2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

Embed Size (px)

Citation preview

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    1/284

    Manual de Diseo Bioclimtico UrbanoManual de recomendaciones para la elaboracin de normativas urbansticas

    Manual de Desenho Bioclimtico UrbanoManual de orientaes para a elaborao de normas urbansticas

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    2/284

    Forma de citar esta publicacin (ISO 690:2010E):

    HERNNDEZ, Agustn (coord.). Manual de diseo bioclimtico urbano. Recomendaciones para la elaboracin de normativas urbansticas. Redaccin: Jos FARIA,Victoria FERNNDEZ, Miguel ngel GLVEZ, Agustn HERNNDEZ y Nagore URRUTIA. Colaboradoras: Carolina ASTORGA e Itxaso CEBERIO. Coordinacin editorial ytraduccin al portugus: Artur GONALVES, Antonio CASTRO y Manuel FELICIANO. Bragana [Portugal]: Instituto Politcnico de Bragana, 2013.ISBN: 978-972-745-157-9

    HERNNDEZ, Agustn (coord.). Manual de Desenho Bioclimtico Urbano. Manual de Orientaes para a Elaborao de Normas Urbansticas. Redaco: Jos FARIA,Victoria FERNNDEZ, Miguel ngel GLVEZ, Agustn HERNNDEZ e Nagore URRUTIA. Colaboradoras: Carolina ASTORGA e Itxaso CEBERIO. Coordenao editorial etraduo para portugus: Artur GONALVES, Antonio CASTRO e Manuel FELICIANO. Bragana [Portugal]: Instituto Politcnico de Bragana, 2013.ISBN: 978-972-745-157-9

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    3/284

    Manual de Diseo Bioclimtico Urbano | Manual de recomendaciones para la elaboracin de normativas urbansticasManual de Desenho Bioclimtico Urbano | Manual de orientaes para a elaborao de normas urbansticas

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    4/284

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    5/284

    Direccin:

    - Jos Faria Tojo. Doctor Arquitecto. Catedrtico delDpto. Urbanstica y Ordenacin del Territorio (DUyOT),ETSAM.- Miguel ngel Glvez Huerta.Doctor Arquitecto. Pro-fesor Titular Interino del Dpto de Fsica e Instalacionesaplicadas a la Edificacin, Medio ambiente y Urbanismo,ETSAM.- Agustn Hernndez Aja. Doctor Arquitecto. Directordel Departamento de Urbanstica y Ordenacin del Ter-ritorio (DUyOT), ETSAM.

    Equipo de redaccin:

    - Jos Faria Tojo. Doctor Arquitecto. Catedrtico delDpto. Urbanstica y Ordenacin del Territorio (DUyOT),ETSAM.- Victoria Fernndez ez. Arquitecta, Investigadora,Mster en Medio Ambiente y Arquitectura Bioclimtica,y alumna de postgrado del Master Universitario en Pla-neamiento Urbano y Territorial, itinerario de estudios ur-banos, UPM.- Miguel ngel Glvez Huerta. Doctor Arquitecto. Pro-fesor Titular Interino del Dpto. de Fsica e Instalacionesaplicadas a la Edificacin, Medio ambiente y Urbanismo,ETSAM.- Agustn Hernndez Aja. Doctor Arquitecto. Directordel Departamento de Urbanstica y Ordenacin del Ter-ritorio (DUyOT), ETSAM.- Nagore Urrutia del Campo. Arquitecta, Mster en Me-dio Ambiente y Arquitectura Bioclimtica, Master Univer-sitario en Planeamiento Urbano y Territorial, itinerario deestudios urbanos e Investigadora dentro del programade doctorado Periferias, Sostenibilidad y Vitalidad Urba-na, DUyOT-ETSAM-UPM.

    Coordinacin General:

    - Victoria Fernndez ez. Arquitecta, Mster en Me-dio Ambiente y Arquitectura Bioclimtica, investigadoradentro de Master en Planeamiento Urbano y Territorial,itinerario de estudios urbanos, UPM.

    Imgenes y maquetacin:

    - Carolina Astorga Rodriguez. Arquitecta, alumna depostgrado en el Master en Planeamiento Urbano y Te-rritorial, itinerario de estudios urbanos, UPM.- Itxaso Ceberio Bergs. Arquitecta, alumna de post-grado en el Master en Planeamiento Urbano y Territorial,itinerario de estudios urbanos, UPM.

    -Victoria Fernndez ez. Arquitecta, Investigadora,Mster en Medio Ambiente y Arquitectura Bioclimtica,y alumna de postgrado del Master Universitario en Pla-neamiento Urbano y Territorial, UPM.- Nagore Urrutia del Campo. Arquitecta, Mster en Me-dio Ambiente y Arquitectura Bioclimtica, Master Univer-sitario en Planeamiento Urbano y Territorial, itinerario deestudios urbanos e Investigadora dentro del programade doctorado Periferias, Sostenibilidad y Vitalidad Urba-na, DUyOT-ETSAM-UPM.Apoyo a la traduccin: Miguel Vaz Pinto (IPB)

    Coordinacin Editorial:

    IJH: -Agustn Hernndez Aja-Jose Faria Tojo-Miguel ngel Glvez Huerta-Victoria Fernndez ez

    IPB: - Artur Gonalves- Antnio Castro Ribeiro- Manuel Feliciano

    El presente trabajo es el resultado de una asistencia tcnica en materia de anlisis y diseo bioclimtico de los espa-cios libres realizada por encargo del del Instituto Politcnico de Bragana dentro del proyecto BIOURB, en el marco delPrograma de Cooperacin Transfronteriza Espaa - Portugal que se desarrolla con el apoyo de la UE y la cofinanciacincomunitaria de Fondo Europeo de Desarrollo Regional (FEDER) y el Programa de Cooperacin Transfronteriza PortugalEspaa (POCTEP). El trabajo fue realizado entre 2012 y 2013 por investigadores del GIAU+S de la UPM a travs delInstituto Juan de Herrera de la ETSAM. Para la definicin de los contenidos, aporte de datos y traduccin contribuyeronadems distintos investigadores del Centro de Investigao da Montanha (CIMO) del Instituto Politcnico de Bragana.

    Agradecimientos: Agencia Estatal de Meteorologa(AEMet), Instituto do Mar e da Atmosfera, Ayuntamientos deBragana y Mirandela, y Biblioteca ETSAM

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    6/284

    Direco:

    - Jos Faria Tojo. Doutor Arquiteto. Catedrtico doDpto. de Urbanismo e Ordenamento do Territrio (DUy-OT), ETSAM.- Miguel ngel Glvez Huerta. Doutor Arquiteto. Pro-fessor Titular Interino do Dpto de Fsica e Instalaesaplicadas Edificao, Ambiente e Urbanismo, ETSAM.- Agustn Hernndez Aja. Doutor Arquiteto. Diretor doDpto. de Urbanismo e Ordenamento do Territrio (DUy-OT), ETSAM.

    Equipa de redao:

    - Jos Faria Tojo. Doutor Arquiteto. Catedrtico doDpto. de Urbanismo e Ordenamento do Territrio (DUy-OT), ETSAM.- Victoria Fernndez ez. Arquiteta, Investigadora,Mestre em Ambiente e Arquitetura Bioclimtica, aluna deps-graduao no Mestrado Universitrio em Planea-mento Urbano e Territorial, ramo estudos urbanos, UPM.- Miguel ngel Glvez Huerta. Doutor Arquiteto. Pro-fessor Titular Interino do Dpto de Fsica e Instalaesaplicadas Edificao, Ambiente e Urbanismo, ETSAM.- Agustn Hernndez Aja. Doutor Arquiteto. Diretor doDpto. de Urbanismo e Ordenamento do Territrio (DUy-OT), ETSAM.- Nagore Urrutia del Campo. Arquiteta, Mestre em

    Ambiente e Arquitetura Bioclimtica, Mestre em Pla-neamento Urbano e Territorial, ramo estudos urbanose Investigadora dentro do programa de doutoramentoPeriferias, Sustentabilidade e Vitalidade Urbana, DUyOT-ETSAM-UPM.

    Coordenao General:

    - Victoria Fernndez ez. Arquiteta, Investigadora,Mestre em Ambiente e Arquitetura Bioclimtica, aluna deps-graduao no Mestrado Universitrio em Planea-mento Urbano e Territorial, ramo estudos urbanos, UPM.

    Imagens e maquetagem:

    - Carolina Astorga Rodriguez. Arquiteta, aluna deps-graduao no Mestrado em Planeamento Urbano eTerritorial, ramo estudos urbanos, UPM.- Itxaso Ceberio Bergs. Arquiteta, aluna de ps-grad-uao no Mestrado em Planeamiento Urbano y Territo-rial, ramo estudos urbanos, UPM.- Victoria Fernndez ez. Arquiteta, Investigadora,Mestre em Ambiente e Arquitetura Bioclimtica, e alunade ps-graduao no Mestrado Universitrio em Planea-mento Urbano e Territorial, ramo estudos urbanos, UPM.- Nagore Urrutia del Campo. Arquiteta, Mestre em

    Ambiente e Arquitetura Bioclimtica, Mestre em Pla-neamento Urbano e Territorial, ramo estudos urbanose Investigadora dentro do programa de doutoramentoPeriferias, Sustentabilidade e Vitalidade Urbana, DUyOT-ETSAM-UPM.Apoio de traduo: Miguel Vaz Pinto (IPB)

    Coordenao Editorial:

    IJH: -Agustn Hernndez Aja-Jose Faria Tojo-Miguel ngel Glvez Huerta-Victoria Fernndez ez

    IPB: - Artur Gonalves- Antnio Castro Ribeiro- Manuel Feliciano

    O presente documento o resultado de uma colaborao tcnica em matria de anlise e desenho bioclimtico dosespaos libres, realizada para o Instituto Politcnico de Bragana, dentro do Projeto BIOURB, no contexto do Programade Cooperao Transfronteirio Espanha Portugal, desenvolvido como o apoio do Fundo Europeu de Desenvolvi-mento Regional (FEDER) e do Programa de Cooperao Portugal Espanha (POCTEP). O trabalho foi desenvolvidoentre 2012 e 2013 por investigadores do grupo GIAU+S de la UPM atravs do Instituto Juan de Herrera da ETSAM. Paraa definio dos contedos, preparao de dados e traduo contriburam tambm diversos investigadores do Centrode Investigao da Montanha (CIMO) do Instituto Politcnico de Bragana.

    Agradecimentos: Agencia Estatal de Meteorologa(AEMet), Instituto do Mar e da Atmosfera, Cmaras Municipais deBragana e Mirandela, e Biblioteca ETSAM

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    7/284

    7

    0in

    troduccin-1

    ciu

    dadyte

    rritorio-2

    ciu

    dadyclim

    a-

    3aplic

    acin

    a

    lare

    gin

    tran

    sfron

    teriz

    aP

    ortu

    gal-E

    spa

    a

    -4

    biblio

    grafa

    con

    sulta

    da

    0in

    troduo-1

    cid

    adeeter

    ritrio-2

    cid

    adeeclim

    a-

    3aplic

    aopa

    ran

    are

    gi

    ofron

    teiri

    aP

    ortu

    gal-E

    spanh

    a

    -4

    biblio

    grafia

    con

    sulta

    da

    A) Escalas climticas

    B) Bases fsicas

    B.01.-Balance de energa a nivel urbanoB.02.-Movimiento del aireB.03.-Calidad del aire urbanoB.04.-Variables climticas

    C) Bases fisiolgicas

    C.01.-Mecanismos de intercambio de calor entre el serhumano y el entorno

    C.02.-Elaboracin de cartas bioclimticasC.03.-Necesidades y estrategias correctoras

    0 Introduccin 0 Introduo

    1 Ciudad y territorio 1 Cidade e territrio

    2 Ciudad y clima 2 Cidade e clima

    1.1 Introduccin: el soporte territorial

    1.2 Descripcin de variables y recomendaciones

    1.1 Introduo: a base territorial

    1.2 Descrio das varives e recomendaes

    2.1 Introduccin 2.1 Introduo

    A) Hidrologa

    A.01.-Balance hdricoA.02.-InundabilidadA.03.-Contaminacin de acuferosA.04.-Abastecimiento de agua y depuracin de residuales

    B) Vocacin agrcola y forestal de los suelosC) Aptitud para la urbanizacinD) TopografaE) Orientacindel terrenoF) Unidades de paisajeG) Vegetacin

    A) Escalas climticas

    B) Bases fsicas

    B.01.-Balano de energia a nvel urbanoB.02.-Circulao do arB.03.-Qualidade do ar urbanoB.04.-Variveis climticas

    C) Bases fisiolgicas

    C.01.-Mecanismos de transferncia de calor entre o serhumano e a envolventeC.02.-Elaborao de cartas bioclimticasC.03.-Necesidades e estratgias de interveno

    57

    60

    60616466

    68

    686971

    A) Hidrologia

    A.01.-Balano hdricoA.02.-Potencial de inundaoA.03.-Poluio de aquferosA.04.-Abastecimento de gua e depurao de guasresiduais

    B) Aptido agrcola e florestal dos solosC) Aptido para a urbanizaoD) TopografiaE) Orientao do terrenoF) Unidades de paisagem

    G) Vegetao

    28

    28313335

    374042454851

    11

    23

    25

    28

    55

    57

    57

    60

    60616466

    68

    686971

    28

    28313335

    3740424548

    51

    11

    23

    25

    28

    55

    57

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    8/284

    8

    0introduccin-

    1ciudady

    territorio-

    2ciudadyclima-

    3aplicacin

    alaregintransfronterizaPortugal-Espa

    a

    -4bibliografaconsultada

    0introduo-

    1cidadee

    territ

    rio-

    2cidadeeclima-

    3aplicao

    paraaregiofronteiriaPortugal-Espan

    ha-

    4bibliografiaconsultada

    A) Radiacin solar

    A.01.-CaptacinA.02.-ProteccinA.03.-OrientacinA.04.-Pendiente

    B) VientoB.01.-Variaciones en los flujos de aireB.02.-MicrobrisasB.03.-Efectos en la calidad de aire urbano

    C) Agua

    C.01.-Humedad y evapotranspiracinC.02.-DesecacinC.03.-Gestin de agua

    D) VegetacinD.01.-Vegetacin y temperatura del aireD.02.-Vegetacin y humedadD.03.-Vegetacin y radiacinD.04.-Vegetacin y velocidad de l aireD.05.-Vegetacin y contaminacin atmosfricaD.06.-Vegetacin y r uido

    E) Materiales

    E.01.-AlbedoE.02.-Absorcin y emisividadE.03.-Permeabilidad de los materiales y agua

    E.04.-La textura de los materialesE.05.- Inercia trmica

    A) Radiao solar

    A.01.-CaptaoA.02.-ProteoA.03.-OrientaoA.04.-Declive

    B) VientoB.01.-Variaes nos fluxos de arB.02.-MicrobrisasB.03.-Efeitos sobre a qualidade do ar urbano

    C) gua

    C.01.-Humidade e evapotranspiraoC.02.-DessecaoC.03.-Gesto da gua

    D) VegetaoD.01.-Vegetaao e temperatura do arD.02.-Vegetao e humidadeD.03.-Vegetao e radiaoD.04.-Vegetao e velocidade do arD.05.-Vegetao e poluio atmosfricaD.06.-Vegetao e rudo

    E) Materiais

    E.01.-AlbedoE.02.-Absoro e emissividadeE.03.-Permeabilidade dos materiais e gua

    E.04.-A textura dos materiaisE.05.-Inrcia trmica

    74

    76808486

    88

    8999

    100

    102

    103105106

    108109111113116117118

    122

    124127130

    132133

    2.2 Descripcin de variables y recomendaciones 2.2 Descrio de variveis e recomendaes73

    74

    76808486

    88

    8999

    100

    102

    103105106

    108109111113116117119

    122

    124127130

    132133

    73

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    9/284

    9

    0in

    troduccin-1

    ciu

    dadyte

    rritorio-2

    ciu

    dadyclim

    a-

    3aplic

    acin

    a

    lare

    gin

    tran

    sfron

    teriz

    aP

    ortu

    gal-E

    spa

    a

    -4

    biblio

    grafa

    con

    sulta

    da

    0in

    troduo-1

    cid

    adeeter

    ritrio-2

    cid

    adeeclim

    a-

    3aplic

    aopa

    ran

    are

    gi

    ofron

    teiri

    aP

    ortu

    gal-E

    spanh

    a

    -4

    biblio

    grafia

    con

    sulta

    da

    A) Descrio territorial

    A.01.-Seces, topografia e hidrografiaA.02.-Balano hdricoA.03.-Comparao entre cidades

    B) Descrio climtica

    B.01.-Dados climaticos

    a) Variveis bsicas do clima

    b) Radiaoc) Vento

    B.02.-Comparao geral dos climasB.03.-Comparao relativamente classificao de

    Kppen-GeigerB.04.-Comparao das cartas de Olgyay e respetivas

    necessidades

    C) Recomendaes

    C.01.- Recomendaes de InvernoC.02.- Recomendaes para a Primavera e OutonoC.03.- Recomendaes de Vero

    D) Esquema resumo do estratgias

    A) Descripcin territorial

    A.01.-Secciones, topografa e hidrografaA.02.-Balance hdricoA.03.-Comparativa entre ciudades

    B) Descripcin climtica

    B.01.-Datos climticos

    a) Variables climticas bsicas

    b) Radiacinc) Viento

    B.02.-Comparacin general de los climasB.03.-Comparacin con respecto a la clasificacin de

    Kppen-GeigerB.04.-Comparacin de cartas de Olgyay y necesidades

    C) Recomendaciones

    C.01.- Recomendaciones para inviernoC.02.- Recomendaciones para primavera y otooC.03.- Recomendaciones de verano

    D) Esquema resumen de estrategias

    141

    142160165

    168

    169

    169

    174179

    184192

    196

    210

    211231240

    257

    4 Bibliografa 4 Bibliografia

    4.1 Bibliografa principal 4.1 Bibliografia principal

    4.2 Otra bibliografa de inters 4.2 Outra bibliografia de interesse

    2631

    265

    276

    3 Aplicacin a la regin transfronterizaPortugal-Espaa

    3.1 La construccin del espacio pblico de lasciudades y su relacin con el clima

    3.1 A construo dos espaos pblicos dascidades e a sua relao com o clima

    3 Aplicao regio transfronteiria de Portugal-Espanha

    3.2 Descripcin de variables y recomendaciones 3.2 Descrio das variveis e recomendaes

    135

    137 137

    140

    141

    142160165

    168

    169

    169

    174179

    184192

    196

    210

    211231240

    257

    2631

    265

    276

    135

    140

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    10/284

    10

    0introduccin-

    1ciudady

    territorio-

    2ciudadyclima-

    3aplicacin

    alaregintransfronterizaPortugal-Espa

    a

    -4bibliografaconsultada

    0introduo-

    1cidadee

    territ

    rio-

    2cidadeeclima-

    3aplicao

    paraaregiofronteiriaPortugal-Espan

    ha-

    4bibliografiaconsultada

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    11/284

    0IntroduccinIntroduo

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    12/284

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    13/284

    0in

    troduccin-1

    ciu

    dadyte

    rritorio-2

    ciu

    dadyclim

    a-

    3aplic

    acin

    a

    lare

    gin

    tran

    sfron

    teriz

    aP

    ortu

    gal-E

    spa

    a

    -4

    biblio

    grafa

    con

    sulta

    da

    0in

    troduo-1

    cid

    adeeterritrio-2

    cid

    adeeclim

    a-

    3aplic

    aopa

    ran

    are

    gi

    ofron

    teiri

    aP

    ortu

    gal-E

    spanh

    a

    -4biblio

    grafia

    con

    sulta

    da

    13

    La relacin de la arquitectura y el urbanismo con el lugarha sido estudiada y analizada desde muchos puntos devista y con perspectivas diferentes. Al lado de pueblosy ciudades que han ido evolucionando de forma muylenta, con adaptaciones sucesivas a las condiciones delsitio, surgen formas arquitectnicas y de asentamientoabsolutamente descontextualizadas y, normalmente, fru-

    to de la necesidad de hacer las cosas cada vez con ma-yor rapidez. Poco a poco esta segunda forma de hacerciudades y edificios ha ido tomando carta de naturalezay, a da de hoy, es complicado relacionar las nuevas ex-tensiones urbanas con un clima concreto, con un territo-rio especfico o con una cultura determinada.

    Hace ms de dos mil cuatrocientos aos deca Scra-tes (recogido por Jenofonte en el libro III, captulo VIIIde Recuerdos de Scrates): Bien, pues en las casasque miran a medioda el sol se cuela en el invierno entrelos soportales ms que en el verano en el que, al pasarpor la cima de nuestras cabezas y techos proporcionasombra. As que, si se supone que esto es bueno, habr

    que construir ms altas las partes que den al medioda,para que el sol de invierno no encuentre estorbos, y msbajas las que den al septentrin para que no den contraella los vientos fros. Probablemente sea una excelentedescripcin de lo que se puede entender por un edificiobioclimtico. El que la casa de Scrates fuera bioclim-tica hace ya casi veinticinco siglos debera hacernospensar a qu cosas le estamos llamando modernas oantiguas.

    Pero lo primera relacin con el lugar siempre es la elec-cin del sitio. El sitio adecuado para un asentamientohumano no es siempre el mejor desde el punto de vista

    bioclimtico. Intervienen muchos factores, desde lospuramente econmicos hasta los de oportunidad. Y noes que no se sepa desde hace mucho cuales deberanser unas buenas condiciones para esta eleccin. Dice

    Vitrubio en sus Diez libros de Arquitectura (Capitulo IV,23, trascripcin directa de la traduccin del latn de JosOrtz, 1787): En la fundacion de una ciudad, ser la pri-mera diligencia la eleccin del parage mas sano. Lo sersiendo elevado, libre de nieblas y escarchas; no expues-to aspectos calorosos ni frios, sino templados. Evita-rse tambien la cercana de lagunas; porque viniendo

    0 Introduccin 0 Introduo

    A relao da arquitetura e do urbanismo com o lugar (es-pao onde vivemos e com o qual interagimos) foi estu-dada e analisada sob vrios pontos de vista e diferentesperspetivas. Em paralelo com ncleos rurais e cidades,que evoluram de forma muito lenta, com adaptaessucessivas s condies do lugar, surgem formas ar-quitetnicas e ncleos urbanos absolutamente descon-

    textualizados e, normalmente, fruto da necessidade determos de fazer de modo cada vez mais rpido. Poucoa pouco esta segunda forma de desenho de cidades eedifcios assume grande preponderncia e, hoje em dia, complicado relacionar as novas expanses urbanascom um territrio e um clima especfico, ou com umadeterminada cultura.

    H mais de dois mil quatrocentos anos dizia Scrates(citado por Jenofonte no livro III, captulo VIII de Re-cuerdos de Scrates): Bem, pois nas casas que olhamao meio-dia para o sol, este entra no inverno entre osprticos mais do que no vero pelo que, ao passar porcima das nossas cabeas e tetos proporciona sombra.

    Assim, supondo que isto bom, haveria que construirmais alto as partes que do sombra ao meio-dia, paraque o sol de inverno no encontre obstculos, e as maisbaixas as voltadas para o Norte para que sobre elas noincidam os ventos frios. Provavelmente ser esta umaexcelente descrio do que se pode entender por umedifcio bioclimtico. O facto de a casa de Scrates serbioclimtica, passados quase vinte e cinco sculos, de-veria fazer-nos pensar sobre o que verdadeiramentemoderno ou antigo.

    Mas a primeira relao com o lugar sempre a seleodo lugar. O lugar adequado para a fixao humana nem

    sempre o melhor do ponto de vista bioclimtico, poisintervm muitos fatores, desde os puramente econmi-cos at aos de oportunidade, e no seguindo as queseriam as melhores condies para esta seleo. Comodiz Vitrvio nos seus Dez livros de Arquitectura (CapituloIV, 23, transcrio direta da traduo do latim de JosOrtz, 1787 ): Na fundao de uma cidade, a seleodo local mais saudvel ser a primeira diligncia. Serelevado, livre de neblinas e geadas; no exposto a as-petos quentes ou frios, mas antes temperados. Evitan-do-se tambm a proximidade de lagos; porque vindo

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    14/284

    0introduccin-

    1ciudady

    territorio-

    2ciudadyclima-

    3aplicacinalaregintransfronterizaPortugal-Espa

    a

    -4bibliografaconsultada

    0introduo-

    1cidadee

    territ

    rio-

    2cidadeeclima-

    3aplicao

    paraaregiofronteiriaPortugal-Espan

    ha-

    4bibliografiaconsultada

    14

    la ciudad las auras matutinas al salir el sol, traern con-sigo los humores nebulosos que alli nacen, juntamentecon los hlitos de las sabandijas palustres, y esparcien-do sobre los cuerpos de los habitantes sus venenososefluvios mezclados con la niebla, harian pestilente aquelpueblo.

    Sin embargo, como hemos dicho al comienzo, poco apoco esta relacin con el sitio se ha ido perdiendo hastael extremo es que imposible saber en la mayora de las

    ciudades (como no sea por los carteles o la gente) siestamos en Asia, Europa o Amrica. Todo empez porno utilizar materiales autctonos. Ya hace muchos siglosque para las grandes obras de arquitectura e ingenie-ra, a veces, se traan los materiales (sobre todo piedray madera) de lugares muy alejados. Esto slo ocurrapara el caso de grandes obras muy importantes talescomo palacios, tumbas de personajes dirigentes, o edi-ficios dedicados a los dioses, por la sencilla razn queel transporte de materiales era muy costoso e imposiblede asumir para la mayor parte de la poblacin. Pero estocambi radicalmente cuando el transporte se hizo cadavez ms barato y fue posible con un incremento dine-rario muy pequeo realizar este transporte (incluso, enalgunos casos, a precios ms baratos).

    La segunda desconexin importante con el sitio se pro-dujo cuando, adems de los materiales, se importaronlas formas ajenas. Adems, en muchos casos, ambascosas vinieron de la mano. Sin embargo, al principio,esta importacin de formas estaba tambin ligada a lospersonajes e instituciones importantes. Y ello era debidoa que, muchas de las formas importadas necesitaban deconocimientos tcnicos que las hicieran posibles. Haycasos muy estudiados como los grandes movimientosartsticos religiosos medievales como el gtico o el ro-mnico. Pero estas importaciones de tcnicas y formas

    afectaban en muy pequea medida al mbito domsticoresidencial. En realidad, el paso verdaderamente impor-tante se produjo primero con la institucionalizacin de laarquitectura como profesin y luego con la planificacinurbanstica profesional. La arquitectura y el urbanismodejaron de ser populares y se convirtieron en profe-sionales a todos los niveles.

    Sin embargo, todava a comienzos del pasado sigloXX un maestro de urbanistas como era Raymond Un-win deca en su manual La prctica del urbanismo: Su

    cidade as auras matinais ao raiar o sol, trazem consigoos fumos nebulosos que ali nascem, juntamente com oshlitos dos bichos dos pntanos, e espalhando sobre oscorpos dos habitantes os seus venenosos eflvios mis-turados com a neblina, que tornariam pestilento aquelelugar.

    No entanto, como dissemos no incio, pouco a poucoesta relao com o lugar foi-se perdendo at ao extremoque impossvel saber na maioria das cidades (se no

    fosse pelos cartazes e pela gente) se estamos na Asia,Europa ou Amrica. Tudo comeou pela no utilizaode materiais autctones, sobretudo nas grandes obrasde arquitetura e engenharia, em que desde h j mui-tos sculos se comearam a trazer materiais (principal-mente pedra e madeira) de lugares muito distantes. Istoaconteceu maioritariamente nas obras de grande impor-tncia tais como palcios, tmulos de altas individuali-dades, ou edifcios dedicados a deuses, pela simplesrazo do transporte de materiais ser muito dispendiosoe impossvel de suportar para a maior parte da popula-o. Esta situao alterou-se radicalmente quando oscustos de transporte comearam a baixar e a assumircada vez menos impacto no valor global da mercadoria.

    A segunda dissociao importante com o lugar verifi-cou-se quando, alm dos materiais, se importaram asformas construtivas alheias, que em muitas situaescoabitaram e evoluram lado a lado. No entanto, no prin-cpio, esta importao de formas estava tambm liga-da s individualidades e instituies importantes, e issodevia-se a que muitas das formas importadas necessita-vam de conhecimentos tcnicos para que se tornassempossveis. H casos muito estudados como os grandesmovimentos artsticos religiosos medievais (e.g. o gticoou o romnico). Mas estas importaes de tcnicas eformas afetavam em pequena medida o mbito doms-

    tico residencial. Na realidade, o primeiro passo verda-deiramente importante ocorreu com a institucionalizaoda arquitetura como profisso e depois com o planea-mento urbano de natureza profissional. A arquitetura e ourbanismo deixaram de ser atividades populares parase converterem em atividades profissionais a todos osnveis.

    No entanto, ainda no incio do passado sculo XX, ummestre urbanista como era Raymond Unwin dizia no seumanualA Prtica do Urbanismo: O Respeito por um tipo

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    15/284

    0in

    troduccin-1

    ciu

    dadyte

    rritorio-2

    ciu

    dadyclim

    a-

    3aplic

    acin

    a

    lare

    gin

    tran

    sfron

    teriz

    aP

    ortu

    gal-E

    spa

    a

    -4biblio

    grafa

    con

    sulta

    da

    0in

    troduo-1

    cid

    adeeterritrio-2

    cid

    adeeclim

    a-

    3aplic

    aopa

    ran

    are

    gi

    ofron

    teiri

    aP

    ortu

    gal-E

    spanh

    a

    -4biblio

    grafia

    con

    sulta

    da

    15

    respeto por un tipo de belleza que est ms all de sucapacidad creativa le llevar a aproximarse al terrenocon reverencia, disponindole para recibir de l todaslas sugerencias que ste tenga que ofrecerle. La ayuda-r a comprender la importancia de integrar su diseo enel terreno y a disponer su esquema de trazado de formaque sirva como medio de armonizar sus edificios con elpaisaje circundante Al mismo tiempo su confianza enla exactitud y la importancia de un diseo preciso le pre-vendrn de sacrificarlo injustamente ante caractersticas

    ambientales de menor importancia que, por agradablesque resulten en el estado actual, pueden perder su valoren las nuevas condiciones que se impongan, o ser demenor trascendencia que el completar un esquema.Todava no todo estaba perdido. La necesidad de acer-carse al terreno con reverencia era una de las primerasenseanzas de este maestro de planificadores.

    El ltimo impulso a la descontextualizacin del urbanis-mo y la arquitectura que comenz con algunas formasde entender los postulados del Movimiento Moderno,ha venido propiciado por la globalizacin y, sobre todo,por la unificacin del mensaje que ha trado consigo launiversalizacin de los mass media. Esta forma deentender hoy la construccin de la ciudad, ajena a lascondiciones del sitio, a los materiales del lugar, al climay a la cultura y las tradiciones locales, se ha reveladocomo nefasta desde el punto de vista de los requisitosque actualmente demanda el siglo XXI. Porque desdelos aos ochenta del pasado siglo XX ha aparecido unnuevo requisito planetario que antes no exista: la nece-sidad de rebajar la huella ecolgica del planeta. O lo quees lo mismo, ya no slo es necesario construir ciudadesy edificios que funcionen con el programa de necesida-des para el cual han sido creados, que sean bellos yque respondan a una identidad derivada de una culturaespecfica, sino que (adems) han de consumir y conta-

    minar menos.

    Estamos, por tanto, en un tiempo nuevo y es necesarioreplantarse algunas cosas. Resulta, a estas alturas de laocupacin del planeta, casi imposible revertir lo ya he-cho. Numerosos estudios estn de acuerdo en que loscostes monetarios y ecolgicos de la deconstruccinslo estaran justificados en casos muy concretos y pun-tuales. Por tanto se vuelve muy importante la renovaciny la rehabilitacin. Por supuesto que en muchos lugaresdel mundo todava es necesario construir en suelo no

    de beleza que est para alm da capacidade criativado planeador lev-lo- a aproximar-se ao terreno comreverncia, predispondo-se a receber dele todas as su-gestes que este tenha para lhe oferecer. Ajud-lo- acompreender a importncia de integrar o seu desenhono terreno e a dispor o seu traado para que sirva comomeio de harmonizar os seus edifcios com a paisagemcircundante Ao mesmo tempo, a sua confiana nacerteza e na importncia de um desenho deve prevenirinjustamente a proteo de caractersticas ambientais

    de menor importncia que, por agradveis que resultemno estado atual, podem perder o seu valor em novascondies que se imponham, ou ser de menor transcen-dncia na definio do modelo urbano. No entanto, nemtudo estava perdido. A necessidade de aproximar o pla-neador ao terreno com reverncia era um dos primeirosensinamentos deste mestre de planeamento.

    O ltimo impulso para a descontextualizao do urba-nismo e da arquitetura comeou com algumas formasde entender os postulados do Movimento Moderno, quetem vindo a ser fomentado pela globalizao e, sobre-tudo, pela unificao da mensagem que trouxe a univer-salizao dos meios de comunicao. Esta forma de en-tender hoje a construo da cidade, alheia s condiesdo lugar, aos materiais do lugar, ao clima e cultura e stradies locais, revelou-se nefasta, na perspetiva dosrequisitos construtivos do sculo XXI. Isto porque, desdeos anos oitenta do sculo passado, apareceu um novorequisito planetrio que antes no existia: a necessida-de de baixar a pegada ecolgica do planeta, ou seja,atualmente j no s necessrio construir cidades eedifcios que funcionem com a finalidade de responders necessidades para que foram criadas, que sejambelas e que respondam a uma identidade associada auma cultura particular, mas que (tambm) consumam epoluam menos.

    Estamos, por tanto, num tempo novo em que neces-srio repensar algumas coisas. Resulta, nesta poca deocupao do planeta, em que quase impossvel rever-ter o que est feito. Numerosos estudos mostram queos custos monetrios e ecolgicos da desconstruos seriam justificados em casos muito concretos e pon-tuais, pelo que se torna muito importante a renovao ea reabilitao. Claro que, em muitos lugares do mundo, necessrio construir um solo no urbanizado e h quefaz-lo seguindo parmetros distintos aos apresentados

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    16/284

    0introduccin-

    1ciudadyterritorio-

    2ciudadyclima-

    3aplicacinalaregintransfronterizaPortugal-Espa

    a

    -4bibliografaconsultada

    0introduo-

    1cidadee

    territ

    rio-

    2cidadeeclima-

    3aplicao

    paraaregiofronteiriaPortugal-Espan

    ha-

    4bibliografiaconsultada

    16

    urbanizado. Y lo hay que hacer siguiendo parmetrosdistintos a los planteados en los ltimos aos. Pero el es-fuerzo ms importante lo hay que hacer, precisamente,en materia de rehabilitacin y renovacin, tanto urbanacomo arquitectnica. Pero no se puede renovar o rehabi-litar sin considerar los nuevos requisitos planetarios sur-gidos hace pocos aos, cuando en los aos ochenta delpasado siglo XX la huella ecolgica de la Tierra superpor primera vez en la historia su superficie.

    Son tres los elementos que resulta imprescindible plan-tear relacionados con estos nuevos requisitos. Esto nosignifica que no existan muchos ms, sino que estos sonlos que se suelen considerar crticos (y probablemen-te irrenunciables para la mayor parte de la poblacin).Por orden de importancia seran: supervivencia, salud yeficiencia. La cuestin de supervivencia la relacionamoscon catstrofes naturales y estara ntimamente ligada alcambio climtico. Los temas de salud tienen una ampliatradicin en planeamiento, hasta el punto que podra de-cirse que el urbanismo moderno surge de los problemasde salud pblica creados por la ciudad de la Revolu-cin Industrial. Sin embargo, en la ciudad actual no sonlos mismos que en la ciudad tradicional y, adems, hanempezado a investigarse todos los relacionados con lasalud mental que, cada vez, tienen mayor importancia.Por ltimo, la eficiencia se entiende, bsicamente, como:conservar los ecosistemas naturales con objeto de quepuedan seguir suministrando servicios; disminuir el con-sumo de energa, de suelo, de materiales; contaminarmenos; cerrar ciclos como el del agua; reducir drsti-camente el transporte horizontal de energa, materialesy personas.

    Nos referiremos a catstrofes naturales porque las pro-ducidas por el hombre se supone que est en su manoevitarlas suprimiendo la causa que las origina. En cam-

    bio, con las naturales slo se pueden adoptar medidaspreventivas o de mitigacin de daos. Respecto a lasmedidas preventivas, en muchos casos son de imposi-ble adopcin ya que, generalmente, tienen que ver conla localizacin del sitio. Sin embargo, en aquellos casosexcepcionales donde todava sea necesario urbanizar,habr que considerarlas como absolutamente priorita-rias. Los riesgos ssmicos, de inundacin, deslizamientoo incendio no se pueden obviar en el siglo XXI. Ademshabr que considerar las previsiones cientficas sobre elfuturo climtico que, en esta zona se concretan en el as-

    nos ltimos anos. Mas o esforo mais importante devefazer-se, precisamente, em matria de reabilitao erenovao, tanto urbana como arquitetnica. Mas nose pode renovar ou reabilitar sem considerar os novosrequisitos planetrios surgidos h poucos anos, quandonos anos oitenta do passado sculo XX, a pegada eco-lgica da Terra superou pela primeira vez na histria asua superfcie disponvel.

    So trs os elementos relacionados com estes novos

    requisitos que importa equacionar. Isto no significa queno existam muitos mais, mas so estes que se costu-mam considerar crticos (e provavelmente irrenunciveispara a maior parte da populao). Por ordem de impor-tncia so a sobrevivncia, a sade e a eficincia. Aquesto da sobrevivncia relaciona-se com catstrofesnaturais, estando intimamente ligada s alteraes cli-mticas. Os tpicos da sade tm uma ampla tradioem planeamento, at ao ponto de se poder dizer queo urbanismo moderno surge dos problemas de sadepblica criados pela cidade da Revoluo Industrial. Noentanto, estes no so, na cidade atual, os mesmos pro-blemas que existiam na cidade tradicional, alm de seter comeado a investigar todos os temas relacionadoscom a sade mental que cada vez tm maior prevaln-cia nas sociedades modernas. Por ltimo, a eficincia um conceito que est relacionado com a conservaodos ecossistemas naturais com o objetivo de poderemevoluir e fornecer servios; a diminuio do consumo deenergia, de solo e de materiais; a menor emisso de po-luentes; o fecho de ciclos como o da gua; e a reduodrstica do transporte horizontal de energia, de mate-riais e de pessoas.

    Referir-nos-emos apenas a catstrofes naturais, porquese pressupe que est nas mos do Homem evitar asque ele prprio causa, atravs da supresso das cau-

    sas que as originam. Em relao s catstrofes naturaiss se podem adotar medidas preventivas ou de miti-gao de danos. A respeito das medidas preventivas,estas so, em muitos casos, de impossvel adoo jque genericamente tm a ver com a localizao do lu-gar. No entanto, naqueles casos excecionais, onde sejanecessrio urbanizar, ter que considerar-se como ab-solutamente prioritrias. Os riscos ssmicos, de inunda-o, deslizamento ou incndio no se podem ocultar oumenosprezar no sculo XXI. Alm disso, dever-se- con-siderar as previses cientficas sobre o futuro do clima

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    17/284

    0in

    troduccin-1

    ciu

    dadyterritorio-2

    ciu

    dadyclim

    a-

    3aplic

    acin

    a

    laregin

    tran

    sfron

    teriz

    aP

    ortu

    gal-E

    spa

    a

    -4biblio

    grafa

    con

    sulta

    da

    0in

    troduo-1

    cid

    adeeterritrio-2

    cid

    adeeclim

    a-

    3aplic

    aopa

    ranare

    gi

    ofron

    teiri

    aP

    ortu

    gal-E

    spanh

    a

    -4biblio

    grafia

    con

    sulta

    da

    17

    pecto de catstrofes naturales, en mayor riesgo de ave-nidas e inundaciones debido al cambio en el rgimen deprecipitaciones y en un aumento de la posibilidad de in-cendios forestales a causa del aumento de temperaturay en la velocidad del viento. Las medidas de mitigacinestarn relacionadas con cambios en los usos del suelo,contar con los servicios de los ecosistemas naturales yorganizacin de la sociedad civil para el caso de cats-trofes.

    Respecto a la salud fsica es necesario considerar, ade-ms de los problemas tradicionales de contaminacin(incluso acstica y electromagntica), las dos causas demortalidad directa en el mundo desarrollado: la obesi-dad y las enfermedades cardiovasculares. Sobre todolas grandes ciudades y muchas de las ciudades mediasestn pensadas para que sea imposible realizar la acti-vidad ms beneficiosa para disminuir ambas patologascomo es andar. Hay que repensar las ciudades para quepuedan vivirse de forma que los desplazamientos mayo-ritarios se hagan a pie. Una ciudad pensada para el pea-tn debera cumplir dos requisitos bsicos: que la ma-yor parte de los elementos urbanos necesarios para lavida diaria puedan ser accesibles andando, y que seanseguras. Aunque probablemente el primer objetivo seams sencillo de alcanzar a travs del diseo bioclimticohaciendo ms confortables los espacio urbanos, paraconseguir el segundo todo planificador debera conocerque existe una rama de la urbanstica que es el DiseoUrbano Seguro que permite conseguir mejoras en la se-guridad subjetiva muy importantes. Tambin se conside-ran de carcter relevante para las relaciones entre saludy ciudad la necesidad de adecuarla para que pueda re-sistir las puntas extremas de fro o de calor adaptandoconvenientemente los microclimas urbanos.

    La influencia de forma y organizacin de la ciudad en la

    salud mental de sus habitantes es uno de los camposms prometedores en la investigacin urbanstica. Sinembargo, existen ya muchas evidencias cientficas quedeberan ser consideradas. La necesidad de contar conzonas verdes de proximidad (aunque sean muy peque-as) que permitan rebajar los niveles de estrs de formasuficientemente rpida como para que no se acumulende forma permanente. La importancia de conseguir sis-temas identitarios robustos que permitan la creacin deredes sociales y grupos cohesionados est directamen-te relacionada con la comprensin del territorio, de las

    para essas zonas, que se podem traduzir em catstrofesnaturais, em inundaes, num maior risco de inundao,devido s alteraes no regime de precipitao, e numaumento da probabilidade de ocorrncia de incndiosflorestais resultante do incremento de temperatura e davelocidade do vento. As medidas de mitigao estarorelacionadas com as mudanas nos usos do solo, con-tar com os servios dos ecossistemas naturais e com aorganizao da sociedade civil para enfrentar as even-tuais catstrofes.

    Quanto sade fsica necessrio considerar, almdos problemas tradicionais de contaminao (inclusi-ve a acstica e a eletromagntica), as duas principaiscausas de mortalidade direta no mundo desenvolvido:a obesidade e as doenas cardiovasculares. As gran-des cidades, mas tambm muitas das cidades mdias,so pensadas para no promoverem a atividade maisbenfica para ambas as patologias, como o ato decaminhar. H que repensar as cidades para que as pes-soas possam realizar deslocaes maioritariamente ap como forma de viverem com conforto e sade. Umacidade pensada para o peo deveria cumprir dois requi-sitos bsicos: assegurar a acessibilidade a p maiorparte dos elementos urbanos necessrios para a vidaquotidiana e garantir a segurana das mesmas. Aindaque provavelmente o primeiro objetivo seja mais simplesde alcanar atravs do desenho bioclimtico, tornandomais confortveis os espaos urbanos, para conseguir osegundo, todo o planeador deveria saber que existe umramo do urbanismo que o Desenho Urbano Seguroque garante melhorias muito importantes na seguranasubjetiva. Tambm se consideram de carcter relevantepara as relaes entre a sade e cidade, a necessidadede adequar a cidade para resistir a condies extremasde frio ou de calor adaptando convenientemente os mi-croclimas urbanos.

    A influncia da forma e organizao da cidade na sa-de mental dos seus habitantes um dos campos maisprometedores na investigao urbanstica. No entanto,existem j muitas evidncias cientficas que deveriamser consideradas. A necessidade de contar com zonasverdes de proximidade (ainda que sejam muito peque-nas) que permitam reduzir os nveis de stress de formasuficientemente rpida para que no se acumulem deforma permanente. A importncia de conseguir sistemasidentitrios robustos, que permitam a criao de redes

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    18/284

    0introduccin-

    1ciudadyterritorio-

    2ciudadyclima-

    3aplicacinalaregintransfronterizaPortugal-Espaa

    -4bibliografaconsultada

    0introduo-

    1cidadee

    territ

    rio-

    2cidadeeclima-

    3aplicao

    paraaregiofronteiriaPortugal-Espan

    ha-

    4bibliografiaconsultada

    18

    formas derivadas del uso de tcnicas de construcciny materiales autctonos, y del amor al lugar. Se podranabordar as el tercer gran problema de la sanidad pbli-ca (junto a los otros ya mencionados de la obesidad ylos problemas cardiovasculares): la soledad. Sobre todosi se considera que la sociedad que se dibuja de aqu apocos aos ya no es una sociedad envejecida, sino unasociedad superenvejecia. Una sociedad octogenaria enlugar de una sociedad sexagenaria como la actual.

    El tercer tema sera el de la eficiencia. Es decir, conse-guir, como mnimo, el mismo nivel de confort que goza-mos actualmente consumiendo menos y contaminandomenos. Este requerimiento, central en el siglo en el quenos encontramos, es la justificacin ms importante quecentra todo el acercamiento medio ambiental y biocli-mtico a la organizacin y diseo de la ciudad actual.Son muchos los temas que habra que abordar al plan-tear esta cuestin. En esta panormica introductoria noscentraremos slo en los ms destacados. Habra queempezar por la consideracin de Unwin: aproximarseal terreno con reverencia. Es decir, el planificador o eldiseador urbano debera de entender, no slo comofunciona y se comporta el sitio donde planifica y disea,sino tambin las sugerencias que le hace ese sitio. Y,sobre todo, entender que la ciudad es posible slo siexiste aquello que no es ciudad y que se encarga dereconvertir todo el desorden que, en forma de entropa,le echan encima las reas urbanas. Como cada vez exis-ten menos territorios no urbanizados que se pueden en-cargar de hacer esto las consecuencias son evidentes.En primer lugar es necesario conservar los ecosistemasnaturales existentes sin degradarlos apreciablemente yaque, si desaparecen, las ciudades no sabrn que hacencon la entropa que les sobra. Y en segundo lugar, pro-ducir la menor cantidad de entropa posible. Para ello elacercamiento bioclimtico resulta imprescindible.

    Los ecosistemas naturales no slo son la base de losprocesos vitales sino que, tambin, ofrecen muchos ser-vicios necesarios para el funcionamiento de la ciudad.Por ejemplo en forma de infraestructura verde, muchoms baratos en trminos monetarios e incluso ecolgi-cos, que los creados por la propia ciudad en forma deinfraestructura gris o equipamientos. Por tanto su mante-nimiento no slo debe justificarse por su funcin ecol-gica (fundamental pero frecuentemente incomprendidapor la mayora de la poblacin) sino tambin en funcin

    sociais e grupos coesos est diretamente relacionadacom a compreenso do territrio, das formas resultantesdo uso de tcnicas de construo, da utilizao de ma-teriais autctones e do amor ao lugar. Poder-se- abor-dar assim o terceiro grande problema, de sade pbli-ca, juntando-se aos outros j mencionados (obesidadee problemas cardiovasculares): a solido. Sobretudo seconsiderarmos que a sociedade que se prev para da-qui a poucos anos no ser uma sociedade envelheci-da, mas antes uma sociedade super-envelhecida, uma

    sociedade octogenria em lugar de uma sociedade se-xagenria como a atual.

    O terceiro tema corresponde eficincia, ou seja, conse-guir, como mnimo, o mesmo nvel de conforto que goza-mos atualmente, consumindo menos e poluindo menos.Este requisito, central no sculo em que nos encontra-mos, a justificao mais importante para uma abor-dagem que deve aproximar o ambiente e as condiesbioclimticas organizao e ao desenho da cidadecontempornea. So muitos os temas que deveramosabordar ao colocar esta questo, mas centrar-nos-emoss nos mais relevantes. Podemos comear pela consi-derao de Unwin: aproximar-se ao terreno com reve-rncia. Esta expresso significa que o planeador ou odesenhador urbano deveriam no apenas entender omodo como o lugar que planeiam e desenham funcionae se comporta, como tambm compreender as suges-tes que esse lugar lhes indica e, sobretudo, entenderque a cidade existe, se existir aquilo que no cidade eque se encarrega de reconverter toda a desordem que,em forma de entropia, lhe colocam em cima. Como cadavez existem menos territrios no urbanizados que sepodem encarregar de fazer isto, as consequncias soevidentes. Em primeiro lugar, necessrio conservar osecossistemas naturais existentes sem os degradar demodo severo j que, se desaparecerem, as cidades no

    sabero o que fazer com a entropia sobrante e, em se-gundo lugar, produzir a menor quantidade de entropiapossvel. Para alcanar este desiderato, a aproximaobioclimtica resulta imprescindvel.

    Os ecossistemas naturais no s so a base dos pro-cessos vitais como tambm oferecem muitos serviosnecessrios para o funcionamento da cidade. Por exem-plo, na forma de infra-estrutura verde, configuram usosmuito mais baratos em termos monetrios e inclusivemais ecolgicos, do que os criados pela prpria cida-

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    19/284

    0in

    troduccin-1

    ciu

    dadyterritorio-2

    ciu

    dadyclim

    a-

    3aplic

    acin

    a

    laregin

    tran

    sfron

    teriz

    aP

    ortu

    gal-E

    spa

    a

    -4biblio

    grafa

    con

    sulta

    da

    0in

    troduo-1

    cid

    adeeterritrio-2

    cid

    adeeclim

    a-

    3aplic

    aopar

    anare

    gi

    ofron

    teiri

    aP

    ortu

    gal-E

    spanh

    a

    -4biblio

    grafia

    con

    sulta

    da

    19

    de los servicios que presta a la ciudad. Servicios que in-cluso se pueden cuantificar monetariamente y, por tanto,su defensa parece mucho ms comprensible. El uso dela propia red hidrogrfica como sistema de acumulacinde puntas en las tormentas en lugar de un costoso sis-tema de evacuacin de pluviales mediante tubos, sis-temas de drenaje o embalses, puede ser mucho msrentable no slo desde el punto de vista ecolgico sinotambin financiero. O la utilizacin de una zona verdecomo equipamiento en lugar de construir un edificio.

    Para conseguir que la ciudad produzca la menor entro-pa posible debe consumir menos (energa, materiales,agua) y contaminar menos. Lo que significa, en la medi-da de lo posible, cerrar ciclos. Para ello resulta impres-cindible importar poco y, si se importa, de los lugaresms cercanos. Todos los datos indican que los preciosdel transporte van a sufrir un incremento muy importanteen los prximos aos lo que aade una razn ms a lanecesidad de conseguir este objetivo. La utilizacin demateriales de la zona para la construccin, decoracin,etc., se hace ineludible. Tambin la agricultura de proxi-midad que, progresivamente, ha de ir sustituyendo a lasimportaciones de pases muy lejanos con altsimos cos-tes ecolgicos y de sostenibilidad del planeta. El recicla-je en la propia rea urbana o en las cercanas, no slode los desechos de construccin y basura domsticasino tambin de los residuos peligrosos que, en muchoscasos, se llevan a pases que no tienen capacidad denegarse a ello. Hacer esto mismo de cerrar ciclos conel tema del agua es mucho ms complicado pero ne-cesario. Empezando por la reduccin en el consumo yterminando por la reutilizacin.

    Tambin habra que decir algo sobre la energa. Los sis-temas de energa distribuida deberan ir sustituyendode forma progresiva a los de importacin y transporte,

    no slo por las prdidas acarreadas sino por las reduc-ciones de consumo que se producen en los sistemasautogestionados y por la necesidad de no salir de lasposibilidades que ofrece el territorio. El sistema actual dedependencia energtica genera, adems de sistemasmonopolsticos, una altsima vulnerabilidad. En general,los sistemas de produccin y consumo distribuidos y enred son mucho menos vulnerables que los que separanproduccin y consumo. Todava ms si son jerarquiza-dos. En general, se empieza a vislumbrar la necesidadde no separar la planificacin urbana de la de su entorno

    de na forma de infraestrutura cinzenta ou na forma deequipamentos. Portanto, a manuteno destas infraes-truturas verdes no deve justificar-se somente pela suafuno ecolgica (fundamental, embora frequentementeincompreendida pela maioria da populao), mas tam-bm pelos servios que presta cidade. Servios queinclusive se podem quantificar monetariamente e, portanto, a sua defesa parece muito mais compreensvel.O uso da prpria rede hidrogrfica como sistema deacumulao de picos de pluviosidade em lugar de um

    dispendioso sistema de evacuao de guas pluviaismediante a utilizao de sistemas de drenagem ou al-bufeiras, pode ser muito mais rentvel no apenas sob oponto de vista ecolgico como tambm financeiro. Outrasituao a utilizao de uma zona verde como equipa-mento em vez de se construir um edifcio.

    Para conseguir que a cidade produza a menor entropiapossvel, esta deve consumir menos (energia, mate-riais, gua) e poluir menos. O que significa, na medi-da do possvel, ser capaz de fechar ciclos. Para isso,resulta imprescindvel importar pouca matria e energiae, sempre que exista, faz-lo a partir dos lugares maisprximos. Todos os dados indicam que os preos dotransporte vo sofrer um incremento muito importantenos prximos anos o que acrescenta maior sentido necessidade de alcanar esse objetivo. A utilizao demateriais da prpria zona para a construo, decora-o, etc., torna-se incontornvel. Tambm a agriculturade proximidade tender a substituir progressivamen-te as importaes de pases distantes com altssimoscustos ecolgicos e de sustentabilidade do planeta. Areciclagem na prpria rea urbana ou na sua envolvente,no apenas dos resduos de construo e domsticos,como tambm dos resduos perigosos que, em muitoscasos, se transferem para pases que no tm capa-cidade de negar a receo dos mesmos. Aplicar este

    mesmo fecho dos ciclos no caso da gua mais com-plicado, mas igualmente necessrio. Comeando pelareduo no consumo e terminando com a reutilizao.

    Tambm importa dizer algo sobre a energia. Os siste-mas de energia descentralizada devem ir substituindode forma progressiva os mecanismos de importao etransporte, no s pelas perdas implcitas como tambmpelas redues de consumo que se produzem nos sis-temas autogeridos e pela necessidade de aproveitar aspossibilidades que o territrio oferece. O sistema atual

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    20/284

    0introduccin-

    1ciudadyterritorio-

    2ciudadyclima-

    3aplicaci

    nalaregintransfronterizaPortugal-Espaa

    -4bibliografaconsultada

    0introduo-

    1cidadee

    territ

    rio-

    2cidadeeclima-

    3aplicaoparaaregiofronteiriaPortugal-Espanha-

    4bibliografiaconsultada

    20

    territorial. Se empieza a hablar de regiones ambientaleso bio-regiones como aquellos territorios que incluyen lapropia ciudad y su hinterland. Esta nueva forma demirar la ciudad en realidad no es tan nueva. Ya la inven-taron los griegos con sus ciudades-estado y fue reivin-dicada por Geddes en su Seccin del Valle y en su Torre

    Viga hace ya bastantes aos. Pero a su visin histrica,cultural y poltica, hay que aadir en el siglo XXI la visinecolgica que debera permitir una reconversin, entreotras cosas, de los lmites locales.

    De cualquier forma resulta imprescindible disminuir elconsumo. Para ello, el diseo urbano y arquitectnicodeber adaptarse, adems, a las condiciones climti-cas del sitio. Cuando mayor sea la adaptacin al entor-no territorial y climtico menores sern los consumos y,por tanto, la contaminacin producida. En concreto, laconsideracin de temperatura, viento y humedad relativaen relacin al confort humano nos dan las claves quepermiten construir ciudades y edificios ms eficientes.Deca Vitrubio en el captulo I del libro VI de la obra citadaanteriormente: En los pases septentrionales, se han dehacer las habitaciones abovedadas, lo ms abrigadasposible, no abiertas, sino orientadas a los puntos clidosdel cielo. En las regiones meridionales, al contrario, porestar expuestas al ardor del sol, como ya de por s losedificios padecen los efectos del calor, se deben hacercon grandes huecos y con la orientacin a la tramontanao al aquiln. Desde entonces la tcnica ha permitidosaltarse estos sabios consejos que atendan la lugar, alsol y a los vientos, mediante el consumo grandes canti-dades de energa hasta llegar a agotar la biocapacidaddel planeta. Pero ahora ya no estamos en condicionesde hacerlo. Por tanto resulta prioritario volver a un diseoy una planificacin que consideren las condiciones cli-mticas del sitio como elementos bsicos del proyectoy del plan.

    Vemos, por tanto, que aunque la inventiva humana per-mite vivir en condiciones confortables tanto en los Po-los como en el desierto del Sahara, lo consigue con unaltsimo costo econmico. Algunas personas puedenpensar que estn en condiciones de permitirse estoscostos. Probablemente ellos s, pero el planeta, no.Tenemos que construir ciudades y organizar territoriosatendiendo a consideraciones ambientales y, dentro deellas, las bioclimticas deberan ocupar un lugar espe-cial. El viento, el sol, la humedad relativa deberan volver

    de dependncia energtica gera, alm de sistemas mo-nopolistas, uma altssima vulnerabilidade. De um modogeral, os sistemas de produo e consumo, descentra-lizados e em rede, so muito menos vulnerveis que osque separam produo e consumo, sendo no entantomais hierarquizados. Em geral, comea-se a vislumbrara necessidade de no separar o planeamento urbano dasua envolvente territorial. Comea-se tambm a falar deregies ambientais ou bio-regies como aqueles territ-rios que incluem a prpria cidade e o seu hinterland.

    Esta nova forma de olhar a cidade no na realidadeinovadora, pois j a haviam inventado os gregos com assuas cidades-estado e foi reivindicada por Geddes nasua Seco do Vale e na sua Torre de Vigia h j bastan-tes anos. Mas sua viso histrica, cultural e poltica, hque acrescentar, no sculo XXI, a viso ecolgica quedever permitir uma reconverso, entre outras coisas,dos limites locais.

    De qualquer forma, resulta imprescindvel diminuir oconsumo. Para isso, o desenho urbano e arquitetnicodever adaptar-se tambm s condies climticas dolugar. Quanto maior for a adaptao envolvente ter-ritorial e climtica, menores sero os consumos e, portanto, a contaminao produzida. Em particular, a in-corporao da temperatura, vento e humidade relativana relao do conforto humano, d-nos os elementoschave que permitem construir cidades e edifcios maiseficientes. Dizia Vitrvio no captulo I do livro VI da obraanteriormente citada: Nos pases setentrionais, os edi-fcios ho-de fazer-se abobadados, o mais abrigadospossvel, no abertos, embora orientados aos pontosquentes do cu. Nas regies meridionais, pelo contrrio,por estarem expostas ao ardor do sol, os edifcios pa-decem dos efeitos do calor, devendo-se construir comgrandes orifcios e com a orientao tramontana ouao aquiln. Desde ento, a tcnica tem ignorado estes

    sbios conselhos que atendiam ao lugar, ao sol e aosventos, mediante o consumo de grandes quantidadesde energia at chegar a esgotar a bio-capacidade doplaneta. Mas agora j no estamos em condies de fa-z-lo. Por isso, resulta prioritrio voltar a um desenho e aum planeamento que considere as condies climticasdo lugar como elementos bsicos do projeto e do plano.

    Vemos, por tanto, que ainda que o invento humano nospermita viver em condies confortveis tanto nos Poloscomo no deserto do Sahara, consegue-o com um altssi-

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    21/284

    0in

    troduccin-1

    ciu

    dadyterritorio-2

    ciu

    dadyclim

    a-

    3aplic

    acin

    a

    laregin

    tran

    sfron

    teriz

    aP

    ortu

    gal-E

    spa

    a

    -4biblio

    grafa

    con

    sulta

    da

    0in

    troduo-1

    cid

    adeeterr

    itrio-2

    cid

    adeeclim

    a-

    3aplic

    aopar

    anare

    gi

    ofron

    teiri

    aP

    ortu

    gal-E

    spanh

    a

    -4biblio

    grafia

    con

    sulta

    da

    21

    a adquirir el protagonismo que tuvieron antes de que latcnica basada en el consumo energtico hiciera pareceque podramos olvidarnos de ello. Probablemente sea lanica forma de conseguir afrontar las necesidades queplantean los siete mil millones de personas que viven so-bre el planeta. Con esta Gua se pretende caminar enesta direccin.

    mo custo econmico. Algumas pessoas podem pensarque esto em condies de permitir-se a estes custos.Provavelmente algumas pessoas sim, mas o planeta,no. Temos que construir cidades e organizar territriosatendendo a consideraes ambientais e, dentro des-tas, as bioclimticas deveriam ocupar um lugar especial.O vento, o sol, a humidade relativa devem voltar a adqui-rir o protagonismo que tiveram antes de a tcnica assen-te no consumo energtico nos fizesse pensar que nospoderamos ter esquecido disso. Provavelmente, esta

    a nica forma de conseguir enfrentar as necessidadesque apresentam os sete mil milhes de pessoas que vi-vem no o planeta. Com esta Guia pretende-se caminharnessa direo.

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    22/284

    0introduccin-

    1ciudadyterritorio-

    2ciudadyclima-

    3aplicaci

    nalaregintransfronterizaPortugal-Espaa

    -4bibliografaconsultada

    0introduo-

    1cidadee

    territ

    rio-

    2cidadeeclima-

    3aplicaoparaaregiofronteiriaPortugal-Espanha-

    4bibliografiaconsultada

    22

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    23/284

    1Ciudad y territorio

    Cidade e territrio

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    24/284

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    25/284

    25

    0in

    troduccin-1

    ciu

    dadyter

    ritorio-2

    ciu

    dadyclim

    a-

    3aplic

    acin

    al

    aregin

    tran

    sfron

    teriz

    aP

    ortu

    gal-E

    spa

    a

    -4biblio

    grafa

    con

    sulta

    da

    0in

    troduo-1

    cid

    adeeterri

    trio-2

    cid

    adeeclim

    a-

    3aplic

    aopar

    anare

    gi

    ofron

    teiri

    aP

    ortu

    gal-E

    spanh

    a

    -4biblio

    grafia

    con

    sulta

    da

    En un momento en el que el planeta se enfrenta a unproblema nuevo como es el de haber alcanzado el lmi-te de su crecimiento, la solucin tcnica para abordarloes conseguir los mismos servicios, el mismo confort ylos mismos equipamientos consumiendo y contaminan-

    do menos. Uno de los condicionantes ms importantespara conseguirlo desde el punto de vista de la organiza-cin del territorio y la ciudad, es atender al clima. Perolos condicionantes ambientales no son slo climticos.Tambin debemos considerar otros igualmente impor-tantes como son los sociales y culturales, los econmi-cos y el propio territorio considerado como un soporte.

    En este apartado de la Gua trataremos del soporte te-rritorial. El territorio fsico sobre el que se asientan lasciudades y pueblos no es ms que el resultado de lainteraccin entre los elementos inertes, los seres vivosy el clima. Pero ahora no nos vamos a preocupar nadams que del soporte fsico sobre el que se asienta la

    urba-nizacin. Es muy importante la evaluacin cuidado-sa de este soporte ya que, si no se hace correctamente,los costes ecolgicos y econmicos van a ser muy im-portantes.El problema es que la cantidad de variables quetendramos que abordar haran casi inviable la reali-za-cin de propuestas razonables. Afortunadamente sonya muchos los aos dedicados a la organizacin deciudades y territorios lo que nos permite tener una ideabastante clara de los elementos crticos a considerar. Enesta Gua, dedicada fundamentalmente a ayudar a lostcnicos y profesionales de la planificacin y el proyecto

    urbano, no pretendemos ms que organizar en gruposestas variables crticas con objeto de que proyectistas yplanificadores puedan dotar a sus propuestas de ideasclave que dirijan los objetivos a conseguir. Estos gruposde elementos son los siguientes: hidrologa, vocacinagrcola y forestal de los suelos, aptitud para su urbani-zacin, topografa, orientacin del terreno, unidades depaisaje y vegetacin.

    No se trata de hacer una relacin exhaustiva de las va-riables a tener en cuenta cuando nos enfrentamos al

    1 Ciudad y territorio 1 Cidade e territrio

    1.1 Introduccin: el soporte territorial orte 1.1 Introduo: a base territorialuorte

    Num momento em que o planeta enfrenta um problemanovo como o de ter chegado ao limite do seu cresci-mento, a soluo tcnica para ultrapass-lo conseguiros mesmos servios, o mesmo conforto e os mesmosequipamentos consumindo e poluindo menos. Uma das

    condicionantes mais importantes para conseguir esteobjetivo, do ponto de vista da organizao do territrio eda cidade, considerar o clima. Mas as condicionantesambientais no so apenas climticas. Tambm deve-mos considerar outros aspetos igualmente importantescomo so os sociais e culturais, os econmicos e o pr-prio territrio enquanto suporte de todas as atividades.

    Neste captulo do Guia trataremos do suporte territorial.O territrio fsico sobre o qual se estabelecem as cida-des e os povos, no sendo mais do que o resultado dainterao entre os elementos inertes, os seres vivos e oclima.Mas por agora apenas nos centraremos no supor-te fsico sobre o qual se desenvolve a urbanizao, pois

    muito importante a avaliao cuidadosa deste suportej que, se isso no se fizer corretamente, os custos eco-lgicos e econmicos sero muito relevantes.

    O problema que a quantidade de variveis que tera-mos que abordar tornaria quase invivel a realizao depropostas razoveis. Felizmente, so j muitos os anosdedicados organizao de cidades e territrios, o quenos permite ter uma ideia bastante clara dos elementoscrticos a considerar. Neste Guia, dedicado fundamen-talmente a ajudar os tcnicos e profissionais de plane-amento e do projeto urbano, no pretendemos mais doque agrupar estas variveis crticas, com o objetivo de

    os projetistas e os planeadores poderem dotar as suaspropostas de ideias chave que orientem os seus obje-tivos. Estes grupos de elementos so os seguintes: hi-drologia, aptido agrcola e florestal dos solos, aptidopara a urbanizao, topografia, orientao do terreno,unidades de paisagem e vegetao.

    No se trata de estabelecer uma relao exaustiva dasvariveis a considerar quando enfrentamos o suporteterritorial, mas antes recordar os instrumentos que per-mitem organizar os critrios para desenvolver um pla-

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    26/284

    0introduccin-

    1ciudad

    yterritorio-

    2ciudadyclima-

    3aplicaci

    nalaregintransfronterizaPortugal-Espaa

    -4bibliografaconsultada

    0introduo-

    1cidadee

    territ

    rio-

    2cidadeeclima-

    3aplicaoparaaregiofronteiriaPortugal-Espanha-

    4bibliografiaconsultada

    26

    soporte territorial, sino recordar los instrumentos quepermiten organizar los criterios para desarrollar un plano proyecto. Muchas veces las urgencias hacen que olvi-demos lo evidente y lo obvio. Pero lo evidente y lo obviono por serlo dejan de ser necesarios la mayor parte delas veces. Nuestra nica pretensin es ayudar a su re-cuerdo.

    En el apartado de hidrologa (se poda haber llamado demuchas otras formas) se aborda el ciclo del agua, con

    especial mencin a dos problemas que el cambio clim-tico que se avecina va a establecer como de prioridadabsoluta en el territorio que abarca la Gua. El primerose refiere al abastecimiento de agua. La necesidades deagua con un rgimen pluviomtrico que se supone cadavez de menores precipitaciones pero, a la vez, muchoms concentradas en el espacio y en el tiempo, es elprimero. El segundo se refiere a las probables riadas einundaciones que este tipo de rgimen va a traer con-sigo. De forma que resulta imprescindible atender aambas cosas. Los estudios de inundabilidad se vuelvencrticos, sea cual sea el tamao del asentamiento y lasposibilidades econmicas para realizar los estudios co-rrespondientes. Tambin el mantenimiento de todas las

    posibilidades de abastecimiento de agua. En concreto,el mantenimiento de los acuferos subterrneos se va avolver prioritario debido a las presiones que van a te-ner que soportar, no slo por parte de la agricultura sinotambin de las reas urbanizadas.

    Durante los ltimos cincuenta aos la mayor parte de lospases de Europa han sufrido un proceso de conversinde suelos productivos en improductivos. La progresivaescalada del precio de la energa debera tender a re-cuperar estos territorios para la agricultura, la ganade-ra y los aprovechamientos forestales. La agricultura yganadera de proximidad se vuelven as una necesidad.

    Pero resulta imposible esta reconversin si los mejoressuelos agrcolas se urbanizan. La deteccin de este tipode suelos y su vocacin resulta tambin crtica desdeesta perspectiva. La vuelta a las consideraciones localespasa, de momento, por preservar este tipo de suelos. Y,en una segunda fase, en su puesta en produccin.

    La topografa y la orientacin del terreno pocas vecesse han considerado como prioritarias en la organizacinde territorios y el diseo de ciudades. Sin embargo yase ha indicado en el prrafo dedicado a la hidrografa la

    no ou um projeto. Muitas vezes a urgncia faz com queesqueamos o evidente e o bvio. Mas o evidente e obvio no, por o serem, deixam de ser necessrios namaior parte das ocasies. A nossa nica pretenso ajudar a recordar estas questes.

    No subcaptulo da hidrologia (podia ter-se chamado demuitas outras formas) aborda-se o ciclo da gua, comespecial nfase para problemas que as alteraes cli-mticas, que se aproximam, e que se iro impor como

    prioridade absoluta no territrio que abrangido por esteGuia. O primeiro refere-se ao abastecimento de gua.As necessidades de gua num cenrio que prev um re-gime pluviomtrico em que ocorram cada vez menoresprecipitaes ainda que, por vezes, muito mais concen-tradas no espao e no tempo, um ponto fundamen-tal. O segundo refere-se s provveis inundaes queeste tipo de regime traz consigo. De forma que resultaimprescindvel atender a ambas coisas. Os estudos depotencial de inundao tornam-se crticos, seja qual foro tamanho do aglomerado urbano e as possibilidadeseconmicas para realizar os estudos correspondentes.Tambm a manuteno de todas as possibilidades deabastecimento de gua. Em particular, a manuteno

    dos aquferos subterrneos tornar-se- prioritria, devi-do s presses que vo ter que suportar, no apenaspor parte da agricultura, mas tambm das reas urba-nizadas.

    Durante os ltimos cinquenta anos, a maior parte dospases da Europa sofreram um processo de conversode solos produtivos em solos improdutivos. A progres-siva escalada do preo da energia deveria favorecer arecuperao destes territrios para a agricultura, a pecu-ria e os espaos florestais. A agricultura e a agropecu-ria de proximidade voltam assim a ser uma necessidade.Mas esta reconverso resultar impossvel se os melho-

    res solos agrcolas se urbanizarem. A deteo deste tipode solos e a sua vocao resulta tambm crtica nestaperspetiva. O regresso s consideraes locais passa,no imediato, por preservar este tipo de solos e, numasegunda fase, por coloc-los em produo.

    A topografia e a orientao do terreno poucas vezes fo-ram consideradas como prioritrias na organizao deterritrios e no desenho de cidades, apesar de j se terreferido num pargrafo dedicado h idrografia, a impor-tncia que progressivamente vai adquirir no controlo de

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    27/284

    27

    0in

    troduccin-1

    ciu

    dadyter

    ritorio-2

    ciu

    dadyclim

    a-

    3aplic

    acin

    al

    aregin

    tran

    sfron

    teriz

    aP

    ortu

    gal-E

    spa

    a

    -4biblio

    grafa

    con

    sulta

    da

    0in

    troduo-1

    cid

    adeeterri

    trio-2

    cid

    adeeclim

    a-

    3aplic

    aopar

    anare

    gi

    ofron

    teiri

    aP

    ortu

    gal-E

    spanh

    a

    -4biblio

    grafia

    con

    sulta

    da

    inundaes. Em urbanismo quase uma lei considerarque o solo formado por um plano horizontal. No en-tanto, o suporte territorial quase nunca formado porum plano horizontal. O solo tem uma forma que permiteinterpretar os caminhos de drenagem da gua. Sem acompreenso destes caminhos e sem perceber que par-tes so as mais adequadas do ponto de vista do aque-cimento solar no se pode entender um territrio e atuarsobre ele.

    A paisagem no apenas importante como patrimnioou como recurso turstico. O seu valor mais importante o de criar identidade. O regresso ao local e ao contextode bairro, cidade e territrio no seria possvel sem aajuda desta. Esta a perspectiva que se procurou tratarno subcaptulo correspondente.

    Por ltimo, a vegetao constitui um dos elementosfundamentais para conseguir cidades mais econmi-cas (monetria e ecologicamente) e confortveis. Avegetao fornece servios inestimveis s reas ur-banas como sumidouros de CO2, elementos filtrantesde material particulado em suspenso na atmosfera, oude sade pblica, reduzindo os extremos de stress em

    muito menos tempo do que qualquer outro sistema. quase o nico elemento com o que conta o projetistapara modificar o microclima urbano, produzindo som-bra onde necessria, deixando passar os raios sola-res quando preciso, exercendo funes como barreiracontra o vento ou incrementando a evapotranspirao.No entanto, para que todas estas funes e todos estesservios sejam possveis necessrio considerar estasinfraestruturas com especial acuidade. No subcaptulodedicado vegetao do-se algumas indicaes quepodem ajudar o planeador ou o urbanista a realizar me-lhores planos e projetos.

    importancia que progresivamente va a adquirir el controlde riadas. En urbanismo es casi una ley que el sueloest formado por un plano horizontal. Sin embargo, elsoporte territorial casi nunca est formado por un planohorizontal. El suelo tiene un modelado que es el que per-mite un comportamiento comprensible de los caminosdel agua. Sin la comprensin de estos caminos y sin sa-ber qu partes son ms o menos adecuadas desde elpunto de vista del soleamiento no se puede entender unterritorio y actuar sobre l.

    El paisaje no slo es importante como patrimonio ocomo recurso turstico. Su valor ms importante es el decrear identidad. La vuelta a lo local y la contextualizacinde barrios, ciudades y territorios no sera posible sin suayuda. Este es el enfoque que se le ha tratado de dar enel apartado correspondiente.

    Por ltimo, la vegetacin constituye uno de los elemen-tos fundamentales para conseguir ciudades ms econ-micas (monetaria y ecolgicamente) y confortables. Lavegetacin suministra servicios inestimables a las reasurbanas como sumidero de CO2, para fijar las partculasde contaminacin, o de salud pblica rebajando las pun-

    tas de estrs en mucho menos tiempo que cualquier otrosistema. Es casi el nico elemento con el que cuenta elproyectista para modificar el microclima urbano, produ-ciendo sombra donde sea necesario, dejando pasar losrayos del sol, ejerciendo funciones como barrera frenteal viento o modificando la evapotranspiracin. Sin em-bargo, para que todas estas funciones y servicios seanposibles es necesario considerarla con todo el cuidado.En el apartado dedicado a la vegetacin de dan algunasindicaciones que pueden ayudar a realizar mejores pla-nes y proyectos.

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    28/284

    0introduccin-

    1ciudad

    yterritorio-

    2ciudadyclima-

    3aplicaci

    nalaregintransfronterizaPortugal-Esp

    aa

    -4bibliografaconsultada

    0introduo-

    1cidadee

    territ

    rio-

    2cidadeeclima-

    3aplicaoparaaregiofronteiriaPortugal-Espa

    nha-

    4bibliografiaconsultada

    28

    A) Hidrologa

    En este apartado se agrupan los elementos determinan-tes que configuran el comportamiento del territorio enrelacin al agua. Se ha dividido en cuatro apartados: ba-lance hdrico, inundabilidad, contaminacin de acuferosy abastecimiento y depuracin de aguas.

    A.01.- Balance hdrico

    Para poder atender a las recomendaciones de esteapartado resulta necesario realizar previamente un dia-grama de balance hdrico de la localidad. Para ellose determinar al evapotranspiracin. Dadas las dificul-tades de conseguir valores experimentales en la mayorparte de la situacin se utilizar la evapotranspiracinpotencial. Para ello se partir del ndice trmico.

    Para cada mes del ao, y entrando con la temperatura

    media (m) en la tabla 1.2.A1 se obtiene un valor de I[Parcial].Sumando los I[Parcial] de cada mes se obtiene el I [Total] delao. Con este valor y mediante la frmula

    C = 0,492+0,0179*I[Total]-0,0000771*I[Total]2+0,0000006

    75*I[Total]3

    Se obtiene el ndice calor anual (C).Con los valores de (I

    [Total]), (C) y el de (m) que correspon-

    de a cada mes, se entra en la frmula:

    Ep=1,6(10*m/I[Total])C

    Y se obtiene la evapotranspiracin correspondiente al

    mes estudiado. Lo nico que queda es corregirla segnla latitud multiplicando el valor obtenido de Ep por elcoeficiente que se lee en la tabla 1.2.A2. en funcin de lalatitud y el mes que se estudie.

    Ep[corregida] = Ep*coeficiente

    El grfico se realizar colocando los meses en el eje deabcisas y las evapotranspiraciones correspondientes enel de ordenadas. El grfico resultante ser parecido alque se incluye a continuacin en la imagen Img 1.2.A2.

    1. y territorioA)Hidrologia

    Neste subcaptulo agrupam-se os elementos determi-nantes que configuram o comportamento do territrioem relao gua. Dividido em quatro seces: balano

    hdrico, potencial de inundao, contaminao de aqu-feros, abastecimento e depurao de guas.

    A.01.- Balano hdrico

    Para poder atender s recomendaes desta seco re-sulta necessrio realizar previamente um diagrama debalano hdrico do local. Para isso deve determinar-sea evapotranspirao. Dadas as dificuldades de conse-guir valores experimentais na maior parte das situaes,utiliza-se a evapotranspirao potencial, partindo-sedo ndice trmico.Para cada ms do ano, e considerando a temperatura

    mdia (m) constante da tabela 1.2.A1, obtm-se um va-lor de I[Parcial]. Somando os I[Parcial] de cada ms obtm-seo I

    [Total]do ano. Com este valor e mediante a frmula:

    C = 0,492+0,0179*I[Total]-0,0000771*I[Total]2+0,0000006

    75*I[Total]3

    Obtm-se o ndice de calor anual (C).Incorporando os valores de (I [Total]), (C) e de (m) para

    cada ms, aplica-se a frmula:

    Ep=1,6(10*m/I[Total])C

    Obtendo-se a evapotranspirao correspondente ao

    ms estudado. Finalmente, bastar corrigi-la segundo alatitude, multiplicando o valor obtido de Ep pelo coefi-ciente, que se l na tabela 1.2.A2. em funo da latitudee do ms estudado.

    Ep[corregida] = Ep*coeficiente

    O grfico obtm-se colocando os meses no eixo dasabcissas e nas ordenadas a evapotranspirao corres-pondente. O grfico resultante ser parecido ao que seapresenta de seguida na imagen Img 1.2.A2.

    1.2.A1. Una lmina de agua o una fuente como ayudas para mejorarlas condiciones de confort / Um espelho de gua ou uma fonte comoelementos que ajudam ao conforto trmico

    1.2 Descripcin de variables y recomendaciones 1.2 Descrio de variveis e recomendaes

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    29/284

    29

    0in

    troduccin-1

    ciu

    dadyter

    ritorio-2

    ciu

    dadyclim

    a-

    3aplic

    acin

    al

    aregin

    tran

    sfron

    teriz

    aP

    ortu

    gal-E

    spa

    a

    -4biblio

    grafa

    con

    sulta

    da

    0in

    troduo-1

    cid

    adeeterri

    trio-2

    cid

    adeeclim

    a-

    3aplic

    aopar

    anare

    gi

    ofron

    teiri

    aP

    ortu

    gal-E

    spanh

    a

    -4biblio

    grafia

    con

    sulta

    da

    tm(C) 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9

    0 0,01 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07

    1 0,09 0,1 0,12 0,13 0,15 0,16 0,18 0,2 0,21 0,23

    2 0,25 0,27 0,29 0,31 0,33 0,35 0,37 0,39 0,41 0,43

    3 0,46 0,48 0,51 0,53 0,56 0,58 0,61 0,63 0,66 0,69

    4 0,71 0,74 0,77 0,8 0,82 0,85 0,88 0,91 0,94 0,97

    5 1 1,03 1,06 1,09 1,12 1,16 1,19 1,22 1,25 1,29

    6 1,32 1,35 1,39 1,42 1,45 1,49 1,52 1,56 1,59 1,63

    7 1,66 1,7 1,75 1,77 1,81 1,85 1,89 1,92 1,96 2

    8 2,04 2,08 2,12 2,15 2,19 2,23 2,27 2,31 2,35 2,39

    9 2,44 2,48 2,52 2,56 2,6 2,64 2,69 2,73 2,77 2,81

    10 2,86 2,9 2,94 2,99 3,03 3,08 3,12 3,16 3,21 3,25

    11 3,3 3,34 3,39 3,44 3,48 3,53 3,58 5,62 5,67 3,72

    12 3,76 3,81 3,86 3,91 3,96 4 4,05 4,1 4,15 4,2

    13 4,25 4,3 4,35 4,4 4,45 4,5 4,55 4,6 4,65 4,7

    14 4,75 4,81 4,86 4,91 4,96 5,01 5,07 5,12 5,17 5,22

    15 5,28 5,33 5,38 5,44 5,49 5,55 5,6 5,65 5,71 5,76

    16 5,82 5,87 5,93 5,98 6,04 6,1 6,15 6,21 6,26 6,32

    17 6,38 6,44 6,49 6,55 6,61 6,66 6,72 6,78 6,84 6,9

    18 6,95 7,01 7,07 7,13 7,19 7,25 7,31 7,37 7,43 7,49

    19 7,55 7,61 7,67 7,73 7,79 7,85 7,91 7,97 8,03 8,1

    20 8,16 8,22 8,28 8,34 8,41 8,47 8,53 8,59 8,66 8,72

    21 8,78 8,85 8,91 8,97 9,04 9,1 9,17 9,23 9,29 9,36

    22 9,42 9,49 9,55 9,62 9,68 9,75 9,82 9,88 9,95 10,01

    23 10,08 10,15 10,21 10,28 10,35 10,41 10,48 10,55 10,62 10,68

    24 1,75 10,82 10,89 10,95 11,02 11,09 11,16 11,23 11,3 11,37

    25 11,44 11,5 11,57 11,64 11,71 11,78 11,85 11,92 11,99 12,06

    26 12,13 12,21 12,28 12,35 12,42 12,49 12,56 12,63 12,7 12,78

    27 12,85 12,92 12,99 13,07 13,14 13,21 13,28 13,36 13,43 13,5

    28 13,58 13,65 13,72 13,8 13,87 13,94 14,02 14,09 14,17 14,24

    29 14,32 14,39 14,47 14,54 14,63 14,69 14,77 14,84 14,92 14,99

    30 15,07 15,15 15,22 15,3 15,38 15,45 15,53 15,61 15,68 15,76

    31 15,84 15,92 15,99 16,07 16,15 16,23 16,3 16,38 16,46 16,54

    32 16,62 16,7 16,78 16,85 16,93 17,01 17,09 17,17 17,25 17,33

    33 17,41 17,49 17,57 17,65 17,73 17,81 17,89 17,97 18,05 18,13

    34 18,22 18,3 18,38 18,46 18,54 18,62 18,7 18,79 18,87 18,95

    35 19,03 19,11 19,2 19,28 19,36 19,45 19,53 19,61 19,69 19,78

    36 19,86 19,95 20,03 20,11 20,2 20,28 20,36 20,45 20,53 20,62

    37 20,7 20,79 20,87 20,96 21,04 21,13 21,21 21,3 21,38 21,47

    38 21,56 21,64 21,73 21,81 21,9 21,99 22,07 22,16 22,25 22,33

    39 22,42 22,51 22,59 22,68 22,77 22,86 22,95 23,03 23,12 23,21

    40 23,3

    Tabla / Tabela 1.2.A1. Coeficientes para el clculo del ndice trmico / Coeficientes para o clculo do ndice t rmico.

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    30/284

    0introduccin-

    1ciudad

    yterritorio-

    2ciudadyclima-

    3aplicaci

    nalaregintransfronterizaPortugal-Esp

    aa

    -4bibliografaconsultada

    0introduo-

    1cidadee

    territ

    rio-

    2cidadeeclima-

    3aplica

    oparaaregiofronteiriaPortugal-Espa

    nha-

    4bibliografiaconsultada

    30

    (L) Ene/Jan Feb/Fev Mar/Mar Abr/Abr May/Mai Jun/Jun Jul/Jul Ago/Ago Sep/Set Oct/Out Nov/Nov Dic/Dez

    35 0,87 0,85 1,03 1,09 1,21 1,21 1,23 1,16 1,03 0,97 0,86 0,85

    36 0,85 0,85 1,03 1,1 1,21 1,22 1,24 1,16 1,03 0,97 0,86 0,84

    37 0,86 0,84 1,03 1,1 1,22 1,23 1,25 1,17 1,03 0,97 0,85 0,83

    38 0,85 0,84 1,03 1,1 1,23 1,24 1,25 1,17 1,04 0,96 0,84 0,83

    39 0,85 0,84 1,03 1,11 1,23 1,24 1,26 1,18 1,04 0,96 0,84 0,82

    40 0,84 0,83 1,03 1,11 1,24 1,25 1,27 1,18 1,04 0,96 0,83 0,81

    41 0,83 0,83 1,03 1,11 1,25 1,26 1,27 1,19 1,04 0,96 0,82 0,8

    42 0,82 0,83 1,03 1,12 1,26 1,27 1,28 1,19 1,04 0,95 0,82 0,7943 0,81 0,82 1,02 1,12 1,26 1,28 1,29 1,2 1,04 0,95 0,81 0,77

    44 0,81 0,82 1,02 1,13 1,27 1,29 1,3 1,2 1,04 0,95 0,8 0,76

    Tabla / Tabela 1.2.A2. Coeficientes de correccin para la latitud / Coeficientes de correo para a latitude.

    Img 1.2.A2. Ejemplo de grfico de balance hdrico / Exemplo de grfico de balano hdrico.

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    31/284

    31

    0in

    troduccin-1

    ciu

    dadyterritorio-2

    ciu

    dadyclim

    a-

    3aplic

    acin

    al

    aregin

    tran

    sfron

    teriz

    aP

    ortu

    gal-E

    spa

    a

    -4biblio

    grafa

    con

    sulta

    da

    0in

    troduo-1

    cid

    adeeterri

    trio-2

    cid

    adeeclim

    a-

    3aplic

    aopar

    anare

    gi

    ofron

    teiri

    aP

    ortu

    gal-E

    spanh

    a

    -4biblio

    grafia

    con

    sulta

    da

    Este diagrama suministra mucha informacin necesa-ria para conocer las caractersticas de humedad delsuelo y las necesidades de evaporacin o de favore-cer las corrientes de aire que sequen el terreno.

    Recomendaciones

    En diseo urbano el anlisis conjunto del diagramade balance hdrico, la carta bioclimtica de Olgyay y

    la situacin de confort del clima concreto sobre el quese realice el plan o el proyecto urbano nos indicar lasnecesidades a suplementar mediante la evaporacinde agua (por ejemplo, colocando lminas de evapora-cin) para conseguir un rgimen de confort resspecto ala humedad relativa del aire. (Img 1.2.A2)

    En aquellos lugares en los cuales exista un exceso dehumedad relativa en el aire y a los que se acompa-e una saturacin del suelo se intentarn privilegiaraquellas brisas que tiendan a secar el aire y reducir suhumedad relativa. (Img 1.2.A3)

    Conjuntamente con los correspondientes planosgeotcnicos nos permitir determinar la altura del nivelfretico para analizar la vulnerabilidad del suelo a lacontaminacin de acuferos. (Img 1.2.A4)

    En planeamiento el estudio de los meses en los cua-les el suelo est totalmente anegado de agua seruna valiosa indicacin para poder realizar los clculosrelativos al agua que escurre sobre el suelo en una tor-menta. En estos casos ser irrelevante el coeficiente deescorrenta puesto que el terreno no puede absorberms agua. En este caso, y atendiendo a la seguridad,se supondr que toda el agua que precipita escurre yse tomar como tal para los clculos correspondientes.

    A.02.- Inundabilidad

    Se trata de un apartado crtico y todava mucho ms sise consideran las previsiones de los organismos inter-nacionales sobre cambio climtico, que presentan es-cenarios para la zona con precipitaciones escasas peroacumuladas en intervalos de tiempo muy corto y con in-tensidades muy elevadas. Dependiendo de los lugares

    Este diagrama fornece muita informao necessriapara conhecer as caractersticas de humidade dosolo e as necessidades de evaporao ou das con-dies que favorecem as correntes de ar que secam oterreno.

    Recomendaes

    Em desenho urbano, a anlise conjunta do diagramade balano hdrico, da carta bioclimtica de Olgyaye da situao de conforto climtico para o local deaplicao do plano e do projeto urbano indicar-nos-as necessidades suplementares mediante a evapora-o de gua (por exemplo, colocando lenis de eva-porao) para conseguir um regime de conforto relativa-mente humidade relativa do ar. (Img 1.2.A2)

    Naqueles lugares onde exista um excesso de hu-midade relativa no ar e em que se verifique uma sa-turao do solo, deve procurar-se privilegiar aquelasbrisas que tendam a secar o ar e reduzir a humidaderelativa. (Img 1.2.A3)

    Conjuntamente com os correspondentes planos geo-tcnicos, permitem determinar a altura do nvel freticopara analisar a vulnerabilidade do solo face conta-minao de aquferos. (Img 1.2.A4)

    Em planeamento, o estudo dos meses nos quaiso solo est totalmente saturado de gua ser umavaliosa indicao para se poder realizar os clculosrelativos gua que escorre sobre o solo aquando deuma precipitao intensa. Nestes casos ser irrelevanteo coeficiente de escorrncia, uma vez que o terreno nopode absorber mais gua. Neste caso, e atendendo segurana, supe-se que toda a precipitao escor-

    re e se tomar como tal nos clculos correspondentes.

    A.02.- Potencial de Inundao

    Trata-se de um aspecto crtico e muito mais se se con-siderarem as previses das entidades internacionais noque respeita s alteraes climticas, que apresentamcenrios para a zona com precipitaes escassas, masacumuladas em intervalos de tempo muito curtos e comintensidades muito elevadas. Dependendo dos lugares

    Img 1.2.A3. El viento tiene un comportamiento complejo en una situacinurbana / O vento assume um comportamento complexo no espao ur-bano.

    Img 1.2.A4. Ejemplo de plano geotcnico / Exemplo de Carta Geotcnica

    Img 1.2.A5. Es necesario prever las inundaciones / necessrio preveras inundaes.

  • 7/27/2019 2013-BIOURB-Manual de Diseno Bioclimatico b

    32/284

    0introduccin-

    1ciudad

    yterritorio-

    2ciudadyclima-

    3aplicaci

    nalaregintransfronterizaPortugal-Esp

    aa

    -4bibliografaconsultada

    0introduo-

    1cidadee

    territ

    rio-

    2cidadeeclima-

    3aplica

    oparaaregiofronteiriaPortugal-Espa

    nha-

    4bibliografiaconsultada

    32

    concretos, a veces resulta imposible contar con datosestadsticos estabilizados.

    Plano de zonas inundables:

    Para su realizacin se partir de los siguientes datos:

    A Grficos de tormenta mxima con perodos de re-currencia de: 10, 50 y 100 aos.B Determinacin de la cuenca en la que se encuentre

    la poblacin.C Coeficiente de escorrenta medio de la cuenca.D Nivel de saturacin del suelo deducido el anlisisdel balance hdrico.E Determinacin de la llanura de inundacin de ros,arroyos o ramblas que afecten a la poblacin para losperodos de recurrencia citados.

    En caso de no contar con datos, o que estos no fueranfiables, o que no estuvieran consolidados se determina-r la llanura de inundacin visualmente mediante indicios(plantas, geologa, fauna), o histricamente, preguntan-do. En este caso no tend