suboritur difficultas in perquirendis principiis quibus secundum

illum modum ad rei cognitionem tandem perveniatur. Proposita igitur difficultate, nunc

paucis subijcit modum quo in hac pervestigatione naturae animae effugere illam

difficultatem poterimus. Itaque singulatim et ordine suo proponit ea quae de anima sunt

inquirenda, ut tandem illius cognitionem consequi possimus.

‘At cavendum est’47 et caetera

45 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 3. (402a5-10) 46 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 4. (402a20-25) 47 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 4. (402b5-10)

12

Proxime quaestiones de definito erant: haec vero quaestio ad ipsam definitionem

pertinet. In qua Aristotelis sententia est posse dari unam communem definitionem animae

praeter singulas uniuscuiusque animae definitiones. Sed ne quis existimaret quare est una

quaedam ratio communis ipsius animae, propterea ideam aliquam esse animae, quae illa

generali definitione explicaretur; idcirco subiecit haec verba: ‘Animal autem universale,

aut nihil est, aut posterius est’48. Quorum verborum hic est sensus. Animal universale

cuius dari communem definitionem dixi, aut plane nihil est, quod per se diversum sit a

rebus singulis, aut, si quidpiam est praeter singula animalia, est aliquid ipsis posterius. Ac

propterea non est existimandum illam quam dixi dari communem definitionem animae

aut animalis esse cuisdam rei diversae a singulis. Nihil 49 enim in universalibus reperitur

praeter singularia, nisi communis quaedam notio quae per operationem intelectus ex

rerum singularum similitudine conformata est. Perspicuum est autem ante res esse

oportere quam intellectus possit ex eorum similitudine notionem sibi conformare. Qua

igitur ex parte universalia quippiam sunt praeter singularia, ea ex parte posteriora sunt

singularibus. Nec his repugnat quod alijs in locis Aristoteles ait universalia posteriora

esse natura singularibus. Nam si seorsum sumantur singularia, universale prius est natura

quovis eorum ut diximus /f7r/ capitulo de substantia, in Praedicamentorum50. At si simul

sumantur51 universalia singularia nec priora nec posteriora sunt universalibus sumptis

secundum rem. Quod si sumantur universalia secundum rationem et in sua notione,

posteriora sunt singularibus ex quibus intelligitur definitiones universalium, ut hominis

animalis, et caeterorum non cadere in ipsa quatenus notiones sunt, sed quatenus in rebus

singulis cernuntur. Itaque possumus utroque modo recte dicere, scilicet, definitiones non

esse nisi singularium, quatenus tamen sub notione communis intelliguntur, aut

definitiones non esse nisi universalium pro rebus tamen singulis sumptorum.

‘Non solum autem ipsius’52 et caetera.

Subiungit aliam quandam rationem qua ad cognitionem naturae et definitionis animae

pervenire poterimus, quae est ut accidentia ipsius rei cuius definitionem querimus,

48 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 4. (402b5-10) 49 Nota marginal: Quid dicam universalia praeter singularia. 50 ARISTOTELES, Categoriae, cap. 5 (2a12-4b19) 51 Nota marginal: Adverte universalia singularibus dici priora item ijsdem posteriora demum simul cum ipsis nec priora nec posteriora, omnia tamen diversa ratione 52 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 5 (402b15-20)

13

manifesta saltem colligamus, et omnino qualia sint collustremus, hac enim ratione fiet, ut

ex illa rudi informatione rei per accidentia, noscatur tandem perfecta naturae53 ipsius rei

cognitio. Est autem54 haec via sequenda maxime in naturalium rerum definitionibus

exquirendis, quare accidentia rerum naturalium non sunt abstracta a natura ob idque magis

nobis cognita sunt quam ipsae substantiae. Minus autem locum haberet haec via in

mathematicis, quare eorum accidentia fere occulta sunt et sensum effugiunt, ac propterea

mathematici prius proponunt definitiones subiectorum55 quam de accidentibus

demonstrandis quicque loquantur. Illa autem ratione exquirendae definitionis per

accidentia usus est Aristoteles in definitione loci et temporis, libro IV Phisicorum, et

uterum in explicatione animae. Nam toto fere hoc primo libro aduersus veteres disputat

de accidentibus quibusdam animae quae illi a veteribus falso tribuabantur, et tandem in

principio secundi libri definitionem animae subiungit. Non est autem incommodum ut

accidentia quae sunt nobis manifesta inducant56 nos in cognitionem definitionis, et contra

definitio cognita inducat nos in cognitionem accidentium. Propterea quod accidentia qua

ante57 cognitionem definitionis tantummodo /f7v/ intelligebantur quod essent, post

cognitionem definitionis intelligantur cur sint. Quin etiam fieri potest ut alia per multa

accidentia cognitione intelligantur, quae ante nobis incognita erant. Itaque vitio caret hic

circulus cognoscendi per accidentia definitionem, et contra per definitionem accidentia.

‘Nam ipsum quid est’58 et caetera.

Tacite respondet Aristoteles his verbis ei qui rationem quereret cur tantopere nobis

elaborandum sit in querenda definitione rei subiectae, et cur non simus contenti

accidentius cognitione. Ratio autem est quare scilicet absque definitione rei subicantae

non habeatur scientia. Omnis enim scientia per demonstrationem habetur;

demonstrationis autem primum principium est definitio ipsius rei subjectae, non quod illa

solum sit principium, sed quod semper sit inter principia totius cuiusdam scientiae, qualis

est de anima scientia. Aut quod illa sit potissimum demostrationis medium, non qua

53 Nota marginal: Naturalis, ex cognitione accidentium in substantiae venit cognitionem, non sic tamen mathematicus. 54 Scripsit aut. 55 Scripsit subicetorum 56 Nota marginal: Definitio confert ad accidentium cognitionem et accidentia vice versa ad definitionis notionem. 57 Scripsit antea sed correxit. 58 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 5. (402b25)

14

ratione59 definitio est subiecti, sed quatenus simul est definitio causalis attributi,

quemadmodum dictum est capitulo penultimo, II De Demonstratione. Ac propterea non

pugnat cum ijs quod Aristoteles ait loco citato, scilicet, omnem scientiam oriri ex

definitione praedicati.

‘Diserendi modo vaneque’60 et caetera

Conexionem verborum istorum cum superioribus facilius intelliges ex versione

Perionij61. Nam ex eo quod dixerat Aristoteles, principium demonstrationis esse

definitionem subiecti cuius proprietates quaeruntur, hanc veluti conclusionem induxit.

Dicens omnes definitiones dialecticae62 ac vanem positos esse ex quibus accidentia, quae

per se insunt in re subiecta, non intelligantur. Dicuntur autem hic definitiones dialecticae

quibus notio rei ita explicatur, ut non spectando rei naturam id recte declaretur, quod

appellatione verbi omnes accipiunt. Dialectici enim est ea quae communia sunt et in

opinione posita persequi. /f8r/ Itaque, quantum sibi satis est, bene definiuit rem

dialecticus63 quando oratione expressit eam quam quisque habet de re notionem. Asserit

autem Aristoteles vane positas esse definitiones dialecticas non simpliciter, sed respectu

perfectae scientiae. Cum enim definitio cognoscendi definiti causa quaeratur, tales autem

definitiones quae rei notionem quodammodo circunferibunt, adhuc locum relinquant

quaestioni qua perfecta rei cognitio quaeritur; hinc fit ut tales definitiones inanes

appellentur hoc loco. Non sunt tamen verba Aristotelis: ita accipienda, quasi nulla sit

definitio illa qua utitur dialecticus. Potest enim evenire ut ea definitio quae notionem

tantum explicat sit vera rei definitio et qua nulla traddi possit melior in ea scientia ad

quam illius notionis tractatio pertinet. Tamen igitur vult Aristoteles, eiusmodi definitiones

more dialectico traditas esse, siquidem opinionem verius quam perfectam de re scientiam

gignant, et ad accuratas demonstrationes non sint accommodata principia. Sunt autem

istae definitiones potissimum accidentium, ut diximus libro II De Demonstratione. In

quibus etiam, si formale significatum et propria notio exponatur, illud tamen restat

explicandum quomodo, scilicet, in subiecto insint in quo maxime consistit natura

59 Nota marginal: potissimum medium demonstrationis. 60 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 5. (403a1) 61 Ver Joachim Périon. A sua versão emendada dos analíticos posteriores: http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=ucm.5326807968;view=1up;seq=6 62 Addidit quibus nobis rei ita explicatur sed delevit. 63 Nota marginal: Quid in definiendo praestare debeat dialecticus.

15

accidentis, obidque nisi causa exponatur, tradi non potest accidentis definitio perfecta.

Quando autem causa exponitur, iam definitio causalis efficitur quae accommodatissima

est ad rei accidentia demonstranda, quemadmodum dictum est in libris De

Demonstratione. Intelligi autem hoc loco per definitionem notionis, non quamcunque

tantum significationis vocabuli explicationem, sed etiam64 omnes alias definitiones

praeter causales. Sic enim accipitur apud Aristotelem definitio notionis seu nominis, id

quod recentiores dialectici minime advertunt.

‘Si igitur operationum’65 et caetera

Aduersus hunc locum obijci primum, potest vitiosa esse huiusmodi argumentationem,

quandoquidem ex euersione antecedentis concludat euersionem consequentis, cum tamen

contra /f8v/ argumentadum esse dixerit Aristoteles, ad finem secundi libri Posteriorum.

Huic obiectioni occurens, Themistius ait in argumentationibus coniunctis et hipotheticis

in quibus conexio consequentis cum antecedente non est necessaria, sed contingens,

valere consecutionem ex destructione antecedentis ad destructione consequentis. Recte

enim sequitur, si animal est id quod procul est, contingere potest ut sit equus66, si igitur

animal non est, nec equus ut sit euenire potest. Causa autem est quare antecedens huius

argumentationis est velut totum quippiam in comparatione ad consequens, ex negatione

autem totius recte consequitur negatio partis. Huiusmodi tamen responsio Caietano non

placet. Non enim inquit est in contingenti conexione valet semper argumentatio a

destructione antecedentis ad destructionem consequentis siquidem non recte sequatur. Si

homo est quod procul apparet, evenire potest ut sit album; si igitur homo non est, nec

album ut sit potest evenire. Cuius consecutionis antecedens est verum et consequens

falsum. Quocirca potius respondendum est ex sententia Symplicij et Philoponi - nullam

hoc loco ab Aristotele fieri argumentationem, sed duas tantum suppositiones anteponi -,

vel ex sententia Egidij - dicemus rationem illam argumentandi vitiosam esse, ratione

formae valere, tamen hoc loco ratione materiae, proptereaque constet ex67 terminis

convertibilibus. Ista enim reciprocantur propria operatio animae et ipsius possibilis

separatio a materia; anima enim quae propriam aliquam operationem habet separabilis est

64 Nota marginal: Secundum Aristotelem eadem definitio notionis quae non est causalis, scilicet, quae non explicat causam extrinsecam. 65 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 5. (403a10-15) 66 Scripsit equs. 67 Nota marginal: propria operatio animae et separatio possibilis eiusdem animae a materia convertitur.

16

a materia et contra. Quod si aliquis urgeat id minime necessarium esse obijciens, quare

oculus, manus et alia68 huius generis organa proprias habeant functiones, nec tamen a

corpore separari possint, teste Aristoteles, capitulo ultimo, IV Metheorologica, quo loco

ita scribit perinde ergo mortui hominis manus aequivoce manus dicitur atque si lapideae

tibiae, tibiae dicantur. Igitur etiam, si sit proprium aliquod animae munus, non inde

efficitur eam separabilem esse. Respondebis ex Philoponi sententia, duobus modis dici

operationem aliquam propriam69 esse alicuius rei; vel quod propria sit unius /f9r/ partis

in toto cohaerentis in comparatione ad alias partes. Et hoc modo solemus dicere proprium

esse oculi aspicere interim dum est in corpore. Alio modo dicitur propria operatio illa

quam exercere quidpiam potest sine alterius adiumento. Quomodo si detur aliqua operatio

propria animae, necesse est ut anima separari possit. Sic etiam dicimus in meliorato

propriam esse ipsius malis dulcedinem, quod permanere possit in melle seorsum sumpto.

Quapropter dubium non est quin ex Aristotelis sententia mens nostra separabilis sit cum

propriam et permanentem operationem quandam habeat quae intellectus agens ab

Aristotele appellatur. Anima enim separata perpetuo intelligit, licet quamdiu est in

corpore eo indigeat veluti obiecto ad intelligendum. Etenim oportet intelligentem in

corpore fantasmata speculari70. Quod si paulo ante Aristoteles in uniuersum visus fuit

negare propriam animae operationem, cum dixit actum intelligendi, aut esse

imaginationem, aut sine imaginatione esse non posse. Id accipiendum est de intellectu

mortali aut de eo qui potentia dicitur: nam intellectus agens sine corpore intelligere potest

esse.

‘Diuerso autem modo’71 et caetera

Dixerat affectus animae materiales esse ob idque definitiones eorum materiales esse

oporteret; nunc ut intelligeretur de quibus definitionibus, illud esset accipiendum et

nequis existimaret non posse alio modo definiri a quocumque artifice illa eadem

accidentia. Haec subiecit Aristoteles, quibus indicat de naturalibus definitionibus id

accipiendum esse quod dixerat, non negans posse alias quasdam dialecticas definitiones

68 Nota marginal: habent quidem proprias operationes respectu aliarum partium; non tamen eas possunt nisi in coniuncto exercere, locus autem de anima dicendum est. 69 Nota marginal: duplex operatio propria alicuius rei. 70 Nota marginal: Anima nostra dum est in corpore eo indiget, ut intelligat non quidem ut instrumento, sed ut obiecto. 71 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 6. (403a25-30)

17

de ijsdem illis rebus tradi. Simulque ex hac occasione72 varios artifices inter se distinguit

ut naturales philosophi distinctio ab alijs cognoscatur.

‘At enim constat’73 et caetera

Quaestio proposita erat huiusmodi: Si phisicus est qui simul formam cum materia

complectitur, qui non igitur sunt illi artifices quorum unus formam solam, alius /f9v/

solam materiam definitione complectitur? Cui quaestioni nunc pro una tantum parte

respondet Aristoteles, quare ex superioribus iam constat dialecticum esse cum qui per

solam formam definit. Pro altera vero parte, respondet nullum esse artificem qui solam

materiam considerat. Idem enim est dicere neminem esse qui versetur circa affectus

materiae non separabiles et ut non separabilis sunt; atque si diceret, neminem esse qui

solam materiam contemplatur. Quamque enim sumantur accidentia quae plane sint

materialia, ita ut nec re, nec consideratione abstracta sint a materia, nemo tamen illa

considerat quatenus materiae sunt solum. Quod ex eo fit quare nullus sit artifex qui solam

materiam per se spectet, sed semper per affectionem quandam et relationem ad

compositum. Itaque inquit Aristoteles accidentia quae sunt omnino materialia

considerantur a phisico quatenus sunt talis corporis, id est, naturalis compositi accidentia.

Quae tamen quare composito non possunt inesse absque eo quod in certa quandam

materia insint, ideo fit ut cogatur phisicus in eorum explicatione materiae rationem

habere. Ex his constat non esse accuratam causam definitionem quae sola materia constat,

quemadmodum diximus libro II De Demonstratione.

Capitulum Secundum

Totius reliqui libri haec summa est. Postque Aristoteles ea proposuit quae de anima his

libris explicanda sunt, docuitque viam quandam qua pervenire poterimus in cognitionem

naturae animae: deinceps toto reliquo hoc libro, veterum philosophorum opiniones de

anima persequitur. Ex qua disputatione rudis quaedam imago naturae animae elicessit74,

atque adeo intelligitur non esse animam reponendam in genere substantiae corporeae, aut

in genere quantitatis vel qualitatis, in quibus a veteribus reposita est, sed esse substantiam

quandam incorpoream. Simul etiam alia tractat ex quibus oritur adumbrata quaedam

72 Scripsit de sed delevit. 73 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 7. (403b9-11) 74 Lectio incerta.

18

cognitio facultatum et functionum animae. Ad extremum denique libri, tractat illam

quaestionem de divisione animae. An scilicet sit una tantum uniuscuiusque, an vero

multae possint eiusdem rei esse animae. Habet autem eam utilitatem /f10r/ disputatio

huius primi libri De Anima, ut adumbrata et rudis prius nobis subijciatur universa fere

tractatio animae, quam ut reliquis libris subtilius et accuratius declaretur.

17 kalendas Decembris vesperi hora quarta.

19

IN TERTIUM

DE ANIMA

Quia, priori his capituli huius libri adhuc Aristoteles de vi sentiendi agit, ideo multi

merito existimant haec duo capitulis cum secundo libro esse coniungenda, ita ut III liber

De Anima incipiat a principio 3i capituli. Alij vero, ut Divus Thomas et quidam ex Graecis

interpretibus in contraria sunt sententia. Sed quod ad Aristotelem attinet parum interest

ubi incipiat librus III. Nec enim ab Aristotele ita divisi sunt eius libri ut nunc

circunferuntur. Presertim, cum apud Diogenem, in vita Aristotelis, enim ex professo de

sensibus agit his duobus capitulis nec ad alium finem quam ad eum quem proposuit libro

superiori, ut constat ex ultimis verbis 2i capituli libri III. Finis propositus Aristotele loco

citato non erat potissimum distinguere sensum ab intellectu, sed explicare potentiam

sensitiuam. Probat itaque Aristoteles, hoc primo capitulo, nullum esse alium sensum

praeter illos quinque de quibus disputavit. Utitur autem hac ratiotinatione. Si omnes

sensus habemus quibus tam communia quam propria sensibilia per se sentiuntur, nullus

sensus invenire potest quem non habeamus, atqui nos quinque tantum habemus quibus

illa omnia percipiuntur. Igitur nullus alius est sensus. Deinde quod nullus alius sit sensus

ita probat: si ali/59v/quis sensus nobis deficit, ut et instrumentum illius nobis deficiat,

atqui nullus sensus ad percipienda sensibilia nobis deficit ; ergo. Assumptionem huius

sillogismi ita confirmat Aristoteles. Omne sensus instrumentum debet certa quadam

proportione respondere medio per quod species sensibilium ad sensum transmittuntur;

igitur, si nos habeamus omnia instrumenta quae respondent omnibus medijs, necesse est

ut omnino instrumenta sensuum habeamus; est autem illud igitur et hoc. Deinde probat

huius assumptionis rationem: omnia media per quae sentiri quidque potest, uel sunt cum

ipsis animalibus coniuncta, uel ab ipsis separata; sed nos habemus instrumenta utrisque

medijs respondentia; habemus igitur omnia instrumenta. Assumptionem ita confirmat:

medium coniunctum est illud per quod transmittuntur omnia quae tangendo sentiuntur;

atqui nos habemus intrumentum quo omnia quae tangendo percipi possunt sentimus, hoc

est, carnem cui respondet tactus et gustus instrumentum; nos igitur habemus

instrumentum quod respondet medio coniunctum. Praeterea, medium separatum ab

animali est per quod non tangendo res sentiuntur; nos autem habemus instrumenta quae

respondent omnibus huiusmodi medijs; igitur nullum nobis intrumentum deest. Probatur

assumptio corpora quae non impediunt delationem specierum est longinquo ad ipsa

animalia, sunt aer et aqua et omnia quae aut aerea sunt aquea; atqui nos habemus omnia

20

instrumenta quae naturam aquae aut aeris immitantur; igitur. Habemus enim pupillam

aqueam, ut Aristoteles etiam asserit, II De Partibus Animalium, capitulo 10o, et III De

Generatione Animalium, capitulo 1o, eiusdamque rei causam reddit, capitulo 2º De Sensu

et Sensibilibus; et habemus instrumentum audiendi aerum, ratione aeris nobis ingeniti in

timpano aurium; et olfaciendi instrumentum partim /60r/ aereum partim aqueum, ita ut in

terrenis animalibus magis aereum sit et in aquatilibus magis aqueum. Habent igitur

perfecta animalia omnia instrumenta conuenientia cum corporibus per quae e longinquo

transmittuntur species sensibilium.

‘Ignis aut75 nullius est’76 et caetera

Ne videatur Aristoteles sibi repugnare hoc loco et capitulo 2º De Sensu et Sensibilibus

(ubi asserit olfactum ex igne constare) dicendum est in librum De Sensu, nomine ignis

intellexisse id quod hic aerem appellat. Tenuis enim substantia aerea quae habet humoris

habet cum calore, quare facile incendatur interdum appellari solet, ut Aristoteles testatur,

capitulo 3º, I Metheorologicorum. Proprie autem ignis caloris exuperantia ac veluti fervor

existit. Revera igitur instrumentum olfactus constat tenui quadam substantia qualis est

exhalatio, quaedam calida et sicca, in terrestribus animalibus, scilicet; in aquatilibus

autem constat tenui quadam substantia humida et calida, qualis est ea quae vapor appellari

solet. Illa autem quae exhalatio dicitur, licet aerea sit, tamen ratione caloris et siccitatis

saepe ignis vocatur. Itaque, cum Aristoteles negat hoc loco ignem esse alicuius

instrumenti, debet ignis proprie accipi et quatenus summum aliquem fervorem significat.

Cum vero ultimo capitulo, III De Anima, asserit omnia elementa praeter terram

instrumenta fieri posse, atque adeo libro De Sensu, cum ait olfactum ex igne constare,

debet nomen ignis non proprie accipi, sed pro exhalatione quae verius aer quidam est

quam ignis.

‘Etenim et talpa’77 et caetera

Obijci poterat non omnia perfecta animalia habere omnes sensus, qualia sunt illa quibus

natura ingressum concessit /60v/ talpa enim cum gradiatur perfectum est animal, et tamen

75 Scripsit autem. 76 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 1, p. 64. (425a5-10) 77 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 1, p. 64. (425a10)

21

visis carere videtur. Huic igitur obiectioni occurrens, Aristoteles ait talpam esse quidem

de genere perfectorum animalium, obidque etiam tributos esse illi oculos a natura, quos

tamen natura sub cute occuluit, quare si extra autem oculi talpae fuissent, nihil profuturi

erant animali perpetuo in cavernis terrae degenti; nec tamen frustra natura oculos tribuit

talpae siquidem, ut sunt occultati sub cute propter raritatem cutis obductae, satis magnum

usum praestant talpae. Potest enim talpa, cum ad summas partes terrae pervenerit obscure

lucem a tenebris digno scire, quod satis est ad sui conseruationem.

‘At vero nec sensus’78 et caetera

Huius rationis hac forma esse potest. Si esse posset aliquod instrumentum proprium

sensibilium communium a reliquis sensibus quos habemus, per accidens tantum sensibilia

communia sentirentur; atqui illa non per accidens sed per se cadunt sub illos sensus quos

habemus; nullum igitur potest esse instrumentum proprium ad percipienda sensibilia

communia. Propositionem similitudine confirmat Aristoteles. Nam visus dicitur percipere

dulce per accidens tantum, quare sit alius sensus proprius saporum; igitur, pari ratione

fatendum, erit visum per accidens tantum sensibilia communia percipere si eorum aliquis

proprius sensus a visu diuersus ponatur. Quod autem sensibilia communia per se talia

sint, satis ostendimus capitulo 6º superioris libri. Dicitur autem numerus numeratus

sensibile quoddam commune quatenus numerus est sensibilium communium. Etenim,

quatenus est sensibilium propriorum, efficitur sensibile proprium, et quatenus est

sensibilium per accidens, efficitur sensibile per accidens. Licet etiam quies, quae privatio

est motus, ratione ipsius motus sentiatur, adhuc tamen sensibile per se /61r/ dici potest.

Nec enim percipitur per rem alicuae naturae, aqua per naturam aliquam positiuam

distinguatur, sed per suum habitum ad quem priuatio reuocari solet. Deinde quies est ipse

mit motus absens quemadmodum priuatio reipsa non distinguitur a forma.79

Capitulum Secundum

Hoc capitulo exquirit Aristoteles sensum communem, qui a singulis sensibus

exterioribus diuersus est. Superiori enim capitulo tantum demonstrauit nullum esse alium

sensum proprium praeter illos quinque quos exposuerat. Quoniam autem duo sunt ex

78 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 1, 64. (425a25-30) 79 Addidit cap sed delevit.

22

quibus videtur necessitas communis sensus colligi posse: unum ut suas operationes

singuli sensus percipiant, et nos ea quae sentimus sentire sentiamus; alterum ut iudicemus

de obiectis singulorum sensuum, id quod singuli sensus per se facere non possunt;

propterea Aristoteles loco hoc capitulo de duabus illis rebus disputat. Ac primum dubie

inquirit an singuli sensus seipsos sentiant, an potius constituendus sit sensus aliquis

diuersus a singulis quo cuiusque sensus operatio percipiatur. In qua quaestione Aristoteles

probare videtur eam partem quae ait ipso visu ei non alio sensu nos sentire quod

videamus, et auditu quod audiamus. Eademque modo in alijs sensibus. Id quod Aristoteles

dupliciter ostendit, quibus addi potest tertia ratio quae talis est: sensus sunt oppositorum,

ut dictum est II De Anima; visus enim est luminis et tenebrarum, auditus soni et sylentij,

et simuli de aliis; igitur, necesse est ut sensus ipsi cognoscant oppositas priuationes, hoc

est, ut visus cognoscat tenebras et auditus sylentium; et caetera. Priuationes autem non

producunt proprias species quibus sentiantur; igitur sensus ex ipsis habitibus veniunt in

cognitionem priuationum, /61v/ hoc est, cum visus non percipit lumen, iudicat esse

tenebras, et cum auditus non percipit sonum, iudicat esse sylentium. Id quod fieri non

potest nisi oculus sentiat se non videre, et auditus se non audire; fieri igitur non potest

quoniam sensus proprias operationes sentiant. Quod autem hanc potius partem

existimauerit Aristoteles veram esse. Ex eo intelligitur quod accurate dissoluerit rationes

quae videbamus ostendere singulos sensus non posse seipsos sentire. Ita tamen

existimandum est Aristoteles/m sensisse singulos sensus seipsos sentire ut id intelligatur,

non absque auxilio sensus communis. Aristoteles enim, capitulo 2º, libri De Somno et

Vigilia, asserit per sensum communem fieri ut sentiamus nos videre, audire, et denique

per sensus exteriores operari. Sed quare id a sensu communi non proficiscitur quatenus

communis est, sed quatenus cum singulis sensibus communicat, idcirco fit ut Aristoteles

hic dicat, non alio sensu percipi operationem visus quam visu. Cum enim sensus

communis non sit alius diuersus quidam sensus ab exterioribus simul sumptis, iuxta

rationem efficitur ut sensus communis coniunctus cum visu nihil aliud sit quam visus, et

accommodatus auditui nihil sit quam auditus, quamobrem vere dici potest si non esset

communis sensus in quo primum principium sentiendi inest, non posse exteriores sensus

suas operationes agnoscere. Quare tamen sensus communis non est autor illius iuditij

quatenus communis est, sed qua ad hunc uel ad illum sensum proprie accomodatur, ideo

etiam vere dici potest operationem visus non percipi alio sensu quam visu. Attamen

sensus per huiusmodi reflexionem suam operationem tantum cognoscit; intellectus vero

non modo suam operationem, sed etiam potentiam atque essentiam intelligit. Quod autem

23

aliquid in se ipsum agat eiusmodi actione quae iudicatiua dicitur, absurdum non est.

Symplicius tamen aliter conciliat hunc locum Aristotelis cum loco citato ex libri De

Somno et Vigilia. /62r/ Inquit enim proprium esse humani sensus ut sentiant se sentire,

quare sint virtutes animae immaterialis ac proinde in se ipsi reflecti possint. Quod autem

Aristoteles alio in loco scribit, ita accipit, quasi tantum intelligendum sit de sensibus

animalium quatenus animalia sunt, et non animalium quatenus homines sunt. Revera

tamen Aristoteles utroque in loco de sensibus agit in genera et non qua humani sunt. Illud

tamen negandum non est, probabiles tantum esse rationes quibus Aristoteles hoc loco

utitur ut ostendat sensus exteriores seipsos sentire. Prima enim ratio tantum concludit

duos sensus esse eiusdem proprij obiecti, id quod absurdum non est si unus sit interior et

alter exterior illi subiectus. Secunda autem ratio non necessario concludit progressum in

infinitum, quare in belluis perueniemus tandem ad vim aestimatiuam; in hominibus autem

ad intellectum. Altera autem sensus communis operatio quae est in dijundicando et

percipiendo simul diuersorum sensuum obiecta; propria est illius quatenus est communis

multorum sensuum. Proptereaque ex illa operatione potissimum collegit Aristoteles

naturam sensus communis, quae in eo est posita ut sit potentia quaedam animalis quae

simul et una manens omnia sensibilia, quae ab exterioribus sensibus separatim

percipiuntur, sentire ac discernere potest. Ex qua ratione intelligitur idem esse obiectum

sensus communis et sensuum80 exteriorum; ita ut nihil differat ab illis simul sumptis.

Quod si separatim sumantur, perinde distinguitur ab illis, ac tunica ab hac vesta cum in

universum idem sit tunica et vestis. Sedes autem sensus communis ponitur vero medicis

in substantia cerebri. Ex qua manifeste videntur deduci nerui ad sensus exteriores.

Aristoteles autem vult instrumentum illius esse cor, ut constat ex capitulo 10º De Partibus

Animalium, libri II, et ex capitulo 4º, libri III. Id quod intelligendum est de potissimo et

ultimo instrumento. Nec enim negaret Aristoteles huius sensus organum manifestationis

/62v/ esse primum cerebri ventriculum ubi maxime viget. Cum autem sensus communis

unum sit organum unumque temperamentum, necesse est ut ipse etiam sensus unus sit

quantumvis immuttetur a diuersis obiectis. Obiectorum enim distinctio arguit

diuersitatem in sensibus exterioribus a quibus illa immediate percipiuntur, non autem in

sensu communi qui illis intermedijs operatur.

80 Scripsit sesuum.

24

‘At hinc oritur dubitatio’81

Obijcit hoc modo: videre est percipere colorem aut id quod colore praeditum est; atqui

visu dicis te visum videre; igitur necesse est ut, cum visu percipis visum, percipias id

quod color sit aut colorem habeat. Et ita ipse visus aut color erit aut colorem habebit.

Hanc obiectionem duobus modis dissoluit Aristoteles primum negando maiorem. Visu

enim percipimus et lumen et tenebras, cum tamen non percipiamus aliquid quod habeat

colorem. Secunda veriorem solutionem subijcit per quam admissa tota argumentatione

distinguit conclusionem. Cum enim visu seipsum sentire nihil sit aliud quam ipsum visum

agnoscere receptum in instrumento speciem ab obiecto, ratione illius speciei quae in

instrumento recipitur, non male dicemus visum ipsum, quodammodo coloratum esse, hoc

est, intentionaliter, non realiter. Idemque alijs sensibus dicendum est.

‘At ea quae dicuntur potentia’82 et caetera

Hoc intelligendum est de ipsis rebus quibus accidit appelatio sensibilium, ut de albo

quatenus album est, de calido quatenus calidum est, et non quatenus ijs rebus accidit

appellari sensibilia. Nam si sensibile quatenus sensibile est consideratur, semper ita

comparatur cum sensu, ut siue actu siue potentia sumantur se mutuo et ponant et tollant.

Dummodo sensibile potentia dicatur respectu cuiuscumque potentiae, siue proximae siue

remotae, ut dictum est capitulo de ad aliquid.

‘Quod si vox quaedam’83 et caetera /63r/

Haec ratio ne infirma esse videatur ita est accipienda, ut intelligamus eius vim pendere

ex quadam proportione ab Aristotele supresse quae huiusmodi est. Auditus et visus

cuiusque sensus natura quod in eo potissimum actu consistit, qui maxime conservatiuus

est naturae illius. Ille autem actus est maxime conservatiuus naturae ipsius sensus qui

simul cum voluptate in sensum illabitur. Atqui nullus omnium actiuum qui auditum

afficiunt, tantum voluptatem adfert, quantum symphonia; erit ergo natura auditus

potissimum posita in tali actu qualis est actus simphonyae. Eodemque modo

81 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 66. (425b15-20) 82 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 67. (426a18-20) 83 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 67. (426a25-30)

25

transferendum est argumentum ad reliquos sensus. Alij autem aliter ratione hanc

intelligunt, qui ita concludunt: omnis vox quatenus actu est, idem est cum auditu;

simphonya autem vox est; igitur simphonya quatenus actu est, idem est cum auditu. Atqui

simphonia est proportio quaedam simpliciter, igitur auditus proportio quaedam est.

Verum hoc modo tantum necessario concluditur auditum quatenus fit idem cum

simphonya esse proportionem quandam.

‘Quo patet carnem’84 et caetera

Aristotelis sententia est instrumentum sensus communis esse maxime coniunctum cum

instrumento tactus, et idcirco obiter hic ostendit carnem non esse proprium instrumentum

sensus communis, sicut nec ipsius tactus. Ratio autem eius talis est. Si caro esset proprium

instrumentum sensus communis, nihil sensicet85 sensus communis nisi tangendo veluti et

ipsa caro; atqui sensus communis percipit obiecta visus, auditus et odoratus quae non

tangendo, sed e longinquo sentiuntur; instrumentum igitur sensus communis non est caro.

‘Fieri vero non potest’86 et caetera

Hoc loco Aristoteles, quasi reuertens ad rem propositam, probat necessario unam esse

potentiam et non duos inter se diuersos, id quod discernit et distinguit obiecta diuersorum

sensuum exteriorum. Nunquam enim iuditium de rebus diuersis /63v/ ferri potest nisi ab

ea potentia cui utraque res sit cogntia. Cum igitur haec potentia de qua agimus iudicat

diuersas res esse obiecta diuersorum sensuum, necesse est ut ipsa87 una sit et ei utraque

res sit cognita. Dicitur autem haec potentia sensus communis, quare ab omnibus obiectis

sensuum exteriorum mouetur; et dicitur interior, quare exteriora obiecta percipit

intermediis aliis sensibus. Sensus vero proprii dicuntur exteriores, sed quod percipiant

sensibilia exteriora, nullo alio sensu interueniente.

‘At hinc patet’88 et caetera

84 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 68. (426b15) 85 Lectio incerta 86 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 68. (426b20-22) 87 Scripsit cum sed delevit. 88 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 69. (426b23-25)

26

Postquam ostendit necessario unam esse numero potentiam quae sensus communis

appellatur, nunc demonstrat eandem illam potentiam simul concipere diuersa obiecta, et

non uno tempore unum, et altero alterum. Id quod ita probat: sic sensus communis

cognoscit diuersa obiecta, ut de eorum diuersitate iudicat; atqui sensus communis ita de

diuersitate obiectorum discernit, ut dictet nobis nunc illa inter se esse diuersa; igitur et

nunc cognoscit illa esse diuersa, et in eodem instanti utrumque cognoscit.

‘An id minime fieri potest?’89

Refutat hoc loco Aristoteles priorem solutionem qua dissolvebatur obiectio concludens

sensum communem simul moueri motibus contrarijs, ex eo quod simul diuersa obiecta

exteriorum sensuum90 conciperet. Erat autem prior solutio sensum communem re ipsa

esse unum numero, obidque actu indiuisibilem esse; potentia tamen et ratione diuisibilem.

Quare autem diuisibilis est, id circo fit ut res diuersas atque adeo contrarias possit ipse

percipere. Hanc ergo solutionem refutat Aristoteles, quare licet verum sit unum idemque

posse esse diuisibile et indiuisibile, nunquam tamen fieri potest ut actu in eodem subiecto

utrumque insit. Quod si indiuisibilis manens sensus communis, non possit actu esse

diuisus; et contraria non /64r/ percipiat nisi quatenus diuisus est; necessario fatendum erit

nunquam actu percipere contraria, quod aptissime falsum est.

‘Quare nec formas’91 et caetera

Cum Aristotele adiecit illam conditionem (si talia sint ut patiantur) obscure significauit

solutionem quae omnibus argumentis adhiberi potest. Si enim essent proprie motus et

passiones quibus aut sensus, aut intellectus, aut omnino animae actiones appellantur,

revera absurdum esset idem moveri simul motibus contrarijs. Quoniam autem illae

perfectiuae quaedam passiones sunt, et non veri motus; propterea fit ut non sit absurdum

duas motiones perfectivas contrarias simul in eodem inesse, ratione tamen diuersa, ut

Aristoteles ait ultimo capitulo libri De Sensu et Sensibilibus. Nihil enim vetat duo

contraria, non realiter, sed intentionaliter in eodem subiecto simul inesse, quare in

receptione intentionis non fiat contraij expulsio, sed habitus potius in actum reducatur.

89 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 69. (427a5-7) 90 Scripsit seorsuum. 91 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 69. (427a8-10)

27

Itaque si quis ita obijciat: sensus exteriores percipiunt sua obiecta per unum organum;

atqui eorum obiecta differentias habent contrarias; igitur unus idemque sensus non modo

secundum diuersa organa, veluti sensus communis, sed etiam secundum idem organum

simul mouetur motibus contrarijs, ut verbi gratia visus motu albedinis et nigredinis.

Respondendum est sensum exteriorem moueri ad albedine et nigredine secundum

diuersas partes sui organi. Siquidem immutatio albedinis et immutatio nigredinis fiunt per

lineas quasdam rectas inter se distinctas, et aliam ac aliam partem oculi pertingunt. Aut

dicendum est huiusmodi immutationes non esse contrarias proprie. Terminantur enim ad

species, hoc est, ad formas intentionales quae vere contrariae non sunt, esto in eadem

parte oculi reciperentur, quemadmodum in eodem medio recipi possunt, non modo in

gradibus remissis, ut vult Clitoneus, sed etiam in intensis. Id quod constat cum e

re/64v/gione ponantur duo corpora quorum alterum est album, alterum nigrum. Tunc

enim id quod interiectum est secundum eandem sui partem, simul habet species albedinis

et nigredinis intensas. Quandoquidem ex contrarij obiecti presentia visio alterius contrarij

non remittatur aut debilitetur.

‘At enim perinde’92 et caetera

Haec vera est solutio ad superiorem obiectionem, hinc scilicet fieri ut sensus communis

unus idemque numero manens simul concipiat diuersa obiecta, quare scilicet non sit ipse

natura quaedam diuersa ab exterioribus sensibus, sed velut omnibus communis terminus.

Quemadmodum punctum quod est centrum circuli unum quippiam est si ut medium ex

aequo distans a partibus circunferentiae spectetur. Cum tamen diuersum quippiam sit

quatenus terminus est diuersarum linearum a circunferentia ad centrum proficiscentium.

Sic etiam sensus communis quatenus communis unus est, et centro assimilatur, respectu

sensuum exteriorum qui se habent veluti circunferentia circuli. Diuersitas autem sensus

communis oritur ex diuersitate singulorum sensuum qui in ipsum quasi in terminum

communem tendunt. Itaque sensus communis quatenus per plura organa a diuersis

obiectis immutatur quodammodo multiplex est.

Capitulum Tertium

92 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 69. (427a10-12)

28

Explicata potentia sensitiva incipit agere de intellectiva. Quia autem videretur haec

disputatio superflua si, quemadmodum veteres existimabant, idem esset sentire ac

intelligere; ideo hoc toto capitulo docet quommodo differat sensus ab intellectu. Et

quoniam idem vi/65r/detur intellectus esse cum sensu, propter imaginationem93 quae

bestiis cum hominibus communis est; ideo immoratur valde circa explicationem

imaginationis, docens et quid ipsa sit, et quid ab aliis rebus, cum quibus maxime videtur

conuenire, differat.

‘Videtur autem deceptio’94 et caetera

Haec ratio talis est: si ut vera rei cognitio est contactus rei simiis cum re simili, ita error

et deceptio sit contactus dissimilis cum dissimili; non esset una eademque vera cognitio

rerum contrariarum, nec item eadem deceptio; atqui utrumque falsum est, et id ergo unde

hoc sequitur falsum erit, id est, propositio sic confirmari potest. Si unius contrarij

contactus est similis cum simili contactus, necesse est ut alterius contrarij contactus sit

dissimilis cum dissimii contactus. Omne enim contrarium suo contrario dissimile est. Si

igitur vera cognitio posita esset tantum in contactu similis cum simili, nunquam esset vera

cognitio de utroque contrario. Eodemque modo concludenduum est in deceptione.

‘Imaginatio namque’95 et caetera

Ex antedictis captat occasionem disputandi de imaginatione, ob idque quasi rationem

reddens eius quod proxime dixerat egreditur96 disputationem de imaginatione. Dixerat

enim in superiori ratione, vim ratiocinandi ei cogitandi solis inesse hominibus. Ut autem

id magis perspicuum fieret, docet nunc vim illam quae in belluis inest et maxime similis

videtur facultati cogitandi, longe diuersam esse ab intellectu, atque adeo diferre a sensu

exteriori. Id quod ille paulo post multis probat.

‘Hic enim affectus’97 et caetera

93 Nota marginal: Imaginatio communis beluis et hominibus. 94 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 70. (427b5-10) 95 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 71. (427b14-16) 96 Scripsit eorditur. Forsitan voluerit scribere ‘egreditur’. 97 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 71. (427b17-20)

29

Imaginatio in materia potestate est eo posito ut aut sentamus aut senserimus. Revera

enim qui nec sentit nec sensit non habet in sua potestate quiduis fingere, /65v/ veluti qui

nec hominem nec equum senserit non poterit sibi fingere senthaurum, sed illo posito ut

dixi, statim in sua potestate habet aut eo inuito naturaliter sequitur, ut secundum illas

imagines sensibiles quos recepit quiduis fingat. Quod tamen in opinione verum esse98 non

potest. Nec enim positis imaginibus statim situm est in nobis autem naturaliter sequitur,

ut quodvis opinemur; sed opus est discursu quodam mentis ex quo ponderatis tandem

rationum momentis nascetur in una potius partem quam in alteram opinio. Itaque cum

opinio quae sequitur intellectum et imaginatio, quae sequitur sensum, immediate

distinguantur inter se, necesse etiam est ut aliud sit sentire, aliud intelligere.

‘At vero cum diversum sit’99 et caetera

Hactenus Aristoteles probauit intelligere et sentire diuersi100 esse inter se; nunc facta

diuisione intellectus in imaginationem et existimationem, inquirit primum quid natura sit

imaginatio, acturus existimatione sequenti101 capitulo. Accipit autem ex veterum

sententia latius nomen intellectus quando illum in existimationem et imaginationem

diuidit, ita ut sumatur intelligere pro omni animae interiori cognitione.

‘Ut api aut formicae’102 et caetera

Averrois putat in his exemplis nec inesse nec requirendam esse veritatem; Albertus vero

Magnus vult in graeco alia exempla legi quae vitiose fuerit a nostro interpraete traducta.

Nam cum imaginatio proprie103 accipitur significat operationem quandam animae

sensitivae quae exercetur circa species rerum sensibilium in animo permanentes

postquam desijt sensus exterior circa obiectum versari. Quodnam104 quidem

imaginationem tantum habent illa animalia quae memoria praedita sunt /66r/ hoc est, vi

quadam retinendarum specierum etiam cum sensus105 exterior non operatur. Atqui certum

98 Nota marginal: ex distinctione imaginationis et opinionis concludit distinctionem sensus et intellectus. 99 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 71. (427b25-30) 100 Scripsit diuer. 101 Nota marginal: Intelligere late sumptum imaginari etiam includit. 102 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 72. (428a10-15) 103 Nota marginal: Quid propria imaginatio scilicet. 104

Lectio incerta 105 Nota marginal: solis animalibus memoria praeditis propria inesse imaginatio.

30

est apes et formicas memoriam habere, cum provideant in futurum106 et in sua domicillia

e longinquo revertantur; igitur haec exempla vitiose sunt. Themistius respondet satis esse

in distinctione ut altera pars sit vera; verum autem est in vermibus non inesse

imaginatione perfectam. Philoponus vero unam facit imaginationem perfectam, alteram

imperfectam, atque imperfectum dicit eam esse, quae recordatiua est tantum, non etiam

disciplinae capax; perfectam autem eam appellat quae praeter id quod recordatiua est

etiam doceri potest, qualis inest canibus, equis, et permultis anibus. Vult itaque

Aristoteles hic locutum esse de perfecta imaginatione, quae nec apibus nec formicis inest.

Inteligendum est tamen quam ille appellat imperfectam imaginationem, perfectam

appellari posse respectu alterius imperfectioris quae in omnibus animalibus reperitur,

quemadmodum dictum est capitulo 2º, libri II.

‘Imaginatio his motus’107 et caetera

Definitur hic imaginatio non pro actu proficiscente ex potentia. Potentia enim

imaginandi est facultas animi per quam anima seorsum a sensibus exterioribus potest

receptas imagines tractare et quodammodo contemplari. Differt autem haec potentia a

sensu communi, quod tamen maxime sensus communis operatio intelligitur quando

exteriores sensus agunt; quippe qui discernat ea quae exterioribus obijciuntur quatenus et

quandiu ipsis obijciuntur. Sed vis imaginandi ex eo maxime intelligitur quod,

circunscriptis operationibus exteriorum sensuum in species intus receptas, incumbit

easque modo singulatim spectat et modo conectit ac componit. Ita ut potentia interior

quatenus in exteriora incumbit sit sensus communis; quatenus vero in interiora,

imaginatio dicatur; huius autem potentiae operatio hae/c definitione ex/66v/ita ut sensus

huius definitionis sit talis. Imaginatio est motus quaedam sensitiuae potentiae, facta a

speciebus rerum sensibilium quae in exterioribus sensibus receptae sunt. Nam siue dicas

sensum actu operantem, siue rerum sensibilium species in ipso sensu receptas, idem dicis.

Est autem actus imaginationis hic definitus, non imaginationis omnino imperfectae ut

constat; quique semper sequitur sensum exteriorem vel actu operantem vel cum qui actu

jam fuit. Ita ut saltem per partes antecesserit perceptio ipsius fantasmatis in sensu

exteriori. Fingimus enim montem aureum quem nunquam vidimus, quare imaginatio

106 Nota marginal: Memoriam quidem quae rememorativa dicitur, non autem d...cibilis [legi non potuit] scilicet 107 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 73. (428b10-15)

31

potest illa componere quae sensus exterior separatim percepit. Obijci tamen potest hoc

modo: melanchonici fingunt res tetras et horrendas quae timorem incutiunt; idque ratione

melanchoniae qua in cerebo continetur, aut ratione ocultae proprietatis quae intercedit

inter melancholiam et fantasmata res horribiles indicantia; igitur sensus interior operatur

non antecedente exteriori. Quemadmodum enim aspectus rei rubrae et tetrae ac cogitatio

quae in illis versatur commouet sanguinem, ita ratione alicuius proprietatis sanguis etiam

causa est cur melancholici sibi fingant res rubras et nigras, ita ut humor qui in cerebro est

minime sentiatur. Respondeo ea quae raro eveniunt sub scientiam non cadunt, fere autem

semper operationes sensuum exteriorum antecedunt operationum interiorum, licet aliter

evenire aliquando possit. Quod si urgeas ita, operatio etiam sensus communis est motus

factus ab speciebus rerum sensibilium, itemque operatio aliorum sensuum interiorum;

omnes igitur sensus interiores confunduntur. Respondeo sensum communem animalibus

datum esse ut de sensibilibus diuersorum sensuum exteriorum perfectum iudicium

ferrent. Nam, ut ait Themistius capitulo 8º, III De Anima, nec visus in pupilla prius nec

auditus in auribus, sed sensus communis in prima sentiendi vi, sedem habet. Itaque /67r/

per sensus particulares imperfectum iuidicium habetur de sensibilibus, per communionem

autem perfectum fit. Nec operatio sensus communis motio est facta a sensu actu, quin

potius, ut ait Caietanus, confirmatio est motus qui fit a sensu actu. Et ita distinguitur

sensus communis ab imaginatione. Cum autem Aristoteles non distinguat hic

imaginationem ab aestimatiua et alijs omnibus sensibus interioribus, nullum erit

absurdum si concedamus hanc definitionem alijs sensibus interioribus conuenire

praeterque sensui communi, a quo tantum visus est Aristotele distinguere imaginationem.

Aut ita accipienda est imaginationis definitio. Est motio proxime facta a sensu actu.

‘Atque multa’108 et caetera

Hoc non est ita accipiendum quasi imaginatio immediate moveat appetitum sensitiuum,

sed quod ea interveniente immutetur virtus aestimativa in belluis, et cogitativa in

hominibus, quae inter sensitiuas potentias prima sunt principia actionis. Ita tamen locutus

est Aristoteles, quare non distinxit hoc loco imaginationem ab aestimativa potentia.

Dicitur autem imaginatio et falsa iuxta motionem sensus quam sequitur. Si enim sequatur

immutationem sensus a proprio sensibili, vera erit quemadmodum et illas; quod si

108 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 73. (428b15-20)

32

consequatur immutationem sensus a sensibili communi aut a sensibili per accidens, falsa

esse potest quemadmodum et huiusmodi immutatio aliqum falax est.

‘Cum autem visus’109 et caetera

Nomen phantasiae, si originem verbi Graeci consulamus, nihil significat nisi quandam

lucis apparentiam factum est autem, ut luces apparentia quae proprie ad visum pertinet

transferitur ad operationes aliorum sensuum, quare sensus visus omnium est

manifestissimus et nobilissimus. Sed ut interiores sensus accuratius intelligamus,

facendum est eas distingui ex proprijs officijs atque sedibus inquibus collocantur. Sensus

enim communis operatio in esposita est /67v/ ut simul cum sensibus exterioribus obiecta

exteriora et percipiat et iudicat. Cuius locus est in prima parte primum ventriculi ipsius

cerebri. Quoniam autem haec potentia conseruare non potest species illas quibus

immutatur propterea quod eius organum ratione abundantis humoris id non patiatur;

adijciendus est secundo sensus interior fantasia seu imaginatio dictus, qui et species illas

conseruat et absente obiecto sensibili operatur. Haec autem potentia sedem habet in

postrema parte primi ventriculi ipsius cerebri in qua non adeo redundat humor. Rursus

cum videamus animalia simulatque exteriora obiecta apprehendant ea persequi aut

refugere, quasi illa percipiant tanquam sibi conuenientia aut nociva. Adiungenda est tertia

quaedam potentia quae adiuta alijs ex speciebus sensatis (ut dici solet), species quasdam

non sensatas, hoc est, non representantes obiectum sensibile, elliciat. Haec autem potentia

est quae affirmat aut negat atque iudicat aliquid conueniens esse uel non conueniens,

quaeque in belluis cognoscit universalia potentia. Hanc etiam consequitur appetitus

sensitiuus. Videmus enim agnum simulat lupum, comprehendit ellicere speciem quandam

inimicitiarum, et iudicare obiectum sibi insensum esse, cum tamen inimicitias sensu non

perceperit aspectus. Haec autem operatio pertinet ad eam potentiam quae aestimativa

dicitur in belluis, cui respondet in hominibus cogitativa. Hoc tamen interest inter

cogitatiuam et aestimatiuam, quod haec non iudicet de rebus apprehensis ex comparatione

unius ad aliam, per deliberationem, sed tantum natura duce et ex ipsius instinctu. Illa vero

iudicat de rebus per comparationem unius cum altera ex proposito et deliberatione.

Deinde aestimatiua non reminiscitur, cogitatiua autem maxime. Sedes autem huius

potentiae est intermedius cerebri ventriculus. Cum autem haec /68r/ ipsa potentia non

109 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 74. (429a1-5)

33

possit conservare110 species tam sensatas quam non sensatas; additur alia interior potentia

quae appelatur Thesaurus illarum specierum a quibus aestimatiua immutabatur, quae

passiva sit et non activa. Eius enim munus est tantum species conseruare. Recordari vero

hoc est rursus in cognitionem rei praeteritae venire per species reseruatas, ad stimativam

et cogitatiuam attinet. Itaque potentia cogitativa in hominibus est quae recordatur per

species in memoria conseruatas, atque adeo per easdem reminiscitur. Est autem discrimen

inter actum recordandi et reminiscendi, quare ille efficitur cum rursus anima ad species

in memoria seruatas se conuertit. Ita ut per eas rursus actu cognoscat praeterita. Actus

vero reminiscendi fit cum rei priores cognitae species quadam ex parte ita sunt a memoria

deletae, ut cum rursus volumus rem cognoscere non possimus, nisi per vestigium aliquod

in memoria relictum, hoc est, per speciem aliquam reseruatam et per comparationem

unius rei cum altera, illius cognitionem comparemus, ut verbi gratia, cum non recordamur

loci in quo librum deposuimus, et ex comparatione locorum in quibus fuimus, rursus in

illius loci cognitionem venimus. Hoc enim est reminisci proprie. Qui quidem actus in

belluis non reperitur siquidem in illis deliberatio locum non habeat. Tantum enim operatur

per stimativam sine ulla comparatione specierum ex proposito aut ex naturali quadam

inclinatione stimativae indita, ut verbi gratia cum primum aues nidos suos construunt

quos prius minime constructos perceperunt. Quapropter cum Aristoteles initio

Metaphysicae ait, belluas sole imaginatione vivere et regi, nomine imaginationis

complexus est stimativam. /68v/

Capitulum Quartum

Fecerat Aristoteles superiori capitulo duas partes illius virtutis interiores per quam

cognoscimus. Unam imaginationem de qua hactenus egit, alteram existimationem de qua

nun explicat. Ac primum hoc capitulo duo declarat quae ad potentiam rationalem

pertinent. Unum est quomodo intellectus differat a sensu et reliquis potentijs, atque adeo

a seipso. Alterum est quomodo operationem suam exerceat intellectus.

‘Alienum namque’111

110 Scripsit conservares sed correxit. 111 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 75. (429a20-25)

34

Reddit rationem cur intellectus non sit mixtus, nullamque in se habeat a natura forma

rerum intelligibilium. Quoniam inquit aliter non posset percipere formas alias

quemadmodum amaror in lingua facit ne lingua sapores alios percipiat. Unde desumpta

est communis haec propositio. Recipiens debet esse desnudatum a natura recepti. Quae

intelligenda est de primo recepto. Intellectus enim se ipsum cognoscit, et tamen a se ipso

non denudatur, quare se ipsum primum non intelligit, sed per reflexionem. Deinde ita

intelligenda est ex sententia Caietanus. Recipiens debet denudari ab omni forma et actu,

quae per formam recipiendam terminari et coartari non potest. Id enim quod recipiens est,

in potentia est respectu illius quod recipiendum est, cuius actus est id ipsum quod

recipiendum est. Ille igitur actus qui terminari potest per alium ad quem potentia

ordinatur, non repugnat potentiae, sed solus ille qui per actum ad quem dirigitur potentia

definiri non potest. Etenim, cum oculus in potentia sit ad colores, perspicuitas quae actus

est et per colores terminari potest illi non repugnat; nigror tamen repugnabit, quare non

possit terminari per candorem. Ac propterea oculus qui in potentia est ad candorem, niger

esse /69r/ non potest. Eodem pacto cum intellectus in potentia sit ad omnes formas

corporeas intelligendas, et nulla forma corporea totallis per aliam terminari possit; fit ut

nulla huiusmodi forma fuerit intellectui a natura concessa. Impediret enim reliquarum

comprehensionem. Recte igitur Aristoteles hac ratione concludit intellectum non esse

mixtum. Ex ea tamen non efficitur in instrumento tactus reperiri non posse qualitatum

tangibilium quandam mediocritatem. Mediocritas enim ista in potentia est ad qualitates

extremas, per easque terminari potest.

‘Nihil est actu’112 et caetera.

Hoc adversus Platonem dictum, qui in Phedone intellectui humano tribuit omnem

cognitionem priusque in corpus immergatur. Unde etiam colligit scire nostrum nihil aliud

esse quam reminisci eorum quae prius anima sciebat quam in corpus ingrederetur, et

obliterata quodammodo erant propter mortalis corporis contagionem. Aristoteles enim

contra existimat nudum omni cognitione intellectum in corpus ingredi. Ac propterea quod

attinet ad actum intelligendi meram esse potentiam, siquidem nullius rei intelligibilis

speciem habeat actu, cum in corpus ingreditur.

112 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 75. (429a26-27)

35

‘Atqui passionis’113 et caetera.

Obijcies hoc modo ex capitulo 5º, II De Anima: id proprie patitur quod recipit unam

formam cum alterius contrariae expulsione; atqui interdum intellectus ubi errore aliquo

est imbutus, deinde vera opinione informatur cum expulsione falsae; igitur intellectus

proprie patitur. Respondeo: intellectum non pati proprie nisi per accidens. Illud enim

proprie per se patitur quod non potest recipere unam formam quin ab eodem expollatur

con/69v/traria; intellectus autem nulla falsa opinione antecedente, vera imbui potest.

Deinde expers est alterationi corruptiuae quae propria passio est. Potius autem passio

cadit in sensum siquidem sensus ex immutatione obiecti corrumpitur, non quidem

potentia ipsa, quare si senex oculis inuenis praeditus esset, uti inuenis cerneret; sed ratione

ipsius organi quod ab excellenti sensibili labefactari potest.

‘Sed non perinde’114 et caetera.

Ex hoc loco triplex differentia intellectus a se ipso intelligitur. Primum enim intellectus

est mera potentia quae nihil omnino earum rerum quae sub intellectum cadunt in se habet.

Postea enim, aut discendo ab alio, aut inueniendo per se ipse, aliquarum rerum

cognitionem accipit per quam dicitur esse in habitu. Et quemadmodum habitus respectu

sui actus potentia quaedam appellatur, non tamen mera, ita cum intellectus in habitu est

respectu actus consequentis ex habitu, appellatur quodammodo potentia, alio tamen modo

quam appellaretur ante acquisitionem habitus cum ad huc nullius rei habebat speciem.

Tertia autem differentia intellectus est actus proficiscens ex habitu.

‘Cum autem aliud’115 et caetera.

Incipit hoc loco Aristoteles agere de modo intelligendi et de obiecto a quo potentia

intellectiua reducitur in actum ac primum quaerit an intellectus materialia et immaterialia

intelligat, et si utraque intelligit an eodem modo intelligat. In qua quaestione Aristotelis

sententia est: materialia atque immaterialia diuersis animae potentijs concipi; materialia

inquam sensu immaterialia autem intellectu; et si utraque intellectu percipiantur id alio

113 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 75. (429a28-29) 114 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, pp. 75-76. (429b5-10) 115 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 76. (429b10-12)

36

modo fieri. Quibus enim /70r/ in rebus non differt res ab essentia rei, haec proprie sunt

intellectus at quibus in rebus differt res et essentia rei eas si tum sensus, tum intellectus

percipit. Sensus quidem rem materialem quatenus materialis est, hoc est, qualitates

tantum sensibiles et non veram essentiam rei percipiendo. Intellectus autem proprie

quidem ac per se essentias rerum percipit, atque adeo ipsas etiam res si cum sensu

coniungatur. Nunquam enim percipitur inter duo aliqua diuersitas nisi unum quippiam sit

a quo utrumque cognoscatur; atqui nos inter essentiam rei et rem ipsam interesse aliquid

intelligimus; igitur necesse est ut intellectus qui rerum essentias concipit res etiam ipsas

concipiat. Diuerso tamen modo utraque percipit. Nam rerum essentias suapte vi ac per se

concipit siquidem cuiusque rei essentia est id quod proprie intelligibile est; atque adeo ita

intelligibile ut non sit etiam sensibile; res vero ipsas intellectus concipit quatenus se cum

sensu coniungit, et quodammodo ex sua dignitate deffectit. Obidque Aristoteles lineae

rectae comparat intellectum concipientem rerum essentias; eundem autem concipientem

res ipsas comparat lineae curuae quae ex eadem illa recta facta sit. Quod autem Aristoteles

accipit aliud esse rem et aliud esse rei, id verum est tam in rebus naturalibus quam in

artefactis atque adeo mathematicis et omnino materialibus. Etenim esse rei et quidditas

est ipsa forma; res autem materialis compositum est ex materia et forma alijsque

proprietatibus. Cum igitur forma diuersa sit ab huiusmodi compositione, necesse est ut

esse rei distinguatur ab ipsa re, saltem in rebus materialibus, ut dictum est capitulo 5º, III

Phisicorum. Obijcies tamen ita.

Etiam in rebus simplicibus, hoc est, intelligentijs distinguitur res ab esse rei; nam in

intelligentijs reperitur compositio ex essentia et existentia, quae distinguitur ab essentia

in rebus creatis. Nec enim intelligentia /70v/ sunt omnino símplices quemadmodum

dicitur optimus maxime in quo existentia non distinguitur ab essentia; deinde, in

intelligentijs reperiuntur virtutes quae ab ipsa essentia distinguntur; si igitur res

complectitur omnem huiusmodi compositionem et rei essentia nudam quidditatem quae

ab illa compositione distinguitur, necesse est ut etiam in intelligentijs distinguatur res ab

esse rei. Huic obiectioni dicendum est saltem in intelligentijs non distingui rem ab esse

rei respectu potentiae cognoscentis. Una enim et eadem potentia est quae in rebus

immaterialibus cognoscit rem et esse rei primum ac per se. Individuatio enim quae

reperitur in intelligentijs, et quaecumque alia accidentia ex ipsa forma emanant. Ac

propterea eadem potentia quae formam cognoscit, illa etiam percipit. In rebus autem

materialibus in quibus proprietates affluunt a forma, et accidentia a materia, non necesse

est ut potentia quae cognoscit formam directe etiam cognoscat ipsa accidentia, aut

37

dicendum est in rebus materialibus suppositum includere quidditatem et principia

indiuiduationis intrinsice, et deinde extrinsice includere esse existentiae; in rebus autem

immaterialibus suppositum tantum includere quidditatem intrinsecus et esse existentiae

extrinsecus (in his enim principia indiuidationis non sunt diuersa a quidditate rei), ob

idque saltem ratione eorum quae intrinsecus includuntur in rebus immaterialibus non

distingui rem ab esse rei.

‘Caro namque non est sine materia’116 et caetera

Hinc intelligi potest solas formas rerum naturalium esse earum essentias. Nam si caro

est forma in materia perinde atque simum; de essentia autem simi est sola simitas, necesse

est ut de essentia carnis sola sit forma. /71r/ Est autem forma rerum naturalium earum

actus sola ratione tantum ab ipsis distinctus si animo abstrahamur. Quemadmodum enim

album ab albedine tantum ratione differt, quare scilicet albedo tantum est actus ex quo

appellatur album; cum117 dicimus album eundem actum significamus simul cum ad

significatione materiae, eodem modo homo et humanitas affecta sunt inter se. Homo enim

est quasi album, humanitas autem ut albedo. Et quemadmodum albedo nihil addit albo,

ita humanitas nihil addit homini, sed est ipse actus per quem album est. Et quemadmodum

album non est aggregatum quoddam aut compositum per accidens, sed tantum albedo

significa in concreto, ita compositum naturale forma est in materia. Omnino autem in

rebus naturalibus, cum quaeritur propria cuiusque rei forma, ea non est querenda extra res

ipsas ac si aliunde adueniat; sed statim appellato unoquoque verba, forma rei inuenitur si

abstracta intelligatur, ut lapidis forma est lapiditas, hominis humanitas, et ita in omnibus

alijs. Ilud etiam sciendum est pauca esse inuenta nomina quibus formae substantatiales in

abstracto appellantur; ita ut vix aliud nomen sit quam anima, cuius concretum nomen non

extat nisi fingas animatum. Revera enim animatum est ipsum compositum ex anima ut

forma, et ex corpore organico ut ex materia. Cumque apud Aristotelem videmus nomen

substantiae diuidi in materiam, formam et compositum, ita accipienda est diuisio ut

intelligamus verborum quibus aliqua substantia appellatur, alia materiam quandam, alia

formam, alia compositum significare, ut verbi gratia cum os aut carnem aut neruum

appellas, substantiam quidam dicis, sed quae rationem materiae habet, quippe quae /71v/

constare non possit absque alia forma cui naturalia haec omnia quasi instrumenta subiecit.

116 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 76. (429b13-15) 117 Scripsit albutem sed delevit.

38

Item cum appellas animam dicis quandam substantiam a qua res quae proprie substantia

est habet ut sit id ipsum quod est. Cum autem anima dicitur substantia, ita accipiendum

est nomen substantiae ut non dicat quippiam compositum sed ipsam entitatem. Ita ut

tantum intersit inter has duas propositiones – ‘viuens est substantia’, ‘anima est sustantia’

–, quantum inter illas duas – ‘album est quale’, ‘albedo est qualitas’; sed hoc interest quod

nomine substantiae et abstractum et concretum appellatur, quae distincta sunt in quali et

qualitate, non autem in substantia. Quod si illa de illis distinguere unum appellabis ipsum

ens, alterum appellabis ipsam entitatem. Nec enim aliud vult Aristoteles quando capitulo

3º, VIII Metaphisicae, alijsque in locis, ait animam et esse animae nihil differre. Id quod

in omnibus formis separatis verum est. Appellari enim illas entia aut entitates nihil

interest. Unde etiam est ut formae separatae ab Aristotele actus quidam appellatur. Ex

quo efficitur tam veram esse propositionem humanitas est animalitas quam si dicas

hominem esse animal. Nam si perinde albedo ad colorem et album ad coloratum affecta

sunt, ut humanitas ab animalitate et homo ad animal, necesse est utroque vera sit utraque

propositio; deinde si nomen substantiae ut dicitur de anima et de viuente tam diverso

modo accipiendum est ut cum dicitur de anima sumatur quasi ens; et cum dicitur de anima

sumatur quasi entitas, necesse est ut id quod in summo genere verum est, in inferioribus

etiam eodem modo affectis verum sit; igitur tam verum erit humanitas est animalitas quam

anima est entitas.

‘Nam aut caeteris’118 et caetera /72r/

Proponit secundam dubitationem quae talis est: si intellectus se ipsum intelligat,

omnium autem intelligibilium eadem sit ratio quatenus intelligibilia sunt, necesse est ut

intellectus se ipsum eodem modo et reliqua omnia intelligat. Et ita necesse est ut alterum

horum fateantur, scilicet aut caeteras res intelligibiles habere intellectum, aut in ipso

intellectu quipiam inesse a se ipso diversum, per quod fiat intelligibile. Nam si omnia

intelligibilia sunt eodem modo intelligibilia; intellectus autem ipso eadem ratione qua

intellectus est intelligibilis sit; necesse erit ut caeterae etiam res intelligibiles sint qua

ratione intellectus quidem sunt, et ita intellligere poterunt. Aut si nolimus a principio

concedere intellectum esse intelligibilem qua ratione intellectus est, fantendum erit

quemadmodum in alijs rebus intelligibilibus aliquid est coniunctum per quod alia ratione

118 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 76. (429b25-30)

39

sunt intelligibiles et alia ratione sunt id ipsum quod sunt; ita in ipso intellectu aliquid

inesse fatendum erit quod sit diuersum ab ipso intellectu, ita ut alia ratione sit intellectus

et alia ratione sit intelligibilis.

‘Est etiam intelligibilis’119 et caetera.

Haec solutio secundae dubitationes in qua Aristoteles plane admittit illam

propositionem quae sumebat intelligibilium omnium. Eandem esse rationem, si modo

accipiatur de intelligibilibus actu et quatenus talia sunt sicut enim sensus actu et sensibile

actu idem sunt, et tantum respectu quodam differunt; ita intelligibile actu et intellectus

actu. Omne enim intelligibile actu est forma a materia abstracta, si tamen sumatur

intelligibile potentia, non concedendum est eandem esse rationem /72v/ esse in omnibus

intelligibilibus. Ex eo autem quod conceditur intelligibile actu idem esse cum intellectu,

non recte concluditur caeteras habentes essentias actu intelligibiles intellectum etiam

habere simpliciter, nisi quatenus reipsa idem sunt intellectus actu et intelligibile actu.

Primum enim haec ipsa duo ratione differunt. Deinde res ipsae quarum essentiae sunt

intelligibiles non habent ipsas essentias quatenus sunt actu intelligibiles, subiectiue, sed

obiectiue tantum. Ut autem probatur re habere intellectum, necesse est ut probatur per id

quod subiectiue in ea sit, essentiae autem rerum ut actu intelligibilis120 sunt in anima

subiectiue, sicut species actu sensibiles in sensu. Sciendum autem est intelllectum non

comprehendi a se ipso per propriam speciem, sed per species aliarum rerum

intelligibilium, quibus et seipsium et alia cognoscit. Primum enim intellectus per speciem

lapidis lapidem intelligit, deinde ex eo quod cognoscit lapidem intelligit se intelligere et

tandem se facultatem intelligendi habere. Itaque cognoscit actum per obiectum, et

potentiam per actum. Cum enim intellectus possibilis in genere entium121, et nihil

intelligatur nisi quatenus est in actu, teste Aristoteles, IX Metaphisicae; ex eo fit ut nec

intellectus se intelligat, nisi postque est actu per species rerum intelligibilium.

Capitulum Quintum

Superiori capitulo egit Aristoteles de intellectu possibili et qua ratione potentia quaedam

est; nunc vero ostendit primum necessarium esse ut ponatur alius intellectus qui actus sit,

119 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 77. (430a1-5) 120 Scripsit ut sed delevit. 121 Lectio incerta.

40

a quo potentia ilius intellectus ad actum redigatur. Nec enim eadem ratio est in sensu et

in intellectu. /73r/ Satis enim sunt sensibilia ipsa quae materialia sunt, ut sensum potentia

in actum relinquant, obidque non requiritur sensus actu ut sensus potentia redigatur ad

actum. At intelligibilia quae expertia sunt omnis materiae, non satis habent in se causae

ut possint ex intellectu potentia intellectum actu facere; sed necesse est ut ab aliquo facta

sint intelligibilia priusque possint ex intellectu potentia facere intellectum actu. Ob idque

necessarius est alius intellectus qui agens dicitur. Sicut enim in coloribus nisi lumen

accedat a quo colores qui potentia erant actu fiant, nunquam immutabitur visus ex potentia

in actum: ita nisi intellectus quispiam actu ponatur a quo ipsa intelligibilia actu fiant, fieri

nunquam poterit ut ex intellectu potentia fiat intellectus actu. Controversum tamen est

valda quid Aristoteles intellexerit per intellectum potentia et per [in] intellectum agentem.

Ac primum Divi Thomae sententia quae communis est, intellectus agens et patiens duae

sunt facultates animae humana per quas absoluitur122 operatio intelligendi. Ita ut munus123

intellectus agentis species suo lumine ex fantasmatibus facere, abstrahendo a sensibilibus

conditionibus quae insunt in phantasmatibus propter contagionem sensuum exteriorum

cum quibus adiungitur imaginatio. Officium autem intellectus patientis est species

intelligibiles statim ubi factae sunt recipere ita ut habitus quidam scientiae sit factus.

Itaque sicut presente lumine pomum suum colorem ostendit producendo species sui; non

autem saporem aut odorem quem utra cum colorem coniunctum habet; ita in

phantasmatibus quae similitudines sunt rerum sensibilium, intellectus agens ea illustrando

facit ut appareant rerum naturae, quasi eas abstrahendo a materia, /73v/ ita ut reluceant,

obscuratis tamen conditionibus indiuidualibus sicut contingebat in pomum. Huiusmodi

autem naturae sic apparentes transmittant suas species ad intellectum possibilem qui

tandem intelligit. Hactenus sententia communis, quam quasi probabilem supposuimus

apud Porphirium cum de uniuersalibus actu disputaremus. Attamen quare Aristoteles ait

in eodem homine intellectum possibilem tempore priorem esse intellectu agente. Idque

verum esse non videtur si nomina haec sint facultatum, non minus probabile est et forte

probabilius intellectum agentem non esse potentiam distinctam ab intellectu possibili. Aut

enim nomine facultatum istarum intelligimus potentias remotas ipsius animae, et hoc

modo omnes facultates ipsius animae sunt simul tempore, aut intelligimus potentias iam

actu operantes, et isto modo dici non potest intellectum possibilem tempore priorem

122 Scripsit faculta sed delevit. 123 Scripsit null sed delevit.

41

intellectu agente si vera est Divi Thomae sententia. Nam necesse est ut ipsum asserit

intellectum agentem prius tempore exercere suam operationem intellectu ipso possibili,

siquidem necesse sit prius factam esse speciem intelligibilem quam recipiatur. Obidque

commodior videtur interpraetatio Themistij et Philoponi, ita ut nomine intellectus

possibilis intelligatur potentia quaedam naturae humanae qua recipit cognitionem rerum

quam a principio non habet et intellectus agens sui ipsa cognitio actu acquisita, et sic in

homine erit prior possibilis agente. Omnis enim homo prius versatur in ignorantia quam

cognoscat aliquid inueniendo vel discendo; facit autem agens intellectus ex intellectu

potentia intellectum actu, quare quemadmodum videmus solum esse intelligentem qui

possit ex ignorante facere doctum, ita nunquam intellectus potentia fit actu nisi aliquid

iam habens speciem intelligibilem faciat ex possibili intellectu, intellectum actu. /74r/

Itaque anima ignorans quatenus talis est habet intellectum potentiae; anima vero praedita

speciebus rerum intelligibilium habet intellectum agentem, id est, enim quin actu est

intellectus. Existimat autem Aristoteles mentem quidem hominis quod attinet ad suam

essentiam esse divinam quandam substantiam quae non educatur de potentia materiae,

sed extrinsecus adueniat in corpus. Itemque huius substantiae naturam positam esse

maxime in cognitione quadam, potius quam in potentia cognoscendi, ut enim praestantius

est actu tale esse quam potentia; ita mentis natura et vis potius statuenda est in actu

cognitionis quam in potentia. Et quamque verum sit mentem secundum suam essentiam

iam inde a principio ortus in homine inesse, quantum tamen attinet ad actum cognitionis

non semper nec a principio inest in homine. Itemque secundum actum cognitionis non est

mens aeterna et immortalis, nisi quatenus est intellectus agens, hoc est intellectum actu

habet; perit enim intellectus possibilis non secundum substantiam sed quatenus potentia

est; sed secundum actum intelligendi non perit siquidem separatus intellectus aliquem

actum habeat necesse est. Quod si quaeras si intellectus agens non sit distincta potentia

ab intellectu possibili, a qua potentia fient universalia actu, respondeo. Esto intellectus

agens sit alia potentia ab intellectu possibili, ad huc non facit per se et sine operatione

intellectus posibilis ipsum universale actu, ut dictum est apud Porphyrium. Quod si

negemus ponendum esse intellectum agentem, tanquam potentiam distinctam a patiente,

dicendum nobis erit ex sententia Durandi, in 3am distinctionem, I Sententiarum,

quaestione 5, universale actu fieri per abstractionem quae est secundum considerationem,

quae quidem abstractio ad eam potentiam pertinere debet cuius considerare et intelligere.

Ac proinde idem intellectus est qui abstrahit universale et qui intelligit. /74v/

42

‘Cum sit substantia actus’124 et caetera

Intellectus agens ex eo est passionis expers quare natura ipsius in eo posita sit ut actus

sit quidam. Ex quo fit ut multo magis sit expers passionis quam intellectus possibilis. Hic

enim licet non patiatur corruptive, quatenus tamen ex potentia mutatur in actum, catenus

passionem aliquam recipit, at intellectus agens ne illam quidem passionem recipere potest

quae fit ad perfectionem siquidem essentia ipsius est ut sit ipsa perfectio et actus rerum

intelligibilium.

‘Scientia autem ea’125 et caetera

Comparat intellectum agentem et intellectum potentia cum scientia actu et scientia

potentia. Ut enim scientia actu re ipsa nihil aliud est quam res sub scientiam cadens, ita

intellectus actu nihil est aliud quam ipse intelligibilia, et sicut scientia potentia in isto aut

illo homine tempore antecedit scientiam actu; ita intellectus potentia in hoc vel illo

homine tempore antecedit intellectum actu. Homo enim a principio res tantum intelligit

potentia, postea vero successu temporis fit intelligens actu. Et quemadmodum scientia

actu in universam considerata potest, est et ratione et perfectione quam scientia potentiae

quae respectu illius dicitur (omnis enim perfectio potentiae est ab actu quem respicit) ita

intellectus, si in universum consideretur abstrahendo ad hoc vel illo homine potest, est

ratione et perfectione quam intellectus potentia.

‘Atque id solum est’126 et caetera

Haec non sunt intelligenda de mente secundum suam substantiam. Nec enim Aristoteles

in tota hac disputatione quicque de /75r/ substantia animae intelectiuae dixit, sed tantum

de ipsa operatione per quam ita appellata est, et secundum id quod est particeps

cognitionis. Hac enim ratione mens, quatenus separata est, nihil habet potentiae. Obidque

quatenus potentia est, mortalis dicitur ac corruptibilis; attamen secundum id quod actu est

intelligibilia127 ipse esse, immortalis est. Siquidem nunquam fuit nec unque futurum est

124 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 5, p. 77. (430a15-20) 125 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 5, p. 77. (430a18-22) 126 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 5, p. 78. (430a22-25) 127 Scripsit intlligibilia.

43

ut mens humana non intelligat. De dupplici autem intellectu quem Aristoteles in calec128

huius capitulo significat satis multa diximus initio horum librorum.

Capitulum Sextum

Hactenus Aristoteles descripsit intellectum patientem et agente; nunc explicat quae nam

et quales sint operationes intellectus. Facit autem duas operationes ipsius, unam qua

aprehendit símplices rerum notiones et conceptus, alteram qua componit símplices illas

notiones ita ut ex illa compositione veritas et falsitas oriatur, quae reperitur in affirmatione

et negatione.

‘Quod si eorum’129

Compositio intellectus in qua veritas vel falsitas consistit, in eo primum posita est ut

absque ulla animadversione differentiarum temporis preteriti aut futuri, esse quidpiam aut

non esse dicatur. Nihilominus ipsius quoque intellectus proprium est presertim cum

versatur circa res tempori obnoxias, ut simul cum rerum compositione cognoscat temporis

differentias. Huiusmodi enim res non semper sunt.

‘Cum autem dupliciter’130

Exposuit utramque operationem intellectus, nunc explicat utriusque operationis modum.

Ac primum ostendit quomodo /75v/ et quam varie intellectus concipit res ipsas prima

operatione. Hoc enim dubium videbatur quomodo scilicet notiones símplices sint

indivisibilia quaedam, cum res quae intelliguntur et quarum illae sunt notiones, plurimae

sint divisibiles. Obijcies ita: quemadmodum oculus non videt colorem nisi similitudinem

ipsius habeat, ita intellectus non intelligit longitudinem nisi primus speciem ipsius

recipiat; intellectus autem, cum sit quippiam indivisibile, non potest in se recipere

similitudinem rei divisibilis, hoc est, longitudinis, veluti nec punctus potest; igitur non

potest intellectus simplici apprehensione intelligere longitudinem. Huic obiectioni

occurrens Egidius dicit: intellectum quidam intelligere longitudinem per speciem quae

indivisibilis est. Cum enim intellectus directe fertur in cognitionem longitudinis, eius

128 Lectio incerta

129 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 6, p. 78. (430b1-2) 130 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 6, p. 78. (430b5-10)

44

naturam specificam percipit. Directe enim tantum intelligit rerum essentias ut dictum est.

Cum igitur intelligat longitudinem in ratione specifica et non in particulari; ratio autem et

essentia rei in indivisibili consistat, ex eo fit ut per speciem indivisibilem intelligat

longitudinem. Quod sic demus intelligi ab intellectu duas lineas quarum altera sit maior

et altera minor, adhuc dicemus intellectum nunquam distincte intelligere res duas eiusdem

speciei directe, sed tantum indirecte, hoc est, dum conuertitur ad phantasmata, quae sunt

rerum sensibilium imagines. Itaque non potest intellectus distincte intelligere singulas

lineas et quaevis alia singularia nisi indirecte.

‘Per accidens autem’131 et caetera

Horum verborum hic est sensus. Intellectum simplici apprehensione ea quae secundum

quantitatem diuisa sunt et habent partes loco et magnitudine distinctas, per accidens

tantum concipere. Quare scilicet huiusmodi res divisas /76r/ non concipiat quatenus

divisas, sed potius quatenus non divisae sunt. Apprehendit enim ipse intellectus primum

formam unam quae multitudini partium distinctarum inducitur.

‘Punctum autem’132 et caetera

Hoc est tertium genus indiuisibilis quod etiam simplex est obiectum intellectus,

quemadmodum quod actu aut potentia est indiuisibile. Id quod intellectus intelligit per

comparationem ad diuisibile propterea quod se habeat veluti priuatio. Cognoscitur autem

huiusmodi indiuisibile tanquam privati, quare nostri intellectus cognitio pendeat ex

sensu133. Sensus enim diuisibilia, non autem indiuisibilia ista cognoscit, et ita per haec

intellectus venit in cognitionem indiuisibilium.

‘Id autem quod’134

Ut autem Aristoteles ostenderet qualem intellectum esse oporteat qui priuationes

concipiat, docet necessarium esse ut participet actu et potentia, ita ut interdum actu sit

interdum potentia, eaque rationem participet quodammodo contraria, ut possit actus et

131 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 6, p. 79. (430b15-20) 132 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 6, p. 79. (430b20-22) 133 Scripsit sensus sed correxit. 134 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 6, p. 79. (430b23-25)

45

privationes concipire135. Sicut enim oculus, si semper esset actu ac reciperet species

visibilium, non possit agnoscere tenebras, ita intellectus, si semper esset actu non

perciperet priuationes rerum intelligibilium. Ex quo Aristoteles concludit si quis sit

intellectus actu tantum qui non sit particeps contrariorum ratione potentiae, necessarium

esse ut talis intellectus se ipsum intelligat, nec privationes post habitus concipiat, qualis

quidem est intellectus divinus, qui priuationes nec per habitus nec post habitus cognoscit,

sed intuendo se, omnia intelligit.

‘Sed qui est’136 et caetera

Ex eo quod verum dicit Aristoteles esse intellectum notionem simplicium, /76v/

intelligere possumus veritatem duobus modis accipi. Vero modo in compositione, et ita

habet oppositam falsitatem. Alio modo in simplicibus ubi veritas significat receptionem

imaginis in sensu vel intelectu a ratio obiecta. Necesse est enim ut intellectus vel rem

concipiat vel non concipiat, et si concipiat verum appellatur; si non concipiat falsus dici

non potest, quare falsitas rei conceptionem supponit licet depravatam. In intellectu autem

composito, quare supponitur simplicium notionum conceptio, falsitas inesse potest,

maxime in perceptione earum propositionum quae nec sunt principia nec ex principijs

apertissime efficiuntur. Quod si obijcias hoc modo: viso orichalcho, intellectus fallor

iudicans aurum esse per speciem auri quam produxit oricalchum; igitur etiam intellectus

simplicium potest etiam esse falsus. Respondeo: cum ita concipitur aurum res quae aurum

est ut quae auri speciem produxit, non concipitur. Quoniam oricalchum movens sensum

propter similitudine quam habet cum auro simul excitat speciem auri quae erat in memoria

siue in imaginatione, non tamen ipsum orichalchum producit speciem auri. Nec enim in

eo qui nunquam percepit aurum produceret oricalchum speciem auri.

Capitulum Septimum

Ut magis explicaret Aristoteles operationes intellectus, comparat intellectum cum sensu,

ut ex ijs quae nobis iam cognita sunt de sensu, innotescat ratio intellectus. Simulque

ostendit quantum et quatenus coniunctus sit cum sensu intellectus, ut inde intelligamus

135 Scripsit concipiret sed correxit. 136 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 6, p. 79. (430b25-30)

46

ex tribus generibus rerum naturalium, scilicet, et mathematicarum et diuinarum, quae nam

sint quae a nobis magis intelligi possint. /77r/

‘Sunt enim universa’137 et caetera

In quocunque intelligatur scientia potentia, necesse est ut possit ille actu esse sciens;

atqui non potest is qui potentia tantum est sciens, fieri aliquum sciens actu, nisi

constituamus aliquam scientiam actu, a qua illa potentia reuocetur ad actum. Ex quo fit

ut cum scientia absolute consideratur et non in hoc vel in illo, prior tempore sit scientia

actu quam scientia potentia.

‘Nam motus actus est imperfecti’138 et cetera

Hoc constat ex III Phisicorum. Dicitur autem motus actus imperfecti hoc est rei quae in

potentia est; tum quare per motum ita una forma recipitur ut altera expellatur respectu

cuius subiectum in potentia manet; tum quare forma introducenda acquiritur in tempore,

ob idque quamdiu durat motus, mobile in potentia est respectu illius, qua ex parte non

dum est acquisita. Haec autem non reperiuntur in operatione sensus vel intellectus quippe

qui cum percipiunt sua obiecta iam sint perfecti, nec in potentia maneant, obidque non

dicuntur proprie moueri.

‘Sentire igitur’139 et caetera

Particula (igitur) non concludit sed emectit140 ea quae modo dicta sunt cum sequentibus.

Dixerat enim Aristoteles conuenire in quadam re sensum cum intellectu; nunc autem

adiungit aliam conuenientam quae cum priori coniuncta est. Est enim hoc etiam commune

sensui cum intellectui, ut sicuti primum in sensu fit receptio formarum sensibilium cum

delectatione aut141 dolore; deinde iucundi aut molesti iudicium, cum quo copullata est

declinatio vel persecutio obiecti per appetitum sensitiuum qui concupiscentia aut

desiderium dicitur; /77v/ ita in intellectu primum recipiuntur notiones simplices, deinde

137 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 7, p. 80. (431a1-5) 138 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 7, p. 80. (431a5-7) 139 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 7, p. 80. (431a8-9) 140

Lectio incerta 141 Scripsit autem sed correxit.

47

per compositionem affirmatur quidque sub ratione boni aut negatur sub ratione mali, et

tandem sequitur persecuto aut declinatio per appetitum intellectiuum qui voluntas

appellatur.

‘Quasi affirmaverit’142 et caetera

Merito adiecit illud (quasi) siquidem affirmatio et negatio proprie reperiuntur in

intellectu, non autem in sensu. In sensu tamen sunt simplices appprehensiones quarum

una consequitur alteram, ita ut videatur esse in sensu compositio quaedam et affirmatio

vel negatio.

‘Quid enim interest’143 et caetera

Ut ex similitudine sensus ostenderet Aristoteles quomodo intellectus unus idemque

manens res diuersas atque adeo contrarias concipit, induxit mentionem sensus communis.

Quem docuit esse sicut centrum in circulo a quo multae lineae ad circunferentiam

ducuntur. Sicut enim diuersae lineae desinunt in unum centrum, ita diuersa sensibilia uno

sensu communi iudicantur. Et sicut respectu multarum linearum illud centrum habet

ratione multorum, ita sensus communis quatenus respicit diuersos sensus et diuersa

sensibilia subit rationem multorum. Quod etiam verum est, non modo in obiectis

diversorum sensuum, videlibet in calido atque dulci sed etiam in obiectis contrarijs eius

de sensus. Sicut enim unus sensus contrarias formas recipit diuersa ratione, ita sensus

communis, obiecta diversorum sensuum, diuersa ratione percipit. Hoc autem quod in

sensu communi reperitur transfert Aristoteles ad intellectum ita ut eodem modo unum sit,

quatenus tamen diuersa intelligit, subeat rationem diuersorum. /78r/

‘Si igitur ut est’144 et caetera

Sententia horum verborum haec est: si verae sunt omnes istae commutatae proportiones,

scilicet, ut se habet album ad rationem albi, ita nigrum ad rationem nigri. Igitur145, ut se

habet album ad nigrum ita ratio albi ad rationem nigri; itemque contra ut se habet album

142 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 7, p. 80. (431a9-10) 143 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 7, p. 81. (431a20-25) 144 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 7, p. 81. (431a25-29) 145 Scripsit Itemque contra sed delevit.

48

ad nigrum, ita ratio [ratio] album ad rationem nigri; ergo per commutatam proportionem

sicut se habet album ad rationem albi ita nigrum ad rationem nigri. Si inque haec omnia

inter se conuerti possunt, verum erit album et nigrum parem rationem obscruare inter se,

cum ea quae est inter rationem albi et nigri ad sensum, ut licet unum fiant in sensu, diuersa

tamen sint semper. Igitur et rationes albi et nigri ad intellectum ita se habebunt ut

quanquam uno intellectu concipiantur diuersa tamen inter se sint, ut alia atque ratione

percipiantur.

Capitulum Octavum

Postquam egit Aristoteles de principio intelligendi et priusquam aggrediatur ad

explicationem principij progrediendi inquirit quam verum sit id quod a veteribus de anima

dicebatur. Dicebat enim animam esse res ipsas quas concipit. Id quod Aristotelem ita

accipit, non ut dicatur anima secundum materiam esse omnis res quas intelligit, sed

tantum secundum species tam sensibiles quam intelligibiles. Simul autem explicat ubi

sint res intelligibiles et unde eas accipit intellectus. Diuiserat enim prius res in sensibiles

et intelligibiles; obidque ne quis existimaret res intelligibiles seorsum existere a

sensibilibus, docet hic in ipsis sensibilibus formas intelligibiles inesse, siue /78v/ de

naturalibus siue de mathematicis rebus loquamur. In quo Aristoteles aliter respondet

quaestioni quam attigit in fine superioris capituli, videlibet an intellectus separatas

substantias re ipsa a sensibilibus, ipse non separatus a magnitudine intelligere possit. Cum

enim intellectus nihil sine phantasmate agat, phantasmata autem ex rebus omnino

separatis a sensu educi non possint, necesse est ut cognitio quam habemus de rebus diuinis

sit obliqua quaedam et imperfecta intelligentia.

Capitulum Nonum

Ad extremum agit de potentia loco motiva, tum quare intellectus a veteribus

existimabatur esse sensus, et ita post tractationem sensus explicandus fuit tum quare licet

potentia loco motiva latius pateat quam intellectiua, opinione tamen Aristotelis natura

illius potentiae quodammodo mixta est quippe quae partim ab intellectiua partim a

sensitiua dependeat. In explicatione autem huiusmodi potentiae, primum exquirit

Aristoteles hoc capitulo utrum aliqua ex illis potentijs quae supra explicatae sunt, sit

principium progressionis in animalibus, et tandem concludit nec vegetandi, nec sentiendi,

nec intelligendi facultatem, atque adeo nec solam appetitiuam potentiam, esse principium

49

motus progressiui. Intellectus enim in hominibus principium etiam est quodammmodo

ingrediendi.

‘Atque hic existit’146 et caetera /79r/

Tractat dubitationem de distinctione partium animae ut reprehensa Platonis diuisione,

eamque potius rationem sequantur in diuidenda anima quam ipse supra sequutus est.

Reuera enim [enim] infinitae futurae essent partes animae si tot constituerentur, quot

reperiuntur effectus animae inter se diversi. Ut igitur recte distinguantur partes animae in

prima ipsius diuisione ea tantum genera constituenda sunt quae omnes facultates

particulares complectantur, ad unum genus scilicet pertinentes quoquomodo. Ac

propterea imaginatiua et appetitiua ad sensitiuam referuntur, quare statim consequuntur

sensum et illius sunt quodammodo affectus. Quod si genera vitae diuersa in viuentibus

spectemus, tunc in genere quatuor erunt facultates animae: vegetatiua, scilicet, sensitiua,

loco motiua et intellectiua. Videtur enim animalium genus aliud esse id quod progrediendi

facultatem habet. Non enim quemadmodum sequitur si sensitiuum est loco motiuum esse.

Et ita quatuor videntur esse gradus vitae in animalibus.

‘De respiratione’147 et caetera

Inspiratio et expiratio videtur partim fieri si praescripto voluntatis ut in dormientibus:

partim ex praescripto voluntatis ut in cohibentibus anhelitu148. Ob idque ab Averroe

appellatur motus non omnino naturales nec omnino voluntarij, sed quodammodo mixto.

Gallenus tamen, libro VIII De Placitis, et alijs in locis, existimat huiusmodi motus esse

voluntarios. Propterea quod acelerari et retardari atque adeo cohiberi possint etiam in

dormientibus. Nec enim inter dormiendum ita anima intenta est imaginationi ut non

recordemur motionis brachorum quae voluntaria est. Itaque voluntarij motus dici possunt.

/79v/

Capitulum Decimum

146 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 9, p. 83. (432a20-25) 147 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 9, p. 84. (432b10-15) 148

Lectio valde incerta

50

Probauerat superiori capituli principium progrediendi diuersum esse a vegetatiuo,

sensitiuo, appetitiuo et intellectiuo. Nunc tandem quod sit illud principium ostendit, in

qua disputatione summa est, principium mouendi esse appetitiuum principium, si modo

tam late sumatur appetitus, et voluntatem et cupiditatem complectatur.

‘Intellectus igitur rectus’149

Intellectus omnis rectus est si versetur in primis principijs rerum agendarum quae sunt

prima obiecta intellectus actiui, qualia sunt haec, nulli nocendum est, nihil iniuste

agendum est [...]150 huius generis. Potest etiam hoc accipi de intelecto in universum.

Intellectus enim quatenus talis est suapte natura rectus est, siquidem ex si ad id quod

bonum est inclinet; appetitus autem sensitiuus quare respicit ad quod bonum apparet,

interdum rectus non est.

‘Quod quidem fit tunc’151 et caetera

Obijci ita potest. Saepe numero in belluis appetitus irascibilis et concupiscibilis contrarij

sunt, quod animam incitent ad diuersa obiecta et152 contrarios153 motus; ergo non tantum

reperiuntur contrariae appetitiones in his animalibus quae per se tempus cognoscunt,

quales sunt soli homines; belluae enim per accidens cognoscunt tempus, scilicet, ex

comparatione rerum ad diuersa tempora. Antecedens ostendi potest ex eo quod canis

cibum percipiens simul adpetat cibum capere simulque ab eo refugiat, propterea quod

baculum sublatum videat. Huic obiectioni occurrendum est ita ut dicamus Aristoteles esse

accipiendum de appetitionibus quae respiciunt presens et futurum. Huiusmodi enim

appetitiones contrariae esse possunt in hominibus, non autem in belluis, in quibus tantum

respectu presentis reperiuntur contrariae appetitiones.

‘Nunc ut in summa’154 et caetera

149 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 10, p. 86. (433a25-30) 150

Legi non potuit 151 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 10, p. 87. (433b5-10) 152 Scripsit at sed delevit. 153 Scripsit contrariorum sed correxit. 154 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 10, p. 88. (433b20-25)

51

Instrumentum primum quo adpetitus motus a re appetibili mo/80r/uet ipsum animal est

cor, ut Aristoteles scribit in libro De Motu Animalium. Cum enim sit principium

spirituum ubi incipiunt et definunt ita ut per quandam motionem cordis a spiritibus

moueantur nerui qui ex corde originem habent, ut vult Aristoteles, a neruis autem et

musculi et ossa moueantur, et quoniam huiusmodi moti fit a corde per quandam

dilatationem et contractionem cordis a spiritibus tum exeuntibus tum replicatis in cor

ipsum, propterea Aristoteles primum instrumentum illius motus principij ac finis

rationem habere dicit. Medici autem existimant in ea parte cerebri situm esse principium

motus a quo primum nerui originem habet conspiciuntur nerui inque mouentes qui nullo

sunt duriores quam sentientes; quando autem spiritus animalis qui in cerebro situs est

recipit speciem rei appetibilis, statim a principio nerui qui sunt per musculos diffusi

mouetur. Et quoniam musculi maxime ex parte definunt in tendones qui tendones sunt

liganda ossium, hinc fit ut contractione aut dilatatione musculorum facta a spiritu

animalium per neruos delato in musculos, statim tota membra moueantur. Motus itaque

progressiui principium est appetitus siue intellectiuus siue sensitiuus. Quod quidem

principium voluntarium est obidque motus ab eo effectus voluntarius dicitur. Etenim

voluntas hominis libera est, ita ut velit et nolit, moueat et non moueat. Quod si aliquando

manus hominis retrahatur ex igne, etiam si homo nolit retrahere, id ex eo fit quod voluntas

suas vires omnes non expromat. Si enim totis viribus conetur voluntas poterit manum

retirare vel inuito appetitu sensitiuo, id quod apparuit in Scaeuola Romano. Est enim

voluntas suapte natura superior ipso appetitu sensitiuo, licet in incontinentibus dominetur

appetitus sensitiuus, quippe qui neglecto intellectu quasi ex fragilitate sensu ducantur.

Motus etiam qui sequitur appetitum sensitiuum animalis, quodammodo voluntarius est.

Dixi autem quoddamodo, quoniam non est libertas /80v/ in appetitu sensitiuo belluarum

ut moueat et non moueat; imo eo excitato nisi quid vetet et nisi excitetur alius appetitus

contrarius multo fortior, necesse est ut bellua moueatur. Ac propterea diximus, II

Phisicorum, belluas potius agi quam agere. Dixi autem (nisi excitetur fortior appetitus

contrarius) quare etiam si canis iucundum sibi cibum percipiat, non tamen persequetur si

simul videat baculum erectum. Tunc enim fortior est appetitio fugae quam persecutionis;

nihilominus appetitus sensitiuus in homine refrenatur a voluntate, quoad secundos motus

non autem quoad primos, hoc est, quoad progressiones et consequentes motiones, non

autem quoad appetitiones. Duo enim sunt actus ipsius apetitus. Unus est appetitio quae

sequitur obiecti comprehensionem; alius est motus appetitionem ipsam consequens.

Voluntas igitur cohibet appetitum sensitiuum ne obiectum persequatur, non tamen

52

cohibere potest ne appetat alimentum iucundum quod iam sensum perceptum est.

Constituitur autem in homine preter intellectiuum appetitum memoria quaedam quae

intellectualis dicitur et a memoria sensitiua veluti perpetuum a corruptibili differt;

quemadmodum etiam voluntas differt ab appetitu sensitiuo, in qua memoria reseruantur

species quae representant rerum essentias modo quidem imperfecto quandiu anima

coniuncta est cum corpore. Ita ut necesse sit ad phantasmata semper aduertere sicuti paulo

ante dictum est.

Capitulum Undecimum

Concluserat Aristoteles superiori capituli principium progressionis esse facultatem

appetendi, quae facultas actionem suam producit aut per imaginationem, aut per /81r/

intellectum. Nunc autem quare videbatur illa ratione effici ut multis animalibus non

conueniat motus ad locum quibus tamen conuenit (multa enim sunt animantia quae

imaginationem non habent, ut supra Aristoteles concessit, quae tamen loco mouentur) id

circo Aristoteles, ut huic obiectioni occurreret, docet dupplicem esse imaginationem,

unam definitam et terminatam, alteram indefinitam et incertam. Itaque concedit omnia

animalia habere imaginationem aut hanc aut illam, quae autem indefinitam habent

imaginationem mouetur indeterminate, hoc est, temere, et quasi non apprehenso aliquo

certo fine. Imaginatio enim indefinita non consistit aliquando in una specie, sed statim

oblata quacumque specie mutatur et in rem presentem semper pertransit, ut dictum est

capitulo 2º, libri II. Quod si obijcias: si facultas appetendi principium esset progressionis,

omnia animalia progrederetur siquidem omnibus inest appetitus. Huic obiectioni ex his

quae dicta sunt respondebimus appetitiuum non esse principium progressionis, nisi qua

ratione aut imaginationi aut rationi coniunctum est. Unde efficitur ut omnia quae habent

appetitiuum cum imaginatione aut ratione, sint loco mobilia, nisi forte laesa sint

instrumenta illius motus. Quemadmodum autem omnia animalia quandam habent

imaginationem aut perfectam aut imperfectam, ita etiam omnia habent quendam motum

de loco ad locum, saltem enim mouetur155 motu dilatationis et contractionis ab ipsis rebus

appetibilibus animalia imperfecta. In alijs autem perfectioribus ex imaginatione cum

appetitu sequitur perfectior motus, quo de loco in locum156 tota transeunt. Itaque licet in

omnibus animalibus insit perfecta facultas appetendi, non tamen omnibus conuenit

155 Scripsit lo sed delevit. 156 Scripsit perfecta sed delevit.

53

perfecta migratio de loco in locum, /81v/ quare non in omnibus insit perfecta imaginatio

cuius ratione appetitiua facultas principium dicitur progressionis. Non differt autem re

appetitiuum a loco motiuo, sed ratione tantum diversum est. Id quod ex eo intelligitur

quod interdum inest nobis appetitus et voluntas ut moueantur, quare tamen ea pars cerebri

morbo afecta est. Ex qua primum oriuntur nerui mouentes, nullo modo moueri possumus.

Item sicuti diuersa sunt appetere aliquid et loco moueri, ita etiam diuersae sunt157

potentiae quae illos actus respiciunt.

Capitulum Duodecimum

Postque exposuit singulas animae potentias conferit illas inter se ut doceat quae priores

quae ne posteriores sint et cur aliae ita antecedunt alias ut nunquam posteriores sine

prioribus esse possint. Pollicitus enim fuerat, capitulo 2º, libri II158, postea se

explicaturum cur illae potentiae quas ibi enumerat ita sint affectae inter se ut priores sine

posterioribus sint, posteriores autem sine prioribus esse non possint.

Probat igitur hoc capitulo necessario omnibus viuentibus inesse potentiam nutriendi.

Deinde ostendit animalibus quidem necessario inesse sensum tactus qui primus omnium

est sine quo animal esse non potest, et quo posito statim ponitur animal.

‘Fieri autem nequit’159 et caetera

Haec subiecit Aristoteles quasi occurrens obiectioni. Posset enim quispiam dicere

animalibus quidem quae locum de loco mutant necessario inesse potentiam aliquam

iudicaitiuam eorum quae ingredientibus se offerunt, ut non videatur natura frustra /82r/

tribuisse illis ingressum. Nec tamen necessarium esse ut illa potentia sit sensus cum per

mentem animal finem ingressus consegui possit.

Capitulum Tertium Decimum

Refellit Aristoteles veterum philosophorum sententiam qui faciebant animalia quaedam

aerea, et quaedam ignea et quaedam aquea. Ducitque argumentum ex eo quod superiori

capituli demonstratum est, videlibet omnibus animalibus necessario tactum inesse, non

157 Scripsit fu sed delevit. 158 159 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 12, p. 90. (434b1-5)

54

autem alios sensus nisi secundum quid. Tantum enim sunt necessarij animalibus procul

cibum quaerentibus, non quatenus animalia, sed quatenus alimentum sibi coniunctum non

habent. /82v/