View
37
Download
2
Category
Preview:
DESCRIPTION
Neurobiologia das Emoções.
Citation preview
26/03/2015 Neurobiologiadasemoes
http://www.hcnet.usp.br/ipq/revista/vol35/n2/55.htm 1/12
RevisodaLiteratura
NeurobiologiadasemoesNeurobiologyoftheemotions
VandersonEsperidioAntonio1,MariliaMajeskiColombo2,DianaToledoMonteverde2,GlacieleMoraesMartins2,JulianaJosFernandes2,MarjorieBauchiglionideAssis2,RodrigoSiqueiraBatista3
1MestreemCinciasMorfolgicas,UniversidadeFederaldoRiodeJaneiro(Ufrj).2AlunadoCursodeGraduaoemMedicina,CentroUniversitrioSerradosrgos(Unifeso).3DourtoremCincias,FundaoOswaldoCruz(Fiocruz).
TrabalhorealizadocomopartedasatividadesdoGrupodePesquisasemCinciasdaSade(CefetQumica/RJeUnifeso),estandovinculadolinhadepesquisaNeurocincias:dilogoscomascinciashumanas,danaturezaedasade.
Recebido:10/07/2007Aceito:05/10/2007
Endereoparacorrespondncia:RodrigoSiqueiraBatista.CentroUniversitrioSerradosrgos(Unifeso).CursodeGraduaoemMedicina.AvenidaAlbertoTorres,11125964000Alto,Terespolis,RJ.Email:rsiqueirabatista@terra.com.br
Resumo
Contexto:Anaturezadasemoesumdostemasarcaicosdopensamentoocidental,sendotematizadaemdiferentesmanifestaesdaculturacomoaarte,areligio,afilosofiaeacincia,desdetemposimemoriais.Nosltimosanos,oavanodasneurocinciaspossibilitouaconstruodehiptesesparaaexplicaodasemoes,especialmenteapartirdosestudosenvolvendoosistemalmbico.Objetivos:Apresentarumadiscussoatualizadaacercadaneurobiologiadosprocessosrelativossemoes,demarcandosuasconexescomocontroleneurovegetativo.Mtodos:Revisodaliteraturaereflexocrticadostextosobtidos.Resultados:Apresentaodasprincipaisestruturasneuraisrelativassemoes,suasviasecircuitosdemaiorrelevncia,osneurotransmissoresimplicados,seguindoseumadiscussosobreasprincipaisemoes.Concluses:Esperasequeopresentemanuscritopossacontribuirdifusodeidiassobreosistemadasemoes,asquaispoderomotivarfuturosestudoscapazesdeelucidarpontosaindaemaberto.
EsperidioAntonio,V.etal./Rev.Psiq.Cln35(2)5565,2008
Palavraschaves:Sistemalmbico,emoes,neurocincias,neurobiologia.
Abstract
Background:Thenatureofemotionsisoneofthearchaicsubjectsofthewesternthought,beingthethemechoiceindiversemanifestationsofcultureasinart,religion,philosophyandsciencefromtimeimmemorial.InrecentyearstheadvancesinNeuroscienceshavemadeitpossibletobuildhypothesestoexplainemotions,apossibilityderivedparticularlyfromthestudiesinvolvingthelimbicsystem.Objectives:Topresentanupdateddiscussionabouttheneurobiologyoftheprocessesrelatingtoemotionsandtheirconnectionswithneurovegetativecontrol.Methods:Reviewoftheliteratureonthesubject.Results:Anupdatedaccountofthemainneuralstructuresrelatedwithemotions,thepathwaysandcircuitsofgreaterrelevanceaswellastheregardingneurotransmitters.Theneurobiologicalaspectsofemotionsarealsodiscussed.Discussion:Itisexpectedthatthepresentpapercancontributetothedisseminationofideasaboutthelimbicsystem,hopefullymotivatingfuturestudiesabletoelucidatepointsstilltobeapproached.
EsperidioAntonio,V.etal./Rev.Psiq.Cln35(2)5565,2008
Keywords:Limbicsystem,emotions,neurosciences,neurobiology.
26/03/2015 Neurobiologiadasemoes
http://www.hcnet.usp.br/ipq/revista/vol35/n2/55.htm 2/12
Introduo
Atematizaodasemoescomoquestorelativaaoconhecimentoumaperspectivabastantearcaicanaculturaocidental.Voltandoosolhosaomundogregoantigo,possvelencontrarnoconceitode (paths)aidiadepaixo,entendidano
mbitodafilosofiahelnicacomoraizdosmalesedainfelicidadedohomem1,devendo,pois,sermoderadae,qui,dominada.Inscrevesenestehorizonte,porexemplo,aconcepoplatnicadealmatripartida,sendomortaisasduasporescorrespondentessemoesconcupiscenteeirascveleimortal(divina)aalmaracional2,3.
Assim,pois,acomplexarelaoemoorazotornousemoterecorrentenopensamentodediferentesfilsofos,osquaisformularamconcepes,asmaisvariadas,paraexplicarasorigenseopapeldasemoesnacondiohumana.Estefoi,precisamente,ocasodopensadorfrancsRenDescartes,que,emsuasMeditaesMetafsicas,chegaconcepodeumasubstnciapensante(rescogitans)completamenteseparadadasubstnciadomundo(resextensa),facultando,assim,umagenunacisoentrecorpoemente4.ParaDescartes,arescogitanspertencerazoeaopensamento,enquantoaocorpo(resextensa)pertencemasemoes,caracterizveiscomoconfusasenocrveisemrelaoaoscontedosdeverdade4.Aocontrrio,ofilsofoBaruchdeSpinozaconcebiaqueasubstnciapensanteeasubstnciaextensasoumamesmasubstncia,oracompreendidacomoumatributo,oracomooutro(Spinoza,1997:LivroII,ProposioVII)5.Nessestermos,razoeemooe,deresto,aprpriaconstituioorgnicapertenceriamaumamesmanatureza5.
Deumproblemagenuinamentefilosfico,asrelaesentrecorpoementeeentrerazoeemoopassaramasertambminvestigadasnombitotericodeoutrossaberes,comoapsicologia,apsicanliseeabiologia,apartirdasegundametadedosculoXIXeprincpiosdosculoXX.Oquemarcaesseperodoointeressecientficovoltadoparaosprocessoscognitivos,osquaisincluemasatividadesmentaisrelacionadasaquisiodeconhecimentoeconectadasaoraciocnioememria.Esseanseioelucidativoexplicasepelamaiorcomensurabilidadedacognio,levandoaodesenvolvimentodachamadarevoluocognitiva.Apartirdeento,realizaramseinmerasinvestigaes,asquaisculminaramnaproposiodosmecanismosenvolvidosnapercepo,atenoememria.Ademais,ospoucosautoresquesevoltavamsemoes,concebiamnasdemodosegmentado,tratandooscircuitosemocionaiscomoeventosparteeindependentesdasdemaisatividadesneurais.
Maisrecentementeapartirdodesenvolvimentodenovastcnicasespecializadasdepesquisaemneurofisiologiaeemneuroimagem,vemseampliandoointeressepeloestudodasbasesneuraisdosprocessosenvolvidosnasemoes,apartirdacaracterizaoedasinvestigaessobreosistemalmbico(SL).Sabese,combaseemdiferentesresultados,quehumaprofundaintegraoentreosprocessosemocionais,oscognitivoseoshomeostticos,demodoquesuaidentificaoserdegrandevaliaparaamelhorcompreensodasrespostasfisiolgicasdoorganismoanteasmaisvariadassituaesenfrentadaspeloindivduo.Assim,reconhecesequeasreascerebraisenvolvidasnocontrolemotivacional,nacognioenamemriafazemconexescomdiversoscircuitosnervosos,osquais,atravsdeseusneurotransmissores,promovemrespostasfisiolgicasquerelacionamoorganismoaomeio(sistemanervososomtico)etambminervaodeestruturasviscerais(sistemanervosovisceraloudavidavegetativa),importantesmanutenodaconstnciadomeiointerno(homeostasia)6.
Apesardessesavanos,muitosetemdiscutidosobreapossibilidadedesetratar,cientificamente,asquestesrelativasemoo.Comodesenvolvimentodasneurocincias,postulaseque,comoapercepoeaao,aemoorelacionadaacircuitoscerebraisdistintos.Ademais,asemoesestogeralmenteacompanhadasporrespostasautonmicas,endcrinasemotorasesquelticasquedependemdereassubcorticaisdosistemanervoso,asquaispreparamocorpoparaaao79.Comefeito,acreditasequeacinciasercapazdeexplicarosaspectosbiolgicosrelacionadosemoo,masnooqueaemoo:estapermanececomoumaquestoprevalentementefilosfica.
Combasenessaspremissas,oobjetivodopresentetrabalhodiscutirosaspectosatuaisdaneurobiologiadasemoespartindodoconceitodeSL,pontuando,ainda,aimportanterelaoentreosprocessosemocionaiseosistemanervosoautnomo,destacandosuainterferncianocontroleneurovegetativo.
Mtodos
Osprocedimentosutilizadosnopresentetrabalhoforam:
1. PesquisabibliogrficasobreotemanasprincipaisbasesdedadosBibliotecaVirtualemSade(BVS)ScientificElectronicLibraryOnline(SciELO),U.S.NationalLibraryofMedicine(PubMed)eTheCochraneLibraryatocontnuo,
2. Reflexocrticasobreomaterialobtidoe3. Elaboraodesntesesarespeitodotema.
Resultadosediscusso
Antecedenteshistricos:dosistemalmbicoaosistemadasemoes
ApartirdoRenascimentoperodomarcado,entreoutrosaspectos,porumsubstantivoprogressodaanatomiahumanadesenvolveramseosestudosmorfolgicos,tipificadosporumafecundacomposioentrecinciaearte10,osquaispermitiramadescriodediferentesestruturasorgnicas,entreasquaisocrebroeosdemaisconstituintesdosistemanervosocentral(SNC)eperifrico(SNP).Talcontextofoiumdosresponsveispeloulteriorinteresseemcompreenderarepresentaodosprocessoscognitivosedasemoesnocrebro,temticaqueganhouespecialimpulsoapartirdossculosXVIIIeXIX11,12,especialmenteapsostrabalhosdeGall,BrocaePapez.
26/03/2015 Neurobiologiadasemoes
http://www.hcnet.usp.br/ipq/revista/vol35/n2/55.htm 3/12
FranzJosephGalldescreveuamorfologiadocrebroedasprincipaisestruturasnervosas,oquefacultouumsignificativoavanonadiferenciaodeporesimportantesdocrebro,caracterizandoalgumasdesuasfunesespecficas,passandoaserconhecidocomooautordaverdadeiraanatomiadocrebro.OprimeiromapeamentodasfunescerebraisfoipropostoporPierrePaulBroca,realizadoapartirdaobservaodepacientescomdanoscerebrais.Brocaidentificouolobolmbico(limbo=margem),oqualcompreendeumanelcompostoporumcontnuodeestruturascorticaissituadasnafacemedialeinferiordocrebro13.
UmgrandeimpulsoparaoestabelecimentodehiptesessobreasbasesneuraisdasemoesdeuseapartirdadescriodocasoPhineasGage,umoperrioquesobreviveuocorrnciadegravedanocerebral,conseqenteaumsrioacidentedetrabalho14.Apsumaexplosoacidental,Gagetevesuacabeaatravessadaporumabarradeferro,aqualpenetrouatravsdaregiomaxilaresquerda,atingindoprofundamenteseulobofrontalipsilateral.Gagenoperdeuaconscincia,apesardeseulobofrontalestarlesado.Apsalgumassemanas,ooperriodesejouretornaraotrabalho,masnoobtevepermissodoseuchefe,emrazodesuagrandemudanacomportamental.Antesdoacidente,Gageeraumtrabalhadorcapazeeficiente,comumamentebemequilibrada,sendovistocomoumhomemastuto,inteligenteetalentoso.Apsoeventomrbido,tornouseindeciso,demonstrandoindiferena,falsidade,deslealdadeedesleixo.Mostravaseaindaimpacienteeinbilparaestabelecerqualquerplanoparaofuturo13.
Ointeressepelacompreensodosprocessosmentaisecerebraistambmpodeseridentificadonasinvestigaespioneirasdesenvolvidas,nosculopassadopelofisiologistaepsiclogovienenseSigmundExer,pelopsicanalistaSigmundFreudepelomdicofrancsIsraelWaynbaum,nasquaiscomeouasedesenharumconhecimentosobreredesneuronaisepossveisestruturasquecomporiamoscircuitosemocionais15.
Nessemovimento,temporalmentesituadonatransiodosculoXIXparaoXX,forampropostasasprimeirasteoriasneuropsicolgicasdasemoes,cabendodestaquesconcepesdeWilliamJameseCarlLangeparaosquaisaexperinciaemocionalsubjetivaseriaconseqentesmanifestaesfisiolgicasecomportamentais(ouseja,seficaalegreporquesesorri...)bemcomosidiasdeWalterCannonedePhillipBardqueformularamqueoSNCcausavatantoaexperinciasubjetivaquantoasmanifestaesfisiolgicasecomportamentais16.
SubstantivoavanoparaacompreensodosfenmenosneurobiolgicosrelacionadosemoofoialcanadoporJosephPapez,anatomistaestadunidensequedeslocouoolhardeumaperspectivadecentrosemocionais,substituindoaporumaconcepodesistema.Defato,inicialmenteseacreditavaqueolobolmbicodescritoporBrocaestariarelacionadoaoolfato,masPapezdemonstrouquesuasdiferentesporesestavamunidasecoordenadasentresi,formandoumcircuito,oqualincluaocrtexcingulado,ohipocampo,ohipotlamoeosncleosanterioresdotlamo17.
EvidnciasexperimentaisulteriorespermitiramarevisodasestruturaspertencentesaocircuitopropostoporPapez,surgindo,assim,oconceitodesistemalmbico(SL)retomandootermocriadoporBrocaaodescreverolobolmbico,oqualenvolveriaasestruturasrelacionadassemoes18,19.OSLpassouasercaracterizadocomoocircuitoneuronalrelacionadosrespostasemocionaiseaosimpulsosmotivacionais,jtendosidoincludasemseubojoestruturascomohipotlamo,amgdala,ncleosdabase,reaprfrontal,cerebeloesepto(ohipocampo,inicialmenteinserido,nopareceterparticipaodecisivanosmecanismosneuraisdasemoes,tendopapel,outrossim,naconsolidaodamemria,includaaqueladecontedoemocional,daestarrelacionadoaindaquenosejapertencenteaoSL)17,20.Demodosimilar,ogrupodencleosanterioresdotlamonoestconfirmadocomoelementosubstantivonaneurobiologiadasemoes.Comefeito,aindanoexisteumperfeitoacordosobreoscomponentesdoSL.Emboraadenominaosistemalmbicoaindasejausadaparadesignarcomponentesenvolvidosnoscircuitoscerebraisdasemoes,talcategorizaovemsofrendocrticasemdiversosgraus.Comoexemplo,citaseainclusodevriasestruturasanatmicasnoseubojo,semquehajaclaraconcordnciaentreosautoresdefato,amaioriadosinvestigadoresinclui,noSL,ogirodocngulo,ogiroparahipocampal,aamgdala,ohipotlamoeareadesepto.Outrasestruturascomocerebelo,tlamo,reaprfrontalehipocamponemsempresotidascomopertencentesaoSL,aindaqueesseselementospossuamrelaesdiretascomosprocessosemocionaiseasrespostasautonmicas18,2123.TalfatoindicaquenohcritriosamplamenteaceitosparasedecidirsobreaconstituiodoSL24.Ademais,aprpriaidiadeumnicosistemadasemoesvemsendocolocadaemxequenamedidaemquetmsidoidentificadosdiferentescircuitosereasdoSNCquesecorrelacionamaosdsparesestadosdenominadosemoes.Dessemodo,nopresentemanuscrito,incluirseonasdiscussessobreoSLasestruturasconsensualmentereconhecidaspelosdiferentesautores,bemcomoaquelasqueserelacionamdiretamentesemoes.
Assim,emsubstituioouampliaoidiadoSL,deveseproporaconcepodossistemasdasemoes,osquaisalbergamosdsparescircuitoseasredesneuronaiscorrelacionveisaosestadostipificadoscomoemoo.
Estruturasrelacionadassemoes
Ossistemasdasemoesaomenoscomovmsendoentendidosrecentementeparecemestarorganizadosemredenestasnoexistemcomponentesmorfofuncionalmenteregulatriosmaispronunciados,ouseja,todososelementosexercempapisregulatriossemelhantesentresi25.Podese,ento,compreenderquetaissistemasdependemdaintegraodeseuscomponentesdeumaformacomplexa,nohierrquica,aqualnecessitaaindasermaisbemexplicada18,26.
Afigura1eoquadro1apresentamoscomponentesdoSL,conformepropostoporPapez.Oquadro2expeestruturasadicionaisqueintegramossistemasdasemoes.
Emboranosetenhaumadefinioprecisadoscircuitosneuronaisenvolvidosnocomplexosistemadasemoes,podemserdescritas,demododidtico,algumasviasneuronais,semperderdevistaqueelasesto,emltimaanlise,integradasfuncionalmente.Essasviasserodiscutidas,aseguir,nombitodasdiferentesemoes.
26/03/2015 Neurobiologiadasemoes
http://www.hcnet.usp.br/ipq/revista/vol35/n2/55.htm 4/12
26/03/2015 Neurobiologiadasemoes
http://www.hcnet.usp.br/ipq/revista/vol35/n2/55.htm 5/12
Asbasesneuraisdasemoes
Prazererecompensa
Asemoesmaisprimitivasebemestudadaspelosneurofisiologistascomafinalidadedeestabelecersuasrelaescomofuncionamentocerebralsoasensaoderecompensa(prazer,satisfao)edepunio(desgosto,averso),tendosidocaracterizado,paracadaumadelas,umcircuitoenceflicoespecfico.
Ocentroderecompensaestrelacionado,principalmente,aofeixeprosenceflicomedialnosncleoslateraleventromedialdohipotlamo,havendoconexescomosepto,aamgdala,algumasreasdotlamoeosgngliosdabase13,21.JocentrodepuniodescritocomlocalizaonareacinzentacentralquerodeiaoaquedutocerebraldeSylvius,nomesencfalo,estendendoseszonasperiventricularesdohipotlamoetlamo,estandorelacionadoamgdalaeaohipocampo21e,tambm,sporesmediaisdohipotlamoesporeslateraisdareategmentaldomesencfalo27.
Paraalgunspesquisadoresasensaodeprazerpodeserdistinguidapelasexpressesfaciaiseatitudesdoanimalapssuaexposioaumestmulohednicotaisexpressessomantidasmesmoemindivduosanenceflicos,sugerindoqueocentroderecompensadevaseestenderatotroncocerebral25.Acreditasequeemissesaferentesdoncleoacumbensemdireoaohipotlamolateraleventral,globoplidoeestruturasconectadasnessamesmaregiocerebralestejamenvolvidasnoscircuitoscerebraishednicos25.
Eminvestigaescomanimaisdeexperimentao(ratos),demonstrousequeestmulosnareaseptal,controladospeloanimal,acarretavamumasituaodedeflagraorecorrentedoestmulo,indicandoumapossvelcorrelaocomodesencadeamentodeprazer12.Essaconcluso,entretanto,notosimples:porexemplo,nadcadade1960,RobertHeathaplicou17eletrodosnoencfalodeumpacientecomointuitodedescobriralocalizaodeumaepilepsiagrave.Oqueopesquisadorpdeobservarfoiqueaestimulaodereasespecficas,deacordocomaimplantaodoseletrodos,geravadiferentestiposdesensaes.Opacienteemquestoestimulavacommaiorfreqnciaumstiodotlamomedialque,emboraprovocasseumasensaodeirritao,lhecausavaasensaoiminentedeevocarumamemria,fazendocomqueelerepetisseoprocedimentonatentativadetrazeramemriamente,ouseja,comoobjetivodeobterumarecompensacomaestimulaorepetida27.Estudosposterioresrealizadosemsmiosdemonstraramaparticipaodofeixeprosenceflicomedialnosestmulosapetitivos,sendopossvelcaracterizar,inclusive,umacertaexpectativadeprazer.Essefeixeeasregiesporeleintegradas(reategmentarventral,hipotlamo,ncleoacumbens,crtexcinguladoanteriorecrtexprfrontal)compemocircuitodenominadosistemamesolmbico.
Adopaminapareceserfundamentalnamediaodosefeitosderecompensa.Neurniosdopaminrgicosprojetamsedareategmentarventraldomesencfaloparamuitasreasdoencfaloatravsdofeixeprosenceflicomedial.Almdisso,drogasque
26/03/2015 Neurobiologiadasemoes
http://www.hcnet.usp.br/ipq/revista/vol35/n2/55.htm 6/12
causamdependnciaqumicaaumentamaeficciadadopaminaeprovocamsualiberaononcleoacumbens,demonstrandoopapeldesseneurotransmissornosmecanismosderecompensae/ouprazer27.Contudo,asinvestigaesatentorealizadaspermanecemcomresultadosambguos,principalmentenombitodosestudosfarmacolgicososquaisindicamqueosagonistasdadopaminaaumentamataxadeautoestimulao,enquantoosantagonistasdiminuemessamesmataxaedosestudoslesionais,quemostramqueasecodofeixeprosenceflicomedial,porexemplo,noprovocareduosignificativadaautoestimulao,comoseriadeseesperar27.
Alegria
Ainduodealegriarespostaidentificaodeexpressesfaciaisdefelicidade,visualizaodeimagensagradveise/ouinduoderecordaesdefelicidade,prazersexualeestimulaocompetitivabemsucedidaprovocouaativaodosgngliosbasais,incluindooestriadoventraleoputmen28.Almdisso,valerelembrarqueosgngliosbasaisrecebemumaricainervaodeneurniosdopaminrgicosdosistemamesolmbicointimamenterelacionadosgeraodoprazeredosistemadopaminrgicodoncleoestriadoventral.AdopaminaagedemodoindependenteutilizandoreceptoresopiideseGABArgicosnoestriadoventral,naamgdalaenocrtexorbitofrontalalgorelacionadoaestadosafetivos(comoprazersensorial),enquantooutrosneuropeptdeosestoenvolvidosnageraodasensaodesatisfaopormeiodemecanismoshomeostticos29.
Descriesneuroanatmicasdelesesdasviascrebropontocerebelaresemindivduoscomrisoechoropatolgicossugeremqueocerebelosejaumaestruturaenvolvidanaassociaoentreaexecuodorisoedochoroeocontextocognitivoesituacionalemquestodefato,quandotalestruturaestlesionadahtransioincompletadasinformaes,provocandoumcomportamentoinadequadoaoseucontexto30.
Osgngliosbasaistambmestorelacionadosaodesgosto,sensaocomumnosenfermoscomesquizofreniaedepresso.Emrazodesuasfunesmotoras,osgngliosbasaisparecemtambmestarenvolvidosnacoordenaoderespostasapropriadasaoestmulooriginal,tentandofazercomqueoorganismoalcanceoseuobjetivo(adoodecomportamentodeaproximaoouderetraimento)28.
Medo
Asrelaesentreaamgdalaeohipotlamoestointimamenteligadasssensaesdemedoeraiva.Aamgdalaresponsvelpeladeteco,geraoemanutenodasemoesrelacionadasaomedo,bemcomopeloreconhecimentodeexpressesfaciaisdemedoecoordenaoderespostasapropriadasameaaeaoperigo28,31,32.Alesodaamgdalaemhumanosproduzreduodaemocionalidadeedacapacidadedereconheceromedo.Poroutrolado,aestimulaodaamgdalapodelevaraumestadodevigilnciaouatenoaumentada,ansiedadeemedo27,33,34.
DesdeasdescriesiniciaisdoSL,realizadasporPapez,acreditavasequeohipotlamoexerciapapelcrucialentreasestruturassubcorticaisenvolvidasnoprocessamentodasemoes.Atualmentesereconhecequeprojeesdaamgdalaparaocrtexcontribuemparaoreconhecimentodovivenciamentodomedoeoutrosaspectoscognitivosdoprocessoemocional24.
Aamgdalaumaestruturaqueexerceligaoessencialentreasreasdocrtexcerebral,recebendoinformaesdetodosossistemassensoriais.Estas,porsuavez,projetamsedeformaespecficaaosncleosamigdalianos,permitindoaintegraodainformaoprovenientedasdiversasreascerebrais,atravsdeconexesexcitatriaseinibitriasapartirdeviascorticaisesubcorticais35.Osncleosbasolateraissoasprincipaisportasdeentradadaamgdala,recebendoinformaessensoriaiseauditivasjaviaamigdalofugalventraleaestriaterminalestabelecemconexocomohipotlamo,permitindoodesencadeamentodomedo27.Aestriaterminalestrelacionadaliberaodoshormniosdeestressedasglndulashipfiseesuprarenalduranteocondicionamento24.
Afernciassensoriaisamgdalasorecebidaspeloncleolateral.Asafernciasauditivasprovmdotlamoauditivoedocrtexauditivoechegamaoncleolateraldaamgdala,estimulandoanosprocessosdemedocondicionado(conformedescritoadiante).Talfatoconfirmadoporestudosderessonnciamagnticafuncional(fRMI)emhumanos,nosquais,duranteocondicionamento,seobservouatividadedaamgdalaeatividadecorrelatanotlamo24.Almdocrtexedotlamoauditivos,reasventraisdohipotlamoprojetamseparaosncleosbasolateralebasomedialdaamgdala,havendo,emcasosdelesodessasreas,interferncianageraodocondicionamento.Oncleocentraldaamgdalaresponsvelpelainterfacecomosistemamotor,conseqentementelesesdessencleorevelaramalteraesnaexpressodasrespostasaomedocondicionado24.
Opapeldaamgdalanodesencadeamentodomedopdesermaisbemestudadoduranteasdcadasde1970e1980,quandofoidescritaatcnicadecondicionamentopavlovianodomedo.Essatcnicaconsistiaemoferecerumestmuloemocionalmenteneutro,comoaemissodeumtomsonoro(estmulocondicionado),eassociloaumestmuloaversivo,comoumchoqueeltrico(estmuloincondicionado).Depoisdaaplicaorepetidadessesestmulosassociados,notousequeoestmulocondicionadofoicapazdeprovocarrespostasobservadas,tipicamente,napresenadeperigo,comocomportamentodedefesa(respostasdefugaouluta),ativaodosistemanervosoautnomo(alteraesnofluxosangneoefreqnciacardaca),respostasneuroendcrinas(liberaodehormnioshipofisriosesuprarenais),entreoutros24.Situaescomoexposioasonsfortesesbitos,alturaelevadaeestmulosvisuaisgrandesnoidentificadosquesurgemnapartesuperiordocampovisualdemodorepentino,produzemochamadomedoincondicionado,presenteemvriosanimais.Naespciehumana,omedoincondicionadopodeserproduzido,porexemplo,pelaescurido.Omedocondicionado,ouaprendido,causadopelamaioriadosestmulos,quesetornamavisosdequesituaesameaadoraspodemacontecernovamente12.Apsessadescoberta,foipossvelaassociaodessescomportamentosamgdala,umavezquelesesnessaestruturainterferiamnaaquisioenaexpressodomedocondicionado24.
Ainvestigaodaamgdalapormeiodeexamesdeimagem,comotomografiaporemissodepsitrons(PET)efRMI,permitiu
26/03/2015 Neurobiologiadasemoes
http://www.hcnet.usp.br/ipq/revista/vol35/n2/55.htm 7/12
concluirquetalestruturaativadamesmoquandooindivduoanalisadonoestsubmetidodiretamenteaumasituaoquelheprovoquemedo.Almdisso,observousequeaamgdalanoativadaapenasemprocessosqueenvolvemasensaodemedo,mastambmdurantesituaesmaispositivas,como,porexemplo,duranteoreconhecimentodeexpressesfaciaisdealegria,levandoconclusodequeaamgdalaestenvolvidanarespostaaestmulosdeimportnciaemocional,independentementedeseucontextoagradveloudesagradvel28.
Paraoaprendizadodocondicionamentodomedo,asviasquetransmitemainformaodoestmuloconvergemnoncleolateraldaamgdala,deondeparteainformaoparaoncleocentral.Este,porsuavez,estabelececonexocomohipotlamoesubstnciacinzentaperiaquedutalnotroncoceflico,evocando,porfim,respostasmotorassomticas25,27.Aparticipao,nesseprocesso,dosncleosbasolateraisdaamgdalapdeserconfirmadaapartirdaobservao,emestudosdeinvestigaodosreceptoresNMDAnocrebroreceptoresassociadosaquisio,reconsolidaoeextinodememrias.VerificousequeosncleosamigdalianoseramolocalprimriodeaodasdrogasqueagemsobreosreceptoresNMDA,ouseja,potencializando(drogasagonistas)ouextinguindo(drogasantagonistas)amemriaassociadaaomedocondicionado33.
Almdoimportantepapeldaamgdalanageraodomedo,esseprocessotambmpareceserdependentedossistemasserotoninrgico,noradrenrgicoeGABArgicocentrais,namedidaemquesereconhecequeomecanismodeaodosfrmacosantidepressivoseansiolticosdependedeinterfernciasnaconduohabitualdessasvias,aoalteraraconcentraodeseusreceptores36.
Devesetambmmencionaropapeldolobotemporalnaneurobiologiadomedo.Lesesnessalocalizaoproduzemalteraesnocomportamentosocialeemocionaldosanimais,taiscomoaquisiodeposturadcilporanimaisselvagenseferozes,perdadomedo,curiosidadeextrema,esquecimentorpido,tendnciaacolocartudonabocaeimpulsosexualextremamenteintenso(sndromedeKlverBucy).Emboradistrbiossemelhantessejamrarosemsereshumanos,aspessoasafetadasreagemdeformasimilaraossmiosquadrocaracterizadoporapatia,letargiaeinsensibilidadeemocional21.
Raiva
Umadasprimeirasestruturasassociadasraivafoiohipotlamo,emdecorrnciadeestudosrealizadosnadcadade1920,nosquaissedescreverammanifestaesderaivaemsituaesnocondizentes,apsaremoototaldotelencfalo.Entretanto,essemesmocomportamentonoeraobservadoquandoalesoseestendiaatametadeposteriordohipotlamo,levandoconclusodequeohipotlamoposteriorestariaenvolvidocomaexpressoderaivaeagressividade,enquantootelencfalomediariaefeitosinibitriossobreessecomportamento27.
Araivamanifestadabasicamenteporcomportamentosagressivos,osquaisdependemdoenvolvimentodediversasestruturasesistemasorgnicosparaseremexpressos.Almdisso,essecomportamentotambmadmitevariaesdeacordocomoestmuloqueoevoca.Sendoassim,podemsedescreverdoiscomportamentosclassicamenteestudadosemanimais:aagressopredatria,quetemporobjetivoaobtenodealimento,eaagressoafetiva,cujopropsitoaexibioparaanimaisoufmeasaoredor.Duranteadcadade1960,JohnFlynnidentificouqueessescomportamentosagressivoseramprovocadospelaestimulaodereasespecficasdohipotlamo,localizadasnohipotlamolateralemedial,respectivamente37.
Ocomportamentotpicodeagressopredatriapodeserverificadoapsestimulaodohipotlamolateral,oqualpossuiefernciasnareategmentarventralatravsdofeixeprosenceflicomedial.Emcontrapartida,asecodessefeixeneuronalnoeliminatalcomportamentoemsuatotalidade,indicandoapossibilidadedequeohipotlamonosejaanicaestruturaassociadageraodessepadrocomportamental.Aagressoafetiva,porsuavez,provocadaporestimulaodasubstnciacinzentaperiaquedutalpelohipotlamolateral,porintermdiodofascculolongitudinaldorsal27.
Araiva,assimcomoomedo,umaemoorelacionadasfunesdaamgdala,emdecorrnciadeconexescomohipotlamoeoutrasestruturas.Aestimulaoeltricadosncleosbasolateraisdaamgdalaativaohipotlamoeosncleosdotroncoenceflico,provavelmenteatravsdaviaamigdalofugalventral,produzindocomportamentotpicodeagressoafetiva.Poroutrolado,aestimulaodosncleoscorticomediaisprovocaefernciasinibitriasaohipotlamoatravsdaestriaterminal,reduzindoaagressopredatria27.
Sanderetal.realizaramumestudocomoobjetivodeidentificarasreascerebraisenvolvidasnoprocessamentodaraiva,utilizandoafRMI.Oestmulorecebidopelosparticipanteseramvozesfuriosasouneutras,simultaneamente,devendoseoptarporqualdelasescutar.Osresultadosdoestudomostraramqueaamgdaladireitaeossulcostemporaissuperioresbilateraisresponderamaoreconhecimentodaraiva,independentementedequandoavozquedenotavaraivaeraescolhidaounoentretanto,ocrtexorbitofrontaleocneo(nocrtexoccipitalmedial)mostrarammaiorativaoquandoavozfuriosaeraescolhidadoquequandoeradescartada,indicandopossvelassociaodessasreasnoprocessamentoneuraldoreconhecimentodaraiva38.Almdesseestudo,houtrasdescriesdaassociaodelesesdocrtexorbitofrontalacomportamentosinapropriados,comoimpulsividade,raiva,poucaexpressodefelicidadeecaractersticasdedistrbiodepersonalidadeduplax39.
RecenteinvestigaorealizadaporSuslowetal.demonstrou,tambmutilizandoexamesdeimagem(fRMI),aativaobilateraldaamgdaladuranteavisualizaodefacesamedrontadas,aopassoqueaobservaodefigurasquemostravamexpressesfaciaisenfurecidasprovocaramestimulaounicamentedaamgdaladireita.Talfato,almdeconcordarcomestudoanteriormentedescrito38,tornapossvelreforarqueaamgdalaestejaassociadapercepodeexpressesfaciaisdeameaaequesuasconexescomasdemaisestruturascorticaisesubcorticaispermitaestabelecerumarespostaaessaameaa4042.
Almdoscomponentesestruturais,hestudosenvolvendoaparticipaodeneurotransmissoresnamodulaodaraivaeagresso.Aserotoninaumdosneurotransmissoresimplicadosnessaregulao,oquepodeserfacilmentesugerido,umavezqueseconhecealocalizaodeneurniosserotoninrgicosnarafedotroncoenceflico,nofeixeprosenceflicomedial,nohipotlamo
26/03/2015 Neurobiologiadasemoes
http://www.hcnet.usp.br/ipq/revista/vol35/n2/55.htm 8/12
eemoutrasestruturaslmbicasassociadas36.Essaassociaopodeserreforadaporestudosrealizadoscomcamundongosnocauteparaosreceptores5HT1B.Essesreceptoresespecficosestolocalizadosnosncleosdarafe,amgdala,substnciacinzentaperiaquedutalegngliosdabase27.
Araivaparecesermoduladaprincipalmentepeloncleoacumbenseporintermdiodossistemasdopaminrgicoeglutamatrgico,umavezqueantidepressivosdopaminrgicosepsicoestimulantessopotencializadoresdaraivaeosantipsicticoseestabilizadoresdohumorpodemexercerefeitosdepressoressobrearaiva36.
Reaesdelutafuga
Aconexodiretaentreohipotlamoeosistemanervosoautnomo(SNA)sed,possivelmente,medianteprojeeshipotalmicaspararegiesdotroncoenceflico,destacandoseoncleodotratosolitrio.Almdessasviaseferentes,onervovago(NCX),umdosprincipaiselementosdoSNA(poroparassimptica),representaaindaumimportantecomponenteaferente,ativandoreascerebraissuperiores:suasprojeesaferentesascendemaoprosencfaloatravsdoncleoparabraquialelocusceruleus,conectandosediretamentecomtodososnveisdoprosencfalo(hipotlamo,amgdalaeregiestalmicasquecontrolamansulaeocrtexorbitofrontaleprfrontal)43,44.
Dessaforma,onervovagodestacasenaparticipaodarespostaintegrada(cognioemoo),porque,almdeestimularreasenceflicas,produzreaesorgnicasfisiolgicasdiretas(asafernciasvagaisdeterminarorespostasespecficas,inibitriasouexcitatriasemvriostecidosesistemascorporais)etambmindiretas,pormeiodaestimulaoparaleladeoutrosnervosqueseoriginemprximoaocentrovagalnosistemanervosocentral.
OSNAestdiretamenteenvolvidonasdenominadassituaesdelutae/oufugaeimobilizao45.Taisocorrnciasestointrinsecamenterelacionadasaummecanismodeneurocepo,quesecaracterizapelacapacidadedeoindivduodeagirconformesuapercepodeseguranaouameaaarespeitodomeioondeeleseencontra.Essapercepopodeserdada,porexemplo,pelotomdavozoupelosmovimentoseexpressesfaciaisdapessoaoudoanimalcomquemelesecomunica43,44.
Todavezqueapessoapercebeomeioambientecomoseguro,eladispedemecanismosinibitriosqueatuamsobreasestruturaslmbicasquecontrolamcomportamentosdelutafuga,comoasregieslateraledorsomedialdasubstnciacinzentaperiaquedutal.Talmecanismopodeserexemplificadopelasprojeesneuraisdogirofusiformeesulcotemporalsuperioremdireoamgdala(maisprecisamenteoncleocentralamigdaliano),inibindoa.Dessaforma,aamgdalanoexerceseupapelnormal,ouseja,aestimulaodessasviasnasubstnciacinzentaperiaquedutal.Concomitantemente,apsoprocessamentodetodasasinformaes,ocrtexmotor(ondesedestacamasreasfrontais)comandaaativaodeviascorticobulbaresnamedula(ncleosfontedosparescranianosNCV,VII,IX,XeXI),queativamoscomponentessomatomotor(msculosdafaceedacabea)evisceromotor(corao,rvorebrnquica)dosmecanismosfisiolgicosparaocontatosocial44.
Aocontrrio,todavezqueapessoapercebeomeioambientecomoameaador,aamgdalaestarlivreparadesencadearestmulosexcitatriossobrearegiolateraledorsolateraldasubstnciacinzentaperiaquedutal,queentoestimulaasviasdotratopiramidal,produzindorespostasdelutae/oufuga.Almdisso,hcasosemqueapessoarespondeataissituaescomoseestivesseparalisadaessarespostadecorredaestimulaodaregioventrolateralaoaquedutocerebral(Sylvius),quetambmestimulaasviasneuraisdotratocorticoespinallateral(piramidal).interessanteressaltarqueessasreaesocorremparalelamenteaumarespostaautonmicasimptica,pornervosoriginadosdosgngliosparavertebrais,eparassimptica(nervosIII,VII,IXeX),bemcomosuaporosacral,representadapelosnervossacraisdeS2aS4,permitindo,assim,ainervaodevasossangneosemusculaturalisadergosdediferentessistemasemtodooorganismo.Emsituaesdelutafugaocorreelevaodafreqnciacardacaedapressoarterialdeoutromodo,nassituaesdeimobilizaoocorreintensabradicardiaequedadapressoarterial.
Tristeza
Atristezaeadepressopodemservistascomoplosdeummesmoprocessoaprimeiraconsideradafisiolgica,easegunda,patolgicaestando,porcontadisso,relacionadasemtermosneurofisiolgicos.cadavezmaisfreqenteadescriodacorrelaoentredisfunesemocionaiseprejuzosdasfunesneurocognitivas.Defato,adepressoassociaseadficitsemreasestratgicasdocrebro,incluindoregieslmbicas.Noobstanteosfatoresemocionaisrelacionados,hvriosdeterminantesbiolgicosimplicadosnoseudesenvolvimentoobservamsealteraesocorridasnosistemaimunolgico45.
Estudoscontemporneosdemonstraramquearealizaodeatividadesqueevocamessesentimentorelacionamseativaodereascentrais,comoosgirosoccipitaisinferioremedial,girofusiforme,girolingual,girostemporaispsteromedialesuperioreamgdaladorsal,ressaltandose,tambm,aparticipaodocrtexprfrontaldorsomedial46.Ademais,emindivduosnormaisobservouse,pormeiodeexamesdetomografiaporemissodepsitrons(PET),queainduodatristezarelacionase:1)ativaoderegieslmbicasporosubgenualdogirodocnguloensulaanterior2)desativaocorticalcrtexprfrontaldireitoeparietalinferiore3)diminuiodometabolismodaglicosenocrtexprfrontal47.Domesmomodo,noestudorealizadoporPhanetal.,identificouseimportanteativaodocrtexcinguladosubcaloso(especialmentenaregiocinguladaanteriorsubgenual/ventral)apsainduodetristezanosindivduosestudadosjnospacientescomdepressoclnicanotousehipometabolismoouhipoperfusonocrtexcinguladosubcaloso28.
Comoobjetivodeavaliarossistemasneuroqumicosenvolvidosnosprocessosemocionais,Zubietaetal.realizaramumestudo,emhumanos,observandoque,pormeiodaestimulaoedamanutenodeumestadodetristeza,desenvolveseumainativaodaneurotransmissonogirocinguladorostralanterior,noplidoventral,naamgdalaenocrtextemporalinferior48.Correlacionaseaumentonastaxasdesentimentosnegativosereduonastaxasdesentimentospositivos,confirmandoopapeldosreceptoresmuopiidesnaregulaofisiolgicadasexperinciasafetivasemhumanos.
26/03/2015 Neurobiologiadasemoes
http://www.hcnet.usp.br/ipq/revista/vol35/n2/55.htm 9/12
Emooerazo
Asinformaesquechegamaocrebropercorremumdeterminadotrajetoaolongodoqualsoprocessadas.Emseguida,direcionamseparaasestruturaslmbicaseparalmbicas,pelocircuitodePapez,ouporoutrasvias,paraadquiriremsignificadoemocional,dirigindose,atocontnuo,paradeterminadasregiesdocrtexcerebral,permitindoquesejamtomadasdecisesedesencadeadasaesprocessosrelacionadosautonomia(Figura2)funogeralmentedependentedocrtexfrontalouprfrontal4951.
Asimagenscertamenteprovocam,emsuamaioria,ativaodocrtexvisualoccipital(girooccipitalegirofusiforme),pormaamgdalatambmrecebequantidadesubstancialdeestmulosprovenientesdasreastemporaisassociadasviso,participandonaformaodememriasatravsdoscircuitoshipocampaisoudoscircuitosestriatais24.Talfatodecorredopapelespecializadodaamgdalanoprocessamentodeinsinuaesemocionaisvisualmenterelevantes,sinalizaodomedoeaversoououtrasevidncias.Aativaodaamgdalapodeestarprimariamenteenvolvidanaemissodeumalertaparaameaasprovenientesdapercepoobtidapelocrtexoccipital28.
ComodemonstradoporAbuAkel,aintegraodecargaafetivaaosprocessoscognitivosocorre,provavelmente,nocomplexocrtexorbitofrontal(COF)/crtexprfrontalventromedial(CPFVM)52.Deacordocomessepesquisador,asimpressessensoriais(comoviso,audioeoutrasinformaessomatossensoriais)convergem,atravsdoCOF,paraoCPFVM,deondeainformaosintetizadalevadasregiesdocrtexprfrontaldorsomedialecrtexprfrontalnferolateralparaatomadadasdecises.LesesnoCPFVMcausamprejuzonacapacidadedetomardecises,geralmentecaracterizadoporinabilidadedeadotarestratgiasdecomportamentoadequadassconseqnciasdeatitudestomadas,levandoimpulsividade.OCPFVMeoCOFmantmimportanterelaocomaamgdalaeamboscontribuemparaatomadadedecises,emboraosmecanismospelosquaisistoocorrasejamdistintos.Acreditasequeessasregiescorticaisrecebamafernciasdaamgdalaasquaisrepresentemovalormotivacionaldosestmulosintegrandoosepromovendoumaavaliaodocomportamentofuturoqueseradotado53.
Emboraaamgdalanoestabeleaconexodiretacomocrtexlateralprfrontal,elasecomunicacomocrtexcinguladoanterioreocrtexorbital,osquaisestoenvolvidosnoscircuitosdamemria,tornandopossvelajustificativadealgunsautoresdequeaamgdalaparticipanamodulaodamemriaenaintegraodeinformaesemocionaisecognitivas,possivelmenteatribuindolhescargaemocional,possibilitandoatransformaodeexperinciassubjetivasemexperinciasemocionais24,53.Lesesnocrtexprfrontalmedialrostrallevamexpressoinapropriadadasemoesnoscomportamentossociaiseaoprejuzonatomadadedecisespessoalmentevantajosas28.Estudosdeneuroimagemdemonstramqueprocessosexecutivossomediadospelolobofrontal,particularmenteocrtexcingularanterior(CCA)eocrtexprfrontal(CPF).Deacordocomessasinvestigaes,oCPFmedialestenvolvidonaassociaodoaspectocognitivoaoemocional,sendoresponsvelpelaavaliaoe/ouinterpretaocognitivadasemoes28,53,54.
MaisrecentementefoidescritoqueoCCAeocrtexprfrontaldorsolateral(CPFDL)detmasbasesneuraisdaperformancedetarefasconcomitantesdeexecuocentraltornase,assim,possvelarealizaodeduastarefassimultneas,comodirigirefalar
26/03/2015 Neurobiologiadasemoes
http://www.hcnet.usp.br/ipq/revista/vol35/n2/55.htm 10/12
aocelular.OsresultadosmostramqueosprocessoscognitivossomoduladospeloCCAnomesmohemisfrio.OCCAprovavelmenteposicionadoparaconectarinformaesdentrodocrebrodessaforma,eleincluiconexesrecprocasimportantesparaosistemamotoreosistemadasemoes.OCPFDLparticipadesituaesexecutivas,comocoordenaodeprocessoscognitivosconcorrenteseatenoseletivaparainformaesdetarefasrelevantes.PostulasequeaintelignciageralnoshumanossejaresultadodeumaintegraofuncionalentreosistemadealertabaseadonoCCAeosistemaexecutivobaseadonoCPFDL55.
Outraestruturaimportantenaintegraoemoo/razoansula,aqualativadaduranteainduoderecordaesdemomentosvividosporumindivduo,asquaisprovoquemumasensaoespecfica,sejadefelicidade,tristeza,prazer,raivaouqualqueroutra.Entretantoansulanoativadaquandoamesmasensaoprovocadanomesmoindivduoporumfilme,porexemplo,sugerindoquetalestruturaestejaenvolvidanosaspectosdeavaliao,experimentaooudeexpressodeumaemoogeradainternamente28.
Combasenoquesediscutiu,possvelconsiderarqueatomadadedecisestornasediretamentedependentedaassociaoemocionalrealizadapeloindivduoaovivenciardeterminadassituaescotidianas.Almdisso,oempregodetalinformaoadquiridadependederespostasmotorascomo,porexemplo,correr,sorriroucomerederespostasautonmicas,comoelevaooureduodafreqnciacardaca,ouaindaaumentodaperistalseintestinal.Taisrespostasautonmicassodiretamenteinfluenciadaspelohipotlamoeeste,porsuavez,agemedianteoprocessamentodetodasasinformaesquechegamaocrebro.
Consideraesfinais
Aidentificaodasestruturasneuraisedesuascaractersticasanatomofuncionaisrelacionadasaocontrolemotivacionalesemoescontinuaasermotivodeinterrogaoedefomentopesquisa5660.
Diferentesestmulos(aferncias)trmicos,tteis,visuais,auditivos,olfatriosedenaturezavisceral(comoalteraesdapressoarterial)chegamadiferentespartesdoSNCporviasneuronaisenvolvendoreceptoresenervosperifricos.Respostas(eferncias)adequadasaessesmesmosestmulossoprogramadasemdeterminadasreascorticais,asquaisincluemdesdecircuitossimplesenvolvendopoucossegmentosatcomplexos,exigindorefinamentofuncionalporpartedecadauma.
Oscircuitosrelacionadossemoeslocalizamseemvriasregiesnoencfalo,possuindoinmerasconexescomocrtex,rea(substncia)subcortical,seusncleoseasestruturasinfratentoriaispertencentesaotroncoenceflicoecerebelo.Destacamseaindaasrelaescomotroncoenceflico,asquaisfacilitamsinapsessubstnciareticular,ncleoscomoorubro,oambguoeosformadoresdosnervoscranianos,destacandoseosdoIIIpar(nervooculomotor),VIIpar(nervofacial),IXpar(nervoglossofarngeo)eoXpar(nervovago),fazendopartedaporocranianadosistemanervosoparassimptico.Apartirdeento,umestmulodirigeseaocerebeloemedulaespinal,sendodistribudopornervosespinaisaossegmentoscorporaiseaosistemanervososimpticopelossegmentosdeT12aL1(toracolombar)eaoparassimpticodeS2aS4(partesacral).Estaseriaumavisopanormicadaintegraobiolgicaentreasemoeseocontroleneurovegetativo.
Adespeitodessesconhecimentosjconstrudososquaispermitemaproposiodediferentes,masintegrados,sistemasdasemoes,umlongopercursoaindahdesertrilhado,paraqueseadquiramelhorcompreensodosmecanismosneurobiolgicosfundamentaisrelacionadossquideterminantesdasemoes,veredaque,pressupese,podersercapazdeaproximarohomemdacompreensodesuaprpriacondiodehomem.
Referncias
1. RealeG.HistriadaFilosofiaAntiga:dasOrigensaScrates.3aed.SoPaulo:Loyola1999.2. Plato.Timeu.Belm:Ed.UniversidadeFederaldoPar1977.3. SiqueiraBatistaR,SchrammFR.Platoeamedicina.Histria,Cincias,SadeManguinhos.200411(3):61934.4. DescartesR.Meditaesmetafsicas.SoPaulo:MartinsFontes,2000.5. SpinozaB.ticademonstradamaneiradosgemetras.SoPaulo:NovaCultural1997.6. LanotteM,LopianoL,TorreE,BergamascoB,CollocaL,BenedettiF.Expectationenhancesautonomicresponsesto
stimulationofthehumansubthalamiclimbicregion.BrainBehavImmun.19(6):5009,2005.7. KandelER.Fundamentosdeneurocinciaedocomportamento.RiodeJaneiro:GuanabaraKoogan2000.8. PetittoJM,RepettoMJ,HarteminkDA.Brainimmuneinteractionsinneuropsychiatry:highlightsofthebasicscienceand
relevancetopathogenicfactorsandepiphenomena.CNSSpectr.20016(5):3838,391.9. YangTT,SimmonsAN,MatthewsSC,TapertSF,BischoffGretheA,FrankGK,ArceE,PaulusMP.Increasedamygdala
activationisrelatedtoheartrateduringemotionprocessinginadolescentsubjects.NeurosciLett.2007428(23):10914.10. BarretoG,OliveiraMG.AartesecretadeMichelangelo:umaliodeanatomianaCapelaSisitina.SoPaulo:Arx2004.11. GazzanigaMS,IvryRB,MangunGR.Neurocinciacogntiva:abiologiadamente.2ed.PortoAlegre:Artmed2006.12. LentR.Cembilhesdeneurnios.2ed.SoPaulo:Atheneu2005.13. DamasioH,GrabowskiT,FrankR,GalaburdaAM,DamasioAR.ThereturnofPhineasGage:theskullofafamouspatient
yeldscluesaboutthebrain.Science264:11025,1994.14. HarlowJM.Recoveryfromthepassageofanironbarthroughthehead.PublicationoftheMassachussettsMedicalSociety2
1868.p.32947.15. PeperM,MarkowitschHJ.Pioneersofaffectiveneuroscienseandearlyconceptsoftheemotionalbrain.JournaloftheHistory
ofNeuroscience.200110(1):5866.16. CannonWB.TheJamesLangetheoryofemotions:acriticalexaminationandanalternativetheory.AmJPhychol.
192739:10624
26/03/2015 Neurobiologiadasemoes
http://www.hcnet.usp.br/ipq/revista/vol35/n2/55.htm 11/12
17. PapezJW.Aproposedmechanismofemotion.ArchNeurolPsychiatry.193738:72543.18. CosenzaRM.Fundamentosdeneuroanatomia.RiodeJaneiro:GuanabaraKoogan1990.19. DrorOE.Techniquesofthebrainandtheparadoxofemotions,18801930.SciContext.200114(4):64360.20. PergherGK,GrassiOliveiraR,DevilaLM,SteinLM.Memria,emooehumor.RevPsiquiatrRS.20061(28):618.21. GuytonAC,HallJE.TratadodeFisiologiaMdica.11ed.RiodeJaneiro:GuanabaraKoogan2006.22. MachadoABM.Neuroanatomiafuncional.2ed.SoPaulo:Atheneu2006.23. MenesesMS.Neuroanatomiaaplicada.RiodeJaneiro:GuanabaraKoogan2004.24. LeDoux,J.Theemotionalbrain,fearandtheamygdala.CellularandMolecularNeurobiology.200323:72738.25. BerridgeKC.Motivationconceptsinbehavioralneuroscience.Physiology&Behavior.200481:179209.26. BalloneGJ.Neurofisiologiadasemoes.In:PsiqwebPsiquiatriaGeral2002.Disponvelem:
http://www.psiqweb.med.br/cursos/neurofisio.html27. BearMF,ConnorsBW,ParadisoMA.Neurocincias:desvendandoosistemanervoso.2aed.PortoAlegre:Artmed2002.28. PhanKL,WagerT,TaylorSF,LiberzonI.Functionalneuroanatomyofemotion:ametaanalysisofemotionactivationstudies
inPETanffRMI.Neuroimage.200216:33148.29. BurgdorfJ,PankseppJ.Theneurobiologyofpositiveemotions.NeurosciBiobehavRev.200630(2):17387.30. ParviziJ,AndersonSW,MartinCO,DamasioH,DamasioAR.Pathologicallaughterandcrying:alinktothecerebellum.Brain.
2001124(9):170819.31. DeGelderB,SnyderJ,GreveD,GerardG,HadjikhaniN.Fearfostersfight:amechanismforfearcontagionwhenperceiving
emotionexpressedbyawholebody.ProcNatlAcadSciUSA.2004101(47):167016.32. HistadM,BarbasH.Sequenceofinformationprocessingforemotionsthroughpathwayslinkingtemporalandinsular
corticeswiththeamygdala.Neuroimage.200840(3):101633.33. LeeJL,MiltonAL,EverittBJ.Reconsolidationandextinctionofconditionedfear:inhibitionandpotentiation.JNeurosci.
200626(39):100516.34. GrahamR,DevinskyO,LaBarKS.Quantifyingdeficitsintheperceptionoffearandangerinmorphedfacialexpressionsafter
bilateralamygdaladamage.Neuropsychology.200645(1):4254.35. WilliamsLM,DasP,LiddellBJ,KempAH,RennieCJ,GordonE.Modeoffunctionalconnectivityinamygdalapathways
dissociateslevelofawarwnessforsignalsoffear.JNeurosci.200626(36):926471.36. LaraDR,AkiskalHS.Towardanintegrativemodelofthespectrumofmood,behavioralandpersonalitydisordersbasedon
fearandangertraits:II.Implicationsforneurobiology,geneticsandpsychopharmacologicaltreatment.JAffectDisord.200694(13):89103.
37. FlynnJP.Theneuralbasisofaggressionincats.In:GlassDC.NeurophysiologyandEmotion.NewYork:RockefellerUniversityPress1967.
38. SanderD,GrandjeanD,PourtoisG,SchwartzS,SeghierML,SchererKR,etal.Emotionandattentioninteractionsinsocialcognition:brainregionsinvolvedinprocessingangerprosody.Neuroimage.200528(4):84858.
39. BerlinHA,RollsET,IversenSD.Borderlinepersonalitydisorder,impulsivityandtheorbitofrontalcortex.AmJPsychiatry.2005162(12):236073.
40. SuslowT,OhrmannP,BauerJ,RauchAV,SchwindtW,AroltV,etal.Amygdalaactivationduringmaskedpresentationofemotionalfacespredictsconsciousdetectionofthreatrelatedfaces.BrainCogn.2006200661(3):2438.
41. FitzgeraldDA,AngstadtM,JelsoneLM,NathanPJ,PhanKL.Beyondthreat:amygdalareactivityacrossmultipleexpressionsoffacialaffect.Neuroimage.200630(4):14418.
42. MajeskiColomboM,VianaLEO,PintoRC,EsperidioAntnioV,SiqueiraBatistaR.Neurobiologiadaviolncia:peloslabirintosamigdalianos.XIVFrumdePsiquiatriaFCM/UERJ,2006,RiodeJaneiro.AnaisXIVFrumdePsiquiatriaFCM/UERJ.RiodeJaneiro:UERJ2006.p.4.
43. PorgesSW.ThePolyvagaltheory:phylogeneticcontributionstosocialbehavior.Physiology&Behavior.200379:50313.44. PorgesSW.Socialengagementandattachement:aphylogeneticperspective.AnnNYAcadSci.20031008:3147.45. StraumanTJ,WoodsTE,SchneiderKL,KwapilL,CoeCL.Selfregulatorycognitionandimmunereactivity:idiographic
successandfailurefeedbackeffectsonthenaturalkillercell.BrainBehavImmun.200418(6):54454.46. GoldinPR,HutchersonCAC,OchsnerKN,GloverGH,GabrieliJDE,GrossJJ.Theneuralbasesofamusementandsadness:A
comparisonofblockcontrastandsubjectspecificemotionintensityregressionapproaches.NeuroImage.200527:2636.47. MachadoVieiraR,BressanRA,FreyB,SoaresJC.Asbasesneurobiolgicasdotranstornobipolar.RevPsiqClin.
200532(1):2833.48. ZubietaJK,KetterTA,BuellerJA,XuY,KilbournMR,YoungEA,etal.Regulationofhumanaffectiveresponsesbyanterior
cingulatedandlimbicmuopioidneurotransmission.ArchGenPsychiatry.200360(11):114553.49. BenoitRG.Theroleofrostralprefrontalcortexinestablishingcognitivesets:preparationorcoordination?JNeurosci.
200828(13):325961.50. SiqueiraBatistaR,SchrammFR.Eutansiaeosparadoxosdaautonomia.CinciaSadeColetiva.200813(1):20721.51. PosnerMI,RaichleME.Imagesofmind.NewYork:ScientificAmericanLibrary1994.52. AbuAkelA.Aneurobiologicalmappingoftheoryofmind.BrainResearchReviews.200343:2940.53. DeMartinoB,KumaranD,SeymourB,DolanRJ.Frames,biases,andrationaldecisionmakinginthehumanbrain.Science
Magazzine.2006313:6847.54. KondoH,MorishitaM,OsakaN,OsakaM,FukuyamaH,ShibasakiH.Functionalrolesofthecingulofrontalnetworkin
performanceonworkingmemory.Neuroimage.200421:214.55. KondoH,OsakaN,OsakaM.Cooperationsoftheanteriorcingulatecortexanddorsolateralprefrontalcortexforattention
shifting.NeuroImage.200423:6709.56. BechmannI.Failedcentralnervoussystemregeneration:adownsideofimmuneprivilege?NeuromolecularMed.
20057(3):21728.57. KoprowskaM,KrotewiczM,RomaniukA,etal.FearbehaviorandregionalbrainmonoaminesdistributionafterR(+)UH
301injectionsintothedorsalraphenucleusinrats.ActaNeurobiolExp.200262:6374.58. SalmAK,PavelkoM,KrouseEM,WebsterW,Kraszpulski,BirkleDL.Lateralamygdaloidnucleisexpansioninadultratsis
26/03/2015 Neurobiologiadasemoes
http://www.hcnet.usp.br/ipq/revista/vol35/n2/55.htm 12/12
associatedwithexposuretoprenatalstress.DevelopmentalBrainResearch.2004148:15967.59. ScinskaA,SienkiewiczJaroszH,KuranW,RyglewiczD,RogowskiA,WrobelE,etal.Depressivesymptomsandtaste
reactivityinhumans.Physiology&Behavior.200482(5):899904.60. MllerJL,SommerM,DhnelK,WeberT,SchmidtWilckeT,HajakG.Disturbedprefrontalandtemporalbrainfunctionduring
emotionandcognitioninteractionincriminalpsychopathy.BehavSciLaw.200826(1):13150.
rgoOficialdoDepartamentoeInstitutodePsiquiatriaFaculdadedeMedicinaUniversidadedeSoPaulo
Recommended