Upload
others
View
3
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
100
34. fw. jiqMdrpwl isMG jOlI, “bhup`KI vMgwr: kmzwq”, kmzwq, &^r
zmwn, pMnw-7,8.
35. fw. jiqMdrpwl isMG jOlI, “SISw iek ilSkwry do: A&zl rMDwvw”,
Awlocnw, (jnvrI-mwrc 2001), pMnw-32.
36. nsrIn mu^qwr, pwiksqwnI pMjwbI nwvl dw ieriqkw 1947 qoN
2003, (SwhmuKI ilpI ivc AxpRkwiSq Koj-pRbMD), pMnw-540.
47
(a) BwrqI pMjwbI swihq dw smwj SwsqrI AiDAYn pRwpq
sm`grI:srvyKx qy mulWkx
swihq icMqn dI prMprw BwvyN sMswr dy smwijk, AwriQk Aqy rwjnIiqk pRbMD
nwl fMUGI qrHW juVI huMdI hY[ sMswr dy rwjnIiqk Aqy AwriQk pRbMD ivc
vwprIAW qbdIlIAW swihq icMqn dy Kyqr nMU fUMGI qrHW pRBwivq krdIAW hn[
swihq dI smwj SwsqrI AiDAYn ivDI ny swihq icMqn dy Kyqr ivc iek nvW
moV lY AWdw Aqy idnoN-idn ivdvwnW Aqy icMqkW dw iDAwn ies Kyqr ivc hox
vwly Koj-kwrjW v`l vDyry AwkriSq ho irhw hY[
smwj Swsqr vI hor AiDAYn ivDIAW dI qrWH p`Cm ivcoN AwieAw sMklp
hox krky ies bwry AMgryzI Aqy ihMdI ivc bhuq swrw Koj kwrj ho cu`kw hY pr
swfw ivSw Kyqr vDyry sImq hox kwrn AsIN ieQy pMjwbI ivc ho cu`ky smwj
SwsqrI AiDAYn nUM ivSw bxwieAw hY ijs ivc Cpy lyK, pusqkW, AYm. i&l
Aqy pI-AY~c.fI ivc hoieAw Koj kwrj Swiml hY[ smwj SwsqrI AiDAYn ivDI
pMjwbI ivc sB qoN pihlW Koj p`qrW dy iviSAW rwhIN hoNd ivc AweI[
pusqkW Aqy piqRkwvW ivc Cpy lyK
smwj SwsqrI ivDI nUM lY ky v`K-v`K ivdvwnW ny Koj p`iRqkwvW ivc
pypr Cpvwey ijs krky hOlI-hOlI ieh AiDAYn ivDI pUrI qrHW sQwpq hoeI[
sB qoN pihlW nwmvr isMG ny mwrc 1977 ivc fw. krnYl isMG iQMd duAwrw
sMpwidq pusqk swihq AiDAYn pRxwlIAW ivc smwj SwsqrI pRxwlI ivSy qy
lyK pyS kIqw[ ies lyK rwhIN lyKk ny swihq Aqy smwj dy AwpsI sbMDW bwry
crcw krky sp`St kIqw hY ik iksy vI rcnw dw Asiqqv smwj qoN ibnW
AsMBv hY[ ies bwry iek mh`qvpUrn ivcwr hY:
swihq iksy iek rcnw dw nwm nhIN sgoN ieh qW iek sMsQw hY[ ijvyN
kwnUMn iek sMsQw hY, PYimlI iek sMsQw hY, iesy qrHW swihq nUM vI iek
sMsQw hI iKAwl krnw auicq hY[ swihq dw Awpxw ieiqhws hY, AwpxI
48
prMprw hY, iesdy Awpxy inXm hn[ swihq dI smwj SwsqrI AiDAYn
pRxwlI swihq nUM iek sMsQw v`joN gRihx krn auprMq hI Awpxw Awlocnw
kwrj SurU krdI hY[1
fw. gurqrn isMG ny AwpxI pusqk AMqridRStI (1995) ivc
‘AwDuink pMjwbI kivqw dw smwj SwsqrI AiDAYn’ lyK rwhIN iqMn kvIAW BweI
vIr isMG, poR. pUrn isMG Aqy hirMdr isMG mihbUb dI kivqw nMMU smwj SwsqrI
AiDAYn dw AwDwr bxwieAw hY[ ienHW iqMnoN kvIAW dw smwj Swsqr inrol
is`K smwj Swsqr hY ijsnMU Awid gRMQ dI sdIvI Et hwisl hY[ ieh smwj
Swsqr mwrks dy pdwrQvwdI smwj Swsqr nwloN iBMn hY[ijs qrHW hor icMqn
pRxwlIAW p`CmI icMqn rwhIN pMjwbI dw AMg bxIAW ausy qrHW hI smwj SwsqrI
AiDAYn ivDI vI p`CmI icMqn jgq dI hI dyx hY pr pMjwbI dy icMqn jgq ivc
smwj Swsqr AsloN hI nvW Aqy invyklw ivSw hY[ ies sbMDI fw. hirBjn
isMG BwtIAw dI it`pxI ies pRkwr hY:
swfy icMqk ij`Qy ikDry vI pMjwbI Awlocnw ivc swihq nMU smwj dy hvwly
nwl dyiKAw igAw hY, ausnMU smwj SwsqrI AiDAYn dw nW Av`S hI
dyxgy[ swfI jWcy ijvyN swihq sbMDI kIqI hr it`pxI swihq Awlocnw
nhIN AKvw skdI aNuj hI smwj Aqy swihq dy hvwly nwl kIqw hr
AiDAYn smwj SwsqrI AiDAYn nhIN AKvw skdw[2
ies leI ikhw jw skdw hY ik smwj SwsqrI AiDAYn gMBIrqw vwlw
ivSw hY[ ieh Aiq brIkI Aqy sUKmqw nwl kIqw jwx vwlw AiDAYn hY[ swihq
dw smwj Swsqr suhj mu`lW, klw mu`lW Aqy jIvn mu`lW nMU iek iekweI v`joN vyKx
prKx dw mwfl pyS krdw hY ies qrHW ieh AiDAYn ivDI swihq dy ivSlySx
nMU sImq dwiery ivcoN bwhr k`FdI hY Aqy iesnMU ivAwpkqw pRdwn krdI hY[
iesdI ivSwlqw dw AwDwr ieh hY ik ieh swihq dy smwijk krm rwhIN smu`cy
mwnvI vrqwry dI siQqI dw inrxw krn dw audyS Awpxy snmu`K r`KdI hY[
49
fw. hirBjn isMG BwtIAw dw lyyK ‘pMjwbI Awlocnw dw smwj Swsqr’
Koj drpx dy julweI 1994 dy AMk ivc Swiml hY ijs ivc lyKk ny Awlocnw dy
smwj Swsqr bwry crcw kIqI hY Aqy dUsrIAW AiDAYn ivDIAW dy mukwbly
smwj SwsqrI AiDAYn ivDI sbMDI ieh gl swhmxy AweI hY ik ijnHW srokwrW
nMU dUjIAW AiDAYn ivDIAW swihq bwhry AwK ky iqAwg idMdIAW hn aunHW koxW
dw smwj SwsqrI p`K qoN Kwsw mh`qv hMudw hY[ lyKk ny mwrksvwd Aqy smwj
Swsqr bwry vI crcw kIqI hY[ lyKk dw ivcwr hY:
smwj Swsqr qW iek AnuSwsn hY ijsdy qihq keI p`DqIAW ijvyN
AnuBvvwdI, srMcnwqmk Aqy mwrksvwdI Awid dI vrqoN hoeI pRwpq
hMudI hY[ smwj SwsqrI AiDAYn dI mu`K icMqw AiDAYn vsqU dI
smwijkqw nwl juVn Aqy ausdw ivSlySx mulWkx krn dI huMdI hY[3
fw. mnjIqpwl kOr ny ‘pMjwbI nwtk dw smwj Swsqr’ lyK jo ik Koj
drpx dy julweI 1989-93 dy AMk ivc Swiml hY rwhIN swihq dy hornW rUpW
nwloN nwtk dI v`Krqw iesdw mMcI pRdrSn rwhIN drsw ky nwtk dy smwj
Swsqr bwry crcw kIqI hY[lyiKkw ny nwtk dy ArMiBk pVwA qoN lY ky pVwA-
dr-pVwA A`gy v`Dx Aqy ies ivc nvIAW jugqW rwhIN pyS kIqy gey v`K-v`K
nwtkW nMU vI smwj SwsqrI AiDAYn dw ivSw bxwieAw hY[lyiKkw Anuswr:
pMjwbI nwtk dw smwj Swsqr smJx leI nwtk dy ieiqhwisk pirpyK
ivc ij`Qy smkwlI (synchronic) qy bhukwlI (diachronic) ivDIAW dI
vrqoN krn dI AwvSkqw hY au~Qy smwj Swsqr dy idRStIkox ’coN
AMqrIvI (intrinstic) qy bwhrI (extrinsic) AnuBvboD, BwvboD qy
ivcwrboD nMU sQwipq krnw AinvwrI pRqIq hMudw hY[4
Koj drpx dy julweI 1989-93 dy AMk ivc cmn lwl pRBwkr dw lyK
‘swihqk rcnw dy suAwd dw smwj Swsqr’ Swiml hY[ ies lyK rwhIN lyKk ny
rcnw nUM pVHn auprMq pwTk nMU jo AwnMd pRwpq hMudw hY aus sbMDI crcw kIqI
hY[ lyKk ny mh`qvpUrn klwsIkl rcnwvW qoN pwTk nMU pRwpq hox vwly suhj
50
suAwd bwry vI ivcwr kIqw hY[ ies qoN ibnW pusqk smIiKAw Aqy Awlocnw,
ienwm, swihq sBwvW dI BUimkw, XUnIvristIAW, swihq AkwdmIAW,
lwiebryrIAW dI BUimkw, swihq is`iKAw dI BUimkw, mhwn smwijk lihrW Awid
rwhIN pwTk qy pYNdy pRBwv bwry spSt kIqw hY ik ienHW dI bhuq mh`qvpUrn
BUimkw hY:
iksy vI kwl dy swihq pwTkW dI swihiqk rucI, ausdw rcnw rs mwnx
dw suAwd, kdy vI pUrv inrDwirq Aqy pIFw nhIN huMdw, sgoN swihq rs
mwnx dI rucI ivAwpk smwijk pRsMgW ivc rUp DwrdI Aqy inrDwirq
hMudI hY Aqy ieh inrMqr bdl jW ivkws dI pRikirAw ivc rihMdI hY[5
BwSw ivBwg, pMjwb duAwrw pRkwiSq pMjwbI dunIAW dy jUn 2007 AMk
ivc siqMdr kOr dw lyK ‘swihq qy smwj Swsqr’ Swiml hY ijs ivc lyyiKkw ny
swihq, smwj Aqy swihqkwr dy AwpsI sbMDW nMU drswaux dw Xqn kIqw hY Aqy
nwl hI v`K-v`K ivdvwnW dIAW pirBwSwvW Aqy it`pxIAW rwhIN smwj Swsqr dy
srUp nUM auGwVn dw Xqn kIqw igAw hY[
fw. surjIq isMG B`tI duAwrw ricq pusqk pMjwbI Awlocnw: dSw Aqy
idSw (2003) ivc ‘pMjwbI Awlocnw dw smwj Swsqr (ivDIgq
methodological sm`isAwvW) lyK Swiml hY[ ies ivc lyKk ny smwj Swsqr
nwl sbMiDq sm`isAwvW nMU idRStIgocr kIqw hY ijvyN dUjIAW AiDAYn ivDIAW dy
mukwbly smwj SwsqrI AiDAYn, Awlock dy jnm dy AwDwr qy Awlocnw dw
smwj Swsqr auswrnw, swihq, pwTk vrg, rcnw/pRkwSn Awid nwl sbMiDq
v`K-v`K msilAW nMU ivcwirAw igAw hY Aqy AMq ivc ieh is`tw k`iFAw igAw hY
ik Awlocnw dw smwj Swsqr auswrn leI ienHW msilAW nMU iDAwn gocry r`Kxw
pvygw[
gurcrn isMG ArSI dI pusqk smIiKAw AnuicMqn (2003) ivc
smwj SwsqrI AiDAYn ivDI sbMDI do lyK ‘swihq dw smwj SwsqR-ivDI mUlk
pirpyK’ Aqy ‘pMjwbI nwvl ivc pMjwbIAq: smwj SwsqrI pirpyK’ Swiml
51
hn[pihly lyK ivc lyKk ny lUsIey golfmwn (Lucien Goldmann) duAwrw
inrimq swihq dy jxink sMrcnwqmk smwj SwsqR (Genetic Structrual
Sociology)dy ivDImUlk nukiqAW nUM ivcwirAw hY[ dUjy lyK ivc lyKk ny pMjwbI
nwvl ivc pMjwbIAq dy sMklp nMU ilAw hY ijs ivc jXoiqrudX, BweI vIr
isMG, nwnk isMG, krqwr isMG du`gl, guridAwl isMG Awid nwvlkwr Swiml
hn[ lyKk ny ienHW nwvlkwrW dy nwvlW ivc pMjwbIAq dy sMklp bwry ikhw hY:
pMjwbIAq dy msly pRiq pMjwbI nwvlkwrW dw Algwau hYrwnIjnk pRqIq
nhIN huMdw ikauNik m`DvrgI suBw dy DwrnI hox kwrn A`j vI pMjwbIAW dI
cyqnw ivc koeI Aijhw ienklwbI pirvrqn nhIN AwieAw ijs ny aunHW
dy socx FMg ivc AwDwrBUq qbdIlI ilAWdI hovy[6
fw. kuldIp isMG DIr dI pusqk swihq AiDAYn: pwTk dI
AnuikRAw (1996) ivc ‘swihq dw smwj SwsqrI AiDAYn’ ivSy qy lyK Swiml
kIqw hY[ ies ivc lyKk ny swihq Aqy smwj dy AwpsI sbMDW bwry crcw
auprMq rcnw dy smwijk sMdrB qy vDyry iDAwn kyNdirq kIqw hY[ies ivc
lyKk ny swihq dy AMdrUnI p`KW rwhIN ausdI smwijkqw nMU auGwiVAw hY[lyKk ny
swihq dw smwj nwl gihrw sbMD mMinAw hY:
swihiqk ikrq dI jYivk hoNd kwrn iesdI AwpxI iek AMdrUnI sMrcnw
huMdI hY[pYdw hox qoN pihlW vI Aqy ipCoN vI ieh smwj nwl (Interact)
krdI hY[hr swihiqk ikrq ivc ausdw lyKk Awpxy smwj Aqy
sMsikRqI bwry pwqrW dy zrIey jW aunHW qoN ibnW hor jugqW nwl kuJ inrxy
pyS krdw hY[7
fw. rGbIr isMG isrjxw AMk dy AkqUbr-dsMbr 2002 vwly AMk ivc
cMdr mohn dw lyK ‘swihq dw smwj Swsqr: srUp Aqy Kyqr’ ivc lyKk ny smwj
Swsqr dy ArQ, pirBwSw Aqy Kyqr bwry crcw kIqI hY[AMq ivc nwvl dy smwj
Swsqr sbMDI ivcwr kIqw igAw hY[nwvl dy smwj Swsqr sbMDI lyKk dw kQn hY:
52
ies smwjk AwSy dI Bwl ivc sPlqw aus vyly hMudI hY, jdoN iksy
nwvlkwr dI nwvlI idRStI dI pihcwx ho jwvy ik ausny iviBMn idRStIAW
ijvyN suDwrvwdI, rumWsvwdI, pRgqIvwdI, ieiqhwsk, XQwrQvwdI,
mnoivigAwnk, pRXogvwdI Awid ivcoN ikhVI jW ikhVIAW idRStIAW
ApxweIAW[8
fw. gurdyv isMG cMdI ny AwpxI pusqk glp pRvcn (2001) ivc
smwj Swsqr sbMDI do lyK Swiml kIqy hn[ pihlw lyK ‘nwd ibMd: smwj
SwSqrI pirpyK’ Aqy dUjw lyK ‘swihq dw smwj Swsqr’ sbMDI Swiml hY[
pihly lyK ivc lyKk ny joigMdr isMG kYroN dy mh`qvpUrn nwvl nwd ibMd nUM
Awpxy smwj SwsqrI AiDAYn dw AwDwr bxwieAw hY[ ies nwvl rwhIN lyKk
ny pMjwbI smwj nUM BwrqI dwrSink ivcwrDwrweI pirpyK ivc pyS kridAW
qqkwlIn smwijk Dwrimk pRsiQqIAW ivc ivcrdy mn`K dIAW sImwvW Aqy
sMBwvnwvW nMU aujwgr kIqw hY[ lyKk ny iesdw AwDuink pdwrQvwdI cyqnw Aqy
AiDAwqmvwdI drSn nwl joV ky AiDAYn ivSlySx kIqw hY[ AMq iesdy mu`K
pwqr dI ienklwbI sur iesnMU mwrksvwd nwl joVdI pRqIq huMdI hY[ dUjw lyK
swihq dy smwj Swsqr dy ArQ, pirBwSw Aqy iesdy srUp bwry crcw nwl
sbMiDq hY[
pRo. dyivMdr isMG duAwrw sMpwidq pusqk pMjwbI glp ivhwr (2002)
ivc joigMdr isMG inrwlw dw lyK ‘nvIN pMjwbI khwxI dw smwj Swsqr’ Swiml
hY ijs ivc lyKk ny AjIq kOr, pRym pRkwS Awid qoN lY ky AwDuink dOr dy pRm`uK
khwxIkwrW dI khwxI ivc pyS hoey smwijk XQwrQ sbMDI crcw kIqI hY[ lyKk
ny jsvMq isMG ivrdI, ky. AYl. grg, qyjvMq mwn, gurmyl mfwhV ,hmdrdvIr
Awid khwxI lyKkW dIAW khwxIAW nMU Awpxy AiDAYn dw AwDwr bxwieAw hY[
dilq vrg nwl sbMiDq khwxIkwr pRym gorkI, nC`qr, ikRpwl kzwk, lwl
isMG, BUrw isMG klyr, AqrjIq isMG Awid sbMDI vI ivcwr kIqw igAw
hY[sujwn isMG, bldyv isMG, kSmIr isMG pMnMU Aqy nvyN khwxIkwrW dIAW
53
khwxIAW ivc pyS hoey idRStIkoxW nMU lyKk ny Awpxy AiDAYn rwhIN sp`St kIqw
hY[ lyKk dw kQn hY:
nvIN pMjwbI khwxI dI AihmIAq nMMU smJx leI iesdy smwijk pRsMgW
nMU auGwVnw vDyry mh`qqw vwlI g`l hovygI[ ijhVy ivdvwn iesnMU smwijk
siBAwcwrk pRsMgW nwloN qoV ky iekWgI rUp ivc jW ‘Su`D swihiqk vsq’
v`joN mwnx dI slwh dy rhy hn auh Gor AprwD kr rhy hn[9
fw. sqIS kumwr vrmw ny AwpxI pusqk pMjwbI nwtk :pRgqI qy pwswr
(2003) ivc ‘pMjwbI nwtk dw smwj SwsqrI pirpyK’ sbMDI lyK Swiml kIqw
hY[lyKk Anuswr pMjwbI nwtk iek pwsy Awpxy mUl ipCokV smyq pyS huMdw hY Aqy dUjy
pwsy p`CmI cyqnw dy pRBwv ADIn Aijhy is`itAW v`l vDdw hY jo Awroipq l`gdy hn
pMjwbI nwtk Aqy smwijk sMdrB sbMDI crcw krdy hoey fw. sqIS kumwr vrmw dw
kQn hY:
jdoN AsIN pMjwbI nwtk dy SwsqrI pirpyK nMU smJx dw Xqn krIey qW
iek pwsy ‘pMjwbI smwj Aqy nwtk’ dy AMqr sbMDW nMU vyKxw pvygw Aqy
dUjy pwsy ‘nwtk ivc pyS hoey smwijk pirvyS’ nMU swhmxy r`Kxw
pvygw[10
fw. Bgvwn dws sujoN ny AwpxI pusqk pMjwbI glp srokwr (2004)
ivc iek lyK ‘pMjwbI glp Awlocnw’ sbMDI pyS kIqw hY[ ies lyK ivc lyKk
ny 1998 q`k v`K-v`K XUnIvristIAW ivc hoey AY~m. i&l Aqy pI-AY~c.fI dy Koj
kwrj dw srvyKx pyS kIqw hY[ ies lyK nUM pVH ky pqw cldw hY ik lyKk ny
ieh srvyKx vDyry sU^mqw nwl nhIN kIqw[ ies srvyKx ivc lyKk ny Koj-
inbMDW Aqy Koj-pRbMDW dI jo sUcI pyS kIqI hY aus ivc ikqy vI ieh sp`St nhIN
kIqw igAw ik ieh Koj kwrj iks XUnIvristI dw hY jW iks p`Dr dw hY[
isr& iek sUcInumw lyK pyS kIqw hY[
fw. joigMdr isMG rwhI ny AwpxI pusqk smW Aqy sMvwd (1997) ivc
smwj SwsqrI AiDAYn ivDI nMU lY ky do lyK pyS kIqy hn[pihlw lyK ‘pMjwbI
54
nwvl au~qyy iek smwj SwsqrI’ Jwq hY ijs ivc lyKk ny pwiksqwn dy au`Gy
nwvlkwr APzl Aihsn rMDwvw dy nwvl duAwbw nMU Awpxy AiDAYn dw AwDwr
bxwieAw hY[Asl ivc ieh lyK pihlW 4-5 nvMbr 1993 nMU pMjwbI
XUnIvristI, pitAwlw ivKy ‘pMjwbI swihq dw smwj Swsqr’ ivSy qy hoey
sYmInwr ivc piVHAw igAw sI ijsnMU mgroN ies pusqk ivc pyS kIqw
igAw[lyKk ny duAwbw nwvl dy AiDAYn dI pySkwrI ivigAwnk vsqUgq rUp
ivc kIqI hY[ies nwvl dy AMq qy nwiek dw fwkUAW vwly rwh nMU Cf ky isAwsI
sMGrS dy rwh pYxw iesnMU ieslwmI Drm Swsqr nwloN vKirAwauNdw hY[ iesy
pusqk ivc lyKk dw dUjw lyK ‘prsw: smwj SwsqrI pirpyK’ vI Swiml hY[
ies ivc lyKk ny pMjwbI dy isrmOr nwvlkwr guridAwl isMG dy cricq nwvl
prsw nMU Awpxy smwj SwsqrI AiDAYn dw AwDwr bxwieAw hY[ ies ivc lyKk
ny guridAwl isMG dy hux q`k Cpy swry nwvlW bwry vI g`l kIqI hY[ ies sbMDI
lyKk dw ivcwr hY:
aus dy nwvlW ivcoN imldw suhj-suAwd isr& ibrqWqk idlcspI qk
mihdUd nhIN ieh ibrqWq ivcoN imldIAW AMqr idRStIAW ivc vDyry
inihq hY[ AYsIAW AMqr-idRStIAW isr& swihq dy ividAwrQIAW leI
nhIN hn, ieh ikrswnI ArQcwrw, rwjnIqI Swsqr, smwijk ieiqhws
Aqy smwj SwsqrI vrqwry dy ividAwrQIAW Aqy ivdvwnW leI vI
brwbr mu`lvwn hn jo vYsy swihq nMU isr& mMnorMjn dI vsqU mMnx dy
AwdI hn[11
fw. jgbIr isMG ny AwpxI pusqk pMjwbI glp sMswr(1999) ivc
‘gurbKS isMG pRIqlVI dy nwvlW dw smwj ivigAwnk AiDAYn’ lyK pyS kIqw
hY[ies lyK rwhIN lyKk ny gurbKS isMG pRIqlVI dy do nwvlW ‘AxivAwhI mW’
Aqy ‘ruKW dI jIrWd’ nMU Awpxy AiDAYn dw AwDwr bxwieAw hY[ies lyK rwhIN
lyKk ny nwvlkwr dy romWsvwdI idRStIkox bwry crcw kIqI hY[lyKk Anuswr
nwvlkwr dI ivcwrDrw Aqy ivSvidRStI ijs ivc iesqrI-purS ivAwh bwhry
55
sbMDW ivc Ku`l nMU pyS kIqw auh ipAwr kbzw nhIN pihcwx dy idRStIkox nUM
drswauNdI hY[
fw. rjnIS bhwdr isMG ny AwpxI pusqk glp AiDAYn (1999)
ivc hrnwm dws sihrweI dy nwvlW dw smwj SwsqrI AiDAYn nwmI ivSy qy
lyK pyS kIqw hY[ies lyK rwhIN lyKk ny nwvlkwr dy iqMn nwvlW ‘glI muh`ly dy
lok’, ‘qyqIvW dMd’ Aqy ‘iqRSMkU’ nMU Awpxy AiDAYn dw AwDwr bxwieAw hY[
lyKk ny ienHW nvlW dy vsqUgq AiDAYn rwhIN pUMjIvwdI dOr ivc smwijk
kdrW-kImqW dy pRBwivq hox nMU drswieAw hY[ lyKk Anuswr:
siBAwcwrk Kyqr ivc swfw smwj siBAwcwrk rUupWqrn dy dOr ivcoN
lMG irhw hY[ ieh rUpWqrn Aqy ies rUpWqrn dy PlsrUp ivkisq
hoeI mwniskqw’coN aupijAw sMkt sihrweI dy nwvlW dI pRmu`K sur hY[12
ies pRkwr auprokq vrnx qoN swihq dy smwj SwsqrI AiDAYn nwl
sbMiDq pusqkW ivc Cpy lyKW qoN ies ivDI dy ivdvwnW duAwrw swihq AiDAYn
ivc rucI dw pqw lgdw hY[ auprokq pusqkW ivcoN Cpy lyKW qoN iek g`l jo
aGV ky swfy swhmxy AwauNdI hY auh ieh hY ik kuJ lyK ies AiDAYn ivDI dy
isDWqk p`KW dI crcw krdy hn Aqy kuJ nMU ivdvwnW duAwrw swihq dy v`K-v`K
rUpW qy ivhwrk rUp ivc lwgU krky AiDAYn dw AwDwr bxwieAw hY[
smwj SwsqrI AiDAYn nwl sbMiDq pusqkW
blivMdr kOr ny smwj SwsqrI AiDAYn ivDI nMU AwDwr bxw ky pMjwbI
nwvl dw smwj SwsqrI AiDAYn (2004) pusqk rcI[ ies pusqk dw pihlw
AYfISn ijsdw nW pMjwbI nwvl ivc iesqrI-purS sbMD sI[ies pusqk dy
cwr AiDAwie hn ijnHW ivcoN pihlw, iesqrI-purS sbMDW dw mUl AwDwr
ivAwh, dUjw, mu`Fly pMjwbI nwvl ivc iesqrI purS sbMDW dI siQqI, qIjw,
nwnk isMG dy nwvlW ivc iesqrI purS sbMD, cOQw Aqy AMiqm, suqMqrqw qoN
bwAd dy pMjwbI nwvl ivc iesqrI purS sbMD[lyiKkw ny nwnk isMG dy nwvlW
qoN ielwvw jsvMq isMG kMvl, sMq isMG syKoN, suirMdr isMG nrUlw, dlIp kOr
56
itvwxw, sohx isMG sIql, rwm srUp AxKI, ieMdr isMG KwmoS, krmjIq isMG
ku`sw Aqy guridAwl isMG dy nwvlW ivc vI iesqrI-purS sbMDW nMU lY ky aunHW
dI XQwrQkqw nMU auGwVn dw Xqn kIqw hY[ lyyyiKkw dw nwvlW ivc iesqrI-
purS sbMDW bwry ivcwr hY:
nwvl dw qwxw pytw ikauNik smwijk jitlqw nwl juiVAw irhw hY ies
leI ies ivc pRq`K jW ApRq`K FMg nwl iesqrI-purS sbMDW dI crcw
huMdI rhI hY[ieh sbMD pRym dy rUp ivc, ijnsI Bu`K dy rUp ivc jW
smwijk mu`lW dy rUp ivc swhmxy AwauNdy rhy[13
Sihnwz is`DU ny Awpxw pI-AY~c.fI dw Koj kwrj guridAwl isMG dI
nwvl rcnw dy smwj SwsqrI srokwr pMjwb XUnIvristI, cMfIgVH qoN 2003 ivc
kIqw Aqy bwAd ivc iesnMM U guridAwl isMG dI nwvl rcnw smwj SwsqrI
AiDAYn pusqk rUp ivc pRkwiSq krvw id`qw[ lyiKkw ny ies pusqk dy pMj
AiDAwie bxwey hn ienHW ivcoN pihlw AiDAwie, swihq dw smwj SwsqrI
AiDAYn isDWqk pirpyK, dUjw, guridAwl isMG dI nwvl rcnw ivc
siBAwcwrk icqrx, qIjw, guridAwl isMG dI nwvl rcnw ivc ArQ ivvsQw
dI pySkwrI, cOQw, guridAwl isMG dy nwvlW ivc Dwrimk Aqy rwjsI ivvsQw,
pMjvW, smu`cI nwvl rcnw dy smwj SwsqrI srokwr[ lyiKkw ny guridAwl isMG
dy nwvlW dw Aijhw gihr gMBIr AiDAYn pyS kIqw hY ik ausdy nwvlW ivclI
XQwrQkqw dI pySkwrI kIqI hY[ies sbMDI ausdw ivcwr hY:
aus dIAW rcnwvW dI vsqU hI AijhI hY ik iehnW ivcly smwijk,
rwjnIiqk, AwriQk, siBAwcrk p`KW v`l suBwivk hI iDAwn cilAw
jWdw hY[ iehnW sBnw p`KW dy AiDAYn leI smwj SwsqrI AiDAYn
ivDI nwloN Fu`kvIN hor koeI ivDI nhIN ho skdI sI[14
ies AiDAYn ivDI rwhIN nwvlW dy AiDAYn qoN sp`St huMdw hY ik
lyKk dIAW rcnwvW vI ausdy AnuBv dw is`tw hn ausdy j`dI kMm dw pRBwv
ausdy smu`cy nwvlW ivc Jlkdw hY[ nwvlW dI XQwrQk rUp ivc pySkwrI iesnMU
57
mwrksvwdI ivcwrDwrw dI DwrnI vI bxwauNdI hY[ ies ivc guridAwl isMG dy
nwvlW ivclI AwriQkqw, siBAwcwrk ivvsQw, Dwrimk Aqy rwjsI ivvsQw
rwhIN nwvlW ivc pyS hoeI smwijkqw nMU spSt rUp ivc pyS kIqw igAw hY[
fw. surjIq brwV ny pMjwbI nwvl:smwj SwsqrI pirpyK (2005)
nwmI pusqk ivc aunIN nwvlW dw smwj SwsqrI p`K qoN AiDAYn pyS kIqw
hY[lyKk ny ienHW nwvlW ivc siBAwcwrk kdrW-kImqW, ikswnI sMkt, jmwqI
ivSlySx, jitl Aqy ivgiTq irSiqAW sbMDI ieiqhws, imiQhws, izMdgI Aqy
sMGrS Awid v`K-v`K p`KW nMU AiDAYn dw AwDwr bxwieAw hY[ lyKk ny iehnW
nwvlW dy AiDAYn rwhIN smkwlI XQwrQ nMU rUpmwn krn vwly p`KW dw AiDAYn
pyS kIqw hY[ lyKk ny nwvlW ivc pyS hoeIAW smwijk, siBAwcwrk, rwjnIiqk
Dwrimk Aqy AwriQk pRsiQqIAW dI pySkwrI qy vDyry iDAwn kyNdirq kIqw hY[
blivMdr isMG ny Awpxw pI-AY~c.fI dw Koj kwrj pRgqIvwdI pMjwbI
kivqw dw smwj SwsqrI AiDAYn pMjwb XUnIvristI, cMfIgVH qoN 2003 ivc
sMpUrn kIqw Aqy mgroN iesnMU pusqk rUp ivc Cpvw id`qw[ ies ivc lyKk ny
pRgqIvwdI dOr dI pMjwbI kivqw dw smwj SwsqrI p`K qoN Awlocnwqmk
AiDAYn pyS kIqw hY[pRgqIvwd ikauNik mwrksvwd au~qy AwDwrq hY ies leI
mwrksvwdI idRStIkox qoN pMjwbI kivqw ivc pyS hoey smwijk, Dwrimk,
rwjnIiqk, AwriQk Aqy siBAwcwrk p`KW nMU vDyry auGwiVAw igAw hY[
fw. hribMdr kOr ny au`qrI AmrIkw dw smwj SwsqrI pirpyK pusqk
rwhIN auqrI AmrIkw ivc ricq swihq nMU AiDAYn dw AwDwr bxwieAw hY
[lyKkw ny ies pusqk ivc swihq dy swry rUpW kivqw, nwvl, nwtk, khwxI,
vrqk Awid sbMDI vK-v`K lyKkW nMU Awpxy AiDAYn rwhIN rUpmwn kIqw hY[
lyiKkw ny pirvriqq ho rhy smwj ivc ivSvIkrn dy dOr ivc jo sm`isAwvW
nvyN rUp ivc pyS ho rhIAW hn aunHW dI swihq ivc XQwrQk rUp ivc hoeI
pySkwrI nMU Awpxy AiDAYn dw kyNdribMdU bxwieAw hY[ lyKkw ny AmrIkw Aqy
58
knyfw ivcly prvwsI pMjwbIAW dy jIvn smwcwrW dI swihq ivc pySkwrI nMU
AiDAYn dI vsqU bxwieAw hY[
sYmInwrW ivc pVyH pypr
auprokq Koj pusqkW Aqy lyKW qoN ibnW smwj Swsqr sbMDI 4-5
nvMbr 1993 nMU pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw v`loN krvwey sYmInwr ivc v`K-
v`K ivdvwnW ny v`K-v`K swihq rUpW qy Koj pypr vI pRsquq kIqy ijnHW dw vyrvw
hyT ilKy Anuswr hY:
1. siqMdr isMG ny AwDuink pMjwbI kwiv: smwj SwsqrI sUJ mwfl
2. sqIS kumwr vrmw ny pMjwbI nwtk dw smwj SwsqrI pirpyK
3. siqMdr isMG nUr ny kivqw dw smwj Swsqr
4. surjIq isMG B`tI ny pMjwbI Awlocnw dw smwj Swsqr: ivDIgq
sm`isAwvW
5. hirBjn isMG BwtIAw ny pMjwbI Awlocnw dw smwj Swsqr
6. kuldIp isMG DIr n y swihq dw smwj SwsqrI AiDAYn
7. gurcrn isMG ArSI ny swihq dw smwj Swsqr ivDImUlk pirpyK
8. gurqrn isMG ny AwDuink pMjwbI kivqw dw smwj SwsqrI AiDAYn
9. gurdyv isMG ny klwm bu`ly Swh dw smwj Swsqr
10. cmn lwl ny swihiqk rcnw dy suhj suAwd dw smwj Swsqr
11. jgbIr isMG ny bIr kwiv dw smwj Swsqr
12. joigMdr isMG rwhIN ny pMjwbI nwvl au~qy iek smwj SwsqrI Jwq
13. tI.Awr. ivnod ny nvyN pMjwbI nwvl dw smwj Swsqr
14. qrlok isMG kMvr ny gurbwxI dw smwj Swsqr
15. dyivMdr isMG(jMmU) ny pMjwbI sU&I kwiv dw smwj Swsqr
16. mnjIq pwl kOr ny pMjwbI nwtk dw smwj Swsqr
17. rijMdrpwl isMG ny pMjwbI vwrqk dw smwj Swsqr:kuJ nukqy[
59
ies qoN ielwvw pI- AY~c. fI p`Dr qy vI v`K-v`K KojwrQIAW ny smwj
SwsqrI AiDAYn ivDI nMU lY ky mh`qvpUrn Koj kwrj kIqw hY ijs ivc nwvl,
nwtk, khwxI Aqy lok swihq qy vDyry Koj kwrj hoieAw hY[
AY~m.i&l Aqy pI-AY~c.fI dw Koj kwrj
sB qoN pihlW pI-AY~c.fI dw Koj kwrj pMjwbI lok gIqW dw smwj
SwsqrI AiDAYn (Sociological Study Of Follk Songs) jo ik surjIq kOr ny
kurUkSyqr XUnIvristI qoN 1989 ivc kIqw[ies ivc lok swihq Aqy smwj
Swsqr dw AMqr sbMD, lokgIqW ivc pirvwirk irSqy, smUihk mwniskqw Aqy
lok-ivSvws sbMDI crcw kIqI geI hY[
kulivMdr kOr ny nwnk isMG dy nwvlW dw smwj SwsqrI AiDAYn ivSy
qy kurUkSyqr XUnIvristI qoN dsMbr 2002 ivc Awpxw pI-AY~c.fI dw Koj-
kwrj kIqw[ ies KojwrQx ny nwnk isMG dy s`q nwvlW nMU AiDAYn dw AwDwr
bxwieAw hY[ ie`Qy iek hor g`l izkrXog hY ik ies ivSy dw duhrwA kIqw
igAw hY ikauNik hrcrn isMG ny nwnk isMG dy nwvlW dw smwj SwsqrI
AiDAYn ivSy qy pMjwb XUnIvristI, cMfIgVH qoN 1991 ivc Awpxw pI-AY~c.fI
dw Koj kwrj kIqw sI ijs ivc KojwrQI ny nwnk isMG dI SKsIAq dw ausdy
nwvlW qy pRBwv rwhIN Aqy nwvlW ivc pyS hoey smwj suDwrk idRStIkox nMU
auGwiVAw hY[ies Koj pRbMD dy Cy AiDAwie hn[ ijnHW ivc pihlw, swihq,
smwj Aqy smwj SwsqrI AiDAYn, dUjw, nwnk isMG: jIvn, ivAkqIqv Aqy
rcnw idRStI, qIjw, nwnk isMG: smkwlIn pRsiQqIAW, cOQw, nwnk isMG dy
nwvl: smwj ivvsQw, pMjvW, nwnk isMG dy nwvl: ArQ ivvsQw dw srUp,
Dwrimk sMprdwiek p`K dw icqrx Awid hn[ KojwrQI ny nwnk isMG dy smu`cy
nwvlW nMU AiDAYn dw AwDwr bxwieAw hY[
virAwm isMG sMDU ny smwj SwsqrIX idRStI qoN sohx isMG sIql dI
nwvl rcnw dw AiDAYn ivSy qy pMjwb XUnIvristI, cMfIgVH qoN 1994 ivc pI-
AY~c.fI dw Koj kwrj kIqw qy 2010 ivc iesnMU nwvlkwr sohx isMG sIql
60
smwj SwsqrI pirpyK dy nW hyT pusqk rUp ivc Cpvw id`qw[ ijsdy s`q
AiDAwie hn ijnHW ivcoN pihlw, smwj SwsqrI AiDAYn: isDWqk pirpyK,
dUjw, sIql dI nwvl rcnw ivc smwj siBAwcwr dIAW prqW 1, qIjw, sIql
dI nwvl rcnw ivc smwj siBAwcwr dIAW prqW 2, cOQw, sIql dI nwvl
rcnw ivc ArQ ivvsQw dw cirqr, pMjvW, sIql dI nwvl rcnw ivc Drm
Aqy Dwrimk ivhwr dw s`c, CyvW, sIql dI nwvl rcnW ivc rwjnIqI Aqy
rwjsI AMdoln dw icqrn, s`qvW sohx isMG sIql Aqy ausdI rcnw dy smwj
SwsqrI pRsMg, AMiqkw ivc sohx isMG sIql dw jIvn ibaUrw pyS kIqw hY[
suBwS cMdr ny Sociology Of Punjabi Novel (1950-1970) ivSy qy
pMjwb XUnIvristI cMfIgVH qoN 1992 qoN Awpxw pI-A`Yc.fI dw Koj kwrj kIqw[
ieh Koj pRbMD AMgryzI mwiDAm ivc iliKAw hoieAw hY iesdy KojwrQI ny pMj
AiDAwie bxwey hn[ ies Koj-pRbMD ivc KojwrQI ny swihq dw smwj Swsqr,
nwvl dw AwrMB qy ivkws, lyKk dw smwj Swsqr Aqy pMjwbI nwvlkwrW dw
smwj Swsqr, pwTk dw smwj Swsqr, nwvlW ivc pyS hoeI pMjwb dI smwijk
ieiqhwisk siQqI ijnHW ivcoN BweI vIr isMG dy nwvl ‘bwbw nOD isMG’, nwnk
isMG dw ‘grIb dI dunIAW’, sMq isMG syKoN dw ‘lhU im`tI’, suirMdr isMG nrUlw
dw ‘nIlI bwr’, jsvMq isMG kMvl dw ‘rUpDwrw’, nirMdrpwl isMG dw ‘twpU’,
sohx isMG sIql dw ‘jug bdl igAw’, suKbIr dw nwvl ‘sVkW qy kmry’,
mohn kwhloN dw nwvl ‘byVI qy bryqw’, Awid dw smwj SwsqrI p`K qoN AiDAYn
pyS kIqw hY[ KojwrQI ny ienHW nwvlW dy AiDAYn rwhIN nwvlkwrW dI kRWqIkwrI
cyqnw dI Jlk dI pySkwrI kIqI hY[
dlbIr isMG ny hrI isMG idlbr dIAW khwxIAW dw smwj SwsqrI
AiDAYn ivSy qy pMjwb XUnIvristI, cMfIgVH qoN 2001 ivc Awpxw pI-AY~c.fI
dw Koj kwrj kIqw[ies Koj kwrj rwhIN KojwrQI ny swihq Aqy smwj dw sbMD,
swihq dy smwj Swsqr dw ipCokV Aqy iesdI phuMc ivDI, hrI isMG idlbr
dIAW khwxIAW dy smwijk siBAwcwrk sMdrB ivc pyNfU jIvn dy buinAwdI
61
srokwr, pyNfU smwj dI vrg vMf, pyNfU smwijk sMrcnw dw mu`l ivDwn, hrI isMG
idlbr dIAW khwxIAW dy AwriQk srokwrW ivc zmIny Aqy byzmIny lokW dI
dSw Aqy idSw, pyNfU AwriQk sm`isAwvW dw sbMiDq smwijk siBAwcwrk pRbMD
au`qy pRBwv, inmn ikswnI Aqy ikrqI vrg dIAW mUl sm`isAwvW dI pySkwrI,
lyKk dy jIvn Aqy ausdy idRStIkox sbMDI crcw kIqI geI hY[KojwrQI ny hrI
isMG idlbr dIAW khwxIAW ivcly XQwrQ nMU auGwVn dw Xqn kIqw hY[
ivSvIkrn krky Awey bdlwv nMU vI bw^UbI pihcwixAW hY[
jugnMU ny Ajmyr AOlK dy nwtkW dw smwj Swsqr ivSy qy pMjwbI
XUnIvristI, pitAwlw qoN 2001 ivc Awpxw pI-AY~c.fI dw Koj kwrj kIqw[
ies Koj kwrj rwhIN swihq dy smwj Swsqr dI AiDAYn pRikrqI, swihq Aqy
smwj SwsqrI AiDAYn, swihq dw smwj SwsqrI AiDAYn Aqy swihq dw smwj
Swsqr ivc AMqr, pRXojn Aqy pRikirAw, ieiqhwisk pirpyK, nwtk dy smwj
Swsqr leI swihiqk rUp dw mh`qv, nwtk ivc BwSw, nwtkkwr, inrdySk,
AdwkwrW, rMgkrmIAW dI BUimkw, drSkW Aqy pwTkW dw rol Aqy nwtk dy
smwj SwsqrI srokwrW bwry crcw kIqI geI hY[KojwrQI ny nwtkkwr Ajmyr
AOlK dy nwtkW qy nkslvwVI lihr dy pRq`K pRBwv nMU vI auGwiVAw hY[
hrmihMdr kOr ny rwm srUp AxKI ny nwvlW dw smwj SwsqrI
AiDAYn ivSy qy pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw qoN 2006 ivc Awpxw pI-AY~c.fI
dw Koj kwrj kIqw[ ies Koj pRbMD dy KojwrQx ny cwr AiDAwie bxwey hn
ijnHW ivcoN pihlw, smwj Swsqr, dUjw, swihq Aqy smwj Swsqr, qIjw, rwm
srUp AxKI: jIvn qy rcnw, cOQw, rwm srUp AxKI dy nwvlW dw smwj
SwsqrI AiDAYn hY[ KojwrQx ny pihly AiDAwie ivc smwj Swsqr dIAW
v`K-v`K ivDIAW ieiqhwsk, kys AiDAYn, PrstyAn, sMrcnwqimk,
kwrjwqimk, sMGrS ivDI dI vrqoN kIqI geI hY[ rwm srUp AxKI dy smu`cy
nwvlW ivc ikswnI nwl sbMiDq KyqI AwriQkqw nMU AwDwr bxw ky smu`cy pRbMD
dI pySkwrI hoeI imldI hY[ ies Koj-pRbMD nUM pVHn mgroN jwpdw hY ik KojwrQx
62
nMU Koj ivDI Aqy swihq dI smwj SwsqrI AiDAYn ivDI dI isDWqk rUp ivc
smJ dI Gwt sI ijs krky Koj pRbMD ivc hvwly Aqy it`pxIAW sbMDI AnykW
auUxqweIAW pweIAW geIAW hn jo aus duAwrw kIqy gey Koj kwrj nMU Gtw ky
vyKx leI mjbUr krdIAW hn Aqy KtkdIAW hn[
rwxI ny Awpxw pI-AY~c. fI. dw Koj kwrj ivAwh nwl sMbMiDq lok-
kwiv rUpW dw smwj SwsqrI AiDAYn ivSy qy gurU nwnk dyv XUnIvristI,
AMimRqsr qoN 2003 ivc kIqw[ ies ivc ivAwh dy mOky gwey jWdy lok-kwiv rUp
suhwg, GoVIAW Aqy is`TxIAW nUM lY ky lok swihq nwl smwj Swsqr dy AMqr
sbMDW rwhIN ienHW dw AiDAYn G`t hY Aqy mUl pwT vDyry hY[
ienHW Koj-pRbMDW qoN ielwvw kuJ Koj-pRbMD Aijhy vI hn jo pRwpq nw
hox kwrn isr& vyrvy q`k hI sImq kIqy gey hn[ nirMdr isMG ny pMjwbI nwvl
dw smwj ivigAwn (1900-1960) kurUkSyqr XUnIvristI, kurUkSyqr, 1987,
gurqrn isMG ny pMjwbI kwiv (1981-90) kwiv SwsqrI Aqy smwj SwsqrI
AiDAYn gurU nwnk dyv XUnIvristI, AMimRqsr,1999, cMdr mohn dw suKbIr dy
nwvlW dw smwj SwsqrI AiDAYn pMjwb XUnIvristI, cMfIgVH, 1996,
gurdrpwl isMG smwj SwsqrI idRStI qoN sujwn isMG dy kQw swihq dw AiDAYn
pMjwb XUnIvristI, cMfIgVH, 1993 Awid hn[
AY~m.ey Aqy AY~m. i&l p`Dr qy vI v`K-v`K KojwrQIAW ny smwj
SwsqrI AiDAYn ivDI nMU lY ky mh`qvpUrn Koj kwrj kIqw hY[
prIq kMvldIp kOr ny gurmyl mfwhV dIAW khwxIAW dw smwj
SwsqrI AiDAYn ivSy qy pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw qoN 1993-94 ivc AY~m.
ey dw Koj inbMD pyS kIqw[ies Koj inbMD dy KojwrQx ny iqMn AiDAwie bxwey
hn[ pihlw AiDAwie, mnuK, smwj Aqy smwj Swsqr, dUjw, swihq Aqy
smwj SwsqrI AiDAYn ivDI, qIjw, gurmyl mfwhV dIAW khwxIAW dw smwj
SwsqrI AiDAYn Awid[KojwrQx ny gurmyl mfwhV dIAW khwxIAW ivc pyS
smkwlIn smwijk XQwrQ nMU auGwiVAw hY[ ies ivc AxgOly AwdmI, jwgdy
63
lok, k`cy koiTAW dy vwsI, jMg jwrI hY , lhU luhwx, AsIN hwry nhIN, kIVIAW,
swijSI hvw Aqy mhWblI Awid khwxI sMgRih ivclIAW khwxIAW dw AiDAYn
kIqw igAw hY[ KojwrQx ny khwxIAW ivc pyS siBAwcwrk irSiqAW ivclI
tu`t-B`j, AwriQk nw brwbrI, smwijk kImqW, Dwrimk mUlvwd, iPrkwpRsqI,
iBRSt rwjsI Aqy pRSwsink pRbMD ivclw bhu prqI iBRStwcwr Awid p`KW nMU
auGVvyN rUp ivc pyS kIqw hY[
gurijMdr kOr ny iesqrI lyiKkwvW dIAW svY-jIvnIAW dw smwj
SwsqrI AiDAYn ivSy qy pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw qoN 1993-94 ivc AY~m.
i&l dw Koj kwrj kIqw[ ies Koj inbMD dy KojwrQx ny cwr AiDAwie bxwey
hn ijnHW ivcoN pihlw AiDAwie ‘swihq dw smwj SwstrI AiDAYn, dUjw, AOrq
ricq svY-jIvnIAW ivc pRsquq smwj dw icqr Aqy ausdw AiDAYn, qIjw,
AOrq ricq svY-jIvnIAW ivc jwq Aqy jmwq dy AwDwr qy pyS smwijk
drjwbMdI, cOQw, svY-jIvnI lyiKkwvW dw smwj ivc sQwn Aqy m`hqv Awid[
KojwrQx ny ies Koj inbMD ivc pMjwbI dIAW isrmOr lyiKkwvW dIAW svY-
jIvnIAW nMU Awpxy AiDAYn dw kyNdr ibMdU bxwieAw hY ijnHW ivc AMimRqw pRIqm
dI ‘rsIdI itkt’, dlIp kOr itvwxw dI ‘nMgy pYrW dw sPr’, AjIq kOr dI
‘KwnwbdoS’, bicMq kOr dI ‘pgfMfIAW’, pRBjoq kOr dI ‘myrI swihiqk svY-
jIvnI’, Aqy kYlwSpurI dI ‘ swihiqk svY-jIvnI Awid Swiml hn [
rwxI ny suhwg lok-kwiv rUp dw smwj SwsqrI AiDAYn ivSy qy
Awpxw AY~m. i&l dw Koj kwrj gurUu nwnk dyv XUnIvristI, AMimRqsr qoN jUn
1990 ivc fw. gurmIq isMG dI ingrwnI hyT kIqw[ ies Koj-inbMD dy 121 pMny
hn[ ies ivc KojwrQx ny lok swihq dy m`hqvpUrn rUp suhwg jo ik ivAwh
nwl sbMiDq lok-kwiv rUp hY dw smwj SwsqrI AiDAYn ivDI nMU AwDwr bxw ky
AiDAYn pyS kIqw hY[
rmndIp isMG ny pMjwbI AKwxW dw smwj SwsqrI AiDAYn ivSy qy
gurU nwnk dyv XUnIvristI, AMimRqsr qo 2002-03 ivc fw. gurmIq isMG dI
64
ingrwnI ADIn Awpxw AY~m. i&l. dw Koj-inbMD pRsquq kIqw[lok swihq dy
swry rUpW dw smwj nwl vDyry sbMD irhw hY jW ieM\ vI ikhw jw skdw hY ik
ieh smUh mwniskqw dI isrjxw rhy hn iesy krky v`K-v`K KojwrQI lok-
swihq dy ienHW v`K-vK rUpW dw smwj swsqrI AiDAYn ivDI rwhIN AiDAYn
krn v`l vDyry ruicq hn[
rMjnw ny Ajmyr AOlK dy doxvyN iekWgIAW dw smwj SwsqrI AiDAYn
ivSy qy gurU nwnk dyv XUnIvristI, AMimRqsr qoN 1998-99 ivc fw. gurmIq
isMG dI ingrwnI ivc Awpxw AY~m. i&l dw KojwrQx ny smwj SwsqrI AiDAYn
ivDI rwhIN Ajmyr AOlK dy iekWgIAW ivc pyS hoey XQwrQkqw nUM rUpmwn kIqw
hY[
nIlm Srmw ny rwm srUp AxKI dIAW khwxIAW dw smwj SwsqrI
AiDAYn ivSy qy kurUkSyqr XUnIvristI, kurUkSyqr qoN 1989 ivc Awpxw AY~m.
i&l dw Koj kwrj kIqw[
SIlw dyvI ny prsw nwvl dw smwj SwsqrI AiDAYn ivSy qy
kurUkSyqr qoN 1998 ivc Awpxw AY~m. i&l dw Koj kwrj kIqw[ ijs ivc
pMjwbI dy isrmOr nwvl prsw nMU smwj SwsqrI AiDAYn ivDI rwhIN AiDAYn dw
AwDwr bxwieAw igAw hY[
jsvMq kOr ny guridAwl isMG dy nwvlW dw smwj ivigAwn
(prsw/AD cwnxI rwq dy sMdrB ivc) kurUkSyqr XUnIvristI, kurUkSyqr qoN
1997-98 ivc Awpxw AY~m. i&l dw Koj kwrj kIqw[
nvnIq kOr ny jsvMq isMG kMvl dy nwvlW dw smwj SwsqrI
AiDAYn, kurUkSyqr XUnIvristI, kurUkSyqr qoN 1998-99 ivc Awpxw AY~m.
i&l dw Koj kwrj kIqw[
bnwrsI dws ny gurU rivdws bwxI dw smwj SwsqrI pirpyK: eyk
AiDAYn ivSy qy kurUkSyqr XUnIvristI qoN 2003-04 ivc Awpxw AY~m. i&l dw
Koj kwrj kIqw[
65
AY~m. i&l dy kuJ Koj-inbMD pRwpq nw ho skx kwrn aunHW dy isr& nW
hI id`qy jw rhy hn pr keI Koj inbMDW dy iviSAW ivc duhrwA qoN iesnMU vDyry
pRmwixk Aqy imAwrI Koj nhIN ikhw jw skdw[ijvyN auprokq ivc SIlw dyvI dw
prsw nwvl dI smwj SwsqrI AiDAYn Aqy jsvMq kOr dw guridAwl isMG dw
nwvlW dI smwj SwsqrI ivigAwn (prsw/ A`D cwnxI rwq dy sMdrq ivc)
Awid jdik prsw: smwj-SwsqrI pirpyK sbMDI fw. joigMdr isMG rwhI dw lyK
jo 1993 dy sYmInwr ivc pypr rwhI piVHAw jw cu`kw sI ienHW qoN pihlW Cp vI
cu`ikAw sI[ v`K-v`K KojwrQIAW ny AY~m. i&l Aqy pI. AY~c. fI dw jo Koj kwrj
kIqw hY ijsdw aupr srvyKx qy mulWkx kIqw igAw hY[ aus qoN ies is`ty qy
phuMicAw jw skdw hY ik keI QWvW qy KojwrQIAW nUM smwj SwsqrI AiDAYn
ivDI dI isDWqk rUp ivc pUrI jwxkwrI nw hox krky auh iesnMU cMgI qrHW
pirBwiSq krn qoN AsmrQ rhy hn[ keI Koj-inbMDW Aqy Koj-pRbMDW nUM pVHn
qoN pqw lgdw hY ik auh isr& smwj Swsqr nUM hI pirBwiSq krdy hn ausnMU
swihq nwl joV ky iek AiDAYn ivDI vjoN ausdy kwrj Kyqr v`l iDAwn kyNdirq
nhIN krdy[ auh byloVy ivsQwr ivc jw ky ivSy qoN dUr cly jWdy lgdy hn[ ijs
krky keI QWvW qy spStqw dI Gwt nzr AwauNdI hY[
(A) pwiksqwnI pMjwbI nwvl sbMDI pRwpq Koj kwrj: srvyKx qy
mulWkx
p`CmI pMjwb Bwv pwiksqwnI pMjwbI swihq ny bIqy kuJ smyN dOrwn hI
Awpxw ivl`Kx swihiqk muhWdrw sQwipq kIqw hY[ 1947 dI Bwrq pwik vMf dy
nwl hI swihq dI vI vMf hoeI[ ij`Qy pUrbI pMjwb ivc pMjwbI swihq igxnwqmk
p`KoN v`fI igxqI ivc pRwpq huMdw hY au~Qy dUjy pwsy p`CmI pMjwb ivc pMjwbI
swihq nwl sbMiDq pusqkW auNglW au~pr hI igxIAW jw skdIAW hn[
pwiksqwnI pMjwbI swihq ilpI Aqy hoornW vsIilAW dIAW sImWvW dy bwvjUd vI
pusqkW, rswilAW, A^bwrW Aqy ieMtrnY~t vrgy AwDuink mwiDAmW duAwrw pUrI
s&lqw sihq pwTkW q`k phuMc irhw hY[ p`CmI pMjwbI swihq pRqI pUrbI pMjwb
66
dy pwTkW, bu`DIjIvIAW, dwinSvrW Aqy ^ws krky pMjwbI swihq nwl juVy
KojwrQIAW ivc iek ivSyS rucI pRbl hoeI hY[ auh pwiksqwn ivc rcy jw rhy
pMjwbI swihq nUM jwnx, smJx Aqy pwTkW swhmxy idRStIgocr krn leI hr
sMBv Xqn rwhIN idlcspI lY rhy hn[ hryk ikrq BwvyN auh swihiqk hovy,
smwijk jW siBAwcwrk, aus dIAW AwpxIAW ivSySqwvW huMdIAW hn, ijnHW dy
AwDwr qy ayuh dUjIAW swihiqk ikrqW nwloN ivl~Kx hoNd dI DwrnI huuMdI hY[
ieslwmI ivcwrDwrw dy pRBwv ADIn pnpy pwiksqwnI pMjwbI swihq ny pMjwbI
dI sU&I-kwiv prMprw Aqy ik`sw-kwiv prMprw nUM Awpxy ipCokV Aqy pirpyK vjoN
gRihx kIqw hY Aqy ihMdU is`K prMprwvW nwloN Awpxy Awp nUM pUrn rUp ivc inKyV
ilAw hY pr ies sB dy bwvjUd vI pwiksqwnI pMjwbI swihq Aqy BwrqI pMjwbI
swihq ivc sWJw sUqr pMjwbI siBAwcwr hY[ ies bwry jiqMdrpwl isMG dw
ivcwr hY:
BwrqI pMjwb dy BweIcwry nwloN tu`t ky vI pwiksqwnI pMjwbI swihq pMjwbI
BwSw/siBAwcwr rwhIN pMjwbI jn-jIvn/cir`qr dy iviBMn pswrW Aqy
AnuBvW nUM mUrqImwn krdw irhw hY[ sWJy pMjwb dy bhu-DrmI Aqy bhu-
sWsikRiqk ivrsy/vrqwry nwloN tu`t ky kyvl ieslwm nwl juV jwx dy
bwvjUd lokXwink p`Dr au~qy sWJ kwiem rhI[15
pUrbI pMjwb vWg hI p`CmI pMjwb ivc vI isrjx pRikirAw dw Aml
inrMqr jwrI hY[ pUrbI pMjwb ivc rcy jw rhy pMjwbI swihq dI pRwpqI ieh hY
ik ieh sdw smyN dw hwxI ho ky quridAW lokW dy smwijk Aqy siBAwcwrk
jIvn dw icqrn krdw hoieAw swmrwjI Aqy AsiqqvI ivsMgqIAW nUM pyS krky
mwnvvwdI smwj dI sQwpqI dw rwh p`Drw krn leI j`do-jihd krdw pRqIq
huMdw hY[ pwiksqwnI pMjwbI swihq dw AwrMB dyS vMf dy nwl hox krky duKWq
kwrn pYdw hoeIAW byqrqIbIAW, vlUMDrI hoeI mwniskqw Aqy dby hoey jzbwqW
dw izkr pUrbI pMjwb dI qrWH hI p`CmI pMjwb dy swihq AMdr vI pyS qW hoieAw
67
hY pr aus qrWH nhIN ijvyN pUrbI pMjwb dy swihq ivc pyS hoieAw hY[
ivkoilqrIAW rcnwvW ivc hI iesdw izkr imldw hY[
pUrbI pMjwb dy mukwbly p`CmI pMjwb ivc pMjwbI swihq qy hoieAw Koj
kwrj smuMdr ivcoN GVw Brn dy qul hY pr hux ivSvIkrn Aqy qknIkI swDnw
dI vDdI dOV ny ies ivc qyzI lY AWdI hY[ swfw srokwr nwvl dI isn& nwl
hox krky AsIN pwiksqwnI pMjwbI nwvl sbMDI hoey Koj kwrj nUM AiDAYn dw
AwDwr bxwieAw hY[ pwiksqwnI pMjwbI nwvl AwDuink mnuK dy AsiqqvI
sMkt nUM pRqIkwqmk ivDI rwhIN pyS krdw hY[
1947 dI Bwrq-pwik vMf qoN mgroN dohW dySW ivckwr rwjnIiqk
qxwE dy kwrn AwpsI Awdwn-pRdwn vI pUrI qrWH nhIN ho irhw[ vMf mgroN
BUgoilk h`dbMdI dy nwl-nwl swihiqk siBAwcwrk h`dbMdI vI ho geI pr
vrqmwn smyN ivc kuJ Aijhy sUJvwn icMqk ienHW dohW rihqlW qy sucyq rUp ivc
ivcr rhy hn jo iek dUjy dy pMjwbI swihq nUM ilpIAWqr krky Awm pwTkW q`k
phuMcwaux leI isrqoV Xqn kr rhy hn Aqy ies Xqn sdkw iek dUjy dy
swihiqk siBAwcwrk Aml nUM pwTkW dy idRStIgocr kIqw jw irhw hY[ hQly
AiDAwie ivc pwiksqwnI pMjwbI nwvl sbMDI hoey Koj kwrj dw srvyKx qy
mulWkx pyS kIqw jwvygw[
pwiksqwnI pMjwbI swihq nwl sbMiDq pusqkW
pwiksqwnI pMjwbI swihq sbMDI sB qoN pihlI pusqk fw. gurdyv isMG
dI pwiksqwnI pMjwbI swihq iek pircY (1977) imldI hyY[ ies pusqk ivc
pwiksqwnI pMjwbI swihq dy kivqw, nwvl, nwtk Aqy vwrqk Awid swry rUpW
bwry sMKyp jwxkwrI pyS kIqI geI hY[ ies ivc pwiksqwnI pMjwbI nwvl dy
sbMD ivc isr& cwr nwvlW ijs ivc &^r zmwn dy nwvl ‘s`q gvwcy lok’
A&zl Aihsn rMDwvw dy ‘dIvw qy dirAw’ slIm ^W ig`mI dy ‘sWJ’ Aqy muhMmd
bwkr dy nwvl ‘h`T’ bwry sMKyp rUp ivc ivSwgq AiDAYn pyS kIqw igAw hY[
68
fw. gurcrn isMG mihqw dI pusqk pwiksqwnI pMjwbI swihq (iek
pircX-iek jwiezw) (1996) ivc lyKk ny pwiksqwnI pMjwbI swihq dy swry
rUpW kivqw, nwtk, khwxI, vwrqk, nwvl, Koj Aqy Awlocnw sbMDI in`T ky
crcw kIqI hY[ies pusqk dw pMjvW lyK ‘pwiksqwnI pMjwbI nwvl’ bwry hY[
ies ivc pwiksqwnI pMjwbI nwvlkwrW dy nwvlW dy ivSy vsqU dw AiDAYn
pRsquq kIqw igAw hY[ ienHW nwvlW dw mzmUn pMjwb dI vMf, ihjrq, &swd,
jwgIrdwrI muAwSrw, AwpsI vYr-ivroD, BweIcwrk sWJ, ipAwr, pyNfU rihql,
AOrq dI siQqI, smwj-siBAwcwr, Dwrimk, AwriQk, rwjsI Aqy AwDuink
sMvydnw Awid dI pRsquqI hoeI hY[
fw. hrbMs isMG DImwn dI pusqk pwiksqwnI pMjwbI swihq-inkws qy
ivkws (1998) ivc pwiksqwnI pMjwbI dy swry swihq rUpW ijnHW ivc kivqw,
nwtk, khwxI, nwvl Awid Swml hn bwry crcw kIqI geI hY[ iesdw cOQw
AiDAwie jo pwiksqwnI pMjwbI nwvl bwry hY ivc pwiksqwnI muAwSry bwry
crcw qoN mgroN qIh pwiksqwnI pMjwbI nwvlW dIAW khwxIAW id`qIAW geIAW
hn[ nwvlW dy iviSAW bwry lyKk ny sMKyp jwxkwrI pyS kIqI hY:
pwiksqwnI pMjwbI nwvl jgq ivc iksy qrHW dI swihiqk prMprw
dI sQwpqI nhIN ho skI jo lihr dw rUp Dwr skx dI smr`Qw
r`KdI hovy[ v`K-v`K idRStIkoxW Anuswr rumWitk, XQwrQk,
smwijk Aqy Dwrimk prMprw Anuswr jo nwvl swfy idRStIgocr
hoey hn[ auh swry Awpo-AwpxIAW pRqIkwqmk rUp SYlIAW rwhIN
ilKy gey hn[16
prmjIq isMG imSw dI pusqk &^r zmwn: guAwicAw mnuK (1999)
ivc &^r zmwn dy cwr nwvlW ‘s`q gvwcy lok’, ‘iek mry bMdy dI khwxI’,
‘bMdIvwn’, ‘byvqnw’ nUM AiDAYn dw AwDwr bxwieAw igAw hY[ Asl ivc ieh
lyKk dw AY~m.i&l dw Koj-inbMD sI ijsnUM mgroN ausny pusqk rUp ivc pRkwiSq
krvw id`qw[ lyKk ny &^r zmwn dy ienHW nwvlW dy ivSy vsqU dw AiDAYn krdy
69
hoey aus dy nwvlW dy pRqIk ivDwn au~pr in~T ky crcw kIqI hY[ pRqIkwqmk
SYlI &^r zmwn dy nwvlW dI Kws pihcwx hY[ lyKk Anuswr:
&^r zmwn pwiksqwnI pMjwbI Adb dy Aijhy nwvlkwr v`joN sQwipq
hoieAw pRiqBwvwn swihqkwr hY ijs ny Awpxy Awly duAwly dI Gutx nUM
pRqIkW dy hvwly nwl ibAwn kIqw hY[ pRqIk aus dIAW rcnwvW ivc ieMJ
hn ijvyN ijsm ivc KUn[17
ies pusqk ivc lyKk ny ies g`l qy vI zor id`qw hY ik &^r zmwn
dIAW rcnwvW ivcly pRqIk pRbMD nUM smJx leI rwjsI hwlwq dy nwl-nwl
smwj ivc Drm dy ikrdwr dI Snw^q krnI vI zrUrI hY[
jiqMdrpwl isMG dI pusqk pwiksqwnI pMjwbI glp (2001) ivc
lyKk ny glp swihq dy dovyN rUpW nwvl Aqy khwxI dw smwj-siBAwcwrk p`K
qoN AiDAYn pyS kIqw hY[ ies p`K qoN lyKk ny pwiksqwnI pMjwbI nwvl nUM
smwj-siBAwcwrk pirpyK Aqy v`K-v`K pRivrqIAW dy AMqrgq smJx dw Xqn
krdy hoey nwvlW dy ivSy vsqU dw AiDAYn kIqw hY[ lyKk ny &^r zmwn dy
nwvl ‘s`q gvwcy lok’, ‘iek mry bMdy dI khwxI’, ‘bMdIvwn’, ‘byvqnw’,
musqnsr husYn qwrV dy nwvl ‘pKyrU’, Aihsn btwlvI dy nwvl ‘khwxI iek
ie`jV dI’, slIm ^W ig`mI dy nwvl ‘sWJ’ Aqy ‘r`q qy ryqw’, A&zl Aihsn
rMDwvw dy ‘dIvw qy dirAw’, ‘duAwbw’, rzIAw nUr muhMmd dw ‘bldy dIvy’,
kihkSW milk dw ‘ic`kV rMgI mUrqI’, sjwd hYdr dw ‘cyqr bwZ’ Awid
nwvlW nUM Awpxy AiDAYn dw kyNdr bxwieAw hY[ lyKk dw ivcwr hY:
smkwlI smwj siBAwcwr ivc vrqy jw rhy mwnv qy ausdy vrqy jwx qoN
ienkwrI hox dI jdo-jihd ivc KIx ho ky rih jwx dI pRivrqI rwhIN
auBrI invyklI pCwx ny pwiksqwnI pMjwbI glp dI smwj siBAwcwrk
pRikirAw nUM gqISIlqw pRdwn kIqI hY[18
lyKk ny piksqwnI pMjwbI glp nUM AwdrSk, rumWitk, XQwrQk Aqy
pRXogSIl pRivrqIAW dy AMqrgq vMifAw hY[
70
fw. krnYl isMG iQMd dI pusqk pwiksqwnI pMjwbI swihq dw sMKyp
jwiezw (2006) ivc lyKk ny pwiksqwnI pMjwbI swihq nwL sbMiDq kivqw,
gzl, nwvl, khwxI, nwtk, vwrqk, p`qrkwrI, BwSw Aqy swihq sbMDI Koj
Aqy Awlocnw, lok swihq sbMDI lyK Swiml kIqy hn ijnHW ivcoN iek cOQw lyK
pwiksqwnI pMjwbI nwvl bwry hY[ ies lyK rwhIN lyKk ny lgBg pMjwh dy krIb
pwiksqwnI pMjwbI nwvlW dy ivSy vsqU dw AiDAYn bVy hI sMKyp rUp ivc pyS
kIqw hY jo ik sMKyp hox dy bwvjUd vI pwTkW leI lwBdwiek qy igAwnvrDk
hY[ ies lyK ivc lyKk ny nOvyN Aqy dsvyN dhwky dOrwn pRkwiSq hoeIAW mOilk
nwvl rcnwvW bwry crcw kIqI hY[ lyKk ny &^r zmwn, A&zl Aihsn
rMDwvw, slIm ^W igmI, musqn`sr husYn qwrV, &rzMd AlI, Aihmd slIm,
Awgw ASrP, ieilAws GuMmx, Aihswn btwlvI, fw. muhMmd bwkr, fw. munIr
AlvI, iejwzaul h`k, rzIAw nUr muhMmd, nwdm AsrI, Zulwm husYn suhyl,
Asgr swmI, kihkSW milk, nsrIn B`tI, s&IAw swbrI, bwbU jwvyd grjwKI,
ArSd cwhl, nzr husYn jwnI, sjwd hYdr, Aihswn bwjvw, iemiqAwz rsUl,
A^qr cODrI, srdwr ^W, rwjw muhMmd Aihmd, muhMmd mnSw Xwd, jmIl
Aihmdpwl, z&r lwSwrI, muhMmd iesmweIl AihmdwnI, iPAwz husYn, kwsr
A&rIdI Awid nwvlkwrW dy nwvlW dIAW khwxIAW sMKyp ivc pyS kIqIAW hn[
iehnW nwvlkwrW ivcoN kuJ nwvl Aijhy hn ijnHW nUM lMMmIAW khwxIAW jW
nwvilt ikhw jw skdw hY[ bxqr jW qknIk, goNd jW plwt Awid p`KW nUM vI
iDAwn gocry kIqw jwvy qW kuJ nwvl i&lmI khwxIAW vWg PzUl hwdisAW,
mncwhIAW GtnwvW qy mOkw-myl nwl BrpUr hn[ igxqI dy kuJ nwvlW nUM C`f ky
pwiksqwnI pMjwbI nwvl dI hwlq kw&I ^sqw hY[ ies qoN ielwvw dyS vMf bwry
lyKk dw ivcwr hY:
75 pRqISq nwvlW ivc iksy nw iksy rUp ivc 1947 ivc hoeI pMjwb vMf
dw izkr zrUr AwieAw hY pr ikMnI Ascrj g`l hY ik AYfI v`fI Gtnw
71
nUM AwDwr bxw ky iek vI nwvl Aijhw nhIN iliKAw igAw ijs ivcoN
ies Gor duKWq dI qsvIr dw koeI Aihm pihlU nzr Awey[19
ies pRkwr fw. krnYl isMG iQMd ny ‘pwiksqwnI pMjwbI swihq dw
sMKyp jwiezw’ ivc vK-v`K ivDwvW nwl nwvl dI isn& bwry jo crcw kIqI hY
aus rwhIN AxgOly nwvlW bwry jwxkwrI imldI hY[ BwvyN ies pusqk ivc nwvlW
dy ivSy vsqU bwry hI crcw kIqI geI hY pRMqU keI nvyN nwvl vI iDAwngocry
kIqy hn[
pusqkW ivc Cpy lyK
inrMjn qsnIm dI pusqk pMjwbI nwvl dw muhWdrw (1979) ivc
&^r zmwn dy nwvl ‘s`q gvwcy lok’ dy ivSw vsqU dw AiDAYn pyS kIqw igAw
hY[ lyKk Anuswr ies ivc nwvlkwr ny AjnbI Aqy gvwcy hoey ivAkqIAW nUM
iek nvyN idRStIkosx rwhIN idRStIgocr kIqw hY[ ieh lok AwzwdI dI qlwS
leI XqnSIl Aqy jIvn dIAW sMBwvnwvW qoN inrwS ho cu~ky hn[ EprI nzr
nwl ieh nwvl kyvl AwDuink sMvydnw nUM drswauNdw pRqIq huMdw hY ik ieh v`K-
v`K dOrW ivc ivkws dIAW iBMn-iBMn mMzlW qih krdy mnuK dI dwsqwn hY[
fw. rGbIr isMG isrjxw duAwrw sMpwidq pusqk pMjwbI swihq
srvyKx (1982) ivc Sihbwz milk duAwrw ricq lyK ‘pwiksqwnI pMjwbI
Adb dw ipClw dhwkw’ (1970-80) Swiml hY ijs ivc A`TvyN dhwky dOrwn
ivkisq hoey pwiksqwnI pMjwbI swihq dIAW swihiqk rUp ivDwvW bwry izkr
kIqw igAw hY[ pwiksqwnI pMjwbI swihq ivc ij`Qy in`kI khwxI, frwmw,
s&rnwmw, kivqw, jIvnI, Awlocnw Awid qy mh`qvpUrn Koj kwrj hoieAw hY
a~uQy nwvl vI kw&I A`gy jw irhw hY[ ies ivc sqwrW piksqwnI pMjwbI nwvlW
dw izkr kIqw igAw hY Aqy Aihmd slIm dy nwvl ‘nwl myry koeI c`ly’, &^r
zmwn dy ‘s`q gvwcy lok’, musqnsr husYn qwrV dy ‘pKyrU’ Aqy A&zl Aihsn
rMDwvw dy nwvl ‘pMD’ Awid dw ivSwgq AiDAYn pRsquq kIqw igAw hY[
72
Sihbwz milk dw ieho lyK Koj drpx dy julweI 1981 dy AMk ivc vI pRkwiSq
hoieAw imldw hY[
fw. Aqr isMG dI pusqk swihq sMvydnw (1984) ivc kul solW lyK
Swiml hn[ ienHW ivcoN pMdrvW Aqy solvW lyK pwiksqwnI pMjwbI nwvl bwry
hn[ pihlw lyK, ‘pwiksqwnI pMjwbI swihq-iek pirpyK’ hY ijs ivc lyKk ny
BwrqI Aqy p`CmI dohW swihq DwrwvW au~qy pY rhy smkwlI p`CmI Aqy AwDuink
pRBwvW dI g`l kIqI hY ik dovyN swihq DwrwvW p`CmI pRBwvW nUM Awpxy hwlwq
Anuswr gRihx krdIAW hn[ ies sbMD ivc fw. Aqr isMG dw ivcwr
iDAwnXog hY:
ij`Qy BwrqI pMjwbI swihq ny XUrp dI XQwrQvwdI lihr Aqy smwjvwdI
cyqnw dy fUMGy pRBwv kbUl kIqy hn au~Qy pwiksqwnI pMjwbI nwvl ny
AsiqqvvwdI drSn Aqy pRqIkvwdI SYlI nUM qrjIh id`qI hY[20
dohW dySW dy pMjwbI nwvlI jgq ivc ivSy dy vKryvyN dy bwvjUd iek
sWJw ivSw dyS vMf dw hY[ ijs nUM dohW dySW dy nwvlkwrW v`loN Awpxy nwvlW ivc
iS`dq nwl aulIkx dw Xqn hoieAw hY[ BwrqI pMjwbI nwvlkwrW ivc nwnk
isMG, krqwr isMG du`gl Aqy pwiksqwnI pMjwbI nwvlkwrW ivc A&zl Aihsn
rMDwvw, slIm ^W ig`mI, &^r zmwn Awid nW igxy jw skdy hn[‘dIvw qy
dirAw’, ‘sWJ’ nwmk nwvlW ivc pMjwbI siBAwcwr dI pySkwrI, ‘s`q gvwcy
lok’, ‘iek mry bMdy dI khwxI’, ‘bMdIvwn’ Awid nwvlW ivc pMjwbIAW dI
guAwcI pCwx, Awpxy Asiqqv dI qlwS Aqy in`jI suqMqrqw Awid sm`isAwvW
dw izkr hY[
dUjw lyK ‘pwiksqwnI pMjwbI nwvl (duAwbw dy pRsMg ivc)’ hY ijs
ivc lyKk ny ivSyS rUp ivc A&zl Aihsn rMDwvw dy nwvl duAwbw sbMDI
sihbwz milk nwl AwpxI AsihmqI pRgt kIqI hY ikauNik fw. milk dw
ivcwr hY ik pwiksqwn bxn qoN pihlW dy is`K smwj-siBAwcwr nwl sbMiDq
nwvl hn pRMqU fw. Aqr isMG ny ies ivcwr qy ikMqU kIqw Aqy aus Anuswr ieh
73
nwvlkwr dI jugq qoN v`D kuJ vI nhIN khI jw skdI[ ies qoN mgroN lyKk ny
duAwbw nwvl dy ivSw vsqU dw AiDAYn pyS kIqw hY[
fw. cmn lwl dI pusqk pMjwbI nwvl qy dyS vMf dw pRBwv (1985)
ivc iek lyK ‘pMjwbI nwvl ivc vMf dw XQwrQ’ Swiml hY ijs ivc
pwiksqwnI pMjwbI nwvl ‘sWJ’ dw fUMGw ivSlySx kIqw igAw imldw hY[ eys
nwvl dw Awlw-duAwlw siBAwcwrk hY[ pMjwb dI lok izMdgI dw eynw suMdr
icqrn iksy hor nwvlkwr ny nhIN kIqw ijMnw ig`mI ny kIqw hY[ sWJ nwvl bwry
fw. jgqwr dw kQn hY:
dyS dI vMf bwry ilKy gey nwvlW ivcoN ieh nwvl ihMd pwik dI iksy vI
BwSw dy cMgy nwvlW ivc igixAw jw skdw hY[21
lyKk ny nwvlkwr dI ivSvidRStI bwry vI crcw kIqI hY[ nwvlkwr
dI ivSvidRStI fUMGy rUp ivc musilm Dwrimk Aqy nYiqk idRStI hY pr pMjwbI
lok jIvn Aqy siBAwcwr dw nwvlkwr ny ieMnI fUMGweI nwl icqrx kIqw hY ik
ieh rcnw hor swry nwvlW nwloN v`D pRBwvSwlI hY[
fw. rGbIr isMG dI pusqk XQwrQI (1986) iek lyK ‘pMjwbI nwvl
Aqy XQwrQvwd’ bwry hY ijs ivc lyKk ny pMjwbI XQwrQvwdI nwvlkwrW qy
aunHW dy nwvlW dI g`l krdy hoey vwiGE pwr dy nwvlkwrW A&zl Aihsn
rMDwvw dw ‘dIvw qy dirAw’, ig`mI dw ‘sWJ’, &^r zmwn dw ‘s`q gvwcy lok’,
musqnsr husYn qwrV dw ‘pKyrU’ Awid dy nwvlW ivc vMf pUrv sWJI sMsikRqI,
smwijk ivvsQw aupr pUMjIvwd kwrn Aw rhy pirvrqn, rwjsI GtnwvW dy
ipCokV ivc lokqMMqrI kImqW dI ^wqr kurbwnI dyx vwly nwiekW dy niekqv nUM
Aqy pwiksqwnI rwjsI, smwijk hwlwqW nUM is`Dy spwt rUp ivc kihx dI bjwie
pRqIkwqmk FMg nwl hI rUpmwn kIqw jWdw hY[
fw. suKdyv isMG Kwhrw dI pusqk pMjwbI nwvl ivc sWsikRiqk cyqnw
(1988) ivc pwiksqwnI pMjwbI nwvlW bwry do lyKW ivc sMKyp ijhI crcw hI
hoeI imldI hY[ pihlw lyK, ‘sWsikRiqk cyqnw dy SRyixk qy jwqpwqI rUp’ bwry hY
74
ijs ivc lyKk ny pMjwb dI jwgIrdwrI sMsikRqI ivc jwgIrdwrI sRyxI dIAW
AMdrUnI ivroDqweIAW dy XQwrQ nUM A&zl Aihsn rMDwvw dy nwvl ‘dIvw qy
dirAw’ Aqy slIm ^W ig`mI dy nwvl ‘sWJ’ dy pRsMg ivc icqirAw hY[ dUjw
lyK, ‘sWsikRiqk cyqnw dy sdIvI ivroD’ bwry hY ijs ivc lyKk ny BwrqI pMjwbI
nwvlW ivc sWsikRiqk cyqnw dIAW sdIvI ivroDqweIAW dy icqrx dy AiDAYn
qoN mgroN ies pRsMg ivc pwiksqwnI pMjwbI nwvlW dw AiDAYn kIqw hY[ ies
lyK ivc iqMn pRmu`K pwiksqwnI pMjwbI nwvlW ‘s`q gvwcy lok’,‘iek mry bMdy dI
khwxI’ Aqy ‘pKyrU’ dy ivSy vsqU dw AiDAYn pRsquq kIqw hY[ ‘sq gvwcy lok’
ivc nwvl dI kyNdrI sm`isAw ivAkqI Aqy smwj dw AwpsI ivroD hY[
sWsikRiqk cyqnw dy sdIvI ivroDW nUM icqrn pRqI ruicq iek hor pRmwx
musqnsr husYn qwrV ricq nwvl pKyrU hY[ ies nwvl rwhIN pwiksqwnI
muAwSry dIAW AmwnvI, AwriQk, sWsikRiqk pRsiQqIAW dI kTorqw ivc
swDwrn mnuK dy bygwny ho jwx dy duKWq nUM ik`sy, im`Q qy lok bwqW dIAW shwiek
jugqW rwhIN pyS kIqw hY[ nwvl dw swrw pRkwrj gwlpink pRqIkW rwhIN isry
cVdw hY[ fw. jgbIr isMG dw kQn hY:
ieh nwvl qn dIAW loVW Aqy mn dI locw dy Aijhy hI sMGxy irSqy nUM
pRqIkwqmk p`Dr qy pyS krdw hoieAw mnuKI izMdgI dy s`c Aqy rh`s
v`l sMkyq krdw hY[22
nwvl dy Awid qoN AMq q`k ivdroh dI sur gUMjdI hY pr ieh ivdroh
ivAkqIvwdI hI rihMdw hY ikDry vI ies dI jQybMdk rUp ivc pySkwrI nhIN
hoeI[
fw. AmrjIq kOr dI pusqk pMjwbI glp dIAW nvIAW srh`dW
(1990) dy qIjy AiDAwie ‘pwiksqwn ivc pRkwiSq glp A&jl Aihsn
rMDwvw, slIm ^W ig`mI, &^r zmwn’ ivc lyiKkw ny ienHW nwvlkwrW dy nwvlW dy
iviSAW bwry ivcwr kIqI hY[ lyiKkw ny qyeI pwiksqwnI pMjwbI nwvlW ijnHW ivc
75
igAwrW nwvl SwhmuKI Aqy bwrW nwvl gurmuKI ilpI dy hn dI sUcI vI id`qI
hY[
nirMdr kOr pwhvw dI pusqk pMjwbI glp qy dyS vMf dy pRBwv
(1991) ivc piksqwnI pMjwbI nwvl bwry do lyK Swiml hn[ pihly lyK ‘pMjwbI
glp ivc dyS vMf dw ivSw’ ivc pwiksqwnI pMjwbI nwvlkwrW A&zl Aihsn
rMDwvw dy ‘dIvw qy dirAw’, slIm ^W ig`mI dy ‘sWJ’, muhMmd bwkr dy ‘h`T’
nwmk nwvlW dy ivSw vsqU dy AiDAYn rwhIN vMf qoN pihlW dI ihMdU musilm
siBAwcwrk sWJ dI g`l kIqI hY[ dUjw lyK ‘pMMjwbI nwvl ivc vMf dw ivSw’ hY
ijs ivc lyiKkw ny A&zl Aihsn rMDwvw dy nwvl ‘dIvw qy dirAw’ Aqy
slIm ^W ig`mI dy nwvl ‘sWJ’ dw ivSw vsqU pyS kIqw hY[
fw. jgbIr isMG dI pusqk ibrqWqk glp: isDWq Aqy smIiKAw
(1992) ivc pwiksqwnI pMjwbI dy nwvlW sbMDI do lyK Swiml hn[ pihlw lyK
&^r zmwn ricq nwvl ‘iek mry bMdy dI khwxI’ bwry hY[ ieho lyK fw. jgbIr
isMG ny sqMbr 1978 ivc ‘iek mry bMdy dI khwxI’ dI BUimkw v`joN iliKAw sI[
ieh nwvl Awpxy mu`F qoN hI ibrqWq ibMdU dI sm`isAw KVI kr idMdw hY[ iek
mry bMdy dw AwpxI khwxI Awp suxwauxw swrI g`l nUM ZYr kudrqI rMg ivc rMg
idMdw hY[ lyKk ny AjnbIkrn dy isDWq duAwrw smJx dw Xqn kIqw hY[ ies
ivc rwjsI cyqnw dy nwl-nwl ivAkqIgq suqMqrqw dI QIm rlgf rUp ivc
pyS huMdI hY[ lyKk iesnUM qzrbwqI nwvilt vDyry mMndw hY[ dUjw lyK ‘pKyrU:
iek AiDAYn’ bwry hY[ ies nwvl bwry lyKk dw ivcwr hY ik ieh nwvl ij`Qy
A`j dy dOr ivc jIvn bqIq kr rhy swDwrn mnu`K dI hoNd AvsQw dw fUMGw
ivSlySx krdw hY au~Qy rcnw ivDwnk ivSySqwvW qoN vI mh`qvpUrn hY[
nwvlkwr dI idRStI Awid qoN AMq qk mnuKI jIv dI hkIkq qy hI itkI hoeI
hY[ fw. jgbIr isMG dw kQn iDAwnXog hY:
ieh nwvl iek Aijhy bMdy dI khwxI kihMdw hY, ijsnUM Awpxy inrol bMdy
hox dw mwx hY Aqy jo lu`t-Ksu`t Aqy pwKMf dIAW buinAwdW aupr ausry
76
hoey smwijk pRbMD nwl smJOqw krn dI QW Awpxy AMdrly s`c dI
Awvwz suxdw hY[23
ies ivc vrqIAW geIAW rcnw jugqW pMjwbI ik`swkwrI nwl fUMGI
smwnqw r`KdIAW hn[
fw. kysr isMG kysr dI pusqk pRo. Aqr isMG ismrqI gRMQ (1995)
ivc fw. jiqMdrpwl isMG jOlI dw iliKAw lyK ‘fw. Aqr isMG pwiksqwnI
pMjwbI swihq bwry’ Swiml hY[ ies lyK ivc lyKk ny fw. Aqr isMG dy
pwiksqwnI pMjwbI swihq bwry v`K-v`K lyK (kivqw, khwxI, nwvl Awid sbMDI)
jo hux q`k Cpy hn aunHW dw izkr kIqw hY[ lyKk ny pwiksqwnI pMjwbI nwvl dI
do kotIAW ivc vMf auprMq pihlI nUM pRXogvwdI qy pRqIkvwdI SYlI ijs ivc
&^r zmwn Aqy musqn`sr husYn qwrV dy nwvl Swiml hn Aqy dUjI nUM XQwrQ
dI sMGxI im`sI SYlI ijs ivc A&zl Aihsn rMDwvw, slIm ^W ig`mI Aqy fw.
muhMmd bwkr nUM Swiml kIqw igAw hY[ lyKk dw ivcwr hY:
ienHW swry nwvlW ivc iek v`KrI pRkwr dI smUihk mwniskqw hY, lgBg
auho ijhI, ijhVI mrsIey ivc idRStmwn huMdI hY[ mrsIAw mr gey nUM
moV ky vwps nhIN ilAw skdw[ ieh mwqm PUhVI au~qy bih ky mr gey
dy guxW nUM icqrdw hY[ AwpxI DrqI nUM Xwd krnw qy aus dy hyrvy nUM
icqvnw vI bVw swrQk hY pr AwpxI DrqI qoN aujV gey lokW nUM Xwd
krnw qy aunHW dy mUl rMg rUp sihq aunHW dw punr isrjn iek iblkul
v`KrI g`l ey[24
fw. gurpwl isMG sMDU dI pusqk pMjwbI nwvl ichn-ivigAwnk
AiDAYn (1995) ivc cOQw lyK pwiksqwnI pMjwbI nwvlkwr &^r zmwn dy
nwvl ‘s`q gvwcy lok’ bwry hY[ ies ivc lyKk ny nwvl dw ichn ivigAwnk
AiDAYn pyS kIqw hY[ nwvl dw AwrMB hI ichn ivigAwnk FMg nwl huMdw hY:
auh swry lok gvwcy hoey sn, auh AwpxIAW rwhW qy mMizlW qoN by^br
cOrsqy ivc Kloqy sn[25
77
ie`Qy gvwcy rwhW Aqy mMizlW qoN by^br cOrsqw Awid ichnW rwhIN
nwvlkwr vsqU siQqI dI krUrqw, BUq, vrqmwn Aqy Biv`K dy hnHyry nUM pyS
krdw hY[ lyKk ny nwvl dw ichn ivigAwnk AiDAYn krdy hoey nwvl dIAW
pMj sihcwrI ArQ iekweIAW pRsquq kIqIAW hn[
1. Asiqqv dI pUrnqw leI sMGrS
2. pUrx AwzwdI dI qWG
3. mwnvI hoNd dy sdIvI sMkt dI sQwpnw
4. smwijkqw mihz bMDyz hY
5. sQwpqI dy ivroD dy sMklp dI sQwpnw[
fw. siqMdr isMG nUr dI pusqk ivcwrDwrw swihq siBAwcwr (2001)
ivc lyKk dw iek lyK ‘&^r zmwn dw nwvl kmzwq pVidAW’ Swiml hY[ ies
lyK ivc lyKk ny nwvl nUM iek pRqIk kQw ikhw hY ijs ivc nwvlkwr ny
smwijk pwbMdIAW dy AwpsI tkrwE ivcoN ijs s`c nUM aujwgr krn dI s&l
koiSs kIqI hY auh hY isAwsI AwgUAW Aqy Awm lokweI ivckwr qxwau qy
tkrwau dI siQqI[ nwvlkwr ny ieSk nW dy nwiek dI shwieqw nwl BweIcwry
ivclIAW sB kUV BrIAW prqW dI GuMf cukweI kIqI hY[ nwvlkwr nwvl dy hr
AiDAwie ivc ieSk nUM iek pRsiQqI jW mnosiQqI ivc pw ky Gtnw isrjn
krdw hY[ nwvlkwr ny nvIN glpI qknIk duAwrw ivSy nUM pRqIkwqmk sMicAW
ivc Fwl ky pwTkW swhmxy pyS kIqw hY[
pRo. dyivMdr isMG (sMpw.) dI pusqk pMjwbI glp ivhwr (2002) ivc
fw. jiqMdrpwl isMG jOlI dw iek lyK ‘pwiksqwnI pMjwbI glp dw qwrI^I
Aml’ Swiml hY ijs ivc lyKk ny pwiksqwnI pMjwbI glp (nwvl Aqy khwxI)
dI qwrI^ inSicq krn dy nwl-nwl pwiksqwnI pMjwbI nwvl nUM rumWck qy
XQwrQvwdI pRivrqI dy AMqrgq ivsQwr idMdy hoey ‘sWJ’, ‘duAwbw’, ‘pMD’,
‘ic`kV rMgI mUrqI’, ‘nwl myry koeI c`ly’, ‘qweI’, ‘iek cUMFI lUx dI’, ‘pKyrU’,
‘s`q gvwcy lok’, ‘SoA ibzns’ Awid rcnwvW dw ivSl ySx kIqw hY[ auprokq
78
rcnwvW ivc pwiksqwn dI qxwEpUrn isAwsI siQqI Aqy Ainsicqqw,
ieklwpy ivc iGry mnu`K dI qRwsdI, svY pihcwx dy sMkt, smwj siBAwcwr dI
qsvIr pyS krdIAW hn[
fw. DnvMq kOr dI pusqk pMjwbI BwSw swihq Aqy siBAwcwr globl
pirpyK (2003) ivc fw. hrbMs isMG DImwn dw iek lyK ‘pwiksqwnI pMjwbI
glp dy globlI pirpyK’ ivc lyKk ny pwiksqwnI pMjwbI nwvl nUM globlI
pirpyK qoN smJx dw Xqn kIqw hY[ ieh pusqk 15-16-17 jnvrI 2003 nUM
pMjwbI XUnIvristI ivKy AwXoijq kIqI geI 19vIN AMqrrwStrI ivkws
kwn&rMs dI sMpUrn kwrvweI dw sMpwidq rUp hY[
fw. suiqMdr isMG nUr dI pusqk pMjwbI glp cyqnw (2005) ivc
pwiksqwnI pMjwbI nwvl sbMDI do lyK Swiml hn[ pihlw lyK, &^r zmwn dy
nwvl ‘qUM ik mYN dI ivDw’ Aqy dUjw lyK, Aihmd slIm dy nwvl ‘iqqlIAW Aqy
tNYk’ bwry hY[ ‘qUM ik mYN’ dI ivDw bwry lyKk g`l kridAW AwKdw hY ik &^r
zmwn hmySW hI rvwieq nMU qoVdw hoieAw iek nvIN ivDw dy AMqrgq rcnw
krdw hY[ ausdw ieh nwvl isAwsI srokwrW nwl sbMiDq hY[ nwvlkwr nyy
nwvl dy hr AiDAwie dw AwrMB kivqw nwl kIqw hY qy sihjy hI iek Avcyqn
bx ky Agly pRqIkwqmk ibrqWq ivc pRvwihq ho jWdw hY ijs ivc lok-kwiv,
sU&I-kwiv, bu`lyH Swh dw bWrwmwh Aqy hor kwiv GuilAw imilAw hoieAw hY[
fw. suiqMdr isMG nUr dw auprokq lyK ‘qMU ik mYN dI ivDw’ pvn
gulwtI (sMpw.) dI pusqk AwDuinkqw qy pMjwbI nwvl ivc vI Swiml hY[
dUjw lyK, Aihmd slIm dy nwvl ‘iqqlIAW qy tYNk’ bwry hY[ ies
lyK ivc lyKk ny nwvl dy mu`F v`l ieSwrw kIqw hY ik isMDI kuVIAW iqqlIAW
hn Aqy pMjwbI DwVvI tYNk hn[ ieh iek pRqIkwqmk nwvl hY ijs ivc
iqqlIAW kohI geI Awm lokweI dIAW pRqIk hn[ ies nwvl rwhIN lyKk s`c
Aqy JUT dw inqwrw krky Zlq inzwm dI QW shI ArQW ivc lok rwj dI
vkwlq krdw hY[
79
gurpwl isMMG sMDU dI pusqk pMjwbI nwvl dw ieiqhws (2005) ivc
lyKk dw iek lyK ‘pwiksqwnI pMjwb dw pMjwbI nwvl’ Swiml hY[ ies lyK ivc
lyKk ny A&zl Aihsn rMDwvw, slIm ^W ig`mI, musqn`sr husYn qwrV,
Aihswn btwlvI, &^r zmwn Awid dIAW nwvlI ikrqW nUM AiDAYn dI vsqU
bxwaux dy nwl-nwl ienHW duAwrw vrqIAW geIAW jugqW dw ivSlySx krdy hoey
pwiksqwnI pMjwbI nwvl dw pMjwbI swihq ieiqhws ivc mulWkx Aqy Xogdwn
dw vyrvw pRsquq kIqw hY[rMDwvw Aqy ig`mI Awid pihly pRkwr dI jugq (AqIq
Aqy smUihk BweIcwry dy ikrdwrW dI jugq) nUM vrqdy hn, qwrV Aqy Aihswn
btwlvI dUjy pRkwr dI jugq (pKyrUAw Aqy jwnvrW dy mwnvIkrn rwhIN ibrqWq
isrjx dw Aml) nUM Aqy &^r zmwn qIjI jugq (pMjwbI lok-nwiekW dy
ienklwbI Kwsy Aqy smkwlIn pRqIkUlqw dy tkrwau rwhIN du`K dI sdIvqw nUM
pyS krn) nUM ibrqWq dw kyNdr ibMdU bxwauNdw hY[ ieh smu`cw nwvl KMifq mnuK
dI iviBMn AwXwmw Anuswr swrQk pySkwrI krdw pRqIq huMdw hY[
fw. Drmpwl isMgl dI pusqk AwDuink pMjwbI kivqw ivcwr qy
ivSlySx (2005) ivc iek lyK ‘pwiksqwnI pMjwbI swihq dy nvyN JukwA’
Swiml hY[ ies lyK ivc lyKk ny pwiksqwnI swihq dy ipCokV, ivkws pVwA,
pwiksqwnI pMjwbI kivqw, khwxI, nwvl, lok swihq, nwtk Aqy pMjwbI BwSw
bwry g`l kIqI hY jo ik kw&I mh`qvpUrn hY[ lyKk ny &^r zmwn dy nwvl ‘s`q
gvwcy lok’ ivcly ivSy Aqy iSlp p`KoN nvIAW pulwGW puty jwx bwry g`l kIqI
hY[ lyKk dw ivcwr hY:
ies nwvl ivc Ajoky mnuK dIAW mwnisk aulJxW, byvswhIAW nMU nvIN
nkor SYlI ivc zubwn id`qI geI hY ij`Qy nw khwxI dw koeI islislw hY
Aqy nw koeI Gtnw ckr dw, sgoN invykly vwqwvrn dI auswrI rwhIN
A`j dy guAwcy mnu`K dI mnodSw aulIk id`qI geI hY[26
80
ies qoN ielwvw lyKk ny ‘Tyfw’, ‘dIvw qy dirAw’, ‘sWJ’, h`T, ‘j`t
dI krqUq’ Awid nwvlW dy ivSw vsqU sbMDI vI sMKyp pr bhumulI crcw kIqI
hY[
fw. Drmpwl isMgl dI pusqk pMjwbI swihq dw ieiqhws (2006)
ivc iek lyK ‘pwiksqwnI pMjwbI swihq’ bwry Swiml hY[ ies lyK rwhIN lyKk
ny pwiksqwnI pMjwbI swihq dIAW pRmu`K ivDwvW kivqw, gIq, gzl, nwtk,
iekWgI, nwvl, khwxI, s&rnwmw, p`qrkwrI, inbMD, Koj Aqy Awlocnw bwry
mh`qvpUrn jwxkwrI pRdwn kIqI hY[ ies lyK ivc lyKk ny lgBg qyqI nwvlW
dy ivSy vsqU dw AiDAYn pRsquq kIqw hY[ ienHW nwvlW ivc pMjwbI pyNfU Aqy
SihrI jIvn dI qsvIr pyS kIqI hY[ smwijk Aqy rwjsI pRsiQqIAW dw
vrnx, lihMdy Aqy cVHdy pMjwb dI siBAwcwrk sWJ Aqy nwvlkwrW duAwrw
vrqIAW geIAW jugqW dw vrnx kIqw hY[
nwvlW dIAW BUimkwvW ivc hoieAw Awlocnwqmk kwrj
sWJ (1976) sWJ nwvl dI BUimkw ivc fw. jgqwr ny ‘KUnI hnyHrI ivc
jgdy icrwg’ isrlyK ADIn ies nwvl bwry Awpxy Awlocnwqmk ivcwr pRgt
kIqy hn[ lyKk ny ies nwvl nUM cMgy nwvlW ivc Sumwr kIqw hY[ pRo. SrIP
kuMjwhI ny vI ‘Pu`lW nUM bulbul dI A`K nwl dyKo’ isrlyK ADIn ies nwvl bwry
Awpxy Awlocnwqmk ivcwr pyS kIqy hn[ lyKk ny ies nwvl dy ivSy vsqU bwry
ivcwr krdy hoey ies nwvl nUM kwdU nW dy pwqr duAwly kyNdirq hoieAw pRvwn
kIqw hY[ pRo. SrIP kuMjwhI Anuswr:
aurdU il`pI ivc ieh pihlw nwvl ey ijs dIAW rgW ivc pMjwb dw ^Uun
srkdw jwpdw ey[ nwvl dIAW pihlIAW sqrW eI pVHn vwly nUM SihrW
qoN dUr dI pyNfU vsoN ivc lY jWdIAW ny[ ijQy Ajy snAqI ienklwb qoN
pihlW dI rihql lmkI AwauNdI ey[27
s`q gvwcy lok (1980) nwvl dI BUimkw ivc pRo. milk .AYm. jmurd
dI ‘l`Bx dI g`l’ isrlyK ADIn Awlocnwqmk it`pxI imldI hY ijs ivc lyKk
81
ny nwvl dy ivSy Aqy pwqrW dI qulnw XUrpI swihqkwrW dIAW rcnwvW Aqy
pwqrW nwl kIqI hY[ lyKk dw ivcwr hY:
eys nwvl ivc vI rWJw, hIr, swihbW, imrzw, du`lw B`tI, Swh husYn, bu`lyH
Swh, ^vwjw &rId Krl qy Bgq isMG pMjwb dy swry rMg vwro-vwrI
AgV-ipCV ivKwlI dyNdy hn[ ieh nwvl A`j dy iksy vI QW dy gvwcy
mnu~K dI kQw hox dy nwl-nwl swfy gvwcy pMjwb dI kQw vI hY[28 auprokq it`pxI qoN ielwvw ies nwvl dy AMq qy fw. hirBjn isMG ny
‘s`q gvwcy lok: kuJ ivcwr’ Aqy KuSidl icqrkwr ny ‘s`q gvwcy lok myrI
nzry’ isrlyK hyT nwvl sbMDI Awpxy ivcwr pRgtwey hn[ KuSidl icqrkwr ny
fw. hirBjn isMG Aqy pRo. milk duAwrw pRgtwey ivcwrW dw mulWkx krky is`tw
k`iFAw hY:
mYN ies nwvl nUM surrealistic nwvl kihMdw hW Aqy jnwb milk. AYm
jmurd swhb dy inrxy dI pRoVHqw krdw hW[29
bMdIvwn (1981) &^r zmwn dy nwvl bMdIvwn dI BUuimkw ‘m`uFlI g`l’
dy isrlyK ADIn fw. krnYl isMG iQMd ny pihlW nwvlkwr dIAW ilKqW ayu~pr
Jwq puAweI hY[ lyKk ny &^r zmwn dy hvwly nwl pwiksqwnI pMjwb ivc BwSw
dI siQqI sbMDI crcw krn auprMq bMdIvwn nwvl dy ivSw vsqU dw AiDAYn
krdy hoey ikhw hY:
‘bMdIvwn’ jwgIrdwrI, srmweydwrI qy cMd isrI (oligarchy) hkUmq dI
inKyDI krky pRbMDkI FWcy ivru`D bZwvq leI ‘lukweI’ nUM iqAwr krn
dI bVI zordwr pRyrnw hY[30
bMdIvwn dw kyNdrI ivcwr AwzwdI qy AwzwdI hwisl krn dI koiSS hY
pr nwl hI nwvl ivc swihq, klw, icqrkwrI, sMgIq qoN Cu`t inAwie,
&ls&w, qwrI^, isAwsq, smwj ivc iesqrI dI siQqI Awid ivSy vI bihs
ADIn ivcwry gey hn[
82
ic`kV rMgI mUrqI (1984) kihkSW milk dy nwvl dI BUimkw ivc fw.
jgqwr ny nwvl dy ivSy vsqU Aqy rUpk p`K bwry crcw kIqI hY[ies nwvl ivc
nwvlkwr ny pwiksqwnI pRsiQqIAW dy Dwrimk, rwjsI Aqy smwijk AwfMbr dw
prdw&wS kIqw hY[
khwxI iek ie`jV dI (1984) Aihsn btwlvI dy ies nwvl dI
BUimkw ivc rxDIr isMG cMd, qrlok isMG AwnMd ny nwvl dy ivSy vsqU dw
AiDAYn kridAW ies ivc drj ‘ie`jV’ dI Alwmq rwhIN pwiksqwnI smwj
ivclI nyqwigrI, dwinSvrI Aqy au~QoN dy lokrwjI FWcy au~pr ivAMg kIqw hY[
pUry smwj nUM Awpxy ip~Cy lwaux vwly clwk lok AKwauqI AgWhvDU ivcwrW, lok
rwj Aqy ienklwb dI AwV ivc Awm lokweI nUM mUrK bxweI r`Kdy hn, ieh
rcnw iesy fUMGy AnuBv ’coN aupjI hY[
bldy dIvy (1985) rzIAw nUr muhMmd dy ‘Awdm jI’ AYvwrf duAwrw
purskwirq nwvl dI BUimkw &^r zmwn ny nwvl bwryy ‘do g`lW’ isrlyK hyT
ilKI hY[ lyKk ny nwvl dy ivSy vsqU bwry crcw kIqI hY Aqy iesdI BwSw nUM vI
ivcwirAw hY[ lyKk Anuswr:
ie`k A`DKV jwgIrdwr dw nOjvwn kuVI nwl ivAwh swfy A`j dy smwjI
Awly-duAwly ivc hlkdy iesqihswl dw mUMh boldw sbUq ey[31
lyKk dy ivcwr ivc nwvl dI pwqr zrInw pwiksqwn dI mzlUm kuVI
nhIN blik hr aus mzlUm muitAwr dI pRqIk hY ijhVI au~c vrg dy SoSx dw
iSkwr hY[
duAwbw (1981) nwvl dI BUimkw ivc A&zl Aihsn rMDwvw ny ‘kuJ
nw krn suxn vwlIAW g`lW dy’ isrlyK ADIn nwvl dI pVcol pyS kIqI hY[
lyKk dw ivcwr hY:
iek h`f-bIqI nMU j`g bIqI bxw ky ivKwaux leI kuJ Ehlw qy r`Kxw eI
pYNdw ey[ nwvl dy kuJ ikrdwr is`K qy smW cwlI vrHy pihloN dw ilKxw
iek AijhI hI loV sI[32
83
sUrj gRihx (1985) nwvl dI BUimkw ivc sqwr qwihr ny Awpxy
ivcwr pRgt kridAW ies nUM Aijhw nwvl pRvwn kIqw hY ijs ivc pUrb Aqy
p`Cm dI hXwqI dIAW q&sIlW qy aunHW dw &rk qsvIrW bxw ky pyS kIqw igAw
hY[ ^qW dy rUp ivc iliKAw igAw ieh pihlw pwiksqwnI pMjwbI nwvl hY ijs
ivcoN pwiksqwnI muAwSry dy rwjsI, smwijk, AwriQk Aqy Dwrimk p`K auGV
ky swfy swhmxy AwauNdy hn[
byvqnw (1989) dI BUimkw ivc fw. qrlok isMG kMvr ny nwvl dw
Alocnwqmk p`K pyS kIqw hY[ lyKk ny ies nwvl nUM mnuK dw SoSx krn vwly
smwj ivc mnuK dI ZulwmI dI dwsqwn dy QIm nUM pyS kIqw hY[ ies nwvl
rwhIN mnu`K dI AwzwdI bwry ivcwr kIqw igAw hY[ lyKk dw ivcwr hY:
ieh nwvl pwiksqwnI Aqy BwrqI dohW pMjwbW ivc AsloN hI v`KrI
iksm dw nwvl hY[33
Bu`bl (1996) nwvl dI BUimkw ivc ipAwrw isMG sihrweI ny nwvl dy
ivSw vsqU dw AiDAYn kridAW &rzMd AlI qy ausqwd dwmn dy sMGrS Bry
jIvn dy kuJ mh`qvpUrn p`KW au~pr rOSnI pweI hY[ lyKk ny ies nwvl nUM
nwvlkwr &rzMd AlI dI svY-jIvnI Aqy ausqwd dwmn dI jIvnI dy rUp ivc
AijhI rcnw pRvwn kIqw hY ijs rwhIN pwiksqwnI smwj dy rwjsI,
siBAwcwrk, Dwrimk, AwriQk Awid p`KW dI klwqmk nkwsI kIqI geI hovy[
iqqlIAW Aqy tYNk (1998) nwvl dI BUimkw v`joN Aihmd slIm ny
Awpxy v`loN kuJ Sbd ibAwn kIqy hn[ ies nwvl dy ilKx qoN lY ky pRkwiSq
hox q`k jo jo muSiklW AweIAW aunHW dw vrnx vI kIqw hY[
kmzwq (2003) &^r zmwn dy pMjvyN nwvl dI BUimkw fw. jiqMdrpwl
isMG jOlI ‘bhup`KI vMgwr: kmzwq’ dy isrlyK ADIn ilKI hY[ ies ivc lyKk
ny ies nwvl dy ivSy bwry crcw kIqI hY Aqy ies ivc vrqy gey pRqIk ivDwn
nUM vI sp`St krn dw Xqn kIqw hY[lyKk Anuswr:
84
kmzwq ausdw qzrbwqI nwvl hY[ ies ivc nsr G`t qy nzm vDyry hY[
ies leI iesnUM ‘nsrI nzm’ ivc ilKq nwvl kihxw vDyry auicq hY[
ies dI vwrqk ivc vI kwivk vyg hY[ sqwrW kwfW ivc vMifAw ieh
nwvl, Akwr p`KoN nwvilt hI hY[34
ies pRkwr &^r zmwn dw ieh nwvl ivl`Kx muhWdry dw nwvl hY[
p`qr-piqRkwvW
Koj drpx (julweI 1981) dy ies AMk ivc Sihbwz milk dw iek
lyK ‘pwiksqwnI pMjwbI Adb dw cwlU dhwkw (1971-1981) qk’ Swiml hY[
ies ivc lyKk ny pwiksqwnI pMjwbI swihq kivqw, nwvl, khwxI, nwtk,
s&rnwmw, Koj Aqy Awlocnw bwry crcw kridAW 1971-81 dy dhwky dOrwn rcy
gey nwvlW dw izkr vI kIqw hY[ lyKk ny sqwrW nwvlW dw izkr kridAW
isr& pMj nwvlW ‘h`T’, ‘s`q gvwcy lok’, ‘pKyrU’, ‘iek mry bMdy dI khwxI’,
‘nwjo’ nMU khwxInumw rUp ivc ibAwn kIqw hY[
Koj drpx (julweI 1982) AMk ivc hridAwl swgr dw iek lyK
‘&^r zmwn: glp sMvydnw’ Swiml hY[ ies ivc lyKk ny nwvlkwr dy iqMn
nwvlW ‘s`q gvwcy lok’, ‘iek mry bMdy dI khwxI’ Aqy ‘bMdIvwn’ dy ivSy vsqU
Aqy rUp dI crcw kridAW pihly dohW nwvlW dy rcnwqmk ivvyk qy rUpwqmk
sMgTn qoN iek dUjy dy sihXogI qy sih-AnuBvI hox dI g`l kIqI hY[ ieh dovyN
nwvl mUl rUp ivc ijs idRStI dy ADIn rcy gey hn, auh ieh hY ik mnuK
smwj duAwrw lgwqwr vriqAw jw irhw hY[ lyKk ny vDyry iDAwn ‘s`q gvwcy
lok’ a~upr hI kyNdirq kridAW &^r zmwn dy pRqIk ivDwn dI crcw vI kIqI
hY[
Koj drpx (jnvrI 2000) (pwiksqwnI pMjwbI swihq ivSyS AMk)
ivc jiqMdrpwl isMG jOlI dw iek lyK ‘pwiksqwnI pMjwbI nwvl: smkwl qoN
bhukwlqw v`l PYlwE’ Swiml hY ijs ivc lyKk ny smyN nUM iDAwn ivc r`Kdy hoey
pwiksqwnI pMjwbI nwvl dy cwr dhwikAW ivc &Yly s&r ivcoN isr& Aihswn
85
btwlvI, musqnsr husYn qwrV Aqy &^r zmwn dy nwvlW nUM Awpxy AiDAYn dw
mrkz bxwauNidAW ienHW nwvlW dy ivSy vsqU Aqy pRqIk pRbMD aupr izAwdw
iDAwn kyNdirq kridAW pySkwrI kIqI hY[
Koj p`iqRkw (mwrc 1993) (pwiksqwnI pMjwbI swihq ivSyS AMk) ies
ivc pwiksqwnI pMjwbI nwvl sbMDI iqMn lyK Swiml hn ijnHW dw vyrvw hyT ilKy
Anuswr hY:
pihlw lyK, ‘pwiksqwnI nwvl dw Bwv boD’ hY jo Em pRkwS gwso
duAwrw ricq hY[ ies ivc lyKk ny pwiksqwnI nwvl ip`Cy kwrjSIl Bwv boD
nUM pCwnx dw Xqn kIqw hY[ lyKk dy muqwbk glp ivc hr pRkwr dy mnuKI
BwvW dy idRS pyS huMdy hn[ rMDwvw (duAwbw), kihkSW milk (ic`kV rMgI mUrqI),
ig`mI (sWJ), rzIAw nUr muhMmd (bldy dIvy) Awid nwvlkwrW dy nwvlW ivcly
Bwv boD nUM idRStIgocr kIqw hY[
dUjw lyK, ‘A&zl Aihsn rMDwvw dI glp idRStI’ (sUrj gRihx dy
AwDwr qy) jo ik fw. jiqMdrpwl isMG jOlI duAwrw ricq hY[ ies lyK ivc
lyKk ny rUpvwdI idRStI dy v`K-v`K sMklpW rwhIN sUrj gRihx nwvl dI sMrcnw
dy nymW nUM pCwnx dw Xqn kIqw hY[ ^qW dy rUp ivc iliKAw igAw ieh pihlw
pwiksqwnI nwvl hY jo pwiksqwnI smwj dI qsvIr pyS krdw hY[ ies lyK
ivc lyKk ny sucyq rUp ivc rMDwvw dI glp idRStI qy ivcwr kridAW ies
nwvl dI cwr KMfW ivc ivBwjnw, AjnbIkrn dI jugq, Pybulw, sujyq, gqISIl
moit& qxwE Awid jugqW nUM pCwnx dw Xqn kIqw hY[ lyKk ny rMDwvw dI nwvlI
sMrcnw ivc sm`isAwvW dw bhu-sUqrI gMF dy rUp ivc pRsquq nw hoxw, nwvl
ivc aupBwvukqw dI Cwp, kQwnk q`qW dw pRmwixkqw dIAW loVW qoN ivCuMny hoxw
Awid aus dIAW glp idRStI dIAW kmzorIAW nUM pwTkW dy snmu`K aujwgr kIqw
hY[
qIjw lyK, ‘&^r zmwn dy nwvl iek mry bMdy dI khwxI dIAW glpI
jugqW’ Swiml hY jo gurnwieb isMG duAwrw ricq hY[ ies ivc lyKk ny auprokq
86
nwvl ivc vrqIAW geIAW glpI jugqW dw AiDAYn pyS kIqw hY[ lyKk
Anuswr ieh nwvl pUMjIvwdI smwj dIAW AmwnvI Aqy Gwqk kdrW-kImqW dy
msly nUM pyS krdw hY Aqy ‘s`q gvwcy lok’ qoN bwAd nwvlkwr dw au~qm purK
duAwrw cyqnw pRvwh dI ivDI dy pRBwv duAwrw iliKAw igAw ieh qjrbwqI
nwvl hY[ ies ivc mnuK AmwnvI kdrW-kImqW dy ivru`D sU&IAwnw ijaUx FMg
ApxwauNdw hoieAw AMq ivc mwnisk sMquln gvw ky KudkuSI kr lYNdw hY[ nwvl
ivclI BwSxbwzI, smwj nUM inKyDwqmk idRStI qoN dyKxw, mu`K pwqr dw smu`cw
pRqIinD pwqr nw bx hoxw nwvlkwr dy nwvlI qjrby nUM st mwrdw hY[
Koj piqRkw (sqMbr 1996) ivc fw. gurnwieb isMG dw iek lyK
‘bMdIvwn: glpI jugqW Aqy pRqIk Xojnw’ ivc lyKk ny nwvl dy ivSy vsqU dw
AiDAYn kridAW &^r zmwn duAwrw vrqy gey pRqIkW au~pr hI izAwdw iDAwn
kyNdirq kIqw hY[ ies nwvl ivc auqsukqw dw AMS kw&I izAwdw hY[ swry
nwvl ivc pwTk ieh jwnx leI hI auqsuk rihMdw hY ik zY~f Aqy bMdIvwn iek
hI pwqr hn jW do[ nwvlkwr v`loN bMdIvwn ivc vrqy gey pRqIk mu`K rUp ivc
AwzwdI qy ZulwmI, mzlUm qy zwlm, lok qyy lutyry, izMdgI qy mOq dIAW do iksmW
ivc vMfy pRqIq huMdy hn[
Koj piqRkw (sqMbr 1997) ies ivc fw. gurnwieb isMG dw
pwiksqwnI pMjwbI nwvl sbMDI iek lyK ‘s`q gvwcy lok: glpI jugqW’ Swiml
hY ijs ivc lyKk ny s`q gvwcy lok nwvl ivc vrqIAW geIAW glpI jugqW dw
fUMGw ivSlySx kIqw hY[ ies ivSlySx nwl s`q gvwcy lok ivc mnuKI SKSIAq
dI isrjxw dy ivkws nUM mkwnkI, joigAwnw, sU&IAwnw, AwSkwnw, ivdrohI,
ienklwbI Aqy mrnaU ivc vMifAw hY[ ieh s`q siQqIAW mnuK dy smJOqwvwdI,
audwsInqw, auprwmqw, aupBwvukqw, lVwkUpx, smUhk j`do-jihd qy idSwhIx
suuBwA nUM pRgtwauNdIAW hn[
smdrSI (jUn-julweI 2006) smkwlI pMjwbI swihq dy srokwr ivc
pwiksqwnI pMjwbI nwvl nwl sbMiDq do lyK Swiml hn[
87
pihlw lyK, fw. suKpwl isMG iQMd dw ‘pMjwbI nwvl dy srokwr’ hY
ijs ivc lyKk ny v`K-v`K DwrwvW dy AMqrgq pMjwbI nwvl dy mu`K smkwlI
srokwrW dI g`l kIqI hY ik ivSvIkrn dy ies Xu`g ivc nwvlW ivc pyS hoey
iviSAW dI g`l kIqI hY[ ies lyK ivc lyKk ny auqr bsqIvwd dy hvwly nwl
rMDwvw (duAwbw, dIvw qy dirAw), ig`mI (sWJ), &^r zmwn (s`q gvwcy lok, qUM
ik mYN), qwrV (pKyrU) Awid nwvlW dw sMKyp ivc vrnx kIqw hY[ rMDwvw qy
ig`mI vrgy nwvlkwrW ny jwgIrdwrI rihql pRqI ijhVw hMuGwrw isrijAw sI
ausnUM au~qr bsqIvwd pRsMgW ivc qwnwSwh qrj dI &OjI hkUmq dy snmu`K
ivsQwr id`qw[
dUjw lyK, fw. byAMq kOr dw ‘pwiksqwnI pMjwbI glp dy srokwr’ hY
ijs ivc lyKkw ny ‘sWJ’, ‘dIvw qy dirAw’, ‘duAwbw’, ‘sUrj gRihx’ Awid dy
sMdrB ivc jwgIrdwrI pRbMD, &OjI inzwm, BweIcwrk sWJ dy iKMfwE, tu`tI hoeI
mwniskqw, k`tV ieslwimkqw bwry crcw kIqI hY Aqy AiKAw ik ieh rcnwvW
igAwn Aqy sMcwr dy ivkisq huMdy mwhOl ivc ivSv ivAwpI qbdIlIAW,
ivSvIkrn, nv-bsqIvwdI pRBwvW, nwrI cyqnw nwl juVy srokwrW nUM vI icMnHq
krdIAW hn[
Awlocnw (mwrc 1992-93) ivc fw. hirBjn isMG BwtIAw dw iek
lyK ‘pwiksqwnI pMjwbI Adb: iek jwiezw’ Swiml hY ijs ivc lyKk ny
pwiksqwnI pMjwbI Adb kivqw qy nwvl nUM BweIcwrk sWJ dy sMdrB ivc
smJx dw auprwlw kridAW &^r zmwn (s`q gvwcy lok, bMdIvwn), rMDwvw
(duAwbw, dIvw qy dirAw), ig`mI (sWJ), Aihswn btwlvI (khwxI iek ie`jV
dI), fw. bwkr (h`T) nwvlW dy ivSy vsqU Aqy rUpk p`K dw AiDAYn kIqw hY[
Awlocnw (jnvrI-mwrc 2001) ies ivc fw. jiqMdrpwl isMG jOlI
dw iek lyK ‘SISw iek ilSkwry do: A&zl rMDwvw’ Swiml hY ijs ivc lyKk ny
rMDwvw dy smu`cy jIvn, swihiqk s&r qy ausdy nwvlW ‘pMD’, ‘sUrj gRihx’ bwry
crcw kIqI hY[ ‘pMD’ ieMglYNf ivc vsy pMjwbIAW dIAW sm`isAwvW qy kyNdirq
88
hY[ rMDwvy dIAW rcnwvW mwnvvwdI lIhW aulIkdIAW hn[ fw. jiqMdrpwl isMG
jOlI Anuswr:
rMDwvw mUl mwnvI BwvnwvW dw icqyrw hY[ auh nwvl ilKy jW khwxI,
nwtk ilKy jW iekWgI, lMmI kivqw ilKy jW Zzl, ieQoN q`k ik auh
Anuvwd vI kry qW vI AwpxI rcnw ivc auh mUl mwnvI BwvW qoN pry
nhIN jWdw[35
ies pRkwr auprokq vrnx rwhIN v`K-v`K AMkW ivc Cpy pwiksqwnI
pMjwbI nwvlW dw Aqy aunHW dy imAwrI rUp dw pqw cldw hY[
sYmInwrW ivc pVHy pypr
do rozw AMqrrwStrI sYmInwr pwiksqwnI pMjwbI swihq: iviBMn
pirpyK, nvMbr 2005 ivc pMjwbI AiDAYn skUl, guruU nwnk dyv XUnIvristI,
AMimRqsr ivKy krvwieAw igAw ijs ivc kul 21 prcy pVHy gey ijnHW ivc
pwiksqwnI pMjwbI nwvl sbMDI iqMn prcy Swiml sn:
pihlw prcw, pRo. prgx isMG duAwrw pwiksqwnI pMjwbI nwvl: duKWq
cyqnw (sWJ dy sMdrB ivc) piVHAw igAw[ ies prcy ivc lyKk ny slIm ^W
ig`mI dy nwvl sWJ dw dyS vMf dy hvwly nwl fMUGw ivSlySx kIqw hY[ nwvlkwr
ny sWJ ivc dUsry sMswr Xu`D dw vI izkr kIqw hY[ ies ivc ausny BwrqIAW nUM
AMgryzW dy h`k ivc lVidAW idKwieAw hY jo dohrI gulwmI dw pRqIk sI[ dyS
vMf dw duKWq jo ies nwvl ivc pyS kIqw igAw hY, kuJ ivAkqIAW dy AmwnvI
vqIry kwrn vwpirAw, jo kqlogwrq ivc bdl igAw ijs ny BweIcwrk sWJ qy
pRSn icMnH KVy kr id`qy[ jdoN ‘sWJ’ ivc AwpsI sWJ iksy kwrn tu`tdI hY qW
d`uK dw kwrn bxdI hY[
dUjw prcw, prbjIq kOr duAwrw muhMmd mnSw Xwd ricq nwvl twvW
twvW qwrw: smwj siBAwcwrk AiDAYn piVHAw igAw ies ivc lyiKkw ny
auprokq nwvl dw AiDAYn kridAW pwiksqwnI smwj-siBAwcwr dIAW
AwriQk, smwijk, rwjsI siQqIAW pRsiQqIAW dw fMUGw ivSlySx kIqw hY[
89
nwvlkwr ny qwnwSwhI hkUmq dy dmnSIl ikrdwr, srmweydwrI qy SoSxkwrI
kwrnwmy, puils dI srdwrI, Dwrimk AwgUAW dI iBRStwcwrI Awid dw izkr
twvW twvW qwrw ivc kIqw hY[ ies nwvl ivcoN mnuK h`QoN mnuK au~qy ho rhy zulm
dI pIV qy du`K dw Aihsws huMdw hY[ ies prcy ivc lyKk ny fUMGy AiDAYn rwhIN
nwvl ivcly smwj-siBAwcwr AiDAYn dI pySkwrI kIqI hY[
qIjw prcw, Awqmw isMG dw &^r zmwn dy nwvlW dw lokDwrweI
AiDAYn ivSy qy piVHAw[ ies prcy ivc lyKk ny &^r zmwn dy nwvlW ivc
lokDwrweI q`qW nUM l`Bx leI fMUGw ivSlySx kridAW &^r zmwn dy nwvlW ivcoN
pMjwbIAW dy rihx-sihx, ivSvws, rsm-irvwz, im`QW, pMjwbI pRIq kQwvW dy
nwiek, Dwrimk, ieiqhwisk Aqy sWsikRiqk hvwilAW nUM isDy Ais`Dy rUp ivc
pyS hI nhIN krdw sgoN aunHW dI nvyN rUp ivc isrjxw vI kIqI hY[
AY~m.i&l Aqy pI-AY~c.fI nwl sbMiDq Koj kwrj
pwiksqwnI pMjwbI nwvl sbMDI AYm.ey, AY~m.i&l Aqy pI-AY~c.fI
p`Dr qy vI kw&I Koj kwrj hoieAw imldw hY[ ies Awlocnwqmk Koj kwrj dw
qrqIbvwr vyrvw id`qw jwvygw[ sB qoN pihlW AYm. ey p`Dr qy hoey Koj kwrj,
iPr AY~m. i&l p`Dr qy hoey Koj kwrj Aqy mgroN pI-AY~c. fI p`Dr qy hoey Koj
kwrjW dw vyrvw qrqIbvwr pyS kIqw jwvygw[
sB qoN pihlW DirMdr kOr ny AYm.ey pMjwbI dy cOQy prcy leI A&zl
Aihsn rMDwvw dy nwvl dIvw qy dirAw dw Awlocnwqmk AiDAYn ivSy qy pMjwbI
XUnIvristI pitAwlw qoN 1978 ivc ifgrI pRwpq kIqI[ ies Koj-inbMD ivc
A&zl Aihsn rMDwvw dw jIvn, rcnw Aqy ausdy nwvl dIvw qy dirAw dy ivSy
vsqU dw Awlocnwqmk AiDAYn pyS kIqw hY[
mndIp kOr ny &^r zmwn ricq byvqnw ivclw pRqIk ivDwn ivSy qy
2003 ivc gurU nwnk dyv XUnIvristI qoN AYm.ey dw Koj-inbMD ilK ky ifgrI
pRwpq kIqI[ ies Koj inbMD ivc KojwrQx ny &^r zmwn dy nwvl byvqnw dy
pRqIk pRbMD dw ivsQwr ivc ivSlySx kIqw hY[ Koj inbMD dy iqMn AiDAwie
90
hn[pihlw, &^r zmwn jIvn qy rcnw[ dUjw, &^r zmwn dy nwvlW dw ivDI
ivDwn[ qIjw, &^r zmwn ricq byvqnw ivclw pRqIk-ivDwn[ dUjy AiDAwie
ivc &^r zmwn dy swry nwvlW ivc vrqIAW geIAW ivDIAW dw izkr hY[ s`q
gvwcy lok, iek mry bMdy dI khwxI, bMdIvwn, kmzwq Awid nwvlW dy pRqIk
ivDwn dI crcw kIqI geI hY[ qIjy Aqy AMiqm AiDAwie ivc KojwrQx ny
‘byvqnw’ dy pRqIk ivDwn dI g`l krdy hoey ip`ClJwq ivDI, imQ, AjnbIkrn
Aqy ieiqhwsk ivDI dI crcw kIqI hY[
AY~m. i&l p`Dr qy hoieAw Koj kwrj vI koeI G`t mh`qvpUrn nhIN
hY[ ies p`Dr qy vI kw&I Koj kwrj hoieAw imldw hY[sB qoN pihlW gurnwieb
isMG ny nwvlkwr &^r zmwn ivSy au~qy 1981-82 ivc pMjwbI XUnIvristI,
pitAwlw qoN AY~m. i&l dI ifgrI pRwpq kIqI[ ies ivc KojwrQI ny &^r
zmwn dy iqMn nwvlW ‘s`q gvwcy lok’, ‘bMdIvwn’ Aqy ‘byvqnw’ Awid dy ivSy
sbMDI crcw kIqI hY[
suKjIq kOr ny A&zl Aihsn rMDwvw dy nwvlW ivc pMjwbIAq dw
sMklp ivSy qy pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw qoN 2004 ivc AY~m. i&l dI
ifgrI pRwpq kIqI[ ies Koj-inbMD dy iqMn AiDAwie hn[ pihlw AiDAwie,
A&zl Aihsn rMDwvw dy jIvn qy rcnw bwry hY[ dUjw AiDAwie, A&zl
Aihsn rMDwvw dy nwvlW dy nwiek/nwiekwvW Aqy qIjw AiDAwie, A&zl
Aihsn rMDwvw dy nwvlW ivc pMjwbIAq dw sMklp bwry hY[
lwB isMG ny jMmU XUnIvristI qoN gurmuKI ivc pRkwiSq pwiksqwnI
pMjwbI nwvlW dw AiDAYn ivSy qy AY~m. i&l dI ifgrI pRwpq kIqI[ ies Koj-
inbMD qy imqI nw id`qI hox krky ieh pqw nhIN lg sikAw ik ieh ifgrI iks
sMn ivc id`qI geI[ KoojwrQI ny ies Koj-inbMD dy cwr AiDAwie bxwey hn[
pihly AiDAwie ivc pwiksqwnI pMjwbI nwvl-sMKyp pircX, dUjw, purwqn
pMjwbI siBAwcwr nwl sbMiDq nwvl ijs ivc A&zl Aihsn rMDwvw dy nwvl
‘dIvw qy dirAw’, ‘duAwbw’ Aqy slIm ^W ig`mI dy nwvl ‘sWJ’ dy ivSy vsqU
91
dw AiDAYn pyS kIqw igAw hY[ qIjw AiDAwie, AwDuink BwvboD nwl sbMiDq
nwvlW bwry hY[ ies ivc KojwrQI ny &^r zmwn dy nwvl ‘s`q gvwcy lok’
‘iek mry bMdy dI khwxI’, musqn`sr husYn qwrV dy nwvl ‘pKyrU’ Awis&
Swhkwr dy nwvl ‘SoA ibzns’, Aihsn btwlvI dy nwvl ‘khwxI iek ie`jV
dI’ dy ivSy vsqU dw AiDAYn pyS kIqw hY[ cOQw AiDAwie, ‘pwiksqwnI pMjwbI
glp idRStI’ bwry hY ies ivc pwiksqwnI pMjwbI nwvlW dy rUp ivDwn sbMDI
crcw kIqI geI hY[
pRBjIq kOr ny &^r zmwn dw nwvl jgq ivSy qy kurUkSyqr
XUnIvristI, kurUkSyqr qoN 1991 ivc AY~m. i&l dI ifgrI pRwpq kIqI[
jiqMdrpwl isMG ny A&zl Aihsn rMDwvw dI glp idRStI ivSy qy
gurU nwnk dyv XUnIvristI, AMimRqsr qoN 1984 ivc AY~m. i&l dI ifgrI pRwpq
kIqI[ jiqMdrpwl isMG ny A&zl Aihsn rMDwvw dy nwvlW ‘dIvw qy dirAw’,
‘duAwbw’, ‘sUrj gRihx’ dy AwDwr qy rMDwvw dI glp idRStI nUM pCwnx leI
auprokq nwvlW nUM Awpxy ivSlySx dw AwDwr bxwieAw hY[ Koj krqw ny rMDwvy
dy nwvlW dy ivSy vsqU dw Aqy rUpk p`K dw AiDAYn krdy hoey nwvlkwr duAwrw
vrqIAW geIAW v`K-v`K jugqW nUM v`K-v`K pRivrqIAW dy AMqrgq smJx dw
auprwlw kIqw hY ik rMDwvw pMjwbI rihql nUM iek jugq v`joN vrqdw hY[ iehI
ausdI ivl`Kx pRwpqI qy invyklI pCwx khI jw skdI hY[
pRBpwl rMDwvw ny A&zl Aihsn rMDwvw dy nwvlW dw Awlocnwqmk
AiDAYn ivSy qy gurU nwnk dyv XUnIvristI, AMimRqsr qoN 1986-87 ivc AY~m.
i&l dI ifgrI pRwpq kIqI[ KojwrQI ny A&zl Aihsn rMDwvw dy iqMn nwvlW
‘dIvw qy dirAw’ ‘duAwbw’ Aqy ‘sUrj gRihx’ dy ivSy vsqU Aqy rUpk p`K dw
Awlocnwqmk AiDAYn pRsquq kIqw hY[ pihly do nwvlW ivc pyNfU jIvn dI
Jlk imldI hY[ lok siBAwcwr pRqI moh rMDwvy dy nwvlW dI mu`K sur hY[ Koj
krqw ny ies Koj-inbMD ivc pwiksqwnI pMjwbI swihq, rMDwvw: jIvn qy rcnw
au~pr izAwdw iDAwn kyNdirq kIqw hY qy aus dy nwvlW dy Awlocnwqmk
92
AiDAYn aupr G`t ijs qoN ieM\ jwpdw hY ik KojwrQI dI idRStI vDyry sUKm nhIN
hY blik bhuq hI sqhI p`Dr dw kwrj kIqw igAw hY[ KojwrQI ny jiqMdrpwl
isMG dy pI-AY~c.fI dy Koj-pRbMD ‘pwiksqwnI pMjwbI glp smwj siBAwcwrk
AiDAYn’ ivcoN kw&I kuJ nkl krky ieMn-ibMn auqwrw kIqw hY ijs krky ies
dI pRmwixkqw pRqI sMdyh pYdw huMdw hY[
suKrwj isMG ny mnSw Xwd ricq nwvl twvW twvW qwrw dw bhup`KI
AiDAYn ivSy qy gurUu nwnk dyv XUnIvristI, AMimRqsr qoN 2006 ivc AY~m.
i&l dI ifgrI pRwpq kIqI[ ies Koj-inbMD dy KojwrQI ny cwr AiDAwie bxwey
hn[pihlw AiDAwie, muhMmd mnSw Xwd: jIvn qy rcnw, dUjw, twvW twvW
qwrw: smwj SwsqrI AiDAYn, qIjw, twvW twvW qwrw: ibrqWq SwsqrI
AiDAYn, cOQw, twvW twvW qwrw dw pwiksqwnI pMjwbI nwvl ivc sQwn[
KojwrQI ny ies ivc twvW twvW qwrw dy ivSy vsqU dw AiDAYn, nwvl ivc
vrqIAW geIAW v`K-v`K ibrqWqk jugqW Aqy v`K-v`K pwiksqwnI pMjwbI
nwvlW bwry crcw krn qoN mgroN is`tw k`iFAw hY ik ieh nwvl pMjwbI rihql
dw Aijhw JroKw hY ijs ivcoN JwqI pwieAW pMjwb dy pyNfU jIvn dI AslI
qsvIr JlkdI hY[ ieh nwvl pMjwbIAW dy AmIr sWJy ivrsy Aqy smwj
siBAwcwrk jIvn dI AkwsI krdw hY[
sqbIr isMG ny &rzMd AlI ricq nwvl Bu`bl dw smwj SwsqrI
AiDAYn ivSy qy gurU nwnk dyv XUnIvristI, AMimRqsr qoN 2008 ivc AY~m. i&l
dI ifgrI pRwpq kIqI[ ies Koj-inbMD dy KojwrQI ny cwr AiDAwie bxwey
hn[ pihlw AiDAwie, swihq dw smwj Swsqr: isDWqk pirpyK, dUjw,
pwiksqwnI pMjwbI nwvl: smwj SwsqrI pirpyK, qIjw, &rzMd AlI ricq
nwvl Bu`bl dw smwj SwsqrI AiDAYn, cOQw, AiDAwie Bu`bl dw pwiksqwnI
pMjwbI nwvl ivc sQwn bwry hY[ KojwrQI ny Bu`bl nwvl dw sQwn inSicq krdy
hoey ieh is`tw k`iFAw hY ik ies nwvl dw XQwrQ smwijk bxqr sbMDI fUMGw
93
qOKlw Aqy sMkyq pYdw krdw hY[ ieh Awpxy muAwSry nUM smJx vwlI iek
kwrgr rcnw hY[
kulbIr kOr ny gurmu`KI ilpI ivc Cpy pwiksqwnI nwvlW dw
Awlocnwqmk AiDAYn ivSy qy pMjwb XUnIvristI, cMfIgVH qoN 1982 ivc AY~m.
i&l dI ifgrI pRwpq kIqI[ ies Koj-inbMD dy KojwrQx ny pMj AiDAwie bxwey
hn[ pihly AiDAwie dy do Bwg hn (a) nwvl qy pMjwbI nwvl dw ieiqhws qy
ipCokV (A) pwiksqwnI pMjwbI nwvl dw ieiqhws, dUjw AiDAwie, pwiksqwnI
pMjwbI nwvl: kQw qy kQwnk bwry hY ies AiDAwie ivc ‘dIvw qy dirAw’,
‘sWJ’, ‘pKyrU’, ‘s`q gvwcy lok’, ‘iek mry bMdy dI khwxI’ nUM AiDAYn dw
AwDwr bxwieAw hY[ qIjw AiDAwie, gurmuKI ilpI ivc Cpy pwiksqwnI pMjwbI
nwvlW ivc smwijk Aqy rwjnIiqk cyqnqw, cOQy AiDAwie ivc gurmuKI ilpI
ivc Cpy pwiksqwnI pMjwbI nwvlW ivc ASlIlqw, pMjvyN AiDAwie ivc
gurmuKI ilpI ivc Cpy pwiksqwnI pMjwbI nwvlW ivc BwSw dw pRXog bwry hY[
sunIq kOr ny &^r zmwn dw nwvl bMdIvwn: iek AiDAYn ivSy qy
pMjwb XUnIvristI, cMfIgVH qoN 1984-85 ivc AY~m. i&l dw Koj kwrj kIqw[
ies Koj-inbMD dy iqMn AiDAwie hn[ pihlw AiDAwie, bMdIvwn qy pwiksqwnI
smwj siBAwcwr (a) bMdIvwn dw siBAwcwrk Aqy swihiqk ipCokV (A)
pwiksqwn ivc pMjwbI swihq dI mUl pCwx, dUjw AiDAwie, ivAkqIgq Aqy
swihiqk pRsiQqI, qIjw AiDAwie, bMdIvwn: ivSlySx qy ivvycn bwry hY[ ies
Koj inbMD rwhIN &^r zmwn dy nwvl bMdIvwn dw ivSw vsqU Aqy rUpk p`K qoN
AiDAYn pyS kIqw hY[ KojwrQx ny ies nwvl dI rUpk sMrcnw nUM vwsqivkqw,
klpnw, ieiqhws, svY-jIvnI, swihiqk ieiqhws Aqy dsqwvyzI dy iBMn-iBMn
q`QW nUM ApRsMgk smIpqw duAwrw pyS kIqw hY[
pI-AY~c.fI p`Dr qy pwiksqwnI pMjwbI nwvl sbMDI bhuq QoVHw Koj
kwrj hoieAw hY[ sB qoN pihlw pI-AY~c. fI dw Koj-pRbMD sulqwnw byZm dw
imldw hY ijsny pwiksqwnI pMjwbI nwvl dw Awlocnwqmk AiDAYn ivSy qy
94
pMjwb XUnIvristI, cMfIgVH qoN 1990 ivc ifgrI pRwpq kIqI[ ies ivc
KojwrQx ny pwiksqwnI pMjwbI nwvl dw AwrMB qy ivkws, vMf nwl Aqy vMf qoN
pihlW dI sWJI rihql nwl sbMiDq nwvl, pwiksqwnI pMjwbI nwvlW ivc
pRqIkwqmkqw, pwiksqwnI pMjwbI smwijk Aqy rumWitk nwvl, pwiksqwnI
pMjwbI nwvlW ivc smwijk Aqy rwjnIiqk cyqMnqw Awid dy AwDwr qy nwvlW
dI vrgvMf krky aunHW dw AiDAYn kIqw hY[ vDyry zor nwvlW dIAW khwxIAW
ibAwnx qy id`qw igAw hY pr iPr vI pwiksqwnI pMjwbI nwvl sbMDI pI-
AY~c.fI dw pihlw Koj kwrj hox krky m`ulvwn hY[
prmjIq isMG ny pwiksqwnI pMjwbI nwvl: rUp qy pRkwrj ivSy qy
pMjwb XUnIvristI, cMfIgVH qoN 2000 ivc pI-AY`c.fI dI ifgrI pRwpq kIqI[
KojwrQI ny ies Koj-pRbMD dy cwr AiDAwie bxwey hn[ pihlw AiDAwie, nwvl
dI rUp ivDw ijs ivc rUp Aqy rUp ivDw, nwvl dI rUp ivDw dw ivDw SwsqrI
Avlokx, nwvl dI rUp rcnw ivc pRkwrj dI BUimkw sbMDI crcw kIqI geI
hY[ dUjy AiDAwie ivc pwiksqwnI pMjwbI nwvl dI rUp ivDw dy smwjk
siBAwcwrk pRyrk, qIjw AiDAwie, pwiksqwnI pMjwbI nwvl dw ivDwgq
ivkws, cOQw qy Aw^rI AiDAwie, s`q pwiksqwnI pMjwbI nwvlW dy rUp qy
pRkwrj dw ivhwrk ivSlySx kIqw hY [ieh nwvl &^r zmwn dy nwvl ‘s`q
gvwcy lok’, ‘bMdIvwn’, A&zl Aihsn rMDwvw dy ‘dIvw qy dirAw’, ‘duAwbw’,
‘sUrj gRihx’, slIm KW ig`mI dy ‘sWJ’ Aqy musqn`sr husYn qwrV dy nwvl
‘pKyrU’ nUM Swiml kIqw igAw hY[
jiqMdrpwl isMG ny pwiksqwnI pMjwbI glp smwj siBAwcwrk
AiDAYn ivSy qy 1993 ivc pI-AY~c.fI dI ifgrI pRwpq kIqI [ ieh Koj-pRbMD
pusqk rUp ivc pRkwiSq ho cu`kw hY ijs dw vyrvw id`qw jw cukw hY[
hrbMs isMG ny pwiksqwnI pMjwbI Adb dw qnkIdI jwiezw ivSy qy
pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw qoN 1999 ivc ivc pI-AY~c.fI dI ifgrI pRwpq
95
kIqI[ ieh Koj-pRbMD pusqk rUp ivc ‘pwiksqwnI pMjwbI swihq-inkws qy
ivkws’ ADIn pRkwiSq ho cu`kw hY ijsdw vyrvw id`qw jw cukw hY[
hMspRIq kOr ny A&zl Aihsn rMDwvw dw nwvl jgq ivSy qy pMjwbI
XUnIvristI, pitAwlw qoN 2007 ivc pI-AY~c.fI dI ifgrI pRwpq kIqI[ ies
Koj-pRbMD dy pMj AiDAwie hn[ pihlw AiDAwie, pMjwbI nwvl qy A&zl
Aihsn rMDwvw[ dUjw, A&zl Aihsn rMDwvw dy nwvlW dy ivSYgq srokwr[
qIjw, A&zl Aihsn rMDwvw dy nwvlW ivc pMjwbIAq dw sMklp[ cOQw, A&zl
Aihsn rMDwvw dy nwvlW ivc nwiek/nwiekw dw sMklp[ pMjvW, A&zl Aihsn
rMDwvw dy nwvlW dw rUp ivDwn Awid hn[KojwrQx ny suKjIq kOr ijsny 2004
ivc A&zl Aihsn rMDwvw dy nwvlW ivc pMjwbIAq dw sMklp ivSy qy
AY~m.i&l dI ifgrI pRwpq kIqI sI dy do AiDAwie A&zl Aihsn rMDwvw dy
nwvlW dy nwiek/nwiekwvW Aqy A&zl Aihsn rMDwvw dy nwvlW ivc pMjwbIAq
dw sMklp dI hU-b-hU nkl krky Awpxy Koj-pRbMD dw ih`sw bxwieAw hY[
rijMdr kOr ny pwiksqwnI pMjwbI nwvl dw Awlocnwqmk AiDAYn ivSy qy
id`lI XUnIvristI qoN 1996 ivc pI-AY~c. fI dI ifgrI pRwpq kIqI[ ies Koj-
pRbMD dy KojwrQx ny cwr AiDAwie bxwey hn[ pihlw AiDAwie, isDWqk
pirpyK, dUjw, A&zl Aihsn rMDwvw, qIjw, slIm ^W ig`mI Aqy cOQw, &^r
zmwn dy nwvlW bwry hY[ Koj pRbMD nUM pVHn mgroN pqw l`gdw hY ik ieh vDyry
cMgI Koj nhIN blik iesdw imAwr inhwieq hI nIvyN p`Dr dw hY[ iesdw kwrn
ieh hY ik iek qW KojwrQx ny ho cu`ky ivSy nUM muV duhrwieAw[ sulqwnw bygm ny
ies ivSy qy pI-AY~c.fI dw Koj kwrj pihlW hI kIqw hoieAw hY[ dUjw Koj-pRbMD
ivc pwiksqwn dy isr& gurmuKI dy nwvl hI ley gey hn[ Koj-pRbMD ivc
nwvlW dIAW khwxIAW hI ibAwn kIqIAW geIAW hn Aqy mOilkqw dI Gwt hY[
nsrIn mu^qwr ny SwhmuKI ilpI ivc pwiksqwnI pMjwbI nwvl dw
ieriqkw 1947 qoN 2003 ivSy qy lwhOr XUnIvristI qoN pI-AY~c. fI dI ifgrI
pRwpq kIqI[ KojwrQx ny iesdy cwr AiDAwie bxwey hn[ pihlw, nwvl Aqy
96
nwvl dI rIq rvwieq[ dUjw, piksqwn bxn qoN pihlW 1947 qIk ipCokV dw
jwiezw[ qIjw, pwiksqwnI pMjwbI nwvl dw ieriqkw 1947 qoN 2003[ cOQw,
pwiksqwnI pMjwbI nwvl dw mOzUAwqI muqwilAw[ ies Koj-pRbMD ivc 1947 qoN
2006 q`k dy nwvlW dw sMKyp jwiezw pyS kIqw igAw hY[ ieh KojwrQx dI
mu`lvwn Aqy mOilk ikrq hY[ KojwrQx ny keI AxgOly nwvlW nUM KoijAw hY[
Koj-pRbMD dI BUimkw ivc KojwrQx ny AwpxI kIqI imhnq Aqy nwvlW bwry g`l
kIqI hY[
mukwly dI iqAwrI dy islisly ivc mYnMU bVIAW ql^ hkIkqW dw swhmxw
krnw ipAw[ swfy ilKwrIAW, nwkdW qy dwinSvrW kol ieMnI vI ivhl
nhIN ik auh cMd jumly hI ienHW nwvlW qy nwvlkwrW bwry ilK dyx[
lwiebRyrIAW ivc pey Aijhy nwvl vI vyKx ivc Awey ny ijnHW dy juVy s&y
vI mYN Alihdw kIqy sI[ ieh nwvl virHAW pihly q^lIk hoey sn[ Aw
jw ky cMd ikqwbW qnkId dIAW AijhIAW ny ijnHW ivc nwvlW dw izkr
imldw ey[36
ies pRkwr auprokq hvwlw is`D krdw hY ik pwiksqwnI pMjwbI
nwvl bwry ho irhw Koj kwrj vDyry qs`lIbKS nhIN hY[ pwiksqwn ivc vI ies
pwsy ivdvwn Awlocnwqmk rUp ivc vDyry sj`g rUp ivc kwrj nhIN kr rhy[
ies pRkwr pwiksqwnI pMjwbI nwvl sbMDI auprokq Koj kwrj qoN
sihjy hI AMdwzw lgwieAw jw skdw hY ik ieh Koj kwrj igxnwqmk p`KoN kw&I
hY pr guxnwqmk p`KoN bhuqw qs`lIbKS nhIN hY[ izAwdwqr Koj kwrj nwvlW dy
ivSw vsqU nUM pyS krn vwlw jW ie`kw-d`ukw nwvlkwrW dy nwvlW dy AiDAYn nwl
sbMiDq hY[ iesdy do v`fy kwrn hn ik ies sbMDI Koj ivc kuJ kmIAW rih
geIAW hn[ pihlw kwrn BwSw Aqy ilpI hY[ pwiksqwnI nwvlkwrW duAwrw
SwhmuKI ilpI dI vrqoN krn krky ieDrly KojwrQI Aqy ivdvwn ies qoN
Axjwx hox krky isr& aunHW rcnwvW qy vDyry kyNdirq rhy ijhVIAW gurmuKI
ivc ilpIAWqr ho ky pRkwiSq ho cu`kIAW hn Aqy ijnHW dI tYkst AwswnI nwl
97
auplbD ho skI[ dUjw kwrn srh`d pwr dw swihq hox kwrn keI srkwrI rokW
lgdIAW rhIAW[ ies krky ieh swihq vDyry AxgOilAw rih igAw[ kuJ ku
igxqI dy ivdvwnW ny ies pwsy iDAwn id`qw ijnHW ivc fw. jiqMdrpwl isMG
jOlI, fw. krnYl isMG iQMd, fw. suiqMdr isMG nUr, fw. gurdyv isMG, fw. jgbIr
isMG, fw. Aqr isMG, fw. gurcrn isMG mihqw, fw. suKdyv isMG Kwhrw, fw.
hrbMs isMG DImwn Awid[ mu`Flw Koj kwrj qW nwvlW bwry jwxkwrI sbMDI
igAwn vrDk hI ikhw jw skdw hY[ies dI Awlocnw sbMDI hoieAw Koj kwrj
qW AsloN hI QoVHw h Y[ fw. jiqMdrpwl isMG jOlI duAwrw kIqw ‘pwiksqwnI
pMjwbI glp smwj siBAwcwrk AiDAYn’ kuJ qs`lIbKS ikhw jw skdw hY pr
ieh vI nwvl Aqy khwxI dI isn& bwry hY[ AY~m. i&l dw Koj kwrj jW qW
ie`kw-du`kw nwvlkwrW nwl sbMiDq hY jW iPr iksy vI nwvlkwr dy iek jW do
nwvlW dy AiDAYn nwl sbMiDq hY[ pI-AY~c.fI p`Dr qy hoey Koj kwrj dw ieMnw
mwVw hwl hY ik KojwrQI ieko ivSy nMU duhrwaux qoN vI nhIN ihcikcwauNdy[
sulqwnw bygm dy Koj-pRbMD dI audwhrn id`qI jw skdI hY ausny 1990 ivc
cMfIgVH XUnIvristI qoN ‘pwiksqwnI pMjwbI nwvl dw Awlocnwqmk AiDAYn’
ivSy qy pI-AY~c.fI dw Koj kwrj kIqw sI[ iesy hI ivSy qy rijMdr kOr ny 1996
ivc id`lI XUnIvristI qoN pI-AY~c.fI dI ifgrI pRwpq kIqI[ ieQoN swfy
ivdvwnW dI ivdvqw Aqy imAwrI Koj bwry pqw lgdw hY[ iesdy nwl hI
pwiksqwn ivc vI Koj dw imAwr koeI bhuqw qs`lIbKS nhIN hY[ iesdI
audwhrn SwhmuKI dy Koj pRbMD ‘pwiksqwnI pMjwbI nwvl dw ieriqkw 1947 qoN
2003’ ivcoN leI jw skdI hY jdoN KojwrQx ny lwiebRyrIAW ivc pey virHAW
pihly q^lIk hoey nwvlW dy juVy si&AW nUM Alihdw kIqw[ ies pRkwr AMq qy
ikhw jw skdw hY ik ies pwsy Koj kwrj sbMDI dwinSvrW, bu`DIjIvIAW Aqy
KojwrQIAW leI iDAwn dyx dI vDyry loV hY[
98
hvwly Aqy it`pxIAW
1. fw. nwmvr isMG, “smwj SwsqRI pRxwlI”, swihq AiDAYn pRxwlIAW,
(sMpw.) fw. krnYl isMG iQMd, pMnw-193.
2. fw. hirBjn isMG BwtIAw, “pMjwbI Awlocnw dw smwj Swsqr”,Koj
drpx, julweI 1994, pMnw-21.
3. auhI, pMnw-23.
4. fw. mnjIqpwl, “pMjwbI nwtk dw smwj Swsqr”, Koj drpx,
julweI 1999-93, pMnw-69,70.
5. cmn lwl pRBwkr, “swihqk rcnw dy suAwd dw smwj Swsqr”,
Koj drpx, julweI 1999-93, pMnw-125.
6. gurcrn isMG ArSI, smIiKAw AnuicMqn, pMnw-191.
7. fw. kuldIp isMG DIr, swihq AiDAYn: pwTk dI AnuikRAw,
pMnw-15.
8. cMdr mohn, “swihq dw smwj Swsqr: srUp Aqy Kyqr”, isrjxw,
AkqUbr-dsMbr 2002, pMnw-60.
9. joigMdr isMG inrwlw, “nvIN pMjwbI khwxI dw smwj Swsqr”,
pMjwbI glp ivhwr, (sMpw.) pRo. dyivMdr isMG pMnw-146.
10. fw. sqIS kumwr vrmw, pMjwbI nwtk: pRgqI qy pwswr, pMnw- 16.
11. fw. joigMdr isMG rwhI, smW qy sMvwd, pMnw-203.
12. fw. rjnIS bhwdr isMG, glp AiDAYn, pMnw-52.
13. blivMdr kOr, pMjwbI nwvl ivc iesqrI-purS sMbMD, pMnw-143.
14. sihnwz is`DU, guridAwl isMG dI nwvl rcnw smwj SwsqrI
AiDAYn, pMnw-4.
15. jiqMdrpwl isMG, pwiksqwnI pMjwbI glp, pMnw-31.
99
16. fw. hrbMs isMG DImwn, pwiksqwnI pMjwbI swihq-inkws qy ivkws,
pMnw-87.
17. prmjIq isMG imSw, &^r zmwn: guAwicAw mnu`K, pMnw-16.
18. jiqMdrpwl isMG, auhI, pMnw-149.
19. fw. krnYl isMG iQMd, pwiksqwnI pMjwbI swihq dw sMKyp jwiezw, pMnw-
87.
20. fw. Aqr isMG, swihq sMvydnw, pMnw-218.
21. fw. jgqwr, “KUnI hnyHrI ivc jgdy icrwZ”, sWJ, slIm ^W ig`mI,
pMnw-6.
22. fw. jgbIr isMG, “Awidkw”, pKyr U, musqnsr husYn qwrV, pMnw-14
23. auhI, pMnw-15.
24. fw. jiqMdrpwl isMG jOlI, “fw. Aqr isMG pwiksqwnI pMjwbI swihq
bwry”, pRo. Aqr isMG ismrqI gRMQ, fw. kysr isMG kysr, pMnw-116.
25. &^r zmwn, s`q gvwcy lok, pMnw-13.
26. fw. Drmpwl isMgl, AwDuink pMjwbI kivqw: ivcwr qy ivSlySx, pMnw-
182.
27. pRo. SrI& kuMjwhI, “PulW nUM bulbul dI A`K nwl dyKo”, sWJ, slIm ^W
ig`mI, pMnw-7.
28. pRo. milk. AYm. jmurd, “l`Bx dI g`l”, s`q gvwcy lok, &^r zmwn,
pMnw-12.
29. KuSidl icqrkwr, “s`q gvwcy lok: myrI nzry”, auhI, pMnw-92.
30. fw. krnYl isG iQMd, “mu`FlI g`l”, bMdIvwn, &^r zmwn, pMnw-9.
31. &^r zmwn, “nwvl bwry do g`lW”, bldy dIvy, rzIAw nUr muhMmd,pMnw-7.
32. A&zl Aihsn rMDwvw, “kuJ nw krn suxn vwlIAW g`lW”, duAwbw,
pMnw-7.
33. qrlok isMG kMvr, “muK-bMd”, byvqnw, &^r zmwn, pMnw-5.