Upload
renanmf
View
797
Download
2
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Slides da palestra "Mecanismos conscientes e inconscientes subjacentes às dificuldades para parar de usar drogas: desafios e novas perspectivas para o tratamento das dependências químicas", apresentada por Paulo Jannuzzi Cunha, no II Congresso Brasileiro de Saúde Mental e Dependência Química. http://cbsmdq.lafcuritiba.com
Citation preview
Paulo Jannuzzi Cunha Especialista em Neuropsicologia pelo Instituto de Psiquiatria (IPq) do HC-FMUSP
Doutor em Ciecircncias pela Faculdade de Medicina da USP
Poacutes-doutorando pelo LIM-21PsiquiatriaFMUSPFAPESP
Mecanismos conscientes e inconscientes
subjacentes agraves dificuldades em parar de usar
drogas desafios e novas perspectivas para o
tratamento das dependecircncias quiacutemicas
Neuroimagem e CrackCocaiacutena
Alteraccedilotildees no fluxo sanguiacuteneo cerebral
Nicastri et al 2001
NORMAL COCAIacuteNA
Neuroimagem e CrackCocaiacutena
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutena
Fonte Nicastri et al 2001
Neuroimagem e CrackCocaiacutena
Fonte Kaufman et al 1998
Vasoconstriccedilatildeo art cer meacutediaart cer posterior
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Adolescecircncia
impulsividade
comportamentos de risco
experimentaccedilatildeo de drogas
Fontes Cunha 2009 Bava amp Tapert 2010
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Gogtay et al 2004 (coutesy from Paul Thompson PhD UCLA)
Fonte Bava amp Tapert 2010 Neuropsychol Rev
Transtornos do Aacutelcool e Drogas na
Adolescecircncia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Neuroimagem e CrackCocaiacutena
Alteraccedilotildees no fluxo sanguiacuteneo cerebral
Nicastri et al 2001
NORMAL COCAIacuteNA
Neuroimagem e CrackCocaiacutena
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutena
Fonte Nicastri et al 2001
Neuroimagem e CrackCocaiacutena
Fonte Kaufman et al 1998
Vasoconstriccedilatildeo art cer meacutediaart cer posterior
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Adolescecircncia
impulsividade
comportamentos de risco
experimentaccedilatildeo de drogas
Fontes Cunha 2009 Bava amp Tapert 2010
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Gogtay et al 2004 (coutesy from Paul Thompson PhD UCLA)
Fonte Bava amp Tapert 2010 Neuropsychol Rev
Transtornos do Aacutelcool e Drogas na
Adolescecircncia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Neuroimagem e CrackCocaiacutena
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutena
Fonte Nicastri et al 2001
Neuroimagem e CrackCocaiacutena
Fonte Kaufman et al 1998
Vasoconstriccedilatildeo art cer meacutediaart cer posterior
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Adolescecircncia
impulsividade
comportamentos de risco
experimentaccedilatildeo de drogas
Fontes Cunha 2009 Bava amp Tapert 2010
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Gogtay et al 2004 (coutesy from Paul Thompson PhD UCLA)
Fonte Bava amp Tapert 2010 Neuropsychol Rev
Transtornos do Aacutelcool e Drogas na
Adolescecircncia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Neuroimagem e CrackCocaiacutena
Fonte Kaufman et al 1998
Vasoconstriccedilatildeo art cer meacutediaart cer posterior
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Adolescecircncia
impulsividade
comportamentos de risco
experimentaccedilatildeo de drogas
Fontes Cunha 2009 Bava amp Tapert 2010
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Gogtay et al 2004 (coutesy from Paul Thompson PhD UCLA)
Fonte Bava amp Tapert 2010 Neuropsychol Rev
Transtornos do Aacutelcool e Drogas na
Adolescecircncia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Adolescecircncia
impulsividade
comportamentos de risco
experimentaccedilatildeo de drogas
Fontes Cunha 2009 Bava amp Tapert 2010
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Gogtay et al 2004 (coutesy from Paul Thompson PhD UCLA)
Fonte Bava amp Tapert 2010 Neuropsychol Rev
Transtornos do Aacutelcool e Drogas na
Adolescecircncia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Adolescecircncia
impulsividade
comportamentos de risco
experimentaccedilatildeo de drogas
Fontes Cunha 2009 Bava amp Tapert 2010
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Gogtay et al 2004 (coutesy from Paul Thompson PhD UCLA)
Fonte Bava amp Tapert 2010 Neuropsychol Rev
Transtornos do Aacutelcool e Drogas na
Adolescecircncia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Adolescecircncia
impulsividade
comportamentos de risco
experimentaccedilatildeo de drogas
Fontes Cunha 2009 Bava amp Tapert 2010
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Gogtay et al 2004 (coutesy from Paul Thompson PhD UCLA)
Fonte Bava amp Tapert 2010 Neuropsychol Rev
Transtornos do Aacutelcool e Drogas na
Adolescecircncia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Adolescecircncia
impulsividade
comportamentos de risco
experimentaccedilatildeo de drogas
Fontes Cunha 2009 Bava amp Tapert 2010
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Gogtay et al 2004 (coutesy from Paul Thompson PhD UCLA)
Fonte Bava amp Tapert 2010 Neuropsychol Rev
Transtornos do Aacutelcool e Drogas na
Adolescecircncia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Gogtay et al 2004 (coutesy from Paul Thompson PhD UCLA)
Fonte Bava amp Tapert 2010 Neuropsychol Rev
Transtornos do Aacutelcool e Drogas na
Adolescecircncia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Gogtay et al 2004 (coutesy from Paul Thompson PhD UCLA)
Fonte Bava amp Tapert 2010 Neuropsychol Rev
Transtornos do Aacutelcool e Drogas na
Adolescecircncia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Fonte Bava amp Tapert 2010 Neuropsychol Rev
Transtornos do Aacutelcool e Drogas na
Adolescecircncia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte wwwdrugabusegov
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
NORMAL DROGAS
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Koya et al 2009
Dopamina ldquoestampardquo na
memoacuteria a associaccedilatildeo das
pistas ambientais estados
psicoloacutegicos e condiccedilotildees
psicossociais com a sensaccedilatildeo
de prazer proporcionado
inicialmente pelos diversos
tipos de drogas
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Camiacute amp Farreacute The New England Journal of Medicine 349975-862003
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
VIacuteDEO BREVE SOBRE OS ldquoGATILHOSrdquo AMBIENTAIS (ldquoDisparadorrdquo) A FISSURA E A NEUROCIEcircNCIA DAS RECAIacuteDAS
ADDICTION (HBO)
Jovens DQ e funcionamento cognitivo condicionamento
e mecanismos ldquoinconscientesrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Drogas (uso crocircnico) menor quantidade de receptores de dopamina no circuito da recompensa
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- ldquoDesisto ele(a) natildeo aceita se tratarrdquo
- Recaem sempre
- ldquoQuando chegar no fundo do poccedilovai tomar uma atituderdquo
- ldquoA aderecircncia dos pacientes eacute baixiacutessima natildeo vale a pena trataacute-losrdquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Dependecircncia Quiacutemica
- Condiccedilatildeo crocircnica
- Comparaacutevel a outras doenccedilas crocircnicas tais como Diabetes Hipertensatildeo Arterial e Asma
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
Diabetes medicaccedilatildeo lt 50 dieta lt 30
Hipertensatildeo arterial medicaccedilatildeo lt 30 dieta lt 30
Asma medicaccedilatildeo lt 30
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
OrsquoBrian amp McLellan (1996)
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Jovens DQ e funcionamento cognitivo
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
COMPLICACcedilOtildeES SEVERAS
PROBLEMAS ESCOLARES
PROFISSIONAIS FAMILIARES
PROBLEMAS COM A SAUacuteDE
COMPLICACcedilOtildeES LEGAIS
MORTE
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
A neuropsicologia estuda as
funccedilotildees cerebrais a partir do
comportamento cognitivo
sensorial motor emocional e
social do indiviacuteduo (Lezak 1992)
Comportamento Ceacuterebro
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estiacutemulos visuais
complexos
Ativaccedilatildeo occipital
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Funcionamento executivo WCST
Fonte Heaton et al 1995 paciente
examinador
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Teste
neuropsicoloacutegico
(Wisconsin)
Ativaccedilatildeo preacute-frontal
Fonte Phelps amp Mazziota 1985
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Vontade
Planejamento
Accedilatildeo Intencionada
Desempenho Efetivo
(Lezak et al 2004)
Funccedilotildees Executivas
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
ldquoEstas habilidades satildeo necessaacuterias
para a elaboraccedilatildeo de comportamentos
dirigidos a objetivos apropriados e
para a adaptaccedilatildeo das respostas do
indiviacuteduo agraves novas e diferentes
situaccedilotildeesrdquo (Dubois et al 2000)
Funccedilotildees Executivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Maconha (THC) Haxixe
ldquodar um tapardquo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte NIDA (adaptado)
Decision
Making
ou Tomada de
Decisotildees
Fonte wwwdrugabusegov
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Falharam em encontrar alteraccedilotildees nas funccedilotildees
neuropsicoloacutegicas de usuaacuterios de maconha
(Culver amp King 1974 Bruhn amp Maage 1975)
Grant et al (1978) a maconha natildeo eacute
neurotoacutexica (cerca de 10 anos de uso regular)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Neuropsychological Performance in Long-term
Cannabis Users (Pope et al 2001)
3 grupos (30-55 anos)
Usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Ex-usuaacuterios 5000 episoacutedios de uso
Controles pelo menos 1 epiacutesoacutedio de uso (lt50)
Avaliaccedilatildeo dos pacientes nos dias 0 1 7 e 28
Buschke Selective Reminding Test (BSRT) e
outros testes (WAIS WCST WMS FAS e CPT)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Buschke Selective Reminding Test (BSRT)
Lista de 12 palavras
PROBLEMA
LIVRO
BANCO
TELEFONE
EXPLOSAtildeO
CABECcedilA
GAROTA
PRAIA
VIDRO
COMIDA
PORTA
RELOacuteGIO
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Pope et al (2001) deacuteficits em memoacuteria e
capacidade de aprendizagem que se resolvem
apoacutes uma semana de abstinecircncia (reversiacuteveis
apoacutes 7 dias)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Disponiacutevel em wwwhnoharvardedugazette2001101803-marijuanahtml
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Revistas Superinteressante e Veja
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte National Institute on Drug Abuse (NIDA) wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Problemas (metodoloacutegicosrealidade)
-uso de muacuteltiplas drogas
- adulterantes
- via de administraccedilatildeo
- quantidade e duraccedilatildeo do uso
- tempo de abstinecircncia
- falta de grupo controle
- variaacuteveis (idade e niacutevel de inteligecircncia)
- variedade de instrumentos repeticcedilatildeo dos testes (efeito de
aprendizagem)
- interpretaccedilatildeo dos resultados
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Concentraccedilatildeo de THC
Ateacute recentemente 1 - 4
USA (2003) 7
Inglaterra (2004) 12
Holanda (2004) 20
Hoje em dia (2014) 25-27
(Murray et al 2007)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Desenho do estudo (Pope et al 2001)
Repeticcedilatildeo dos testes
efeitos de aprendizagem e ldquotetordquo (ceiling
effect)
Grupo controle 1 ndash 50 episoacutedios de uso de
maconha
1 uacutenica dose altera a plasticidade neural e os
mecanismos de LTP no hipocampo (Mato et al 2004)
50 episoacutedios de uso 6x mais propenso a receber o
diagnoacutestico de Esquizofrenia (Zammit et al 2002)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
deacuteficits cognitivos em memoacuteria
funcionamento executivo velocidade
psicomotora e destreza manual
Quanto maior a quantidade de
baseados (ldquojointsrdquo) fumados na
semana piores os prejuiacutezos
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Fonte Bolla et al 2002
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Bolla et al (2002) alteraccedilotildees mesmo
apoacutes 28 dias de abstinecircncia
Quanto maior o nuacutemero de baseados
piores as alteraccedilotildees encontradas nos
usuaacuterios de maconha
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
Funcionamento executivo WCST
Fontes Bolla et al 2002 Heaton et al 1995 Phelps amp Mazziota 1985 Anderson et al 1991 Bechara et al 1994 Bechara et al 2001
paciente
examinador
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Fonte Bolla et al 2002
Cognitive Deficits in Marijuana Smokers Persist After Use
Stops
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Current and former marijuana use preliminary findings of a longitudinal study of
effects on IQ in young adults (Fried et al 2002)
Deacuteficits no QI de abusadores de 5 ou mais baseados por
semana
Early-Onset Cannabis Use And Cognitive Deficits What is the Nature of the
Association (Pope et al 2003)
Fumantes de iniacutecio precoce (antes dos 17 anos) com pior QI
verbal que os de iniacutecio tardio (iniacutecio aos 17 anos ou
posteriormente)
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacutelcool
Fonte Dao-Castellana et al 1998
Efeitos do aacutelcool
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Volkow et al 2006 Neuroimage
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
490 motoristas teste do
bafocircmetro (CAS - Concentraccedilatildeo de
Aacutelcool no Sangue)
389 motoristas FAB (Frontal
Assessment Battery ndash em
portuguecircs Bateria de Avaliaccedilatildeo
Frontal ndash Cunha amp Novaes 2004)
Os resultados mostraram uma
relaccedilatildeo inversa entre a CAS com a
pontuaccedilatildeo da FAB uarr CAS darr FAB
Baixas doses prejuiacutezo nas
funccedilotildees executivas Domingues et al 2009 Alcohol
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
alteraccedilotildees de neuroimagem e cogniccedilatildeo
Notes p lt05 p lt01
The association between Low Alcohol Use and Traffic Risk
Behaviors among Brazilian undergraduate students
Gonccedilalves Cunha Malbergier Amaral Oliveira Yang amp Andrade 2012 Alcohol
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Inalantes lipofiacutelicos (alta afinidade por lipiacutedios - gorduras)
Acumulam-se e causam impacto na substacircncia branca cerebral em especial nos axocircnios e bainha de mielina compostos predominantemente por lipiacutedios
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
SUBSTAcircNCIA
BRANCA
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos crocircnicos
Deacuteficits neuropsicoloacutegicos em inteligecircncia memoacuteria controle motor funcionamento viso-espacial e executivo (Cortezzi Scivoletto amp Cunha submitted)
Alteraccedilotildees em velocidade de processamento das informaccedilotildees (lentidatildeo) e atenccedilatildeo (ex sustentaccedilatildeo da atenccedilatildeo)
Inalantes e alteraccedilotildees cognitivas
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
A Ceacuterebro normal
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Figura 1 Efeitos estruturais cerebrais em usuaacuterios de inalantes
NORMAL INALANTES
Fonte cortesia do Dr Neil Rosenberg (com permissatildeo do NIDA 2005)
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Estudos de neuroimagem
Primeiro estudo degeneraccedilatildeo cerebelar (Grabski 1961)
Substacircncia branca (RM) deacuteficits em memoacuteria operacional (working memory) e funccedilotildees executivas
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reduccedilatildeo de receptores estriatais para Dopamina (D2) Fonte Visser et al 2008
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Alteraccedilotildees de memoacuteria aprendizagem e
funcionamento executivo
Fonte Takagi et al in press
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 B 6 7 8
RAVLT Trials
Med
ian
RA
VL
T S
co
res
Inhalant
Group
Cannabis
Group
Community
Controls
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees de neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Prejuiacutezos relacionados ao transporte
serotonineacutergico (5HT) nas sinapses
Fonte NIDA 2002
NORMAL ECSTASY
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Amostra (20-50 anos)
24 usuaacuterios de Ecstasy
24 natildeo usuaacuterios de Ecstasy
Local Baltimore (USA)
Anaacutelise estatiacutestica anaacutelise dose-resposta
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Testes Wechsler Memory Scale-Revised (WMS-R) Rey Auditory Verbal Learning Test (RAVLT) and Rey-Osterrieth Complex Figure (ROCFT)
Abstinecircncia 2 semanas
Resultados deacuteficits de memoacuteria visual e verbal nos usuaacuterios de Ecstasy
Quanto maior o uso mensal piores os prejuiacutezos de memoacuteria (aacutereas temporais)
Correlaccedilatildeo das alteraccedilotildees de memoacuteria com medidas da 5-HT
(Bolla et al 1998)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Memory impairment in abstinent MDMA (Ecstasy) users residual neuropsychological effects of illicit 34-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)
Authors Bolla et al 1998 Neurology
Memoacuteria
Visual Tardia
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Anormalidades na perfusatildeo cerebral em dependentes de cocaiacutenacrack
Fonte Nicastri et al 2001
Ceacuterebro Normal Dependente de Cocaiacutena
Cocaiacutenacrack alteraccedilotildees cognitivas e de
neuroimagem
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
alteraccedilotildees neuropsicoloacutegicas significativos em
atenccedilatildeo
fluecircncia verbal
memoacuteria
aprendizagem
funccedilotildees executivas
Obs Frontal Assessment Battery (FAB)
Fonte Cunha et al 2004
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Caracteriacutesticas Principais
1) Intelecto Normal
2) Testes Neuropsicoloacutegicos Tradicionais
3) Mudanccedilas na Personalidade e Emoccedilotildees
Phineas Gage
Fonte Damasio et al 1994
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Aacute Bacute Cacute Dacute
Iowa Gambling TaskIowa Gambling Task (Bechara et al 1994)(Bechara et al 1994)
DISPONIacuteVEL
EMPRESTADO
PEGUE UMA CARTA
200010000 3000 4000 5000 6000 7000
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Efeitos do aacutelcool
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Dependecircncia de cocaiacutena
SPECT ALTERADO
SPECT NORMAL
AXIAL SLICE SAGGITAL SLICE
Dependecircncia quiacutemica e efeitos neuropsicoloacutegicos
Fonte Cunha 2005
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Deacuteficits na tomada de decisatildeo e
ajustamento em dependentes de crack
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
O que vem antes
Deacuteficits em funccedilotildees
executivasimpulsividade ou o uso de
drogas
O papel da impulsividade na gecircnese e
na continuidade do uso da drogas
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
O que vem antes
Preacute-existente (Ersche 2013)
Aparecem apoacutes uso de drogas (Dalley
et al 2011)
Agrava deacuteficits preacute-existentes (Ersche et
al 2013 Cunha et al 2013)
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Avaliaccedilatildeo cognitiva do dependente quiacutemico
Jovens DQ e funcionamento
cognitivo
Dependecircncia quiacutemica e efeitos
neuropsicoloacutegicos
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Fonte wwwdrugabusegov
Perspectivas de reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica
Sem estimulaccedilatildeo Com estimulaccedilatildeo
(G Xavier 1993)
Aprendizagem Estimulaccedilatildeo e modificaccedilotildees Cerebrais
Plasticidade Neuronal Reabilitaccedilatildeo
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Na literatura encontramos artigos referentes
agrave Reabilitaccedilatildeo Neuropsicoloacutegica em
esquizofrenia demecircncias indiviacuteduos com
danostraumas e acidentes vasculares
cerebrais
Entretanto natildeo haacute dados sobre reabilitaccedilatildeo
neuropsicoloacutegica em dependentes de
cocaiacutenacrack
Fonte Gonccedilalves et al (2014)
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Nichelli et al 1994
Ativaccedilatildeo cerebral durante as seguintes atividades discriminaccedilatildeo espacial discriminaccedilatildeo entre
preto e branco recuperaccedilatildeo das regras e decisatildeo do xeque mate
Atherton al 2002
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Foco em atenccedilatildeo planejamento organizaccedilatildeo raciociacutenio loacutegico funcionamento executivo e
tomada de decisotildees (funccedilotildees especiacuteficas da CPF) atraveacutes do uso de jogos de tabuleiro
(xadrez) e estrateacutegias motivacionais Fonte Gonccedilalves et al 2014
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
The Motivational Chess
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Reabilitaccedilatildeo das funccedilotildees executivas
Fonte Gonccedilalves et al 2014
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo
10 encontros de 90 minutos
Jogo de xadrez (60min)
Explicaccedilatildeo da movimentaccedilatildeo das peccedilas Folha de
regras (Aprender as regras jaacute eacute um exerciacutecio)
Formaccedilatildeo das duplas entre os pacientes
Observaccedilatildeo Estimulados a realizar jogadas
planejadas e desencorajados realizar jogadas
impulsivas
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Meacutetodo Grupo Intervenccedilatildeo ndash Discussotildees
Relato da experiecircncia na atividade e apresentaccedilatildeo power
point (estimulaccedilatildeo cognitiva promovida pela atividade efeito das
substacircncias benefiacutecios da abstinecircncia na cogniccedilatildeo)
Transposiccedilatildeo para situaccedilotildees de vida diaacuteria tais como
jogadas com planejamento X prazer imediato
identificaccedilatildeo de situaccedilotildees de risco e protetoras
interferecircncia das emoccedilotildees no desempenho
importacircncia de planejamento detalhado da rotina para
evitar recaiacutedas apoacutes a alta
estabelecimento de metas
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Meacutetodo
Grupo Controle
Duraccedilatildeo 10 encontros de 90 minutos
Atividades recreativas com o objetivo de estimular
funccedilotildees mais baacutesicas tais como a atenccedilatildeo simples
(por exemplo seguir uma sequecircncia simples de
accedilotildees) funccedilotildees visuais e coordenaccedilatildeo motora
Foram estruturadas dez atividades com a utilizaccedilatildeo
de materiais de papelaria
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Meacutetodo
Grupo Controle
Dentre as atividades propostas foram realizados
porta guardanapos utilizando palito de sorvete
barco atraveacutes de teacutecnica de dobradura
chaveiro de miccedilangas
trabalhos de pintura
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
29 GRUPO INTERVENCcedilAtildeO 24 GRUPO CONTROLE
53 PACIENTES INCLUIacuteDOS
46 PACIENTES NA ANAacuteLISE FINAL
3 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de Abuso de Cocaiacutena
Diagnoacutestico de Epilepsia
Alta na 1a semana de tratamento
4 PACIENTES EXCLUIacuteDOS Diagnoacutestico de HIV
Alta antes de completar o
protocolo
Resultados
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Meacutetodo Avaliaccedilatildeo Inicial (T0)
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Comparaccedilatildeo da Avaliaccedilatildeo
Inicial e Final (T0 x T1)
efeito da passagem do tempo (30 dias de abstinecircncia)
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Meacutetodo T0 x T1
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Comparaccedilatildeo da
Avaliaccedilatildeo Inicial e Final
entre os grupos
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Resultados
ENFERMARIA DO COMPORTAMENTO IMPULSIVO
GRUPO INTERVENCcedilAtildeO GRUPO CONTROLE
TRIAGEM
AVALIACcedilAtildeO INICIAL
AVALIACcedilAtildeO FINAL
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Melhor desempenho em tarefa de memoacuteria de trabalho verbal Diacutegitos Indiretos (WMS-R)
Legenda Os dados apresentados referem-se a meacutedia do percentil no teste Diacutegitos Indiretos WMS-R
T0 = avaliaccedilatildeo inicial T1 = avaliaccedilatildeo final p valor obtido atraveacutes do teste ANOVA
Interaccedilotildees T0 x T1 entre os grupos
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
A participaccedilatildeo no grupo intervenccedilatildeo
associou-se a melhoria significativa em
memoacuteria de trabalho verbal
Discussatildeo
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Atividade de Intervenccedilatildeo
posicionar as peccedilas no tabuleiro corretamente
armazenamento recuperaccedilatildeo das regras de movimentaccedilatildeo
das peccedilas
siacutentese visual do tabuleiro para explorar quais seriam os
movimentos possiacuteveis de cada jogador
planejamento mais complexo de uma sequecircncia de jogadas
com o intuito de capturar o rei adversaacuterio
descrever o comportamento exibido durante o jogo
correlacionar as situaccedilotildees exibidas durante a atividade com as
de vida diaacuteria
Discussatildeo
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Estes resultados satildeo promissores pois as
dificuldades em memoacuteria de trabalho e nas funccedilotildees
executivas estatildeo associadas a prejuiacutezos na
capacidade de insight fundamental em um
tratamento que envolve mudanccedilas cognitivo-
comportamentais
Discussatildeo
Donohoe et al 2005 Bates et al 2006 Aharonovich et al2008 Orfei et al 2010 Verdejo-Garcia et al 2012
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Aspectos Positivos
Integraccedilatildeo do treino cognitivo e aspectos
motivacionais
Viabilidade desta intervenccedilatildeo
Pareamento dos grupos na maioria das
medidas
Testes toxicoloacutegicos
Paciente internados ambiente controlado
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Acompanhar os pacientes apoacutes 1 3 e 6 meses
da avaliaccedilatildeo final (Aderecircncia ao tratamento
recaiacuteda EAS WHOQOL)
Nova coleta de dados com grupos
randomizados e concomitantes
Uso de Ressonacircncia Magneacutetica Funcional (teste
IGT) com o intuito de observar possiacuteveis
diferenccedilas no funcionamento cerebral
principalmente do CPF promovidas pela
estimulaccedilatildeo cognitiva1
Perspectivas
1) Projeto de Pesquisa Aprovado pelo CNPq ndash Edital 412010 Processo 4027212010-1 (Resp Prof Dr Geraldo F Busatto)
em colaboraccedilatildeo com pesquisadores da Universidade da MacGill University (Dr Antoine Bechara PhD)
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Aharonovich et al 2003
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Paulo J Cunha ndash E-mail pjcunhauspbr
Fonte Maude-Griffin et al 1998
Deacuteficits cognitivos e tratamento
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Conclusotildees
Fonte Moll Eslinger amp Oliveira-Souza 2001
O tratamento de um dependente
quiacutemico para ser efetivo deve estar
focalizado nas particularidades de
cada indiviacuteduo incluindo suas
caracteriacutesticas cognitivas e de
personalidade National Institute on Drug Abuse (NIDA)
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
equipes
LIM-21
Prof Dr Geraldo Busatto Filho
Priscila Dib Gonccedilalves
Mariella O Scarparo
Tiffany Moukbel Chaim
Marcus Vinicius Zanetti
Faacutebio L S Duran
Maristela S Spanghero
Prof Aacutelvaro Machado Dias
GREA
Dr Arthur Guerra de Andrade
Dr Andreacute Malbergier
Dr Sergio Nicastri
PROGRAMA EQUILIacuteBRIO
Profa Dra Sandra Scivoletto
Giovanna K Scarpari
Paula Approbato de Oliveira
University of Southern California
Dr Antoine Bechara
Johns Hopkins University
Dr Karen I Bolla
SEPIA-IPq-HC
CEAVIS ndash FM ndash USP
FAPESPCNPq
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Divulgaccedilatildeo
Ceacuterebro Emocional wwwfacebookcomemotionalbrain
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Agradecimentos
Paulo Jannuzzi Cunha E-mail pjcunhauspbr
LIM-21 Laboratoacuterio de Neuroimagem
nos Transtornos
Neuropsiquiaacutetricos amp
Programa Equiliacutebrio
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050
Agradecimentos e contato
Paulo J Cunha E-mail pjcunhauspbr
Tel (11) 3081-5050