25
SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU RELATORIU TRIMESTRAL (OUTUBRU 2009 – JANEIRU 2010) DILI, ABRIL 2010

SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  • Upload
    hacong

  • View
    224

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

SISTEMA ATENSAUN NORESPONDE SEDU

RELATORIU TRIMESTRAL (OUTUBRU 2009 – JANEIRU 2010)

DILI, ABRIL 2010

Page 2: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

Iha tinan 2008, Belun hala’o koperasaun ho ba Centru ba Rezolusaun Konflitu Internacionais (CICR) – Universidade Columbia hodi hari’i Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) iha Timor-Leste. Hari’i atu aumenta liu tan sistema responde sedu ba konflitu no prevene numeru violensia ne’ebe as iha nivel nacional no nivel komunidade.

CICR no BELUN rekonhese katak, sistema AtReS precisa baze kordenasaun ho programa no aksaun konjunta husi parseiru hotu iha sub-distritu no nivel nacional. Ba ida ne’e, ami rekonhese Governu Timor-Leste, organizasaun sociedade civil nacional no representante seluk husi Estadu ba sira koperasaun no dedikasaun aktiva ba asuntu prevensaun violensia iha Timor-Leste.

CICR no BELUN hakarak mos hato’o obrigadu ba Forsa Policia Nasaun Unidas iha Timor-Leste ba sira nia koperasaun hodi facilita asesu ba estatistika krime nacional. Asesu ba fonte dadus eksternal ne’ebe mak halo sistema AtReS sai diak liu iha nia relatoriu no fo ajuda iha preparasaun dadus.

Sistema AtReS hetan suporta husi Departamentu Negosiu Estranjeiru Governu Irlandia liu husi Unidade Rezolusaun Konflitu.

Kobertura foto husi Lourenço Adelaide, Buibau, Distritu Baucau, 7 Julhu 2005. Photo ne’e hatudu membrus husi grupu ‘Male-Male’ ne’ebe kria ‘mapa sosial’ ida iha workshop BELUN nian. Programa ne’e remata iha 2007.

Suporta Husi Guvernu Irlandia, Departementu Asuntus Estrangeiros, Unidade Resolusaun Konflitu.

Page 3: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  2

Sumariu Eksekutivu   Resultadu monitorizasaun AtReS Outubru 2009 to’o Janeiru 2010 fo motivasaun optimismu.  Incidente  violentu  kontinua  minimiza  iha  teritoriu  tomak, minimizasaun  husi  trimestre  pasadu  mak  husi  139  tu’un  to’o  123.  Iha  sub‐distritu Ainaro Vila, hetan nivel konflitu hanesan uluk (insidente 34), no Passabe, iha Oe‐Cusse, kontinua ho numeru konflitu violentu ne’ebe as; maske nune’e iha progresu iha area hirak ne’e, incidente ne’ebe mak iha lista tun husi 17 to’o 14.   Naturalmente,  sei  husik  hela  figura  problema  nian.  Analiza  dadus  ba  relatoriu ne’e  hatudu  eskalasaun  ba  dinamika  konflitu,  ho  konfrontasaun  ne’ebe  mak kuaze akontese nafatin iha fatin publiku – iha liuron, no iha fatin merkadu. Alem de  ida  ne’e,  konfrontu  maioria  liu  husi  mos  ameasa,  intimidasaun  verbal, resultadu  aktual  demonstra  komparasaun  eskalasaun  ne’ebe  as.  Ataka  fisika  individual  (59), grupu (22), aktualmente representa proporsaun ne’ebe as husi total incidente hotu.  Ekonomikamente,  dadus  hatudu  sidadaun  sai  diak  liu  ba  siguransa  aihan  no aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan  ba  area  ida‐idak,  pur  exemplu,  iha  Letefoho  ema  kontente  wainhira tempu  kua  –  hare  remata,  no  fatin  seluk  hanesan  Same  ema  triste  hodi  hein. Projeitu infrastrutura iha distritu balun hetan mudansa bo’ot temporariamente, maibe desempregu sai hanesan konsiderasaun bo’ot iha area rural no urbana.   Ho numeru desempregu ne’ebe as,  dala  ruma mos  la’os  surpresa atu deskobre aktividade  grupu  arte  marsial  ne’ebe  sai  as,  liu‐liu  iha  centru  distritu  rejiaun laran.  Membru  husi  grupu  hirak  ne’e  (29),  nune’e  mos  juventude  jeralmente (23), envolvidu iha incidente barak ne’ebe fo sai iha relatoriu trimestre – supera ou liu numeru vizinhu (7) no agrikultor (11) ne’ebe involve iha disputa rai.  Ida ne’e  mak  sai  motivu  ba  alegasaun  oho  ema  ne’ebe  mak  relata  husi  siklu monitorizasaun – akontese durante kombate entre membru grupu arte marsial PSHT no Kera Sakti iha Loron 2 Fulan Janeiru 2010 iha sub‐distritu Vemasse. Ida ne’e atu esplika deit kona ba alterasaun grupu referidu no eskalasaun violensia ne’ebe rapida.   Lamentavelmente,  iha  fenomena  seluk  ne’ebe  mosu  husi  dadus  kona  ba esplikasaun parsial ba figura konflitu aktual. Relatoriu kona ba alcohol no abuzu droga  nudar  nivel  ne’ebe  as  teb‐tebes  husi  monitorizasaun.  Ida  ne’e espesifikamente hetan husi sub‐distritu ne’ebe ho numeru incidente bo’ot. Alem de ne’e, korelasaun hatudu mos kona ba  joga karta no desempregu.  Ida ne’e  la dehan  katak  problema  ne’e  fo  impaktu maka’as  ba  dinamiku  konflitu  iha  area hirak ne’e. La relata politika nudar parte ida ne’ebe kontribui ba tensaun ne’ebe mosu. Konflitu  entre  lideransa molok eleisaun ba nivel  suco ne’ebe mak hala’o iha  tinan uluk  sai minimiza. No mos, mudansa ba policia  komunitaria  lori mos resultadu  ruma,  hanesan  responde  ba  konflitu  no  evidensia  ho  atetude  non‐violenta  iha  sira  nia  presenza.  Iha  parte  seluk,  komunidade  mos  demonstra abilidade bo’ot atu regula sira‐an rasik, hodi resolve incidente barak hodi la buka intervensaun oficial. Aproximasaun  ida ne’e, klaru katak sei  la  fo asistensia atu minimiza abuzu kontra feto, labarik sira, ne’ebe gravemente as.   

Page 4: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  3

Introdusaun   Hahu  funda  tinan  lima  liu  ba,  BELUN  desenvolve  ona  reputasaun  ne’ebe  forte hodi  hametin  sociedade  civil  no  servisu  prevensaun  ba  konflitu.  Hanesan parceria  ho  CICR  no  suporta  husi  Unidade  Rezolusaun  Konflitu  husi  Governu Irlandia,  BELUN  estabelese  ona  sistema  Atensaun  no  Responde  Sedu  (AtReS) hodi halo monitorizasaun no responde ba konflitu no tensaun iha nasaun laran.   Sistema ne’e suporta husi rede monitor voluntariadu iha nivel sub‐distritu hodi halibur  informasaun  ne’ebe  relevante  ba  potensial  ajitasaun  civil.  Durante periodu reportajem, 13  targetu sub‐distritu hetan monitorizasaun husi  sistema AtReS,  ida ba distritu ida, representa  lokalidade urbana no area rural, sira hotu iha istoria particular kona ba konflitu lokal. Iha Janeiru 2010, Belun rekruta no fo treinamentu ba grupu foun ho staff monitor hamutuk 52. iha Fevereiru, monitor hirak  ne’e,  hahu  halo  monitorizasaun  iha  26  sub‐distritu  foun. Konsekuentemente,  relatoriu  trimestre  tuir mai  sei  reflekta dadus diretamente husi dois terços (2/3) komunidade Timor‐Leste.   Relatoriu  ne’e  representa  sumariu  husi  periodu  monitorizasaun  husi  Outubru 2009 to’o Janeiru 2010. Hein katak revizaun sistematika kondisaun lokal sei sai asuntu  importante  ba  Governu  no  representante  Estadu,  parceiru desenvolvimentu no komunidade atu toma konsiderasaun no hametin hikas fali rekursu lokal ne’ebe mak promove dame. BELUN sei kontribui pesoal ne’ebe iha espesialidade ba area hametin dame no kontinua suporta ba monitorizasaun atu desinvolve  figura dinamika konflitu  iha komunidade. komparasaun  inisial hahu dadaun ona  iha relatoriu ne’e ho dadus husi  trimestre rua ne’ebe  iha uluk ona. Alem de kontinua halibur dadus, antisipa dadaun mos ba posibilidade atu halo analiza  ne’ebe  klean  no  estruturada,  no  responde  sistematika  ba  konflitu. (kompara ho Anexu A kona ba informasaun detalhiu husi metodolojia  AtReS).   Resultadu no Analiza Nacional   Incidente  violensia  kontinua  minimiza  durante  siklu  monitorizasaun,  tun  husi 139 to’o 123 entre Junhu no Setembru 2009. kompara ho resultadu uluk, konflitu sai hanesan fenomena ida iha fulan hirak ne’e, 51% konfrontu akontese iha fatin publiku, inklui liuron no merkadu. Anteriormente, akontese iha  uma ou vizinhu. Preokupasaun  adisional  ida  mak  mudansa  aparente  iha  figura/pola  konflitu. Konsidera  ameasa  no  intimidasasun,  iha  primeiru  relatoriu,  hanesan karakteristika konfrontasaun, ida ne’e akontese deit iha 53 husi 123 incidente1. Iha parte seluk, ataka fisika akontese frekuentemente, konfrontu ida hasoru ida iha trimestre ne’e (59) liu fali uluk (56), maske parte hotu monu ba violencia.   Konfrontu  entre  grupu  sira,  hanesan  mos  hamosu  proporsaun  konflitu dramatikamente,  ho  22  exemplu  ne’ebe  mak  hato’o  recentemente,  supera konflitu  21  iha  fulan  hat  liu  ba,  dala  ida  tan  iha  minimizasaun  ba  totalidade numeru. Felizmente konfrontu hirak ne’e desarmadu, ho karateristika katana 9,                                                         1 Tipikamente incidente hirak ne’e involve elementu barak, jeralmente mai husi ameasa no intimidasaun ba to’o iha violensia fisika. Incidente hanesan ne’e rejistu iha rubrika hirak ne’e, normalmente resulta numeru total ne’ebe as liu fali kontajen aktual incidente iha sub‐distritu.  

Page 5: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  4

tuda fatuk ba 16 okasiaun no haree dala 2 ba kilat. Ida ne’e seidauk suficiente atu evita  asasinadu ba  ema  ida  iha Vemasse,  ne’ebe mak mate  tamba  kanek  todan husi konfrontu entre membru grupu arte marsial PSHT no Kera Sakti.  

Kontajen Incidente Distritu iha Periodu Monitorizasaun Konsekutiva 

Sub­Distritu  Distritu  Fev – Maiu 2009  

Jun – Set 2009  Out 2009 – Jan 2010 

/  

Ainaro Vila  Ainaro  31 34 34 Passabe  Oecusse  50 17 14 Manatuto Vila  Manatuto  12 11 13 Same  Manufahi  7 10 13 Tutuala  Lautem  12 5 12 Metinaro  Dili  8 22 11 Remexio  Aileu  10 16 5 Viqueque Vila  Viqueque  10 3 5 Vemasse   Baucau   ** 3 4 Maliana Vila  Bobonaro  13 7 3 Liquica Vila  Liquica  10 6 3 Suai  Covalima  6* 2 3 Letefoho  Ermera  18 3 2 Total    187 139 123 *dadus fulan 3 nian ** dadus indisponivel  Violensia iha juventude mosu jeralmente kuase iha Timor‐Leste laran tomak, no afeita liu ba area urbana. Maske membru familia mak dala barak  involve‐an iha konflitu,  relata  ona  involvimentu  iha 38  incidente, membru grupu arte marsial (24%)  no  estudante  (19%).  Sira  ne’e  ultra‐passa  agrikultor/petani  (9%)  hodi hola  parte  iha  violensia.  Tau  mos  konsiderasaun  ba  membru  komunidade deskonhesidu (7%) ne’ebe provoka konfrontasaun.   

Relatoriu Vitima Incidente Violentu tuir Kategoria Social – Nacional 

  

Page 6: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  5

Dadus ba provokador no ba  vitima violensia  indika  katak konflitu mosu  liu‐liu iha lista kategoria partecipante nian, ne’e katak konflitu entre grupu dispares la dun  akontese.    Numeru  konflitu  vizinhu  relativamente  ki’ik  (6)  iha  resultadu aktual (karik lori ona ba oin antes, durante periodu kolheta, hanesan sujere ona iha  relatoriu  uluk).  Monitorizasaun  sujere  violensia  post‐eleisaun  hanesan insignifikante, ho incidente 2 deit ne’ebe mak involve oficial publiku. Alegasaun ba agresaun polisia sai tu’un, ho keixa 3 ba sira nia involvimentu ne’ebe mak la reflekta ba aksaun  iha sira nia mandatu.  Ida ne’e mos bele reflekta ba ausensia maioria servisu polisia iha sub‐distritu destinadu. 

 Relatoriu Autor Incidente Violentu tuir Categoria Social – Nacional  

  Hanesan  indika ona husi  sistema AtReS, violensia  iha Timor‐Leste kontinua sai hanesan  fenomena  jeneru  ne’ebe  klean,  ho  103  incidente  iha  trimestre  ikus ne’ebe  mak  involve  mane  sira  hanesan  autor  agresaun  nian.  Husi  22  vitima kanek ne’ebe  iha, 3 mak vitima  feto, no konfrontu  involve  feto ho numeru ki’ik (3), akontese iha Metinaro, Dili.   Autor Incidente bazeia ba Jeneru                               Vitima Incidente bazeia ba Jeneru 

         

Page 7: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  6

Numeru  resposta  hatudu  katak  regulasaun  privada  iha  komunidade  aumenta. Maske  volume  incidente  precisa  responde  husi  polisia  (56),  maibe  membru komunidade independente aktiva atu lori incidente sira ba nia finalizasaun (31) la  tuir  lider  komunitaria  (26).  Felizmente,  konfrontasaun  oituan  liu mak  falha hasoru  intervensaun  –  numeru  hatudu  ida  deit  incidente  8  ne’ebe  la  hetan asistensia husi resposta esternal.   Ekonomikamente,  situasaun  iha area monitor  tomak  iha progresu signifikativa. Siguransa  aihan  aumenta, maske  la  resulta  presu  produsaun  ne’ebe  baratu  ou hetan  aumenta  signifikativa  iha  komersiu.  Viajem  ba  liur,  no  buka  servisu jeralmente estabelese ona. Maske nune’e, desempregu ba joven no joga karta la aumenta no mos la tu’un.   Felizmente,  la  aprarese  klaramente  nepotismu  iha  nivel  eleisaun‐suku  iha trimestre  ikus,  maske  monitor  AtReS  ba  monitorizasaun  barak  mak  reklama inkapasidade  atu  tuir  nivel  korupsaun  ne’ebe  akontese  dadaun,  sujestaun  ba figura hahalok foun sei  iha procesu nia laran. Maske iha rejistrasaun kampanha iha  area  balun,  rival  politik  sira  hahu  kria  buat  ruma,  hanesan hamosu menus tensaun entre  lideransa, menus argumentasaun entre representante partidu no aktividade politika mos diminui (grupu, fator rumores divisaun) jeralmente.  Em  termu  de  desenvolvimentu,  iha  relatoriu  kona  ba  hadia  treinamentu destinadu ba  feto  sira, no oportunidade  foun ba  subsistensia/moris. Maske  iha aktividade  desenvolvimentu  ba  mane  sira  diminui,  maibe  numeru  projeitu infrastrutura kontinua sae iha nasaun laran, ne’ebe precisa fornese treinamentu skill lokal temporariamente.   Karik  mos  nudar  responde  ba  mudansa  polisia  komunitaria,  reasaun komunidade  ba  PNTL  ne’ebe  netral.  Husi  resultadu  anterior  hatudu  katak presenza  PNTL  ne’ebe  mak  dala  barak  halo  komunidade  lokal  la  dun  sente seguru, konsidera iha ona progresu. Nune’e mos, infelizmente, ba aktividade    F‐FDTL ne’ebe responde ba issu ‘ninja’ sai nudar sentru de atensaun iha fulan hirak ne’e nia  laran. Maske  iha  reklamasaun balun hateten katak  sira  nia aksaun atu netraliza deit responde PNTL, maibe sentimentu komunidade nafatin la positiva; maske    relatoriu  monitor  lokal  sira  nia  informa  kona  ba    presenza  –  positiva durante  patrulhamentu  forsa  armada,  ne’e  kontrariu  ho  peskija  relatoriu  kona  ba seguransa jeral.   Kondisaun  komunidade  nia  hahu  desenvolvida  iha  parte  ruma,  desposizaun servisu  diak  iha  area  saude,  edukasaun,  no  disputa  rezolusaun  hetan  menus konfiansa  iha  procesu  normal.  Aktividade  grupu  arte  marsial,  no  aktividade violensia juvenil hahu mosu, no problema abuzu droga no alcohol sai nudar faktu ida ne’ebe liga diretamente ba incidente konflitu maske ho pessoal ne’ebe la iha relasaun.  Violensia  iha  uma  laran  sai  hanesan  endêmica  iha  Timor‐Leste,  tuir relatoriu  monitorizasaun  hatudu  katak  iha  evidensia  ba  asaltu  hasoru  labarik sira.     

Page 8: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  7

Resultadu no Analiza Sub­Distritu   Ainaro Vila, Ainaro  Konsidera  hanesan  numeru  bo’ot  ba  incidente  durante  periodu  reportajem, Ainaro  Vila  sai  hanesan  area  ne’ebe mak merese  ba  konsiderasaun. Maske  iha redusaun  tuir  data  incidente  trimestre  uluk  nian,  maibe  tendensia  jeral  haree katak sub‐distritu ida ne’e sai hanesan area perturbada violensia ne’ebe maka’as.   Relatoriu incidente total 34 entre fulan Outubru 2009 no Janeiru 2010, hanesan mos  ho  akompanhamentu  monitorizasaun  fulan  hat  liu  ba,  numeru  ida  ne’e dobradu  ou  liu  fali  total  husi  sub‐distritu  sira  seluk.  Nota  particular  ba  faktu hatudu katak fatin akontesimentu incidente – kompara ho relatoriu ne’ebe uluk – dok  husi  area  hela  fatin,  20  konfrontu  akontese  iha  Estrada  ka  liuron,  iha merkadu  ou  iha  fatin  publiku  sira  seluk.  Relasiona  ho  kazu  ne’e,  relatoriu trimestre  ne’e  hetan  fiar  ba  observasaun  monitor  sira,  hetan  validasaun  tuir referensia relatoriu polisia komunitaria.   Resultadu  ne’e  tuir  estatistika  krime  ne’ebe mak  rekolha  durante  periodu  nia laran,  no  reflekta  ba  tensaun  kontinua  entre  elementu  komunidade  ho  grupu relijiaun/sekte  diferente.  Fenomena  ne’e  hetan  analiza  detalhada  iha  politika BELUN  “Identidade  Relijiaun  no  Konflitu  iha  Timor‐Leste”.  BELUN  kontinua 

servisu  hamutuk  ho  Governu  no instituisaun  relijiosa  hotu  iha teritoriu  laran  atu  asiste  hodi  hari’i relasaun ne’ebe positiva. Reportajem ba  incidente  barak  la  monu  ba violensia  fisika.  Tamba,  prefere  liu evakua no atetude ameasa  (20).   Hanesan  kazu  uluk,  eskalasaun konfrontu sai ki’ik, entre individu (9) 

no  la’os  konfrontu  massa  (2).  Konfrontasaun  akontese  normalmente  iha  fatin publiku, hanesan estraga ba propriedade, nauk sasan, ida ne’e mos minimiza ona (3).  Lamenta  tebes  mos  ba  alegasaun  oho  ema  iha  Ainaro  Vila,  akontese  iha Loron 12 Novembru 2009, husi alegadu mane  ida ne’ebe baku nia  fe’en ho ai – pedasuk; vitima mate iha ospital.   Resulta akontese mate  iha area ne’e durante  periodu  monitorizasaun, toma  konsiderasaun  particular  ba uza  arma  kroat  ne’ebe  hahu  sai bo’ot.  Karakteristika  tuda‐fatuk  iha incidente  5,  uza  katana  4,  no  haree hetan  kilat  1.  konfrontasaun  seluk akontese  entre  partesipante  desarmadu.  Felizmente,  maske  ho  instrumentu ne’ebe alargadu, maibe konsekuensia limitada ho kanek (6) tuir relatoriu ne’ebe hato’o.   

Tipu violensia, tuir incidente hotu Ameasa/intimidasaun   20Konfrontu entre individu  9Konfrontu entre grupu  2Nauk/ estraga propriedade 3Alegasaun oho ema  1 

Se mak responde ba incidente hotu? Polisia (PNTL) 15 Membru komunidade  11 Lideransa lokal  7 La iha responde  1 

Page 9: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  8

Alem  de  ida  ne’e,  proporsaun  as  husi    incidente  ne’ebe  akontese  liu‐liu  entre membru  familia  (14), no  sira  seluk  involve  iha konfrontasaun entre  juventude. Membru  grupu  arte  marsial  alegadu  iha  12  konfrontasaun,  estudante  ho  8 konfrontu.  Ida  ne’e  koresponde  ba  figura  juventude  no  violensia  grupu  –  gang ne’ebe  resiste  iha  area  durante monitorizasaun  husi  sistema  AtReS  husi  inisiu periodu Fevereiru 2009.   Intervensaun konflitu iha Ainaro Vila sempre involve mos membru komunidade ho funsaun independente (11) no responde polisia nian (15). Lider komunitaria la dun involve,   sai hanesan mediador iha okasiaun hotu, no resulta konklusaun ho incidente 1 deit.   Dadus  ekonomika  demonstra  situasaun  relativamente  estavel  hanesan  iha siguransa  ba  aihan, maske  komersiu  lokal  hetan  difikuldade  no  presu  folin  sai tu’un  ne’ebe  fo  impaktu  bo’ot  atu  hadia  kondisaun moris.  Numeru  ba  feto  no mane ne’ebe buka servisu sai aumenta, nune’e mos numeru desempregu no jogu ilegal.   Iha  parte  seluk,  konflitu  ba  rai  no  rekursu  natural mos  kontinua  aumenta,  no folin  barlake  sa’e  dramatikamente  durante  trimestre  nia  laran.  Karik  relasiona ho  fatore hirak ne’e mak halo disputa  rezolusaun konflitu habitual  sai hanesan preokupasaun  bo’ot.  Asistensia  desenvolvimentu  sai  forte  iha  area  laran,  no projeitu  infrastrutura  kontinua  kontribui  ba  rendementu/income, indireitamente, ba provisaun servisu.   Maske  tensaun politika  hahu menus  iha  fulan  ikus  hira  ne’e, maibe  korupsaun hahu  mosu  tuir  relatoriu  ne’ebe  fo  sai,  nudar  reasaun  ba  eleisaun  nivel‐suku. PNTL no F‐FDTL kontinua hetan deskonfiansa, maske persepsaun ba siguransa jeralmente  optimistika,  maibe  numeru  incidente  violentu  sai  maka’as,  abuzu droga  no  alcohol,  liu‐liu  iha  joven  sira  nia  let.  Violensia  kontinua  akontese  iha uma  laran, numeru  iha sub‐distritu  ida ne’e  sai as  iha asaltu ba  feto no  labarik sira.   Passabe, Oe­Cusse  Tuir monitorizasaun  foin  lalais ne’e hatudu  incidente  iha Passabe  iha mudansa positiva  bo’ot,  liu‐liu  perturbasaun  iha  fulan  inisiu  2009.  Numeru  ba  konflitu relativamente  as  kompara  ho  distritu  seluk,  maibe  iha  redusaun  maka’as  ba incidente iha sub‐distritu ida ne’e, husi 17 tu’un to’o 14 iha fulan hat passadu.  Monitor  sira  sujere  katak  progressu  ne’e  hola  parte  mos  ba  rozolusaun (aquiescência)  husi  problema  rai  no  fronteira  ne’ebe  kleur,  no  mos  ba  servisu konstrutiva husi membru lokal RPRK nian.2 Parte polisia mos kontinua hametin siguransa hodi asiste monitor wainhira halo verifikasaun ba incidente.   

                                                        2 Rede Prevensaun no Responde ba Konflitu (RPRK) estabelese ona iha sub – distritu, fatin ba monitor, atu diskute  resultadu  AtReS    no  desenvolve  planu  responde  husi  komunidade  atu  haree  ba  faktore  konflitu ne’ebe  provoka  violensia.  RPRK  involve  representante  governu  feto  no mane  no  organizasaun  sociedade civil atu reprezenta iha sub‐distritu.  

Page 10: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  9

Diferente ho  relatoriu kona ba violensia  juvenil ne’ebe domina  fatin  sira  seluk, incidente ne’ebe akontese iha Oe‐Cusse fokus liu ba area domestika. Relata deit 

konfrontasaun  5  ne’ebe  mak akontese  iha  estrada/liuron  ou  iha fatin  publiku,  iha  konfrontasaun  9 mak  akontese  iha  uma  privada  ou fatin ne’ebe mak besik.   Dinamika  ida  ne’e  sustenta  husi 

referensia ba parte hotu iha konflitu – 7 entre membru familia, 2 entre agrikultor no pekuarista animal, 1 entre vizinhu. Iha fatin publiku incidente 1 involve mos oficial publiku, iha incidente 3 ne’ebe akontese entre estudante sira.   Konflitu  ne’e  dala  barak  mak  liu  husi  ameasa  verbal  no  intimidasaun  (8),  no konfrontu  entre  individu  hela  dei  kazu  6.  Alem  de  ne’e,  estragu  no  nauk  ba propriedade  privada  alegadu  iha  okasiaun  3,  ne’ebe  mak  refere  incidente  iha area domestika.3. Maske hare’e kona kilat 1, no katana 1, maibe konflitu maioria desarmadu.  Violensia  normalmente  dominante  husi  hahalok  mane  sira  nia, maibe  iha mos  involvimentu husi parte  feto  iha konfrontasaun 5.  Feto  ida deit mak hetan kanek.   Responde  hotu‐hotu  ba  konflitu hetan  progressu  signifikativu  iha monitorizasaun  tomak  sistema AtReS  nian,  ho  atendimentu  barak hosi  parte  polisia  iha  incidente  sira (8).  Lider  komunitaria  mos  hahu toma parte iha involvimentu hodi resolve konfrontasaun 3. Membru komunidade sira,  oficial  ho  funsaun  independente,  mos  lori  ona  konfrontu  2  ba  to’o  nia konklusaun, no iha konfrontu ida mak finaliza la ho involvimentu esternal.   Reflekta  fila  fali  nudar  fatin  izoladu,  Passabe  la  hetan benefisiu  husi  ekonomia hanesan hato’o iha relatoriu aktual. Siguransa ba aihan sai hanesan problema ida ba  komunidade  izolada  hanesan  ne’e,  no  foinsa’e  barak  feto  no mane mak  sai husi sira nia rai hodi buka servisu, doque hela no buka aihan husi sira nia to’os.  Koneksaun  familia  no  relasaun  inter‐pessoal  sai  difisil  tamba  diminuisaun  iha area rekursu natural, no folin barlake sai as. Lei falha atu regula isu hirak ne’e.   Asistensia  esternal,  em  termu  de  treinamentu  subsistência  ba  feto  sira,  no dialogu  hari’i  –  dame  sai  konstante.  Abuzu  droga  no  alcohol  hahu  sa’e,  nune’e mos violensia domestika sai komun no regular iha area ne’e tuir monitor sira nia haree.      

                                                        3 Konflitu bele  iha elementu violensia barak. Responde hotu ba elementu hirak ne’e tama ona ba eskema, resulta total figura/pola ho numeru ne’ebe boot doque numeru incidente ne’ebe relata.  

Tipu violensia, tuir incidente Ameasa/intimidasaun  8Konfrontu entre individu  6Nauk/estraga  propriedade 3

Semak responde ba incidente? Polisia  (PNTL) 8 Lider komunitaria  3 Membru komunidade  2 La iha responde 1 

Page 11: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  10

Manatuto Vila, Manatuto  Kontraria  ho  tendensia  nacional,  Manatuto  Vila  hetan  esperiensa  barak  iha disturbu durante Outubru 2009 to’o Janeiru 2010 liu fali siklu relatoriu recente, husi 11 haksoit ba 13. Maioria konflitu hirak ne’e akontese iha fatin publiku, iha disturbu 5 mak akontese iha Estrada/liuron, 3 iha merkadu fatin no 5 seluk iha uma  ou  fatin  ne’ebe  mak  besik  ba  uma.  Relatoriu  kona  ba  ne’e  resulta  husi observasaun direta husi monitor no hetan validasaun husi polisia.   Iha  preokupasaun  particular  kona numeru  eskalsaun.  Incidente  balun hahu ho jestu  ameasa  no  intimidasaun  (2),  ne’ebe  mak  diriji  imidiatamente  violensia fisika  ne’ebe maka’as,  kuase  hanesan  ba  violensia  entre  individu  (6)  no  grupu 

(5).  Maske  bele  dehan  falta  de premeditasaun,  maibe  esplosaun espontanea  hanesan  ne’e  hamosu pregunta oin‐oin kona ba motivu ou faktore  kausal  aksaun  nian.  Maske ho  akontesementu  ne’ebe  susar  atu kontrola,  felizmente  konfrontasaun 

barak mak  la  uza  arma  ou  sasan  kroat,  tuda‐fatuk  dala  rua  no  uza  katana  iha okasiaun 1.   Eksepsionalmente, parte hotu apresenta konflitu sira, maibe la  informa kona ba dinamika ne’ebe mak fasil atu liga ba tensaun molok atu mosu. Alem de membru grupu  arte  marsial  involve  iha  kazu  3,  membru  familia  involve  iha  kazu  2, konfrontu  entre  agrikultor  dala  rua  no  konfrontu  vizinhu  iha  okasiaun  ida.  Ba kazu  5  ne’e,  la  iha  klarifikasaun  ba  identidade.  Karik  incidente  ne’e  involve membru  komunidade  ne’ebe  la  simu malu  ou  relasiona  ho  hela  fatin  iha  sub‐distritu.  Grupu  ne’ebe  halo  violensia  barak  mak  ekslusivamente  mane,  ho involvimentu  feto  1  tuir  relatoriu  hateten.  Husi  kazu  5  ne’e,  mane  deit  hetan kanek.      Lider komunitaria iha Manatuto Vila halo  atuasaun  ba  incidente  hirak ne’e,  involve  diretamente  iha okasiaun 6. PNTL mos halo atuasaun no  atende  ba  kazu  5.  Membru komunidade  iha  kapasidade  hodi  resolve  konflitu  2  ne’ebe  mak  iha  ba  nia finalidade liu husi suporta oficial ne’ebe independente.   Maske  ekonomikamente,  Manatuto  Vila  iha  buat  ruma  ne’ebe  bele  halo  sira haksolok,  hanesan  aihan  ne’ebe  suficiente,  komersiu  ne’ebe  aumenta,  presu ne’ebe tu’un no joven lokal barak ne’ebe seidauk hasoru desafiu ne’ebe maka’as. Abuzu droga no alcohol aumenta, jogu illegal no abuzu domestika mos nudar issu ne’ebe mak maka’as. Asistensia desenvolvimentu husi rai  liur atu hahu dadaun, no progressu infrastrutura ne’ebe mak fo benefisiu ba komunidade la kontribui ba impaktu.   

Tipu violensia, tuir incidente Konfrontu entre individu  6Konfrontu entre grupu  5Ameasa/intimidasaun  2

Se mak responde ba incidente? Lider komunitaria  6 Polisia (PNTL) 5 Membru komunidade  2 

Page 12: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  11

La  hanesan,  wainhira  ita  kompara  ho  monitorizasaun  iha  parte  seluk,  rival politikal  sei  kaer metin  nafatin  ba  nivel  eleisaun‐suku  tinan  uluk  nian,  sei  iha divisaun no aktividade partidu sei kontinua no la minimiza. Patrulhamentu PNTL mos  relatadu  aumenta  tensaun  ne’ebe  iha,  no  sai  hanesan  tentativa prolongamentu ba rezolusaun disputa iha lei nia okos.   Same, Manufahi  Relatoriu hatudu katak konflitu sai kalma tuir periodu monitorizasaun hahu husi lansamentu ba sistema AtReS, no  incidente actual ho  total 13 ba Outubru 2009 to’o Janeiru 2010 la iha mudansa kompara ho fulan hat liu ba. Konflitu sei nafatin mosu  iha  area  domestika  (7)  no  fatin  publiku  inklui  liu  ron/Estrada  (3)  no merkadu  (3),  hanesan  tuir  observasaun  husi  monitor  sira  no  relatoriu  polisia 

ne’ebe disponivel.   Amesa no intimidasaun tama mos ba ekstensaun  incidente 4, ho violensia fisikal  entre  individu  iha okasiaun 9 no dala 3 entre grupu. Nauk/estraga sasan  indikadu  iha  okasiaun  dala rua.  Maske  konflitu  barak  mak akontese entre mane desarmadu sira 

(iha mos  involvimentu feto  iha  incidente 3),  tuda  fatuk relatadu  iha okasiaun 3 no mane 3 ho feto 1 hetan kanek.   Grupu arte marsial mos em jeral  involvidu iha konfrontasaun hirak ne’e (4), ho estudante (3), membru familia (2), oficial lokal (1) mos hola parte. Incidente ne’e bele dehan katak  sai  nudar  rai  odio husi ataka hirak ne’ebe  liu  tiha ona. Monitor  mos  reklama  involvimentu PNTL  nudar  aggressor  (no  mos  sai vitima) iha kazu 2.   Polisia kuase halo atuasaun hotu ba incidente  hirak  ne’e  (8),  maske  membru  komunidade,  independente,  hakarak mos atu responde ba incidente violensia (4). Ida ne’e bele reflekta ba alegasaun iha membru PNTL nia partisipasaun nudar aggressor  iha konfrontasaun balun. Lider  komunitaria  kuase  halo  resposta  ne’ebe  menus,  sira  atende  deit  iha okasiaun 2.   Ekonomikamente, ema balun sei hetan susar, maske maioria ema iha fatin ne’ebe refere  kontente  ho  buat  balun  ne’ebe  sira  hetan.  Komersiu  la’o  neneik  liu,  no siguransa  ba  aihan  relatadu  nudar  preokupasaun  bo’ot  ba  ema  barak  iha  sub‐distritu. Joven sira, espesialmente, sai barak atu buka servisu, no sira ne’ebe mak hela  aumenta  liu  tan  ba  numeru  desempregu,  no  kontinua  involve  an  iha  jogu illegal. Violensia domestika, partikularmente kontra labarik sira, kuase akontese fila‐fila ho numeru ne’ebe mak maka’as.   

Tipu violensia, tuir incidente Konfrontu entre individu  9Ameasa/intimidasaun  4Konfrontu entre grupu  3Nauk/estraga propriedade 2 

Se mak responde ba incidente? Polisia (PNTL)  8 Membru komunidade  4 Lider komunitaria  1 

Page 13: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  12

Ho  oportunidade  lokal  ne’ebe  mak  oituan,  asistensia  esternal  hanesan treinamentu no suporta ambiente moris menus ba bei‐beik, numeru as ba tesi ai illegal no sunu rai, konflitu ba rai no medida rai hahu mosu. Tensaun la’os  mosu  tamba  fatores  politika  ne’ebe  manas,  presenza  F‐FDTL  simu  diak  husi populasaun  relasiona  ho  aktividade  grupu  arte  marsial.  Projeitu  infrastrutura  kontribui mos ba  rendementu/pendapatan lokal.   Tutuala, Lautem  Lamentavelmente,  Tutuala minimiza nia  tendensia positiva  iha monitorizasaun trimestre  ne’ebe  uluk,  numeru  konflitu  sai  as  fila  fali.  Ho  total  12  incidente rekordadu husi monitor AtReS entre Outubru 2009 no Janeiru 2010, sa’e husi 5 iha fulan hat liu ba.   Tuir  figura/pola    ne’ebe  estabelese  iha  area  ne’eba,  incidente  barak  mak akontese  iha  domestika  privada  (8),  akontese  iha  estrada/liuron  5  no mos  iha fatin  publiku  sira  seluk.  Tan  ne’e,  maioria  relatoriu  baseia  ba  verifikasaun  ho membru komunidade sira seluk.   Konflitu  tipikamente  ho  esklasaun  ne’ebe  ki’ik,  iha  ameasa  no  intimidasaun barak  (7) no menus  involvimentu  iha konflitu  entre  individu  (5).  Iha kazu  sira ne’e hotu, grupu hotu desarmadu iha konfrontasaun.  

Kompara ho identifikasaun dinamika violensia  Tutuala  ne’ebe  uluk, incidente  barak mak  akontese  entre membru  familia  (4)  ou  ho  ema ne’ebe  mak  besik,  hanesan 

agrikultor/petani  (5) no vizinhu (2). Violensia  iha  fatin ne’e, hanesan mos area sira  seluk  iha  Timor‐Leste  laran,  sai  hanesan  fenomena  jeneru  ne’ebe  as,  ho involvimentu feto sira iha incidente 3, no mane 2 hetan kanek.   Involvimentu  estudante  iha  kazu  1, tuir monitorizasaun  ne’ebe  halo  iha komunidade,  aktividade  grupu  arte marsial  no  rival  grupu  joven  tama iha  konsiderasaun  ki’ik  iha  rural sub‐distritu ida ne’e.   Maske  iha  relatoriu  positivu  husi presenza  polisia  iha  inisiu  trimestre,  maibe  incidente  barak  iha  siklu monitorizasaun  aktual,  relata  incidente  entre  membru  komunidade  sira  seluk ne’ebe  la  lori  ba  oficiais  sira  (8).  Polisia  atende  deit  konfrontasaun  2,  no  lider komunitaria atende ba konfrontasaun 1 deit. Kazu seluk la hetan intervensaun.    Nudar  komunidade  agrikultor,  asistensia  ba  aihan  la  sai  hanesan  problema  ba Tutuala iha fulan hirak ne’e, no aktividade komersial mos hahu aumenta. Tamba ho  distansia  ne’ebe  dok,  la  iha  eksodu  husi  joven  sira.  La’os  buat  foun  ida wainhira koalia kona ba konflitu rai, dependensia forte ba rekursu umanu, folin 

Tipu violensia, tuir incidente Ameasa/intimidasaun  7Konfrontu entre individu  5

Se mak responde ba incidente? Membru komunidade  8 Polisia (PNTL)  2 Lider komunitaria  1 La hetan responde 1 

Page 14: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  13

barlake sai as ne’ebe mak kontribui maka’as ba tensaun. Procesu abitual ne’ebe mak bele minimiza susar seidauk sai hanesan norma ba ema hotu.    Parte  positiva  ida  mak,  tensaun  politika  ne’ebe  mak  nota  iha  inisiu monitorizasaun,  hahu  minimiza  kompara  ho  eleisaun  tinan  kotuk,  patrulha polisia  la  sai  hanesan  preokupasaun  ida.  Siguransa  em  jeral  hetan  progressu. Maske  asistensia  desenvolvimentu  deklaramente  modestu,  prestasaun  servisu hahu  iha  modifikasaun,  ho  aumenta  asesu  ba  adukasaun  no  suporta  medikal. Aktividade  grupu  arte  marsial  la  sai  bo’ot  hanesan  iha  area  sira  seluk,  no violensia domestika relatadu la’os problema ne’ebe bo’ot.   Metinaro, Dili  Ho  nia  distansia  ne’ebe  besik  ba  kampu  IDPs  Metinaro,  no  ho  realokasaun abitante  uluk  nian,  paizajem  social  sub‐distritu  ida  ne’e  troka  radikalmente. Nune’e mos ho numeru konflitu ne’ebe iha, ho redusaun ba metade incidente iha trimestre ho nia resultadu uluk hamutuk 22 tu’un to’o 11 entre Outubru 2009 no Janeiru  2010.  Maske  dadus  inisiu  reflekta  ba  problema  endêmica  barak  ho vizinhu ne’ebe besik  no ho rival ne’ebe asosiadu ho deslokadu, bele komprende dadus aktual hanesan refleksaun ba kondisaun komunidade em  jeral. Relatoriu ne’e  dezanha  tipu  konflitu  ne’ebe  dala  barak  mosu  iha  fatin  publiku,  hanesan liuron (2), iha merkadu (1) ou iha area publika sira seluk (4). Incidente 4 seluk akontese  iha  uma privada  tuir  observasaun membru komunidade no  konfirma husi relatoriu polisia komunitaria. 

  Maioria  incidente  involve  konflitu fisiku,  ho  ameasa  no  intimidasaun nudar  fatore  iha  okasiaun  2  deit. Konfrontu  entre  individu  akontese dala  barak  (10),  ne’ebe  hamosu konfrontu grupu regularmente (4).   

Eskalasaun konflitu ne’e, iha elementu konfrontasaun ne’ebe oin‐oin, la hanesan monitorizasaun  iha  area  sira  seluk  ne’ebe  defini  distinktamente  konfrontu ne’ebe mosu. Ne’e dehan katak, iha Metinaro, aktuasaun ou responde ba konflitu hirak  ne’e  ladun  lalais  ou  la  konsege  atu  prevene  eskalasaun  violensia  ne’ebe mosu.  Tuir relatoriu dehan katak la iha kontrolu ba konfrontu tan ne’e sai bo’ot ba beibeik. Maske vitima kanek husi incidente hirak ne’e  la barak, maibe preokupasaun  siguransa  suficiente hodi  resulta  mane  1  ho  feto  3  sai husi sub‐distritu.   Tuir  scenariu  publiku,  violensia ne’ebe komete husi joven sira kuase tama  iha  incidente  hotu  ne’ebe  akontese  iha  metinaru,  membru  grupu  arte marsial envolvidu iha incidente 4 no estudante iha incidente 3. membru familia involve  iha  konfrontu 2,  povu  bain‐bain  ho  vizinhu  envolvidu  iha  konfrontu  1. feto sira involve (nudar provokadora no vitima) iha incidente 3. 

Tipu violensia, tuir incidente Konfrontu entre individu  10Konfrontu entre grupu  4Ameasa/intimidasaun  2

Se mak responde ba incidente? Lider komunitaria  5 La iha responde  3 Polisia (PNTL) 3 

Page 15: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  14

Maske  ho  distansia  besik  ho  centru  polisia  lokal,  maibe  fonte  hateten  katak Metinaro la iha aktuasaun ne’ebe maka’as husi PNTL atu responde ba incidente sira, tuir monitor sira atende deit ba incidente 3. lider komunitaria involvidu iha okasiaun 5, no iha konfrontasaun 3 mak la hetan intervensaun.   Ho  nia  distansia  besik  ba  capital  nasaun  nian,  siguransa  ba  aihan  sai  as,  no komersiu sai moris maske ho presu ne’ebe mak as.  Maske ho distansia Dili ne’be besik  liu,  maibe  deslokasaun  joven  atu  buka  servisu  sei  minimu.  Ho mudansa demografika depois de taka kampu IDP, dependensia ba rekursu natural diminui, no  konflitu  rai  ladun  sai  preokupasaun  bo’ot.  Nune’e  mos  nivel  suporta desenvolvimentu via treinamentu no dialogu hahu tu’un.   Kontroversia  la dun mosu hanesan bain‐bain, karik  reflekta ba konsiensia husi intituisaun  estadu  nian.  Besik  ba  PNTL  no  F‐FDTL  seidauk  bele  konsideradu hanesan rekursu  ida. Maske aktividade politika hetan ekstensaun husi Dili,  lori rival  no  divisaun,  iha  parte  seluk  Metinaro  iha  progressu  ba  asesu  saude  no edukasaun.   Remexio, Aileu  Incidente iha Remixio iha progressu dramatikamente durante periodu relatoriu aktual, konflitu minimiza to’o 5 husi numeru ne’ebe as 16. Ida ne’e nudar parte ida  husi  minimizasaun  konflitu  ne’ebe  provokadu  husi  aktividade  kolheta  no preokupasaun  rekursu  klimatika  ne’ebe  nota  durante  monitorizasaun  entre 

Junhu  no  Setembru  2009.  Husi incidente  aktual  hirak  ne’e,  3 akontese  iha  fatin  publiku,  2 akontese iha domestika uma.   Konflitu  tipikamente  ho  eskalasaun 

ne’ebe ki’ik, ho ameasa no intimidasaun 2 no konflitu 3 seluk involve konfrontu entre individu hodi uza katana iha okasiaun 1 ne’ebe resulta kanek ba mane ida (supostamente membru polisia ida responde ba incidente). Feto sira involve iha konfrontasaun 1.   Kuase  konflitu  hotu  prinsipalmente entre  membru  familia  (4),  no  kazu sira  seluk  involve  residente  seluk. Komunidade  rasik  ho  ofisial independente  mak  dala  barak resolve  kazu  sira  ba  nia  finalidade 2), konfrontu ne’ebe resolve husi polisia (1), lider komunitaria (1), kazu ne’ebe la hetan intervensaun iha (1).   Ekonomikamente  Remexio  la’o  diak,  ho  siguransa  aihan  ne’ebe  estavel  no komersiu  ativu.  Desempregu  la  sai  nudar  preokupasaun,  no  aktualmente  iha oportunidade ba treinamentu ne’ebe diriji ba mane no feto. Sei iha kontinuasaun buka servisu husi parte juventude ne’ebe mak mai iha Dili.  

Tipu violensia, tuir incidente  Konfrontu entre individu   3Ameasa/intimidasaun   2

Se mak responde ba incidente? Membru komunidade  2 Polisia (PNTL) 1 Lider komunitaria 1 La iha responde 1 

Page 16: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  15

Ho konflitu rai no fronteira ne’ebe determinadu antes, molok tempu natar, tipu incidente ne’e hahu menus no rekursu natural mos sai menus durante trimestre nia laran.   Isu  tensaun  politika  kuase  lakon,  depois  de  eleisaun  tinan  kotuk,  no  patrulha PNTL  sai  hanesan  kausa  ba  ansiedade,  hanesan  akontese  uluk.  Preokupasaun bo’ot aktual mak aktividade grupu arte marsial no abuzu droga e alcohol.   Viqueque Vila, Viqueque 

 Esperiensia  iha  Viqueque  Vila  ho incidente ne’ebe as durante periodu reportajem,  incidente  sa’e  to’o  5 entre Outubru 2009 no Janeiru 2010 husi  numeru  incidente  3  iha  fulan hat  liu  ba4.  Ida  ne’e  kuase  iha 

divizaun  ne’ebe  hanesan  ba  fatin  privada  ou  publiku,  marjinalmente  akontese dala barak iha uma ou vizinhu (3) liu fali iha liuron (2).   Kuase  konflitu  hotu  akontese  la  inisia  ho  verbal, maibe  implika  konfrontasaun fisika entre individu mane (4) no grupu (1). Iha mos tuda‐fatuk no usa katana iha okasiaun rua separada, maibe la iha vitima kanek tuir fonte ne’ebe mak deklara.   Estudante  involve  iha  konfrontu  2,  no  seluk  akontese  especialmente  entre membru familia (2) no vizinhu (1). Bele nota komparasaun ho monitor iha area seluk, kada incidente husi incidente 5 ne’ebe iha sempre hetan  intervensaun no atuasaun husi polisia komunitaria.   Siguransa  aihan  iha  area  laran  sai diak,  ho  folin  ne’ebe  tun  maibe komersu  sai  maka’as.  Aktividade  buka  servisu  aumenta,  maske  iha  impaktu numeru  desempregu  ne’ebe  ki’ik.  Viqueque  Vila  hetan  suporta  projeitu desenvovimentu  ne’ebe  fo  benefisiu  ba  feto  no  mane,  maske  infrastrutura seidauk to’o iha area ne’eba.   Aktividade politika minimiza iha inisiu eleisaun, no presenza STAE ne’ebe asiste husi  PNTL  la  kria  deskonfiansa  bo’ot  hodi  hadia  diak  liu  sistema  atuasaun. Konfiansa ba lei sai as, no abuzu domestiku minimiza tuir fonte ne’ebe hakturi.  Vemasse, Baucau  Reportajem  ba  incidente  iha  Vemasse  kuase  diak  durante  hala’o  sistema monitorizasaun AtReS,  numeru  incidente ho  total  4 husi 3  iha  fulan hat  liu ba. Husi  total  incidente  hirak  ne’e,  3  akontese  fatin  publiku,  no  1  akontese  iha domestika privada/uma.   

                                                        4 Sistema AtReS troka monitores iha Viqueque Vila durante trimestre ne’e. Tamba ne’e, maske insidente aumenta, AtReS rekonhese possibilidade katak iha ona insidente ne’ebe la inklui iha relatoriu. 

Tipu violensia, tuir incidente Konfrontu entre individu   4Konfrontu entre grupu   1

Se mak responde ba incidente? Polisia (PNTL) 5 

Page 17: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  16

Kontiudu husi  relatoriu ne’e, muda signifikativamente. Maske aktividade grupu arte marsial  no  faze  violensia  seluk  husi  joven  iha  distritu  Baucau  notadu  iha relatoriu uluk,  ida ne’e primeiru esemplu husi  relatoriu kona ba alegasaun oho ema.  Tuir  natureza  alta  profil  husi  akontesementu  ne’e,  deklarasaun  feita  husi membru  komunidade  hetan  konfirmasaun  husi  chefe  suco  rasik.  La  iha  odio 

malu  tuir  observasaun  ne’ebe  iha, maibe  monitor  sira  nafatin  iha vijilansia ne’ebe metin.   Em  jeral,  tuir  fonte  relatadu, konfrontasaun  barak  via  verbal doque  uza  fisiku,  ho  ameasa  no intimidasaun  hetan  iha  kazu  3. 

Konfrontu  entre  individu  akontese  iha  okasiaun  rua,  konfrontu  iha  loron  2 Janeiru  2010  entre  grupu  PSHT  identifikadu  kontra  grupu  arte  marsial  Kera Sakti, ne’ebe kulmina ho baku partisipante mane ida ho alu ne’ebe uza hodi fa’i batar. Ema ne’e hetan konsege lori ba ospital, maibe mate tamba ho kanek ne’ebe todan.  Alem  de  membru  grupu  arte  marsial,  iha  mos  konfrontasaun  entre  entre membru  komunidade deskonhesidu  (2)  iha  okasiaun  1,  iha mos  representante sociedade  civil  ida  ne’ebe  involve  iha  konflitu.  Tuda‐fatuk  akontese  iha konfrontasaun 1 ne’ebe la resulta ema kanek, diferente ho aktu oho ema ne’ebe mensiona iha leten. La iha relatoriu ne’ebe relata kona ba involvimentu feto iha kazu 4 hirak ne’e.   Lider  komunitaria  halo  intervensaun  iha  incidente  1,  polisia  halo  atuasaun  ba incidente  3,  inklui  konfrontu  entre  grupu  arte  marsial.  Aktu  oho  ema  hetan dadauk investigasaun husi PNTL, maibe kazu ne’e sei avansa mos ba tribunal.   Distansia  lokalizasaun  Vemasse ne’ebe  mak  besik  liu  ba  segunda cidade nasaun, resulta mos benefisiu ekonomiku,  ho  aumenta  iha  area siguransa aihan, oportunidade hadia moris ba oin ne’ebe prometidu, no nivel aktividade komersial sa’e rapidamente durante periodu monitorizasaun. Nune’e mos  folin barlake aumenta. Progressu kondisaun  lokal  ne’e,  la’os  vantajem  ba  ema  hotu  tamba  sei  iha  desempregu ne’ebe visivel.   Presenza  PNTL  sai  favoresidu,  karik  tamba  iha  aktividade  grupu  arte  marsial ne’ebe temi iha  leten. Ho distansia tribunal Baucau ne’ebe besik, halo reduzaun ba  justisa  tradisional ne’ebe  iha.   Ho postu ne’ebe mak besik,  kontribui mos ba benefisiu saude no eskola.       

Tipu violensia, tuir incidente Ameasa/intimidasaun   3Konfrontu entre individu  2Konfrontu entre grupu   1Alegasaun oho ema  1 

Se mak responde ba incidente? Polisia (PNTL)  3 Lider komunitaria  1 

Page 18: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  17

Maliana Vila, Bobonaro  Maske distritu Bobonaro tama ba profil alta ba konflitu iha fulan hirak ne’e,  ida ne’e la sentraliza iha Maliana Vila, maibe akontese iha Balibo no area ne’ebe mak besik.  Husi  ekspansaun  operasaun  AtReS  iha  sub‐distritu  Balibo,  aktividade barak mak hetan kobertura husi resultadu monitorizasaun ne’ebe sei diskute iha relatoriu trimestre tuir mai. 

 Internalmente, relatoriu indika katak entre  Outubru  2009  no  Januariu 2010,  rejistu  ona  total  incidente  3 ne’ebe  akontese  iha  Maliana  Vila. Numeru  ida  ne’e  diminui  husi  total 

incidente 7 iha relatoriu trimestre uluk nian. Incidente 2 husi total ne’e akontese iha  Estrada/liuron,  seluk  akontese  iha  propriedade  privada,  konfrontu  grupu hotu  inisia  ho  ameasa.  Deklarasaun  inisial  husi  membru  komunidade  hetan validasaun kontraria ho  lista polisia komunitaria no forsa armada, nudar PNTL  responde  ba  incidente  2  no    F‐FDTL ba incidente seluk.   Violensia  juvenil  sai  nudar  abut  ba incidente  ida‐idak  ne’ebe  relatadu,  ho membru  grupu  arte marsial  involve  iha okasiaun  rua,  no  estudante  (mane  no  feto)  involve  iha  okasiaun  1.  Tuda‐fatuk akontese  iha  incidente  2.  adisionalmente,  tuir  relatoriu  monitor,  iha  mos involvimentu membru PNTL balun iha okasiaun 1 nudar aggressor, uza kilat (la deskarega) durante akontesimentu konfrontasaun 1. La klaru husi deklarasaun sasin, to’o nivel ida ne’ebe los mak presisa polisia nia involvimentu nudar fatore ida atu responde ba konflitu ne’ebe mak esiste. Feto 1 no mane 3 hetan kanek.   Incidente  ida  hetan  atensaun  particular.  Konfrontu  entre  membru  grupu  arte marsial  PSHT  ho  juventude  seluk  iha  Igreja Maliana  resulta  amululik  iha  area ne’eba  denunsia  PSHT.  Iha  surat  ida  ne’ebe  mak  kordenador  rejional  AtReS observa, enviadu husi amululik ne’e ba Bispu iha Dili, ne’ebe mos koalia kontra grupu  ne’e.  Ho  aumenta  diocese  foun  iha  Maliana  Vila,  asuntu  ne’e  hetan  nia importansia  bo’ot,  especialmente  atu  hamosu  tensaun  entre  komunidade  ho diferente relijiaun iha area ne’eba.  Relatoriu konfirma sei  iha kontinuasaun konflitu aktividade grupu arte marsial no  konflitu  entre  grupu  identifikadu  iha  instituisaun  relijiosa  ne’ebe  diferente. Droga no alkohol mos kontribui ba tensaun lokal. Alem de ne’e, Maliana Vila mos sai hanesan asesu ba centru komersiu distritu, ho siguransa aihan ne’ebe estavel. Tensaun politikal kontinua  iha durante eleisaun nivel‐suco, nudar antisipasaun ba  processu  desentralizasaun.  Progressu  infrastrutura  nudar  fatore  ne’ebe  fo motivasaun, ho suporta esternal ne’ebe as iha area ne’e, ho NGO barak lokal no UN mantein  nafatin  presenza  ne’ebe  relativamente  substansial.  Maske  nune’e, disaster ho akontese as ba violensia domestika.    

Tipu violensia, tuir incidente Konfrontu entre grupu  3Ameasa/intimidasaun  3

Se mak responde ba incidente? Polisia (PNTL) 2 Forsa Armada  (F‐FDTL) 1 

Page 19: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  18

Liquica Vila, Liquica  Aktividade  grupu  arte  marsial kontinua  sai  preokupasaun  iha Liquica Vila, maske periodu Outubru 2009  to’o  Janeiru  2010  resulta redusaun  ba  incidente,  husi  total 

numeru  6  iha  trimestre  uluk  tu’un  ba  3.  Husi  total  hirak  ne’e,  2  akontese  iha liuron/Estrada, no 1 iha propriedade privada. Polisia responde ba okasiaun 2, no incidente ida seluk hotu la involve intervensaun ofisial.   Hanesan  mos  fenomena  grupu  arte marsial  ne’ebe  konsideradu  nudar tipu  konflitu  ne’ebe  akontese  iha area ne’eba, iha mos tipu ameasa no intimidasaun  iha  okasiaun  1,  ho konfrontu  grupu  ne’ebe  mak akontese  dala  rua.  Membru  grupu  arte  marsial  (mane  deit)  involve  iha  kada incidente husi  total  incidente 3 ne’ebe  iha, no monitor  sira nota katak  iha mos ligasaun direta ba ataka  sira ne’ebe uluk akontese  tiha ona. Tuda‐malu ho  fatu akontese iha konfrontu 1 nia laran, ne’ebe resulta mane ida hetan kanek.   Tuir  linha  tendensia  nacional,  situasaun  ekonomika  iha  Liquisa  Vila  sai  diak durante periodu  reportajem, ho komersiu konfiadu no  siguransa aihan estavel. Maibe desempregu sai as, maske, ho distansia ne’ebe besik ba Dili, numeru ema sai ba buka servisu sai maka’as. Tensaun ba identidade relijiosa kontinua nafatin, no  rivalidade  politika  iha  eleisaun  tinan  uluk  seidauk  resolve  diak.  Suporta  ba desenvolvimentu sai diminui.   Aktividade  grupu  arte marsial  aumenta  nafatin,  no  iha  preokupasaun  bo’ot  ba residensia  sira,  tamba  numeru  abuzu  droga  no  alcohol  sai  as  hanesan  mos resultadu  monitorizasaun  iha  area  seluk  iha  nasaun  laran.  Konflitu  ba  rai normalmente  akontese,  karik  mos  relasiona  ho  mudansa  antesipada  ba  titulu lejislasaun,  no  lei  tradisional  esforsu  maka’as  atu  resolve  ba  numeru  disputa ne’ebe  iha.  Nune’e  mos  violensia  kontra  feto  no  labarik  sira  iha  uma  laran seidauk deklaradu lolos.   Suai, Covalima 

 Maske  incidente  ne’ebe  relata  iha Suai  sa’e  marjinalmente  to’o  3 durante  trimestre  nia  laran  husi incidente 2 ne’ebe akontese iha fulan hat  liu  ba,  sub‐distritu  ida  ne’e prevene  konflitu  ne’ebe  mak 

maka’as  liu  ne’ebe  afeita  ba  komunidade  Covalima.  Ho  presenza  programa  AtReS ho  ekspansaun monitor  ba  Zumalai,  antisipadamente  sei  halo  kobertura mos  ba  fenomena  relevante  ne’ebe  hanaran  ‘ninja’  iha  relatoriu  trimestre  tuir mai. 

Se mak responde ba incidente? Polisia (PNTL)  2 La iha responde  1 

Tipu violensia, tuir incidente Konfrontu entre grupu  2Ameasa/intimidasaun  1

Tipu violensia, tuir incidente  Ameasa/intimidasaun   2Konfrontu entre individu   2Konfrontu entre grupu  1

Page 20: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  19

Husi  incidente  3  ne’e,  incidente  2 akontese  iha  ou  besik  ba propriedade  privada,  espesialmente entre  membru  familia,  no  1  seluk akontese iha liuron, entre membru grupu arte marsial tuir fonte ne’ebe haktuir. Ameasa akontese  iha  incidente 2, ne’ebe mak resulta konfrontu entre  individu; iha  konfrontu  seluk  akontese  entre  grupu.  Konflitu  hotu  desarmadu, ekslusivamente  entre  mane  ne’ebe  resulta  ida  hetan  kanek.  PNTL  halo intervensaun  iha  konfrontasaun  2,  no  konfrontasaun  seluk  resolvidu independentemente husi membru komunidade sira.   Situasaun  ekonomika  iha  Suai  seidauk  hetan  mudansa  signifikativa  durante periodu monitorizasaun  ikus  nian,  ho  siguransa  aihan no  aktividade komersial sei  estavel. Maske nune’e,  iha  foinsa’e  barak  feto no mane kontinua husik hela sira nia distritu hodi buka servisu iha fatin seluk, konstrusaun infrastrutura hahu la’o  ne’ebe mak  fo  benefisiu  ba moris  komunidade  lokal  temporariamente.  Ho oportunidade ne’ebe mak mosu, dependensia no disputa kona ba rekursu natural hahu  diminui.  Haksesuk malu  ba  rai  konsidera  iha  numeru  ne’ebe  as,  konflitu ne’e  sei depende ba  lei  tradisional ne’ebe  iha. Tensaun  ida ne’e  iha  ligasaun ba numeru abuzu domestika ne’ebe as.   Letefoho, Ermera 

 Maske  hetan  momentu  difisil  iha inisiu  2009,  kondisaun  iha  Letefoho hahu sai diak iha fulan hirak ne’e nia laran,  ho  numeru  incidente  tu’un husi  3  iha  trimestre  ikus  ba 2  entre 

Outubru  2009  to’o  Janeiru  2010.  Iha  parte  seluk,  maske  relata  ba  isu  grupu ‘ninja’  iha area ne’eba ativa, konsideradu husi monitor   AtReS nudar  isu ne’ebe lalos.   incidente 1 akontese iha liuron entre estudante  mane  desarmadu,  seluk akontese  iha  residensia  privada  ho asalta ameasa husi mane ida hasoru vitima feto ida. Kazu ikus ne’e halo vitima sai husi sub‐distritu. Lider komunitaria halo  intervensaun  iha  primeiru  kazu,  no  ida  seluk  hetan  intervensaun independentemente husi membru komunidade.   Durante  periodu  ku’u  kafe,  Letefoho  nudar  parte  Ermera  ne’ebe  hetan oportunidade ekonomika ne’ebe diak, komersiu aumenta no siguransa ba aihan sai as kompara ho area monitorizasaun seluk. Ho distansia ne’ebe ladok husi Dili, halo  joven  sira  sai  no  buka  servisu, maske  oportunidade  ba  treinamentu  lokal minim.  Ho  konsiderasaun  particular  iha  periodu  ne’e  mak  hahu  aumenta aktividade grupu arte marsial no aumenta mos numeru ema ne’ebe  involve  iha abuzu droga no alcohol. Ho deskonfiansa ba polisia ne’ebe sei barak, persepsaun ba  siguransa  la  optismistika,  no  friksaun  politika  la  dun  hetan  konsiderasaun ne’ebe  maka’as  (karik  ligadu  ho  invasaun  ‘ninja’  ne’ebe  relatadu). 

Se mak responde ba incidente? Polisia (PNTL) 2 Membru komunidade  1 

Se mak responde ba incidente? Lider komunitaria 1 Membru komunidade  1 

Tipu violensia, tuir incidente Ameasa/intimidasaun   1Konfrontu entre individu   1

Page 21: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  20

Mudansa Periodu   La’os  buat  foun,  turbulensia  politika  durante  eleisaun‐suco  iha  tinan  kotuk seidauk tama evidentemente iha relatoriu. Numeru incidente no dadus situasaun iha fulan Novembru ne’ebe bo’ot, diminui iha periodu fulan hirak ne’ebe tuir mai, karik iha ligasaun ho relatoriu husi monitor AtReS ne’ebe hateten katak ida ne’e mak periodu tempu atu ku’a tua mutin. Sujestaun ida ne’e iha nia konsistensia ho aumenta abuzu alcohol ne’ebe relatadu.  

Total Relatoriu Incidente Violentu – Nacional  

  

Valor  numeriku  iha  segunda  figura  tuir  mai  (relatoriu  akompanhamentu situasaun) representa skor indikador 62 reflekta ba nivel tensaun komunidade. iha  kuardru,  numeru  masimu  nacional  (refleta  ba  resultadu  negativu  ba indikador  hotu)  mak  3,525.  Numeru  minimu  nacional  (refleta  ba  tendensia positiva universal) mak 992. Tan ne’e, bele haree katak tendensia negativa, pur esemplu, potensial konflitu ne’ebe aumenta, resulta numeru bo’ot durante fulan Novembru, bele dehan katak tensaun aumenta maka’as durante periodu ne’e, no progresivamente minimiza fila fali iha tinan foun.  

Índice Potensial Konflitu – Nacional  

 

Page 22: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  21

Rekomendasaun   Atu  halo  preparasaun  dadus  monitorizasaun  ba  analiza  nivel  sub  –  distritu, sistema AtReS projetadu atu promove no fo motivasaun hodi halo responde sedu ba  fatore  konflitu  sira.  Antesipadamente,  responde  hotu  nesesariu  ba  nivel nacional,  atu  nune’e,  Estadu,  sociedade  civil  no  parseiru  desenvolvimentu internacional bele utiliza relatoriu AtReS atu bele fo sai politika desenvolvimentu no modifika  programa nesesaria  hodi  responde  ba  tensaun  hotu.  Iha  inisiativa barak ne’ebe mak bele implementa iha nivel sub‐distritu, liu‐liu sira ne’ebe hetan impaktu imediata husi ameasa ou violensia aktual ne’ebe esiste. BELUN ho CICR prontu  atu  suporta  ajensia  no  instituisaun  individual  atu  hare’e  ba  issu  hirak ne’ebe mosu iha relatoriu trimestre ida ne’e. Maske la ho lista ne’ebe kompleta, sujestaun hirak tuir mai ne’e bele fasilita ponto de partida.  Sociedade Civil/Autoridade Lokal  • Aktividade  grupu  arte  marsial  ne’ebe  aumenta  sai  nudar  isu  ba 

preokupasaun  bo’ot  iha  teritoriu  laran.  Atu  infrenta  isu  ida  ne’e,  precisa tebes  esforsu  husi  parte  representante  ofisial  lokal  siciedade  civil. Lideransa grupu hotu ho membru hotu ne’ebe involve ba konflitu iha nivel sub‐distritu bele hili atu organiza visita – konjunta ba area hirak ne’e hodi socializa valor non‐violentu husi sira nia organizasaun.  

• Karik tamba tendensia tempu ou  lae, relata katak abuzu alkohol no droga precisa  toma  atensaun.  Iha  relatoriu  uluk,  nota  katak  ligasaun  entre problema ida ne’e asosiadu ho numeru desempregu ne’ebe bo’ot, joga karta ilegalmente  no  violensia  juvenil.  Hasa’e  konhesementu  ba  perigu  abuzu droga  no  alkohol  ne’ebe  espesifikamente  liga  ba  violensia  precisa  tebes, suporta ba moris juventude, no liu husi dalan konstrutiva social sira seluk.  

• Iha relatoriu  trimestre  ikus, Ainaro sai hanesan  fatin ne’ebe mak hamoris esperiensia  konflitu  relasiona  ho  identidade  relijiaun,  iha  area monitorizasaun nota katak sei  iha numeru bo’ot ba violensia  iha  teritoriu laran.  Liu  husi  enkontru  RPRK  ne’ebe mak  sei  realiza  iha  fulan  Abril  atu diskute  asuntu  ne’e  no  mos  isu  sira  seluk,  tentativa  ba  dialogu  inter‐relijiosa presisa tebes atu buka progresu no akordu ne’ebe inklui estratejia rezolusaun disputa iha futuru. 

• Maske  iha  fleksibilidade no  regulamentu  sai  nudar  tendensia positiva  iha komunidade,  maibe  abilidade  atu  finaliza  ou  resolve  konflitu  la  ho partisipasaun  ofisial  sei  la  resulta  justisa  ba  vitima.  Responde  ida  ne’e temporaria  deit  no  sei  hamosu  fila  fali  konflitu  foun.  Polisia  komunitaria bele aproveita kapasidade lokal, atu bele halo atuasaun ba konflitu ho diak. 

• Tendensia  intervensaun  ofisial  ne’ebe  falta,  hanesan  relata  iha  relatoriu ne’e,  hatudu  katak  precisa  oportunidade  edukasaun  ne’ebe  luan, aproximasaun  referal  no  kondisaun  rezolusaun  konflitu  ne’ebe  formal. Kampanha edukasaun bele identifika uma mahon siguru ho nota kontaktu informsaun  ba  asistensia  no  suporta  lokal  hanesan  PRADET,  polisia  VPU, klinika saude, sst. CRS iha modelu ne’ebe aprovadu ne’ebe precisa suporta hodi  halo  ekspansaun  ba  sub‐distritu  hotu,  inklui  mos  ho  rekursu, informasaun ba protesaun no promosaun asesu ba justisa. 

  

Page 23: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  22

Governu Nacional/Estadu  • Monitorizasaun hatudu  impaktu kontinua husi projeitu  infrastrutura  iha 

nivel sub‐distritu. Ho tempu ne’ebe hanesan, situasaun ne’ebe relata husi relatoriu  AtReS  hatudu  benefisiu  ekonomiku  ne’ebe  la  iha  balansiu.  Ho ekonomia ne’ebe susar, especialmente iha area rural, politika Governu nia rekonsidera  impaktu  ba  distribuisaun  rekursu  fundu  no  servisu kontraktu.  Nune’e  mos,  refleksaun  husi  procesu  alokasaun  rekursu  ho objektivu atu bele evita tensaun ne’ebe sai as. 

• Ho  limite  ba  propriedade  no  asesu  ba  rekursu  natural  kontinua  sai hanesan fatore ba kausa konflitu, titulasaun ba lejislasaun rai prevista atu lori ba diskusaun iha Parlamentu, sei la duvida atu hetan impaktu ne’ebe signifikativu.  Prosesu  ne’e  precisa  publikasaun  ne’ebe  komprensiva  no sensivel ba implementasaun. 

• Monitorizasaun  sujere  aumenta  gradual  iha  asesu  ba  saude  no  servisu edukasaun  iha  komunidade  barak,  espesialmente  sira  ne’ebe  besik  ba sentru  urbanu.  Atu  ekstende  benefisiu  ba  populasaun  area  rural,  nudar suporta adisional, karik bele liu husi clínica movies iha nivel aldeia.  

 Parceiru Desenvolvimentu Internacional  

• Kontinua  relata  kona  ba  aumenta  oportunidade  treinamentu  no  ho  suporta  benefisiu  husi  monitorizasaun  iha  area  barak,  bele  hamosu diskusaun  entre  doadores  (no  implementador  non‐governmental),  liu husi Rede Doadores Fundus Ki’ik ne’ebe lidera husi BELUN no   CICR atu konsidera realokasaun no prioridade ba fundus. 

• Membru  OECD  no  partisipante  sira  iha  Dialogu  Internacional  kona  ba  “Hari’i Estadu no Hari’i Dame iha Estadu Frajil” hodi hare’e fila fali sira nia jurisdiksaun  atu  alkansa  inisiativa  prometiva  no  fahe  hanoin  liu  husi estudu ba kazu ne’ebe relevante. Partisipantes bele identifika area sira iha ne’ebe  fundus  desenvolvimentu  bele  ajuda  atu  hatuun  tensaun  ka responde ba kausas strutural ba konflitu. Diskusaun ne’e bele mos hare’e ba inisiativas foun nomos fahe informasaun.   

Resposta Inter­Ajensia (Governu, Non­Governu/ou Parceiru Internacional) • Ministeriu da Justiça ho nia parceiru internacional iha vontade atu hasoru 

malu  no  halo  diskusaun  ba  resultadu  husi  tensaun  sistema  justiça tradisional, ne’ebe important atu koloka politika iha area ne’e. 

• Ho  falta  aparente  iha  progresu  kona  ba  indikador  violensia  domestika,  klaru katak dalan referensia ne’ebe mak estabelese diak ba sobrevivente husi  violensia  domestika  no  seksual  importante  teb‐tebes.  Ida  ne’e precisa  reinforsa  no  halo  ligasaun  ba  polisia  servisu  fornesedor,  nune’e mos organizasaun ne’be fasilita informasaun hanesan ofisial lokal sira no linha servisu sociedade civil. 

• RPRK  hotu‐hotu  bele  halo  diskusaun  ba  issu  sira  iha  tinan  primeiru  ba sistema AtReS hodi konsidera kausas,  identifika opsaun sira ba  resposta no ema ne’ebe bele ajuda. 

    

Page 24: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  23

BELUN  • BELUN  sei  hare’e  ba  viabilidade  atu  bele  diriji  analiza  espesifika  ba 

fenomena  identifikadu husi  abuzu  alkohol  no droga no  sei  investiga  nia ligasaun ho konflitu. Konsultasaun inisial komesa dadauk ona. 

• Liu  husi  ninia  linha  sistema  AtReS,  BELUN  sei  servisu  besik  liu  ba membru RPRK  iha nia targetu sub‐distritu ida‐idak atu desenvolvimentu no implementa Resposta Planu komunidade ne’ebe informadu iha dadus aktual.  Ida  ne’e  sei  hola  parte mos  ba  opsaun  resposta  komunidade  ba problema lokal ne’ebe relevante. 

• BELUN  mos  sei  esforsu  atu  konvoka  ajensia  nacional  no  internacional ne’ebe temi iha leten, atu bele halo diskusaun ba resultadu relatoriu hodi identifika posibilidade ba opsaun ne’ebe atu hato’o. 

 Konklusaun   Maske dadus AtReS hatudu evidensia husi progressu ekonomiku, maibe precisa atu  tau‐matan  nafatin  hodi  nune’e  bele  asegura  balansu  progressu  bele  sai benefisiu ba sira ne’ebe mak hela iha area urbana no ba komunidade rejional no mos desizaun no prosesu ba selesaun sai transparente no tuir mata‐dalan ne’ebe klaru.  Numeru  desempregu,  jogu  illegal  no  violensia  juvenil  hatudu  katak  iha elementu  balun  iha  sociedade  sei  sente  atrazadu.  Barak  husi  sira  mak  sente seguru  iha  fraternidade  grupu  arte  marsial,  iha  parte  seluk,  balun  sees  husi realidade liu husi abuzu alkohol no droga.    Benefisiu  husi  progressu  Timor‐Leste,  no  esforsu  husi  autor  internacional  no sociedade  civil,  precisa  hetan  mata  dalan  ba  problema  hirak  ne’ebe  mosu  no mantein  nafatin  desenvolvimentu  ba  tempu  naruk.  Komunidade  barak  mak hatudu  sira  nia  entusiamu,  no  facilidade  ba  rezolusaun  konflitu  independente ne’ebe precisa aproveita diak, ho ligasaun ne’ebe diak liu husi edukasaun ba to’o iha sistema justisa formal.  

Page 25: SISTEMA ATENSAUN NO RESPONDE SEDU - … · aktividade komersial. Nia resultadu mak folin barlake sai as. Benefisiu ida ne’e la hanesan ba ... Tutuala Lautem 12 5 12

  24

Annex A: Metodolojia   Durante  monitorizasaun  sistema  AtReS  ba  primeru  anu,  BELUN  halo rekrutamentu ba monitor rua nulu  ‐  resin neen (feto no mane) ba  targetu sub‐distritu  ida‐idak.  Monitor  sira  hotu  voluntariu  no  harii  husi  membru  husi komunidade hirak ne’e, no barak mak hetan pozisaun iha sociedade civil ne’ebe existe.  Monitor  sira  mos  simu  treinamentu  ba  analiza  no  transformasaun konflitu,  ne’ebe  suporta  diretamente  husi  BELUN nia  kordenador  rejional  nain lima.  Rotatividade  pesoal  afeita  mos  ba  finalizasaun  dadus  AtReS,  no  maske BELUN  servisu  nafatin  atu  asegura  ligasaun  positiva  ho  pareseiru  lokal  barak, monitor  sira  mos  depende  fortemente  ba  polisia  no  ofisial  lokal  ba  sira  nia validasaun dadus.      BELUN depende mos ba nia maneijamentu no linha servisu rejional, ho parseiru autoridade  lokal  hotu.  Staff  AtReS  mos  aktualmente  servisu  hodi  suporta monitor iha Suai, no fatin seluk, atu bele estabelese no maintain kordensaun ho ofisiais no sociedade civil atu bele asegura espektrum koleksaun dadus.   Monitor sira hala’o dala barak observasaun, la’os investigasaun, uza modelu atu bele  hatene  linha  kontaktu  servisu  lokal  no  dinamika  komunidade.  hato’o relatoriu  liu  husi  dalan  rua  –  ida,  hatene  kona  ba  violensia  incidente  (ne’ebe alargadu husi ameasa no  intimidasaun  to’o estraga propriedade no baku malu) no  rua,  analiza  fatore  social,  ekonomika,  politikal  ne’ebe  ligadu  ba  tensaun komunidade.  Aktividade  dame  no  desenvolvimentu  mos  inklui  iha  relatoriu laran. Liu husi natura observasaun no objektivu monitorizasaun, sistema AtReS fasilita  dalan  referal  ne’ebe  apropriadu  atu  bele  atende  ba  problema  hanesan violensia  bazeia  ba  jeneru  doque  fornese  asistensia  direta  ba  individu  ne’ebe hetan incidente.   Sistema  monitorizasaun  konstrui  depois  de  estudu  komprensivu  kona  ba mekanismu  atende  sedu  iha  nasaun  seluk,  no  limita  responde  ne’ebe  la objektivu, hodi halibur  informasaun kona ba  incidente violentu no posibilidade mudansa iha komunidade laran tuir analiza komparativa iha rejiaun tomak, tuir tema no periodu tempu. Wainhira halo reportajem ba incidente ida, monitor sira sei hili lista ba autor, ema ne’ebe atu fo atuasaun, metodu no  impaktu (toma ho medida sira seluk) atu destkreve eventu ida. Minimum fonte rua precisa atu bele konfirma incidente ida, evita mos reportajem ba rumores. Relatoriu ho formatu sim/lae no precisa mos indikasaun ba indikador sa’e ou tu’un  ou hanesan ou la hatene.   Relatoriu  incidente  sei  kolekta  semanal  no  mensal  ba  relatoriu  situasaun. Verifikasaun dadus sei toma referensia ho informasaun lokal no nacional ne’ebe posivel  no  sei  hatama  iha  Database  nacional.  Sei  rejistu  incidente  tuir  nia karateristika  no  tau  ba  nivel  analiza  no  akontesimentu  ne’ebe  particular  sei refere  ba  aksaun.  Indikador  husi  relatoriu  situasaun  sei  tau  tuir  tipu  konflitu potensial – esistensia desastre naturais, pur esemplu, bele hasa’e presaun lokal. Presu ba sasan uma laran ne’ebe sa’e bele hamosu mos tensaun. Ida ne’e permite sentidu  maioria  atu  buka  hatene  situasaun  iha  targetu  komunidade  hetan progressu ou sai a’at liu.