4
Introdusaun Hanesan sosiedade sira seluk iha regiaun Asia Leste no Pasifi- ko, organizasaun de tradisaun social existe forte tebes iha area rurais Timor-Leste. Hanesan dalan ba rezolusaun konflitos, in- fluensa husi sistema tradisional kobre mos rai hela fatin. Nudar nasaun, parseiro desenvolvimento, investor privado, ONGs no parte sira seluk neebe buka atu promove desenvolvimento ru- ral iha Timor-Leste, sei hetan presaun atu involve iha problema nain rikusoin tradisional no ujo reklamasaun neebe aplika iha distritos. Dimensaun tuir mai sobre subsistensia ekonomia Ti- mor-Leste neebe de fakto hatudo katak kontratos neebe iha re- lasaun ho Komersio no agrikultura susar atu hetan. Nee henasan desafio ba objectivo atu aumenta investimento ba seitor privado iha area ekonomia rural. Baseia ba visita iha terreno, Justiça ba Ema Kiak (J4P) nia nota esplikasaun hare liu ba ekonomia rural Timor-Leste no konsidera aprosimasaun neebe bele tulun rela- saun produtivo no equititativo entre rai nain no parseiro desen- volvimento seluk no mos bele kontribui ba benefisio hamutuk husi resultado desenvolvimento rural. Desenvolvimento Rural no Emprego Timor-Leste hola parte iha komunidade internasional iha tinan hitu liu ba hanesan “nasaun kiak liu iha Asia” 1 masque agora dauduan hetan rendemento husi mina rai, Timor-Leste nafa- tin hanesan nasaun post konflitos no maioria populasaun hane- san agrikultor no hetan desafio boot iha parte infrastutura. Nune mos Timor-Leste esperensia ba aumenta numero população ne- ebe aumenta pressaun ba ekonomia nasaun nian, prosesu politi- ca no sistema agrikultura nian. 2 Governo Timor-Leste identifika ona desenvolvimento rural no Kriasaun serviço hanesan area kritiko, ida nee refleta ona konferensia desenvolvimento rural 2009 no esbosu kona ba Estrategia do Emprego Naçional. Dokumentos tuir mai apresenta dificuldades nebe hetan husi relasaun entre crecimento demografia no infra-estrutural, insti- tuções no limitasaun tecnologia husi economia rural, no decreve condição economia iha Timor-Leste caracterizado husi ‘merca- do kiik, custo nebe as, habilidade nebe limitado, infra-estrutura fisico nebe mak la suficiente, no instituções legais nebe mak la completa’. 3 Encouragamente, aumenta despesa pública hahu começa 2006–2007 contribui ba desenvolvimento economia nebe as, ho meado-2009 Fundo Monetário Internacional (FMI) dados indi- ca katak ‘iha termos percapita, o real não-petrolífero aumenta mais de 14 por cento iha tinan rua ikus ne’e’. Maibe, FMI mos fo alerta katak ‘investimento privado iha seitor não-petrolífero sei nafatin iha nivel baixo, nebe complica ba prospectivas kreci- mento ampla’. 4 Fatores Historicos Desafio ba desenvolvimento rural iha Timor-Leste iha ligasaun ho transformasaun minimo subsistensia economia iha teritorio Timor-Leste durante periodo administrasaun Portugues no Indo- nesia. Ida nee indika iha dados formal katak iha tempo ikus oku- pasaun Indonesia iha Timor-Leste, provincia Timor-Timur nudar Kontrato, Okupasaun Rai no Desenvolvimento Rural iha Timor-Leste n Rod Nixon* * Autor agradece tebes ba Ministerio da Economia e Desenvolvimento Timor-Les- te (especialmente João Baptista e Moses Tilman) ba asistencia iha campo, no ba Daniel Adler, Charles Eaton, John Holdaway, Ibere Lopes, Nick Menzies, Habib Rab, Bill Tan Tjo Kek and Bobby Lae Ming ba feedback relaciona ho esboso nota ne’e. Bele contacto autor atravez [email protected] 1 Timor-Leste nasaun kiak liu iha Asia’. UNDP comunicado da Imprensa, data dia 13 de Maio de 200 2 (http://www.undp.east-timor.org/links%20for%20nhdr/ main%20release%20long.pdf). 2 See R.A. Bulatao, Policy Note on Population Growth and its Implications in Timor-Leste. 2008, World Bank: Washington. Baseia ba dados sensus 2004, Bu- latao refere (pp.5,16–17) ba ‘principal’ cenário neebe hatudo katak estimasaun a cerca de meados 2005, numero população 994,500 bele aumenta ba 1,780,000 ate 2025, resulta husi densidade populacional bruta de 120 pessoas por km quadrado. Cenários seluk preve níveis nebe as liu husi crescimento população.. 3 Draft Timor-Leste National Employment Strategy Paper (p.6). Rural develop- ment bottlenecks referred to (p.9) inclui habilidade limitada husi agricultores no dificuldade acesso ba crédito, mercados no cultura moderna e material de proces- samento e tecnologias (de fertilizantes e sistemas irrigação para equipamentos ba processamento). 4 FMI, Timor-Leste ‘Staff Report for the 2009 Article IV Consultation’, 8 July, 2009 (pp. 4–5). BRIEFING NOTE December 2009 JUSTICE POOR for the THE WORLD BANK Volume 3 | Issue 3 51884 Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized

World Bank Documentdocuments1.worldbank.org/curated/ar/844831468247854112/pdf/51… · ma balu husi resultado produto (café, kami’i, forai, milho, forre mungu,feijão verde, etc)

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: World Bank Documentdocuments1.worldbank.org/curated/ar/844831468247854112/pdf/51… · ma balu husi resultado produto (café, kami’i, forai, milho, forre mungu,feijão verde, etc)

Introdusaun

Hanesan sosiedade sira seluk iha regiaun Asia Leste no Pasifi-ko, organizasaun de tradisaun social existe forte tebes iha area rurais Timor-Leste. Hanesan dalan ba rezolusaun konflitos, in-fluensa husi sistema tradisional kobre mos rai hela fatin. Nudar nasaun, parseiro desenvolvimento, investor privado, ONGs no parte sira seluk neebe buka atu promove desenvolvimento ru-ral iha Timor-Leste, sei hetan presaun atu involve iha problema nain rikusoin tradisional no ujo reklamasaun neebe aplika iha distritos. Dimensaun tuir mai sobre subsistensia ekonomia Ti-mor-Leste neebe de fakto hatudo katak kontratos neebe iha re-lasaun ho Komersio no agrikultura susar atu hetan. Nee henasan desafio ba objectivo atu aumenta investimento ba seitor privado iha area ekonomia rural. Baseia ba visita iha terreno, Justiça ba Ema Kiak (J4P) nia nota esplikasaun hare liu ba ekonomia rural Timor-Leste no konsidera aprosimasaun neebe bele tulun rela-saun produtivo no equititativo entre rai nain no parseiro desen-volvimento seluk no mos bele kontribui ba benefisio hamutuk husi resultado desenvolvimento rural.

Desenvolvimento Rural no Emprego

Timor-Leste hola parte iha komunidade internasional iha tinan hitu liu ba hanesan “nasaun kiak liu iha Asia”1 masque agora dauduan hetan rendemento husi mina rai, Timor-Leste nafa-tin hanesan nasaun post konflitos no maioria populasaun hane-san agrikultor no hetan desafio boot iha parte infrastutura. Nune mos Timor-Leste esperensia ba aumenta numero população ne-ebe aumenta pressaun ba ekonomia nasaun nian, prosesu politi-ca no sistema agrikultura nian.2 Governo Timor-Leste identifika ona desenvolvimento rural no Kriasaun serviço hanesan area kritiko, ida nee refleta ona konferensia desenvolvimento rural

2009 no esbosu kona ba Estrategia do Emprego Naçional.

Dokumentos tuir mai apresenta dificuldades nebe hetan husi relasaun entre crecimento demografia no infra-estrutural, insti-tuções no limitasaun tecnologia husi economia rural, no decreve

condição economia iha Timor-Leste caracterizado husi ‘merca-do kiik, custo nebe as, habilidade nebe limitado, infra-estrutura fisico nebe mak la suficiente, no instituções legais nebe mak la

completa’.3

Encouragamente, aumenta despesa pública hahu começa 2006–2007 contribui ba desenvolvimento economia nebe as, ho meado-2009 Fundo Monetário Internacional (FMI) dados indi-ca katak ‘iha termos percapita, o real não-petrolífero aumenta mais de 14 por cento iha tinan rua ikus ne’e’. Maibe, FMI mos fo alerta katak ‘investimento privado iha seitor não-petrolífero sei nafatin iha nivel baixo, nebe complica ba prospectivas kreci-mento ampla’.4

Fatores Historicos

Desafio ba desenvolvimento rural iha Timor-Leste iha ligasaun ho transformasaun minimo subsistensia economia iha teritorio Timor-Leste durante periodo administrasaun Portugues no Indo-nesia. Ida nee indika iha dados formal katak iha tempo ikus oku-pasaun Indonesia iha Timor-Leste, provincia Timor-Timur nudar

Kontrato, Okupasaun Rai no Desenvolvimento Rural iha Timor-Lesten Rod Nixon*

* Autor agradece tebes ba Ministerio da Economia e Desenvolvimento Timor-Les-te (especialmente João Baptista e Moses Tilman) ba asistencia iha campo, no ba Daniel Adler, Charles Eaton, John Holdaway, Ibere Lopes, Nick Menzies, Habib Rab, Bill Tan Tjo Kek and Bobby Lae Ming ba feedback relaciona ho esboso nota ne’e. Bele contacto autor atravez [email protected] 1 Timor-Leste nasaun kiak liu iha Asia’. UNDP comunicado da Imprensa, data dia 13 de Maio de 200 2 (http://www.undp.east-timor.org/links%20for%20nhdr/main%20release%20long.pdf).2 See R.A. Bulatao, Policy Note on Population Growth and its Implications in Timor-Leste. 2008, World Bank: Washington. Baseia ba dados sensus 2004, Bu-latao refere (pp.5,16–17) ba ‘principal’ cenário neebe hatudo katak estimasaun a cerca de meados 2005, numero população 994,500 bele aumenta ba 1,780,000 ate 2025, resulta husi densidade populacional bruta de 120 pessoas por km quadrado. Cenários seluk preve níveis nebe as liu husi crescimento população..3 Draft Timor-Leste National Employment Strategy Paper (p.6). Rural develop-ment bottlenecks referred to (p.9) inclui habilidade limitada husi agricultores no dificuldade acesso ba crédito, mercados no cultura moderna e material de proces-samento e tecnologias (de fertilizantes e sistemas irrigação para equipamentos ba processamento).4 FMI, Timor-Leste ‘Staff Report for the 2009 Article IV Consultation’, 8 July, 2009 (pp. 4–5).

Briefing noteDecember 2009

JUSTICE POORfor the

the worlD bank

Volume 3 | Issue 3

51884

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Page 2: World Bank Documentdocuments1.worldbank.org/curated/ar/844831468247854112/pdf/51… · ma balu husi resultado produto (café, kami’i, forai, milho, forre mungu,feijão verde, etc)

provincia menos urbanizado compara ho provincia Indonesia sira seluk ho numero indikador 10% populasaun urbanizado.5 Tuir fali, ho suco 414 husi total 442 sucos nebe considera ha-nesan ladesenvolvido iha tinan 1995, teritoria ne’e konsiderado hanesan regiao nebe mak menus desenvolvido.6 Laiha sustenta-bilidade ba colheita Ai Kameli hanesan hahalok durante periodo colonial Portuguese no komesa estabelese industria café iha se-culo 19, iha deit estimasaun rai hectares 48,000 (aproximamente rai 3%) nebe mak uja hodi halo plantasaun café. Plantasaun mo-derno contribui ona mais ou menus 45% husi produsaun, mesmo iha tinan ikus husi administrasaun colonial nian.7

Masque area balu husi industria primaria (especialmente Ai Teka) aumenta durante tempo Indonesia, arrendamento café ba-rak mak sai abandonado iha tempu ikus periodo Portugues8 no area industria hetan controla makaas durante okupasaun Indone-sia husi companhia militar ho naran P.T. Salazar, kompanhia ne’e selu ema sira nebe halo coelheta fahe tuir resultado husi produ-saun. Ekstensaun limitada komesa husi poda no kuda fali neebe akontese durante dekada nee agora hetan ona atensaun husi doa-dores sira. Hanesan diskuti iha kraik, entretanto, sei iha investi-mento kiik husi seitor privado iha area rehabilitasaun plantasaun café ou iha area seluk husi seitor industria primaria.

Halao Agribisnis iha Area Rural Timor-Leste

Visita J4P ba terreno foin lalais sublinha katak kultura bisnis rural Timor-Leste nian sei iha ligasaun metin ho economia ru-ral neebe la modernizado. Laos deit esforso makaas husi seitor post-subsistensia maibe hatodan mos husi infrastutura neebe la-dun diak, nivel tecnologia nebe mak menus no mercado limitado, maibe sei iha mos konhesimento minimo kona ba aranjamento institucional neebe iha ligasaun ho agricultura avancado. Baseia ba entrevista ho autores local agribisnis liu 20 iha distrito Ai-leu, Baucau, Dili, Ermera, Manatuto, Liquica, no Manufahi,9 ka-rakter balun husi ekonomia rural nian bele identifica.

Primeiro, claru katak nein fo aluga rai ou halo contrato iha influensia boot iha seitor agribisnis Timor-Leste, tanba transak-saun tipikamente negociado entre produtor ho comprador du-rante prosesu faan. Relasaun pessoal hanesan fator importante (maibe la decisivo). Agricultores, por exemplo, bele halo via-gen ba centro distrito, ho possiblidade bele hodi deit kilogra-ma balu husi resultado produto (café, kami’i, forai, milho, forre mungu,feijão verde, etc) no oferese produto ba kompradores lo-cal. Dala barak produtores no kompradores iha relasaun naruk, talvez liu husi kasamento ou suco original, ida nee bele aumenta possibilidade ba transaksaun. Ida nee la garante processo sosa, se quando comprador (a) alkansa preso neebe as (b) osan nee-be mak suficiente.

Konaba relasaun entre comprador husi distrito no mercado boot, comprador dala ruma faan independentemente ba negocian-te boot iha Dili ou Indonesia, ou bele sai hanesan agente ba nego-ciante boot hela iha Dili. Se karik comprador hanesan agente ba

negociante boot, nia dala ruma iha expektasaun ba assesso cre-dito la ho ninian funan hodi sosa equipamento (tipikalmente ka-meoneta). Atu reforsa tan, contrato escrito entre comerciante ho agente distrito nian ladun akontese, dalaruma comerciante hatoo problema sobre credito nebe mak laselu. Centro ba acordo entre comerciante ho sira nian agente distrito ida ne’e comerciante sira hetan direito primeiro hodi sosa produto nebe hanesan maibe sig-nificativamente e versao kona ba arrajamento neebe applika entre toos nain mak colecta husi sira nian agente distrito, neebe forma-lizado liu no comprador nebe mak iha distrito. Wainhira comer-ciante Dili nian explica oinsa depois fo credito osan ba agentes, nia sei fornece informacao actual sobre folin nebe mak nia sei selu ba varias commodities. Iha evento, agente ida hetan oferece folin nebe mak a’as husi ninian maluk comerciante seluk, agente ida ne’e tem que informa ba ninia sponsor iha Dili sobre oferece ida ne’e. Depois fo informacao comerciante halo contacto nia be-lun comerciante seluk iha Surabaya (produto Timor-Leste barak halo processu iha neba) hodi determina karik folin as ne’e realis-tico. Se karik nune’e, comerciante sei selu; se karik lae nia sei fo licensa ba agente hodi faan ba ninian comerciante seluk.

Enquanto iha comerciante boot nebe mak iha Dili fo empres-ta makina dulas (via egantes) atu nune’e bele facilita procesu du-las café fase primeiro husi comunidade sira. Quase laiha agente sector privado neebe mak visita tiha ona iha investimento direi-tamente iha parte modernijasaun agricultura atravez liu husi fo aluga no hadia rai ou hola parte iha contrato actividades agricul-tura neebe involve distribusaun ba toos nain sira hanesan kompo-nente intensifikasaun produsaun agricultura (por exemplo, fini, adubu, treinamento) ho kompensasaun hodi hetan direito sosa coelheta. Ida ne’e sugere katak desenvolvimento iha parte aren-damento rai customaria no registrasaun akordo kontratuais sai importante se governo Timor-Leste (GoTL) realija katak atu alkansa objectivo hodi aumenta investimento privado iha ekono-mia rural neebe orientado ba esportasaun no producao.10

5 Ministry of Health Republic Indonesia, Indonesia: Health Profile 1999, 2000, Jakarta, p.11, Figure II.A.3. província Lampung (Sudeste Sumatra) nudar provin-cia ho segunda menor taxa de urbanização ho 16,8%6 Op. cit., p. 17, Figura B.3.7 Industria café Timor-Leste tradicionalmente dominada husi agrikultores kiik. See W.G. Clarence Smith, ‘Planters and Smallholders in Portuguese Timor in the Nineteenth and Twentieth Centuries’, 1992 (www.gov.east-timor.org/MAFF/ta000/TA051.pdf), and M.H. Soesastro, ‘East Timor: Questions of Economic Viability’, in Unity and Diversity: Regional Economic Development in Indonesia Since 1970 (ed. H. Hill), 1989, pp.207–229. Oxford: Singapore.8 See R. Nixon: (1) ‘Challenges for Managing State Agricultural Land and Pro-moting Post-subsistence Primary Industry Development in East Timor’, in Crisis in Timor-Leste: Understanding the Past, Imagining the Future (ed. D. Shoesmi-th), 2007, pp. 101-115, CDU Press: Darwin; (2) Non-customary Primary Industry Land Survey: Landholdings and Management Considerations, USAID/ARD Inc. research report, 2005 (http://pdf.dec.org/pdf_docs/PNADE790.pdf).9 Total husi 50 operadores agronegocio nacional identificado ona liu husi base de dados negocio nian husi Peace Divident Trust (www.buildingmarket.org). Numero balu husi negociante hirak ne’e, tuir investigasaun rigorosa, la funciona tuir seitor. Balun sei precija hetan entrevista.10 Objectivo hirak nee refere husi Cipriana da Costa husi Ministerio de agricultura e pescas (MAP) iha konferensia kona ba sustentabilidade desenvolvimento rural ba redusaun pobreza (27–28 Marsu 2009) iha Ministerio Economia e Desenvol-vimento (MED).

Page 3: World Bank Documentdocuments1.worldbank.org/curated/ar/844831468247854112/pdf/51… · ma balu husi resultado produto (café, kami’i, forai, milho, forre mungu,feijão verde, etc)

Atu koalia lolos, desafio iha parte infrastutura desencorajar agrikultor no autores agribisnis atu contribui ba agrikultura sub-sistensia, no comprador ida husi Manufahi refere ba risko, foin dadauk, transporta produto ba mercado, especialmente iha tem-po udan. Refere ba kondisaun estrada, susar atu halo prediksaun oinsa transporta produto bele resulta deit fatin transaksaun mai-be inklui mos tarifa “mate” Kombustivel asosiado ho tentativa la suksesu hodi aksesu ba mercado.11

Sem hare ba razao kona ba existe approximasaun, cultu-ra bisnis neebe existe apresenta ona dificuldade ba compra-dores boot, inkluindo Agencia do Governo Timor-Leste, nebe hola parte iha kontrato arranjemento ho agrikultor. Iha tinan 2006, wainhira Ministerio Agricultura no Pescas (MAF) con-trato agricultures Viqueque atu produz fore munggu 35 centa-vos kada kilo, toos nain sira faan sira nian coelheta 40 centavos kada kilo, ba comprador seluk masque input (inclui fini no trei-namento) fornece husi MAF. Iha cazo ne’e, ikus mai MAF kon-segue sosa deit coelheta restu nebe mak iha baseia ba preco concordado.12

Maisque iha desafio barak, opportunidade ba autores agri-bisnis Timor-Leste apparentemente aumenta desde independe-cia. Empresario balun neebe mak uluk faan deit ba mercado Dili hetan ona vantagen tanba bisnis nain sira husi Indonesia, halo eksodus iha 1999 no agora exporta direitamente ba Indo-nesia. Embora iha perguntas too iha neebe ona commerciante sira contribui ba produsaun produto ou, como parece mais pos-sível, meramente compete ba malu hodi fahe colheta, ou seluk ho intensaun buka aumenta valor no hasae qualidade, nivel agre-gando valor no merkadoria produto lokal.13 Negocios hirak ne’e inclui empresa Acelda Baucau halo orgânica mina kami’i, em-bora hanesan beneficiario husi supporta organizasaun interna-sional14 maibe nafatin hanesan negocio local exemplo beneficio husi approximasaun diak neebe foka liu ba ekspansaun mercado organic.15 Acelda hanesan exemplo ida (seluk involve iha café) nebe mak sponsor sertifikasaun organic rai agricultura nebe mak partense ba comunidade. Interesante liu, prosesu ida neebe ha-metin investedor no agrikultor liu husi relasaun fo beneficio ha-mutuk la presija contrato ou fo aluga. Simplesmente, premium nebe mak negocios bele selu hodi produs husi area neba mak sira aranja ona sertifikasaun organic significa katak agrikultor faan ba sira dook husi auto interese.16

Iha inisiativo foun seluk, agrikultores halo esperimenta iha Natarbora ho koperativas agrikultura la fleksibel katak aproxi-masaun koperativa hare liu ba aumenta efficiency trabalhadores no resultado aumenta produsaun colheta hare.17 Iha comercian-te balu, koalia sobre introdusaun aumenta variedades species Komerciais. No iha contractual actual presente, statuto no kon-disaun rai nian, sei iha prekupasaun husi potensial investedor konaba karik sira bele hetan mais lucro husi distribuisaun au-menta variedades ba toos nain nebe mak laiha obrigasaun retri-buir ba sira.

Promove Parseiro Desenvolvimento Rural

Maisque hanoin avanco balun husi actor agribisnis Timor-Leste fo coragen, absencia husi protocol fo aluga rai no observa con-trato e possívelmente tahan expansão agribisnis.

RaiEnquanto Governo Timor-Leste ho tulun husi USAID, foka ba area critical direito propriedade iha area urban no peri-urban area liu husi programa Ita Nian Rai, iniciativo ida ne’e sei la kobre numero barak sobre sistema tradisaun autoridade predominan.Tuir dadus survey 2005, iha deit 3% rai rural iha Timor-Leste aparece alienado husi direito tradicional.18 Desenvolvimento iha nasaun seluk ho ninia pola direito ocupa rai nebe mak hanesan sugerem estado manega negociasaun atu acessu ba rai ba desen-volvimento bele sai xave ba facilita desenvolvimento economic no redus risco ba konflito rai.19

Timor-Leste seidauk iha vasta rai agricultura nebe mak atrai investidores iha neebe deit, maibe nasaun ida ne’e sei nafatin sai hanesan aumenta interese ba ema empresario sira hodi investe iha area hanesan turismo, infra estrutura petrolium no industria primaria. Cazo foin dadau, inclui rai hectares 12 East Petroleum

11 La surpresa, compradores regionais balun indica katak quantidade ba produto pro-veniente husi sub-distritos periféricos bele aumenta significativamente wainhira iha melhoramento estradas.12 Intrevista ho Director Departamento Agribusiness husi MAF Senhor Adelino Durego iha dia 4 de Marso de 2009.13 Commerciante balun supporta introdusaun organismo de normalização das ex-portações hanesan forma ida neebe bele melhorar qualidade colheita iha Timor-Leste.14 Hirak ne’e inclui Universidade Hawai no GTZ.15 See M.J. Luzius, ‘Agricultural Firm Export Strategies in Fiji’, Pacific Economic Bulletin, Vol.21, No.2., 2006, pp.162–168. Dados husi Federasaun Internasional Agricultura Organica (The World of Organic Agriculture: Statistics & Emerging Trends 2008) hatudu vendas globais iha tinan 2006 ho montantes US$38.6 billion (dobro ba 2000).16 Demanda total ba nicho de produtos organicos, no entanto,bele sai limitada. Acelda (visita dia 7 de Maio de 2009), por exemplo, iha ordem permanente husi fabricante de cosméticos ho 36 toneladas de óleo de castanha orgânico vale cada tinan, maibe produto ho montate hirak nee mak bele faan. Assim, como Luzius (op. cit.) observa, iha vantagens diversificação. Além disso, mercado orgânico la bele sai prova ba recessão. Depois de realiza certificação orgânica extensiva iha te-ritorio distrito Ermera iha tinan hirak ikus ne’e, Timor Global (entrevistado iha dia 25 de junho de 2009) hetan katak demanda ba café orgânico monu drasticamente depois de crise econômica iha tinan 2008.17 MED hahu série de cooperativas agrícolas iha tinan 2008.18 Cerca de 47.000 hectares (see Nixon, op. cit). .19 Iha PNG no Vanuatu, a melhoria ba quadros no acesso ba rai tama ona iha fase negociasaun. Iha PNG sistema ‘Lease-Lease back’ recentemente complementada husi legislação facilitar a inscrição voluntária rai nian, depois tuir preparasaun Review of Incorporated Land Groups and Design of a System of Voluntary Custo-mary Land Registration by the PNG Constitutional & Law Reform Commission (2007/2008). Ba análise kona ba desenvolvimento ou evolusaun iha Vanuatu see M. Stefanova, ‘The Price of Tourism: Land Alienation in Vanuatu’, J4P Briefing Note Vol. 2, Issue 1, Jan. 2008. Mais amplamente, The International Food Policy Research Institute (IFPRI) promove hela ‘codigo de conduta ba principios aqui-sicoes ba rai estrangeiro’ ho principio relativos: kona ba negociações transparan-tees ho proprietários; respeito ba direitos de propriedade habitual; repartição de benefícios; aspectos ambientais, no; seguranca alimentos (J. von Braun and R. Meinzen-Dick, ‘’Land Grabbing” Husi invetidores estrangeiros iha paises desen-volvido: Riscos no Oportunidades.’IFPRI Policy Brief No.13,April 2009). Alega-damente, União Africano considera hanesan código de conduta (‘Outsourcing’s Third Wave’, Economist,dia 23 de Maio 2009, pp.55–57).

Page 4: World Bank Documentdocuments1.worldbank.org/curated/ar/844831468247854112/pdf/51… · ma balu husi resultado produto (café, kami’i, forai, milho, forre mungu,feijão verde, etc)

iha Liquica20 no Memorandum do Intendimento iha tinan 2008 entre GoTL no GTLeste Biotech sobre aluga rai 100,000 ‘rai la produtivo’21 ba prazo tinan 50 sugere katak prosesu transparante halo negosiasaun entre investidor ho comunidades, no facilita re-gistrasaun voluntario ba area rai comunidade nian hanesan apro-priado, sei ajuda desenvolvimento produto no equitativo parceiro no ajuda evita husi conflito.

Cazu aluga emitido husi GoTL ba Timor Global iha 2005 ba plantasaun café 3000 hectares iha Fatubesi (Distrito Ermera) de-monstra vantagen husi negosiasaun acessu ba rai.22 Maisque for-malmente rai estado, Timor Global descobre katak fornecemento aluga rai sei hanesan baze nebe mak la suficiente ba companha hodi comesa coelheta ho diak nomos actividades management. Antes de companha hahu servico, halo ona negosiasaun ho li-der comunitario no concorda atu fornece benefico inclui opor-tunidade servico no arranjos seguransa. Timor Global oras nee daudaun comesa ona servico iha parte hectar 60 no fo servico ba ema local hamutuk 80 (inclui ema 30 nebe mak iha ligasaun ba movimento resistencia). Companhia planu atu maneija fatin co-elheta, primeira vez, iha tinan 2009.

ContratosBaseia ba esperencia husi Fatubesi, Timor Global, dalaruma ha-nesan investor agribisnis bot liu iha Timor-Leste, inkopera rela-saun komunidade ba iha operasaun foun. Iha distrito Baucau, por exemplo, companha aluga rai hectares 1.500 comunidade nian23 no introdus metodo cultivasaun iha fatin ba suco tolu ho total 100 hectares. Companhia aktualmente uja aprosimasaun agri-cultura24 hein katak bele assiste movimento ba oin sobre contra-to agricultura iha futuro. Hanesan discute ona iha nota ida ne’e, introdusaun contratu agricultura iha Timor-Leste possivel apre-sentar desafius hare husi fleksibel arranjamento entre produtor no comprador.

Embora institusaun formal legal hanesan papel ba desenvol-vimento ba arrangamento contrato agricultura, esperencia inter-nacional sugere katak patrocinadores ho produtores nunca hodi malu ba tribunal.25 Preparasaun kontratu escrita ne’e encoraja hanesan significa fo clarificasaun mecanismo ba resolusaun dis-puta nian. Forum contrato agricultura ho industria (menor grau) no respresentante governo nian prova ona ninian util ba future contrato agricultura nomos iha tan modelu barak mak bele infor-ma desenvolvimento contrato agricultura iha Timor-Leste.26 No possivel sei iha mérito iha estabelecimento husi registo baseia ba contrato entre produtores no compradores bele sai arquivados.

Conclusaun

Nudar governo nebe mak ho ninia substancia economia no po-pulasaun exspansaun, Governo Timor-Leste liu husi programa focus desenvolvimento rural hanesan passo importante hodi ha-soru desafios iha futuru ba desenvolvimento Timor-Leste. Iha sircumstancia ida ne’e, halo aproximações hodi aumenta pro-dutividade colheitas liu husi programa treinamento agricultural no makinaria no apresentasaun tipo moras-resistentes no rende-mento bot hanesan medida esensial. Maibe, seitor privado mos bele halo contribusaun importante no habelar tecnologia agri-cultural mais intensives ba comunidades, nomos fornece opor-tunidades emprego no contribui hodi hetan lucrus exportasaun.

Enquanto investemento desenvolvimento rural limitado ate agora, bele espera existencia modernijasaun iha seitor balu. Se ida ne’e akontece, beneficio potensiais husi seitor privado sei facil liu se investedores no comunidades rural hetan forrnece-mento ho estrutura negosisaun acessu ba rai nebe mak suppor-ta desenvolvimento productividade no parceiro desenvolvimento rurais equitativas no redus probabilidade disputa ba rai. Hanesan mos, estabelecemento equipa ho fornece diresaun ba desenvol-vimento ba acordo agricultura no provisaun ba registrasaun husi acordo hirak ne’e bele sai hanesan papel hodi aumenta confian-sa husi investedores potenciais agribisnis.

20 Moradores affirma katak sira nudar rai nain (nebe kaer karta ida para esse efeito assinados husi Administrador do Distrito, administrador Sub-distrito e Suco) in-dica sira nia lamentacoes no preocupação kona ba processo aluga rai no fatin ba East Petroleum husi GTL.21 http://www.laohamutuk.org/Agri/08Agrofuels.htm#sugarcane.22 Baseia ba discussões ho Bill Tan Tjo Kek no Bobby Lay Ming, iha dia 23 de Junho de 2009. Tuir informantes ne’e katak acordo (ba arrendamento ida ho prazu tinan 50 renováveis) assina ona iha tinan 2005 e contrato de arrendamento emi-tidos iha tinan 2007.23 Mesmo Timor Global hetan arrendamento rai husi communidade, maibe direi-tos communidades sucos ba arrendamento seidauk klaro.24 Baseia ba kontrato escritas.25 M. Doria, ‘Contract farming: Legal Considerations on Contractual Design and Enforcement’, FAO brief (laiha data) bele hetan iha http://www.fao.org/ag/ags/contract-farming/toolkit/briefs-list/en/?no_cache=1.26 C.S. Eaton and A.W. Shepherd. Contract Farming: Partnerships for Growth, a Guide, 2001, FAO: Rome. Nota katak Eaton & Shepherd (pp.60–61) advertem contra ‘participação de candidatos políticos iha organismos’.

Justice for the Poor Briefing Notes provide up-to-date information on current topics, findings, and concerns of J4P’s multi-country research. The views expressed in the notes are those of the authors and do not necessarily reflect those of the World Bank.

Saida mak J4P?

Justiça ba Ema Kiak (J4P) mak programa pesquisa gobal no desenvolvimento ho ninia objectivo atu informa, projetar no apoio ba ema kiak no aprocimasaun ba reforma justica. Pro-grama ida ne’e hanesan aproximasaun ba reforma justiça ida nebe:

• Buka Justiça husi perspectivo ema kiak no marginalijado• Baseia liu ba context social no cultural• Reconhese importancia husi demanda ba hari sistema

justiça nebe mak equitativo.• Cumpriende sistema justiça hanesan questão transversal

Contactu ami atraves [email protected] no atu hatene informasaun profundo favor visita ami nia website tuir mai ne’e www.worldbank.org/justiceforthepoor