arnold Ciqobavas sakiTxavebisakiTxavebimagaliTad: Tavi-beÁ, kaci-beÁT, ra-beT, fahCa-be da sxv. es Tandebuli ingilour dialeqtSi daerTvis naTesaobiT brunvas. em qaliTunac er wyil

ivane JavaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo

universiteti

arnold Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis

instituti

arnold Ciqobavasarnold Ciqobavasarnold Ciqobavasarnold Ciqobavas sakiTxavebisakiTxavebisakiTxavebisakiTxavebi

XXIII

2012 wlis 24-27 aprili

m a s a l e b i

Tbilisi 2012

7

a v T a n d i l a r a b u l ia v T a n d i l a r a b u l ia v T a n d i l a r a b u l ia v T a n d i l a r a b u l i

derivaciis paradigmatuli niSnisaTvisderivaciis paradigmatuli niSnisaTvisderivaciis paradigmatuli niSnisaTvisderivaciis paradigmatuli niSnisaTvis

derivati, Cveulebisamebr, aris meoreuli enobrivi niSani,

romelic miRebulia amosaval fuZeze warmomqmneli elemente-

bis darTviT (da leqsikuri mniSvnelobis cvliT).

magram arsebobs iseTi enobrivi erTeulebi, romelTa opo-

ziciuri mimarTeba Sinaarsobrivad sityvawarmoebiTia, magram

es saderivacio elementebs ar ukavSirdeba; magaliTad:

1. cnobilia, rom kuTvnilebiTi nacvalsaxeli warmoqmni-

lia piris nacvalsaxelis naTesaobiTi brunvis formisagan. ama-

ve dros, es warmoqmna:

a) I piris nacvalsaxelTan dafuZnebulia fuZis supletu-

robaze:

memememe _ CemCemCemCem-i

b) III pirTan _ supleturobasa da brunvis niSnis warmo-

mqmnel funqciaze:

igiigiigiigi _ mmmm----isisisis-i

magram ra aris aseTi opoziciis safuZveli II piris nacval-

saxelisa da I-II pirTa nacvalsaxelebis mravlobiTis SemTxvevaSi:

SenSenSenSen _ SenSenSenSen-i

CvenCvenCvenCven _ CvenCvenCvenCven-i

TTTTqvenqvenqvenqven _ TqvenTqvenTqvenTqven-i

saxelobiTi brunvis niSani saderivacio elementad ver mi-

iCneva; amitomac aseTi fuZeTganmasxvavebeli gamodis paradigma-

tuli statusi:

SenSenSenSen# (rogorc ubrunveli) _ SenSenSenSen-i (rogorc brunebadi).

2. analogiuri principi unda davinaxoT zogi zmnisarTisa

da saxelis SepirispirebaSi. mag.: dRe (ars. sax.) _ dRe (`dRi-

siT~). es omonimiis tipobrivi SemTxveva ar aris. opozicia

aqac paradigmatul safuZvelzea:

dRedRedRedRe-O (brunebadi) _ dRedRedRedRe# (ubrunveli an Taviseburad

brunebadi).

8

n on on on o d a r a rd a r a rd a r a rd a r a r d od od od o t et et et e l il il il i

lateralurlateralurlateralurlateralur afrikatTa genezisisaTvisafrikatTa genezisisaTvisafrikatTa genezisisaTvisafrikatTa genezisisaTvis naxursa da daGestnur enebSinaxursa da daGestnur enebSinaxursa da daGestnur enebSinaxursa da daGestnur enebSi

naxur-daRestnuri enebidan lateralur afrikatTa siste-

ma, romelic xuTwevrian lokalur rigs gulisxmobs, sinqroni-

ulad Semonaxulia oden xunZur-andiur-didour enaTa qvejguf-

Si, arCibulsa da bacbur enebSi. araintensiuri abruptiuli

lateraluri afrikati *tÀ gvxvdeba mxolod xunZuri enis zog

dialeqtSi, andiurSi, karataulsa da axvaxur enebSi. bacbur

enaSi *tÀ spontanurad Seicvala: *tÀ > t. xunZur-andiur-di-

dour enebSi spirantizaciis tendenciiT gamoirCeva *lV,

didour enebSi ki _ *lÀ, mag.: axv. lVab- ~ xunZ. lÀab- ~ beJ.

lÀa- `sami~; xunZ. anl'- ~ and. onl'i- ~ did. ilÀ- èqvsi~...

qveviT sqematurad warmodgenilia sakvlevi enebis latera-

lur afrikatTa (resp. spirantTa) Sesatyvisobebis ZiriTadi

formulebis sinoptikuri tabula.

seria

enebi

mJReri araintens.

fSvinvieri

intens.

fSvinvieri

araintens.

abruptivi

intens.

abruptivi

* l t¾

xunZuri t¾ t¾

andiuri t¾ t¾

boTlixuri t¾ h t¾

bagvaluri t¾ ‡ t¾

karatauli t¾ ‡, l t¾

axvaxuri t¾ l t¾

didouri t¾ arCibuli _ k q bacburi l _ x t

yuradRebas iqcevs is faqti, rom zogierT enaSi afrikatu-

li lateralebis refleqsebi spontanur cvlilebebis Sedegad

9

erTmaneTs daemTxvnen (bacb. *tÀ > lÀ, * > lÀ; sak. did. *l >

lÀ, * > lÀ). garda amisa, mJReri lateraluri afrikatebi sa-

kvlev enebSi ar Semonaxula, amitom am fonemaTa rekonstruq-

cia hipoTezuri xasiaTisaa.

lateralur refleqsTa zemowarmodgenili Tanxvdena ga-

rkveulwilad Sepirobebulia imiT, rom naxur-daRestnur enaTa

yru lateralebi erTdroulad gvevlinebodnen ori korelaci-

is (a. rekursiisa da b. intensiurobis) wevrebad.

3. danarCen sakvlev enebSi amosavalma lateralurma afri-

katebma sxvadasxvagvari da sxvadasxvadrouli transformaciis

Sedegad mogvces mravalgvari refleqsebi. qveviT tabulis

saxiT mogvyavs mxolod ZiriTadi saxesxvaobani.

seria

enebi

mJReri araintens.

fSvinvieri

intens.

fSvinvieri

araintens.

abruptivi

intens.

abruptivi

* l t¾

lakuri l/q k k

darguuli q/g q ƒ/ k ‡ || ƒ

lezgiuri q y k

Tabasaranuli k q aRuluri �/ ƒ k q ruTuluri j/w h || y g/q

waxuri R/l x k g/q/q xinaluRuri k q q k q/k udiuri R/l x ƒ y y

CeCnuri l _ x t l

specialur literaturaSi saanalizo lateralTa Sesaxeb

gamoTqmulia sxvadasxvagvari mosazrebebi: erTni maT velarul

Tanxmovnebs ukavSireben (n. trubecskoi, arn. Ciqobava,

o. kaxaZe...), meoreni lateralebs Crdilokavkasiuri enobrivi

erTianobis xanisaTvis aRadgenen (e. bokarevi, t. gudava, i. de-

Serievi, b. gigineiSvili...), mesameni ki lateralebis arsebobas

saerTokavkasiuri (resp. saerToiberiul-kavkasiuri) fuZeenis xa-

10

nisTvis varaudoben (v. ginekeni, k. Smidti, h. fenrixi, m. qur-

diani...).

Cveni azriT, lateraluri afrikatebi udaod rekonstru-

irdeba saerTonaxur-daRestnur enobriv doneze. fuZeenaSi la-

teralTa povnierebis dasasabuTeblad utyuar arguments

warmoadgens is kanonzomieri da regularuli bgeraTSesatyvi-

sobani, romlebic TvalsaCinod vlindeba naxursa da daRes-

tnur enebs Soris.

m a i a b a r i x a S v i l im a i a b a r i x a S v i l im a i a b a r i x a S v i l im a i a b a r i x a S v i l i bebebebe---- sufiqsis ganawilebisaTvis ingilour sufiqsis ganawilebisaTvis ingilour sufiqsis ganawilebisaTvis ingilour sufiqsis ganawilebisaTvis ingilour dialeqtSidialeqtSidialeqtSidialeqtSi

es sakiTxi mniSvnelovania imdenad, ramdenadac, Cveni mosaz-

reba am morfologiuri erTeulis Sesaxeb am sakiTxebiT dain-

teresebuli sxva mkvlevrebis varaudisagan gansxvavdeba.

qarTuli enis ingilour dialeqtSi ----bebebebe sufiqsi sxvadasxva

funqciiT aris warmodgenili.

1. ----bebebebe sufiqsi aRniSnavs micemiT brunvaSi dasmul irib

obieqts:

zardoÁ-be uTxar moudes `zardos uTxari movides~. bebri-be ebneb `moxuc qals eubneba~. zeÁ miaqs, bebri-be azlevs `rZe miaqvs da moxucs aZlevs~. mamaÁ-be misc `mamas mieci~. 2. rogorc zemoT moyvanili magaliTebidan irkveva, -bebebebe

sufiqsi erTvis micemiTi brunvis formas da gamoxatavs mice-

miTSi dasmul irib obieqts I da II seriis zmnebTan maSin, ro-

desac ingilouris aliabadur kilokavSi Cveulebriv gamoiyene-

ba -s niSniani micemiTi:

burTi-be hkravs _ burTs artyams (alibeglo, qoToqlo)

burTs hkravs (kak. aliabaT, iTiTala, mosuli da sxv.)

11

3. memememeoooore Sere Sere Sere SemTxvemTxvemTxvemTxvevavavavaSiSiSiSi ----be be be be sufiqsi ingilour dialeqtSi Tvis/-Tun Tandebulebis paralelurad gamoiyeneba:

kaci-Tun//kaci-be uTqom (kak., aliab., qoT.) zaRli-be `ZaRlisTvis~. ----bebebebe-s ramdenime fonetikuri varianti moepoveba: (-be/-/beÁ//

-beÁT//-beT), magaliTad: Tavi-beÁ, kaci-beÁT, ra-beT, fahCa-be da sxv. es Tandebuli ingilour dialeqtSi daerTvis naTesaobiT

brunvas. em qaliTunac er wyil baSmay gaasworas àm qalisTvisac

erTi wyvili fexsacmeli iyidos~. Sen kaÁ kac xar, Sen gulisTun sam welze Cumual `Sen kar-

gi kaci xar, Seni gulisTvis sam wels davakleb~. Conbe maiRa, mezoblibe ki ar `CvenTvis moitana, mezoblis-

Tvis ki ara~. ramdenadac qarTuli enisaTvis ----bebebebe sufiqsi ucxoa, SeiZle-

ba vivaraudoT, rom ingilour dialeqtSi igi Semosuli unda iyos hereTis teritoriaze mcxovrebi sxva erovnebis warmomad-genelTa metyvelebidan.

naTela rostiaSvili Tavis naSromSi cdilobs ----be be be be sufiq-sis genezisi eZios iberiul-kavkasiur enebSi.

am sakiTxTan dakavSirebiT Cven gansxvavebuli mosazreba gvaqvs.

m a n a n a b u k i am a n a n a b u k i am a n a n a b u k i am a n a n a b u k i a qarTvelurqarTvelurqarTvelurqarTvelur----afxazuri lingvokulturuliafxazuri lingvokulturuliafxazuri lingvokulturuliafxazuri lingvokulturuli urTierTobis istoriidanurTierTobis istoriidanurTierTobis istoriidanurTierTobis istoriidan.... IV IV IV IV.... kulinariuli leqsikakulinariuli leqsikakulinariuli leqsikakulinariuli leqsika

qarTvelTa da afxazTa xangrZlivi istoriuli urTierTo-

bis kvali kargad Cans enobriv masalaSi.

moxsenebaSi ganxilulia erT-erT dargSi, kulinariul leq-

sikaSi moZiebuli sityvebi. ramdenime aTeuli leqsikuri erTe-

12

ulis analizma gviCvena, rom sesxeba orive mimarTulebiT xde-

ba, gvaqvs ucxo enebidan SeTvisebuli formebi, ukunasesxobebi.

gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs orenovani kompozitebi,

romelTa didi nawili afxazur enaSia warmodgenili, gvxvdeba

megrulSic.

leqsemaTa nawili ukve ganxilulia samecniero literatu-

raSi, nawili ki Cven mieraa pirvelad SemoTavazebuli.

qarTveluri > afxazuri:

megr. bbbbJeJeJeJe `Zmari~ > afx. aaaa----bJebJebJebJe�� ìd~

megr. gebgebgebgebJaJaJaJalalalalafifififiri ri ri ri àxali sulguni pitniT da mariliT

Sekmazuli~ > afx. aaaa----gggg½½½½ababababJafJafJafJafHHHHrrrr / aaaa----gggg½½½½ààààbJafbJafbJafbJafHHHHrrrr ìd~

qarT. zezezezedadadadaSeSeSeSe `wiTeli Rvino, romelsac xmaroben ziarebis

an jvrisweris dros~ > afx. aaaa----zazazazadaSdaSdaSdaS (abJ.) `zedaSe, qvevridan

pirvelad amoRebuli Rvino~

megr. kakakakaWaWaWaWabebebebe `nigvziani suneli~ > afx. aaaa----kaWkaWkaWkaWbebebebe�� ìd~

megr. kvarkvarkvarkvarwawawawaxixixixi `tyemlis sawebeli~ > afx. aaaa----kvarkvarkvarkvarcaxcaxcaxcax

ìd~ (Sagirovi)

megr. kokokokoxaxaxaxa `tyemlis simJave, kvawaraxi~, laz. kokokokoxaxaxaxa `mkvaxe

yurZeni~ > afx. aaaa----kkkk°axaaxaaxaaxa `tyemlis sawebeli~

megr. janjanjanjanjujujujuxaxaxaxa `CurCxela~ > afx. aaaa----janjjanjjanjjanjààààxxxx°a a a a / aaaa----janjjanjjanjjanjààààRRRR° ` id~

(janaSia)

afxazuri > qarTveluri:

aaaa----cccc°HHHHrcrcrcrc°mamamama `TafliTa da qoniT Sezavebuli Romi~ > svan.

ccccHHHHrcmarcmarcmarcma `fafa qonnarevi~ (saRliani)

aaaa----cqcqcqcq½½½½aSaSaSaS° `ritualuri yveli~ > megr. cqebcqebcqebcqebzizizizi ìd~

aaaa----ZZZZHHHHrZ rZ rZ rZ `pitniani mawoni~ > megr. ZirZirZirZirZiZiZiZi / ZZZZHHHHrZrZrZrZH H H H `wiwakiTa

da mariliT Sezavebuli mawoni~

aaaa----xjaxjaxjaxjajajajaja `xseni~ > megr. xixixixijajajajajajajaja / xexexexejejejejejijijiji... ìd~

ucxo enebidan SeTvisebuli leqsika, sadac sesxebis Suale-

duri rgoli qarTveluria:

berZ. µαζα. `namcxvari~ > megr. mazmazmazmazvavavava `namcxvari fqvilisa da

Taflisagan~ > afx. aaaa----maJmaJmaJmaJ°aaaa `namcxvari~ (maWavariani)

13

it. maccheroni , rus. макарон > qarT. ma ma ma makakakakarorororonininini > megr. mamamama----

karkarkarkarnananana > afx. makrmakrmakrmakrHHHHna na na na ìd~

sp. SSSSççççqqqqççççrrrr > qarT. SaSaSaSaqaqaqaqariririri > afx. aaaa----SaSaSaSaqqqqarararar / aaaa----SaqSaqSaqSaq½½½½arararar ìd~ (Wa-

raia, Sagirovi)

hibriduli kompozitebi:

a. afxazuri:

aaaa----kakakakalilililiayayayay°ààààdddd / aaaa----yyyy°ààààdkadkadkadkalialialialia `parki lobio~ < kakakakalialialialia (megr.)

èkala~, aaaa----yyyy°ààààd d d d (afx.) `lobio~ (gvancelaZe)

aaaa----cxacxacxacxaranjranjranjranj `fiWa~ < aaaa----cxa cxa cxa cxa (afx.) `fiWa~, [[[[sasasasa]]]]ranranranranjijijiji (megr.)

`fiWa~

aaaa----CaCaCaCa----RRRR°azalazalazalazal `ritualuri puri~ < aaaa----CaCaCaCa (afx.) `puri~, RveRveRveRve----

zezezezelililili `xorcis, yvel-kvercxisa da misT. gulis mqone namcxvari~

(qegl)

aaaa----yyyy°ààààdxardxardxardxarkakakakalelelele�� `kirkaJi~ < aaaa----yyyy°ààààd d d d (afx.) `lobio~, xarxarxarxarkakakaka----

lia lia lia lia (megr.) `kirkaJi~ (gvancelaZe)

b. megruli:

xixixixijebjebjebjebJaJaJaJa `xseni~ < aaaa----xjaxjaxjaxjajajajaja (afx.) `xseni~, bJabJabJabJa (megr.) `rZe~

gvaqvs ramdenime sityva, romelsac ukunasesxobad vTvliT

megrulSi:

ajiajiajiajikakakaka `danayuli wiwakisa da sxva saneleblebis cxare sawe-

beli~ afxazuridanaa Semosuli, afxazuri forma ki momdinare-

obs megrulSi arsebuli Sesityvebis jijijijimumumumu----kakakakakikikikilililili-sagan > ****jimjimjimjim----

kakakakakikikikili li li li > > > > ****jimjimjimjimka ka ka ka > > > > ****jijijijikakakaka (lomTaTiZe).

xvaxvaxvaxvaJiaJiaJiaJia (megr.) `konusisebri ritualuri kveri~ SeiZleba sa-

murzayanulSi afxazuris gavleniT gaCeniliyo, Tavis mxriv

afx. aaaa----xxxx°aJaJaJaJ°aaaa `konusiseburi kveri, romelsac specialurad

msxverplSewirvisTvis, an yvelieris Tavze akeTebdnen~ < megr.

xoxoxoxozozozozo `patara konusis formis kveri, gamoiyeneboda msxverplSe-

wirvis dros~.

14

T e a b u r y u l a Z eT e a b u r y u l a Z eT e a b u r y u l a Z eT e a b u r y u l a Z e

ergativis zogi sakiTxi aGmosavlur dialeqtebSiergativis zogi sakiTxi aGmosavlur dialeqtebSiergativis zogi sakiTxi aGmosavlur dialeqtebSiergativis zogi sakiTxi aGmosavlur dialeqtebSi

koordinaciis erT-erTi niSnis mixedviT polipersonalur

zmna-Semasmenlebian winadadebaSi zmna-Semasmenlebi sxvadasxva

brunvaSi marTaven qvemdebares. rodesac winadadebaSi ramdenime

Semasmenelia erT qvemdebaresTan da isini gansxvavebulia

gardamavlobisa da seriebis mixedviT, ra Tqma unda, qvemdebare

yovelTvis erTsa da imave brunvaSi ar ewyoba. miRebuli Tval-

sazrisiT, aseT SemTxvevaSi qvemdebare imas uwevs angariSs, ro-

meli zmna-Semasmenelic uaxloesia masTan (l.kvaWaZe).

asea tradiciulad, Tumca zog aRmosavlur dialeqtSi

gvxvdeba iseTi SemTxvevebi, roca gardauvali zmna-Semasmeneli

polipredikatul winadadebaSi marTavs qvemdebares brunvaSi

gardamavalis msgavsad. saqme exeba iseT SemTxvevebs, roca

gardauval zmnasTan qvemdebare, rogorc mosalodneli iyo, ara

saxelobiTSi, aramed moTxrobiT brunvaSi dgas: àdadadadgagagaga am biWbiWbiWbiWmamamama,

aiRo mSvild-isari da wavida~; `papapapatatatataramramramram eubneva defdefdefdefsasasasa: macade

cota xansao~; `gadagadagadagadaududududgengengengen am SviSviSviSvileblebleblebmamamama da uTxres~; àdadadadgagagaga am

sovsovsovsovdadadadagargargargarmamamama, Zalian avantyofoba daiwyo, Zalian iavantyofa~;

àm kackackackacmamamama mimimimieeeepapapaparararara da xazeinis cxens cxviri moWra~.

aRmosavlur kiloebSi Segneba zmnis gardauvalobisa jer

kidev aris, ris gamoc martiv winadadebaSi gardauval zmnasTan

qvemdebare mudam saxelobiTSia. iSviaTad gvaqvs gamonaklisi:

`ymebma ar uSveben~; `daiRala biWma~...

unda vivaraudoT, rom dasaxelebuli tipis winadadebebSi

sintaqsur analogiasTan gvaqvs saqme. zmnebis didi nawili

gardamavalia, romlis moqmedeba mimarTulia ufro damatebis-

ken. es sintaqsuri movlena ZiriTadad iseTi tipis rTul wina-

dadebaSi gvxvdeba, roca pirveli zmna-Semasmeneli gardauvalia.

Tumca sainteresoa is faqtic, rom zogan winadadebaSi saer-

Tod ar aris gardamavali zmna, romlis analogiiTac iqneboda

qvemdebaris moTxrobiT brunvaSi Sewyoba: `Svilebmac uyuuyuuyuuyurererere----

15

benbenbenben, rogor lamazebi ariariariarianananan~; `manam mteri momomomovivivividododododadadada, biWma

cxenzed SeSeSeSeememememzazazazadadadada saomraTa~; `gadagadagadagadaududududgnengnengnengnen am Svilebma da iCxuiCxuiCxuiCxu----

besbesbesbes~.

S a l v a g a b e s kS a l v a g a b e s kS a l v a g a b e s kS a l v a g a b e s k i r i a i r i a i r i a i r i a

SeniSvnebi SeniSvnebi SeniSvnebi SeniSvnebi `vefxistKaosnisvefxistKaosnisvefxistKaosnisvefxistKaosnis~ ~ ~ ~ axal gamocemaTaaxal gamocemaTaaxal gamocemaTaaxal gamocemaTa komentarebze da ori taepis wakiTxvisaTviskomentarebze da ori taepis wakiTxvisaTviskomentarebze da ori taepis wakiTxvisaTviskomentarebze da ori taepis wakiTxvisaTvis

moxsenebaSi ZiriTadad `vefxistyaosnis~ akademiuri teq-

stis damdgeni komisiis mier dadgenili teqstis safuZvelze

ganxorcielebuli 2006 da 2009 wlebis gamocemebis, aseve sa-

qarTvelos mecnierebaTa akademiis Jurnal `macneSi~ gamoqveyne-

buli informaciebisa (SemdegSi vt k) da e.w. saskolo gamoce-

maTa (TezisebSi `saskolo~) wakiTxvebis Sesaxeb ramdenime Cvene-

uli gagebaa SemoTavazebuli. vsargeblobdiT `vefxistyaosnis~

1957 wlis gamocemiT.

a. leqsikonSi piris saxelebi sxvadasaxva formiTaa warmo-

dgenili. umravlesoba saxelobiTi br. niSniT, erTi nawili ki

fuZis saxiTaa gatanili, iseT SemTxvevaSic ki, rodesac ori an-

Troponimi erTad gvxvdeba. mag.: visi, magram _ ramin.

b. sityvis kninobiT formad CaTvlili zogierTi saleqsi-

kono erTeuli ufro riTmis saWiroebiT aixsneba. mag.: meota

òtebuli~, `gaqceuli~, sxva nawarmoebebSi meoti formiTaa

damowmebuli. `nu ganvaln meoti qalaqisa amisgan~. meota sa-

riTmo sityvaSi gvxvdeba: cotani, meotani, kotani, motani.

Semagona `Semgonebeli~ _ Cemni gulisa mdebelni da Cemni

Semagonani _ 590, 2. strofSi sariTmo sityvebia: monani, Sema-

gonani, wonani, fonani.

iefo ùxvi~, unda iyos ief_i: `moegebnes didebulni,

ZRvensa sZRvnidnides iefosa~ _ 148, 2 sariTmo klauzulis

gamo _ samefosa, iefosa, saswrafosa, sadafosa.

16

purad da saWmlad mivendev Cemsa mSvildsa da cerasa _

166,4

cera isradaa axsnili _ vt k, `saskolo.~

unda iyos ceri, romliTac moisari mSvilds mozidavs.

cera forma sariTmo evfoniiTaa asaxsneli: me rasa, wera-

sa, mRerasa, cerasa.

saskolo gamocemis mixedviT àmirandarejanianis~ avtoris

gvari xomelia. sworia 20 xelnawerSi dadasturebuli xoneli

(g. arabuli), 1 nusxaSi damowmebuli xomelis povniereba ki,

vfiqrobT, zemoxsenebuli mizeziT aixsneba_xomelsa, romelsa,

enadauSromelsa, cremlSeuSromelsa.

g. seli leqsikonSi umarTebulod mr. r. formiTaa gatani-

li (selni):

monaman selni daudgna, dajda krZalviT da ridiTa _ 124,3

d. sityvis gansxvavebuli gageba :

marTlad uTqvams mecnierTa: `wyenaao WirTa bade~ _ 815,2

baded aris gagebuli bevr gamokvlevasa da TargmanSi: ru-

suli (сеть _ s. iordaniSvili), inglisuri (a net _ m. uordro-

pi) da sxv. es sityva bad- zmnisgan nawarmoebi mimReobaa. `wyena

Wiris gamowvevi, gamCenia~.

Wirad ar miCndis lomisa moklva, marT viTa silisa _

320,3

silisa _ Wleqianisa, aq dasustebulisa _ `saskolo~.

amave TavSi tarieli ambobs:

vburTobdi da vnadirobdi, viT yatasa vxocdi lomsa _

328,4

yata _ frinveli _ `saskolo~

orive SemTxvevaSi tradiciuli ikiTxvisia swori, romlis

mixedviT sili strofis sariTmo sityvebsaa misadagebuli siri

(Citi), aris (cilisa, Slilisa, silisa, Svilisa), xolo meore

magaliTSi kataa.

viTa viSiSvi, gacnobos RmerTman, naTelTa msaxeman _ 738,2

ganmartebulia, rogorc naTlis xati _ vt k. vfiqrobT,

naTelTa msaxe sinaTlis Semqmneli RmerTis epiTetia.

17

gaZrcvilsa tansa emosnes yaryumni usapironi _ 123,1

gaZrcvili `SiSveli~, `titveli~, `Silifad Cacmuli~ _

`saskolo~.

qvabisa karsa asmaTi marto zis, arbargosani _1355,1

ar-bargosani _ SesaZloa orgvari gageba: 1. Silifad Ca-

cmuli; 2. utvirTo, Tavisuflad mjdomi _ `saskolo~

gaZrcvili ùsamkaulos~ unda niSnavdes, xolo arbargosani

_ `martos~.

saTi `giSeri~ _ `saskolo~. Cveni azriT, ufro wiTeli

feris qvas, marjans unda niSnavdes. `...broli brolda, saTi sa-

Tda~. pirisaxes ferebi daubrunda _TeTri da wiTeli.

e. sityvaTa warmomavloba:

vt k_s gamocemaSi somxuradaa CaTvlili qarTuli sityve-

bi: kapani, kaparWi, saTi (muqi wiTeli feris marjani).

saeWvod gveCveneba rubisa da damis nasesxobebad miCneva:

rubi (arab. rubb `wveni~, arab.-spars. rumbi), dami _ berZnuli,

sparsuli (a.gvaxaria), arabuli (`sisxli~). vwer vinme mesxi me-

leqse me rusTvelisa damisa (rusTvelis Camomavlobis _ `sa-

skolo~). Cveni azriT, aq qarTuli sityva daba unda iyos.

kvlav araidenturi riTmebi? Ramisa, Jamisa, wamisa da rusTve-

lisa damisa an rusTvelisad amisa.

melnisa tbaTaT iRvrebis savse saTisa rubebi _ 1146,3 rus mr.r. forma unda iyos. rubebi riTmis saWiroebiT Se-

iZleba aixsnas. gubebi, Subebi, rubebi, tyubebi. saTis (marjani) ruebi metaforulad sisxlis cremlebs niSnavs. am varauds mxars uWers xelnawerebi da poemaSi rus xmareba: `... ar da-swyveddis cremlTa rusa~.

sparsulad miCneuli saraji (a. gvaxaria) arabuli sityvaa. sahrij `wyalsacavi~. Sdr. svan. sarag, sara>g (`lSx~) `wyaro~.

vfiqrobT, iseve rogorc sparsul enaSi damkvidrebuli zogierTi qarTuli botanikuri termini: naZvi, askili (mniSvne-lobis cvliT `zRmartli~), saroc Zveli qarTuli nasesxobaa iranul enebSi. Sdr. top. saro.

moxsenebaSi kidev erTxelaa ganxiluli qvemomoyvanili sa-

davo adgili:

18

1. am saqmesa memowmebis dionosi brZeni, ezros _177,1

rusTvelologTa umravlesoba aq or pirovnebas moiazrebs:

dionise areopagels da XII s. espaneTSi moRvawe ebrael poets

mose ibn ezras.

aRiZvris ramdenime kiTxva: ratom arian erTad moxsenebu-

li sxvadasxva aRmsareblobis avtorebi, romlebic erTmaneTis-

gan daSorebul epoqasa da qveynebSi cxovrobdnen da sxvadasxva

enaze qmnidnen TavianT Txzulebebs? xsenebul avtorebTan `ve-

fxistyaosnis~ msgavsi adgili ar dasturdeba. vis miemarTeba

epiTeti brZeni? Sesabamisad sad unda daisvas sasveni niSani?

ra formaa ezros? brZeni ezros Tu brZnisa ezros?

am TvalsazrisiT mxedvelobaSi aris misaRebi Semasmenlis

mx. r. formiT povniereba (memowmebis), ris gamoc qvemdebare

erTze meti ar unda iyos. sxva SemTxvevebSi mr.r.-Si mdgari

qvemdebare SemasmenelTan ricxvSia SeTanxmebuli.

aha mmowmoben varskvlavni, Svidnive memowmebian _ 964, 1

iginica daemowmnes ama missa naubarsa _ 1389, 1

a. SaniZe avTentur wakiTxvas amgvarad varaudobs:

am saqmesa memowmebis `diaRnosi~ brZnisa ezros

ezros forma damkvidrda TargmanebSic. ezras naT.br. for-ma SeiZleba ezrasi yofiliyo, rogorc es a-ze damTavrebul sa-kuTar saxelebTan gvaqvs. mag.: `sityvis kona~ sabasi, koncefcia akad. a. Ciqobavasi da a. S.

Cans, rusTaveli ioane petriwis mier qarTul enaze Tar-gmnil astrologiur-meteorologiur Txzulebas `kalanda� Tqmuli ezra winaswarmetyuelisa�~ icnobda.

2. ymaman uTxra: `madli RmerTsa, Semoqmedsa, arsTa mxadsa~ _ 1050, 1. bevr naSromSi gaziarebulia Sexeduleba, rom mxadi xad _ (`moxmoba~, `daZaxeba~) zmnidanaa nawarmoebi da igi ars-Ta gamCens (mxmobels) niSnavs. ix. vt k, saskolo.

Sinaarsobrivad arsTa mxedi unda iyos, romelic poemaSi ramdenjerme gvxvdeba. am mosazrebas mxars xelnawerTa Cvenebac uWers. mxadi formis gaCenaSi, am SemTxvevaSic, rogorc Cans, strofis sariTmo sityvebma iTamaSa roli: arsTa mxadsa, aqa qmnadsa, zogsa cxadsa, mowevnadsa.

19

e l i s a b e d g a z d e l i a n ie l i s a b e d g a z d e l i a n ie l i s a b e d g a z d e l i a n ie l i s a b e d g a z d e l i a n i zedsarTav saxelTa xarisxebi svanurSizedsarTav saxelTa xarisxebi svanurSizedsarTav saxelTa xarisxebi svanurSizedsarTav saxelTa xarisxebi svanurSi

cnobilia, rom viTarebiT zedsarTav saxelebs svanurSi,

sxva qarTveluri enebis msgavsad, xarisxis gramatikuli katego-

ria axasiaTebs. xarisxis raodenobis mixedviT, opozicia sva-

nurSi oTxwevriania da Kovel xarisxs Tavisi markerebi (afiqse-

bi) aqvs.

Tu xarisxis warmoebis mixedviT dGevandeli svanuris dia-

leqtebs erTmaneTs SevudarebT, aGmoCndeba, rom oTxwevriani

opozicia kargad aris daculi balszemourSi: wˆrniwˆrniwˆrniwˆrni `wiTeli~,

xoxoxoxo----wranwranwranwran----aaaa ùfro wiTeli~, mamamama----wranwranwranwran----eeee ùwiTlesi~, mˆmˆmˆmˆ----wranwranwranwran----{aaaa}}}}

`mowiTalo~. balszemourSi gamonaklisia is zedsarTavi saxele-

bi, romlebic, samecniero literaturaSi, ufroobiT xarisxSi

gaqvavebul formebad arian miCneuli: xoxoxoxo----SSSS----aaaa ùfrosi~, xoxoxoxo----CCCC----aaaa

`kargi~, xoxoxoxo----llll----aaaa `cudi~, xoxoxoxo----drdrdrdr----aaaa (lnt. xoxoxoxo----ldarldarldarldar----aaaa) ùfro cu-

di~, xoxoxoxo----x…x…x…x…rrrr----aaaa zs., xoxoxoxo----xrxrxrxr----aaaa lSx., xoxoxoxo----r…r…r…r…----aaaa lnt. ùmcrosi~.

balszemourSi es zedasarTavebi odnaobiT xarisxSi ver da-

vadastureT, xolo balsqvemoursa da qvemosvanurSi oTxive

formiT gvxvdeba.

xoxoxoxo----CCCC----aaaa `kargi~, xxxxoooo----CCCC----ilililil zs., lnt., xoxoxoxo----CCCC----ulululul lSx., ùkeTesi~,

mamamama----CCCC----ŠnŠnŠnŠn----eeee bz., lSx., mamamama----CenCenCenCen----eeee lnt. `saukeTeso~, xoxoxoxo----CilCilCilCil----SalSalSalSal bq.,

xoxoxoxo----CulCulCulCul----‰ra‰ra‰ra‰ra lSx., xoxoxoxo----CilCilCilCil----araaraaraara lnt. òdnav ukeTesi, mokargo~.

balsqvemourSi, balszemourTan SedarebiT, xarisxis oTxive

formas zedsarTavTa naklebi raodenoba awarmoebs, xolo qve-

mosvanur dialeqtebSi samwevriani opoziciaa gabatonebuli.

aGsaniSnavia, rom, rogorc balsqvemourSi, ise qvemosvanurSi

samwevrian opozicias, ZiriTadad, aGmatebiTi xarisxis formebi

aklia.

gansxvavebaa dialeqtebs Soris odnaobiTi xarisxis warmoe-

bis dros. balszemourSi odnaobiT xarisxs umetesad mˆmˆmˆmˆ- _ -{aaaa}

konfiqsi awarmoebs, zogJer ----‰ra‰ra‰ra‰ra disimlaciiT ----‰la‰la‰la‰la sufiqsic

iCens Tavs. mag.: mˆmˆmˆmˆ----mjirmjirmjirmjir----aaaa º mˆjirmˆjirmˆjirmˆjir----‰la‰la‰la‰la `mosvelo~, mˆmˆmˆmˆ----iT…iT…iT…iT…----aaaa º

20

aT…iaT…iaT…iaT…i----araaraaraara `mocxelo~... balsqvemourSi odnaobiTi xarisxi -SalSalSalSal

-`viT~ Tandebulis saSualebiT aGweriTad iwarmoeba. mag.:

sgelsgelsgelsgel----SalSalSalSal `mosqelo~, J…inelJ…inelJ…inelJ…inel----SalSalSalSal `moZvelo (ZveliviT)~, zog-

Jer ----�r�r�r�r sufiqsic gvxvdeba. necnnecnnecnnecn----�r�r�r�r `mowvrilo~, dˆTxldˆTxldˆTxldˆTxl----�r�r�r�r `mo-

Txelo~...

b. nijaraZis qarTul-svanur-rusul leqsikonSi xSiria ----‰r‰r‰r‰r

sufiqsiT nawarmoebi odnaobiTi xarisxis formebi: mˆxmmˆxmmˆxmmˆxm----‰r‰r‰r‰r `mo-

mjavo~,mˆgrmˆgrmˆgrmˆgr----‰r‰r‰r‰r `momsxo~, mˆcxmˆcxmˆcxmˆcx----‰r‰r‰r‰r `mocivo~, zesKzesKzesKzesK----‰r‰r‰r‰r `monedlo~...

qvemosvanuri dialeqtebis odnaobiTi xarisxis formebSi

gamoiKofa mˆmˆmˆmˆ---- _ { _ { _ { _ {aaaa}, }, }, }, mumumumu---- _ { _ { _ { _ {aaaa}}}} konfiqsebi da umetesad ----‰ra‰ra‰ra‰ra////----‰la‰la‰la‰la

lSx., ----ara ara ara ara / / / / ----alaalaalaala sufiqsebi. es sufiqsebi SeiZleba daerTos

rogorc dadebiTi, ise odnaobiTi da ufroobiTi xarisxis

formebs: mˆmˆmˆmˆ----nnnn----JodJodJodJod----aaaa, , , , mˆmˆmˆmˆ----nnnn----JodJodJodJod----araaraaraara, , , , xoxoxoxo----nnnn----JodJodJodJod----araaraaraara, JoJoJoJodidididi----araaraaraara

lnt. `mogrZo, odnav grZeli~.

r u s u d a n g e r s a m i ar u s u d a n g e r s a m i ar u s u d a n g e r s a m i ar u s u d a n g e r s a m i a morfemaTa jgufebi da saxelur morfemaTa morfemaTa jgufebi da saxelur morfemaTa morfemaTa jgufebi da saxelur morfemaTa morfemaTa jgufebi da saxelur morfemaTa rangobrivi struqtura megrulSirangobrivi struqtura megrulSirangobrivi struqtura megrulSirangobrivi struqtura megrulSi

megrulSi funqciuri TvalsazrisiT morfemaTa sami jgufi

gamoiyofa: leqsikuri (derivaciuli), leqsikur-gramatikuli da gramatikuli (relatiuri).

1. leqsikuri (derivaciuli) mniSvnelobis morfemebi aer-

Tianebs Zireul da leqsikuri mniSvnelobis mawarmoe-

bel, warmomqmnel afiqsebs. semantikuri TvalsazrisiT

derivaciuli afiqsebi megrulSi Tormet sxvadasxva

jgufs adgenen (g.kartozia);

2. leqsikur-gramatikuli morfemebi erTdroulad Seica-

ven leqsikur da gramatikul (resp. morfologiur)

mniSvnelobebs. aseTTa rigs ganekuTvneba: mravlobiTo-

bis aRmniSvneli niSani saxelisa da zmnis struqturaSi;

21

qcevis, gvaris, kontaqtis / kauzativis morfemebi, zmnis-

winebi da nawilakebi (= gezis, orientaciis, aspeqtis am-

saxveli formaluri niSnebi) zmnebSi. enklitikuri ele-

mentebi (nawilakebi, Tandebulebi da -nininini kavSiri) saxe-

lebSi.

3. gramatikuli (relatiur) morfemebis funqciaa gansa-

zRvros gramatikuli mimarTebebi frazaSi; saxelis mo-

rfologiur struqturaSi es iqneba brunvis niSani,

epenTeza (|| fonetikuri CanarTi), TanxmovanTgamyari,

mavrcobi xmovnebi. zmnis morfologiur struqturaSi -

piris niSnebi, paradigmis niSnebi (kavSirebiTebi, piro-

biTebi, aoristi, nononono----eeee-iani TurmeobiTebi), Temis niSne-

bi, obligatebi, mavrcobi xmovnebi.

vinaidan derivaciuli da relatiuri an leqsikur-gramati-

kuli morfemebi erTmaneTisagan funqciurad gansxvavebulia,

morfemaTa rangobriv struqturaze msjelobisas isini unda ga-

imijnos. derivaciuli fuZe semantikurad axali fuZea, romel-

sac mimarTebebis dasadgenad damatebiT sWirdeba relatiuri

anu sxva tipis, misgan gansxvavebuli morfemebis darTva; morfe-

mebisa, romelTac aqvT gramatikuli mniSvneloba da ara azrob-

rivad gansxvavebuli, mniSvnelobiT axali odenobis (leqsemis)

warmoqmnis funqcia; Tu Zireuli morfema aRiniSneba niSniT R

(laT. radix `Ziri~), warmoqmnili fuZis Casawerad SemoRebulia

aRniSvna , rac niSnavs, rom Zireuli morfema nawarmoebia _

dagrZelebulia oden leqsikuri mniSvnelobis mqone afiqsebiT

(m. damenia):

fufufufuZe Ze Ze Ze = = = = ZiZiZiZirererereuuuuli moli moli moli morferferferfema ma ma ma (R)

an

fufufufuZe Ze Ze Ze = = = = ZiZiZiZirererereuuuuli moli moli moli morferferferfema ma ma ma + + + + dedededeririririvavavavaciciciciuuuuli moli moli moli morferferferfema ma ma ma ()

maSasadame, fuZeTa morfologiuri segmentirebisa da Sesa-

bamisi kvalifikaciis dros relevanturia axali mniSvnelobis

fuZe da ara Ziriseuli morfema. Sdr.:

22

(1) koCkoCkoCkoC-i koCkoCkoCkoC-q

kaci-NOM.SG kaci-ERG. SG

(2) ko ko ko koCaCaCaCanananana kokokokoCaCaCaCanananana----q

kacoba-NOM.SG kacoba-ERG. SG

(3) ko ko ko koCaCaCaCaninininierererer-i kokokokoCaCaCaCaninininierererer----q

kacuri- NOM.SG kacuri-ERG. SG

megrulSi morfemebi ganlagebulia fuZis win da momdev-

nod rangebis Sesabamisad. saxeluri morfemebi mxolod sufiq-

sebia, zmnuri ki SeiZleba iyos prefiqsuli, sufiqsuri, infiq-

suri da konfiqsuri. amdenad, megruli enis zmnuri struqtu-

ra gacilebiT rTulia, vidre saxelisa.

megrulSi saxelis morfologiuri ranJirebisas morfemebi

ganlagdeba mxolod fuZidan marjvniv, rac imas niSnavs, rom am

enaSi saxels darTuli morfologiuri segmentebi mxolod su-

fiqsuri morfemebia.

saxelebSi morfemaTa rangobrivi ganlagebis yvelaze grZel

mimdevrobas aseTi saxe aqvs: R-I-II-III-IV-V-[VI-VII], Tumca am sin-

tagmatur ganlagebas garkveuli SezRuvdvebi edeba, ris safuZ-

velzec erTdroulad realizebad morfemaTa ricxvi maqsimum

xuTia.

saxeluri sufiqsebi rangebis mixedviT ase nawildeba:

I _ TanxmovanTgamyari -iiii;

II - epenTeza -llll;

III - ricxvis markeri (-ef ef ef ef || || || || ----em em em em || || || || ----enenenen);

IV _ brunvis markeri (-iiii, , , , ----qqqq, , , , ----ssss, , , , ----iS iS iS iS || ----iSiiSiiSiiSi, , , , ----iSaiSaiSaiSa, , , , ----iSeiSeiSeiSe, , , ,

----iSoiSoiSoiSo; ; ; ; ----iT iT iT iT || TiTiTiTi; ; ; ; ----TiTiTiTi || ----oooo);

V _ mavrcobi xmovani (----iiii, , , , ----uuuu, , , , ----GGGG);

VI _ Tandebuli (----x x x x || || || || ----xixixixi, , , , ----nininini `Tvis~, ----wkawkawkawkalalalala, , , , ----jgujgujgujgurararara);

VII _ nawilaki (----oooo, , , , ----TTTT(iiii)).

erTi rangis morfemebi SeuTavsebelia erTmaneTTan sintag-

maturad; romelime rangis morfemis gamotovebisas rangobrivi

Tanmimdevroba ar irRveva.

Tuki morfemaTa sazRvarze am morfemebis Semadgeneli fo-

23

nemebi arakanonikur kompleqsebs qmnian, ena mimarTavs arakano-

nikurobis daZlevis ramdenime gzas.

saxelTa rangobrivi struqturis agebisas siaxles warmo-

adgens ukanasknel periodSi ganxorcielebuli kvlevis (ix. kar-

tozia da sxv., `megrulis lingvisturi analizi~, 2010) safuZ-

velze ori axali morfemuli elementis segmentireba da misi

CarTva rangobriv struqturaSi:

1. Zireul morfemasa da brunvis markers Soris mravlobi-

Tis 29 fuZeSi gaCenili -l l l l sonori, romelic, misi funqciidan

(xmovnebs Soris hiatusis acileba) gamomdinare, kvalificire-

bulia epenTezad1.

2. TanxmovanTgamyari -iiii, anu saxelTa brunebisas arakanoni-

kur kompleqsTa superaciisTvis CarTuli obligati.

g v a n c ag v a n c ag v a n c ag v a n c a g v a n c e l a Z eg v a n c e l a Z eg v a n c e l a Z eg v a n c e l a Z e

koncepti koncepti koncepti koncepti sulisulisulisuli qarTulSi qarTulSi qarTulSi qarTulSi

1. koncepti susususuli li li li metad mniSvnelovania sxvadasxva kultu-

ris xalxTa Soris. swored sulis konceptis safuZvelze xdeba

enebSi saganTa dayofa susususulilililierererer da usuusuusuusulolololo sagnebad da am sa-

fuZvelze Sesabamis saxelTa dajgufeba susususulilililiererererTa Ta Ta Ta da usu usu usu usulolololoTa Ta Ta Ta

aRmniSvnel saxelebad, rac xSirad konkretuli enebis morfo-

logiasa da sintaqszec axdens gavlenas. magaliTad, qarTul

enaSi sulierTa saxelebiT gamoxatuli qvemdebare ricxvSi

eTanxmeba Semasmenels, xolo usuloTa saxeliT gamoxatuli

qvemdebare mxolod im SemTxvevaSi SeuTanxmdeba Semasmenels,

Tu saxeli gasulierebulia.

Tanamedrove qarTulSi sulis cneba da misi saxeli `susususu----

1 Epenthese _ (laT.) xmovanTa hiatusis acilebis mizniT gaCenili

fonetikuri CanarTi.

24

lililili~~~~ sakmaod farToa. qegl-is mixedviT, suli aris:

1. adamianis fsiqikur unarTa erToblioba, _ azrovneba,

cnobiereba; 2. aramaterialuri sawyisi, dasabami, romelic

warmoadgens bunebis, sagnebisa da movlenebis mamoZravebel Za-

las, _ goni; 3. adamianis Sinagani samyaro, pirovnebis fsiqiku-

ri Tvisebebi, rac mis moqmedebas gansazRvravs; 4. usxeulo ze-

bunebrivi arseba; 5. adamianis arsebis RvTaebrivi mxare, rome-

lic upirispirdeba sxeuls (xorcs) da romelic ukvdavia; 6.

SesunTquli da amosunTquli haeri, _ sunTqva; 7. gadat. ada-

mianis sicocxle; 8. calkeuli adamiani, pirovneba, kaci; calke-

uli pirutyvi; 9. gadat. ZiriTadi azri, arsi, damaxasiaTebeli

Tviseba, Tavisebureba.

Sesabamisad, farToa sityva `sulsulsulsul~~~~-isagan nawarmoebi saxeli

`susususulilililieeeeriririri~~~~, romelic amJamad aRniSnavs: 1. cocxal arsebas,

suldgmuls; 2. adamianis Sinagan fsiqikur samyarosTan dakavSi-

rebuli Tvisebebis mqones; 3. qristianul religiasTan dakavSi-

rebuli, saeklesio Tvisebis mqones.

2. Zvel qarTulSic `susususulislislislis~~~~ cnebasa da Sesabamis sityvas

sakmaod farTo semantika hqonda da konceptualizebulic iyo,

rac kargad Cans sityva `susususulislislislis~~~~ sabaseul ganmartebaSi: `ner-

gnica sulierad iTqmian, rameTu aqvs maT moZraobisa da aRor-

ZinebiTisa da Teslovnebisa Zali. xolo s u l i p i r u t y v T a,

romel ars samSvinveli, sisxlisaobiTi da sicocxliT ganmat-

felobiTi, moZraobiTi nivTierisa Zalisa moqmedeba da grZno-

bis qoneba; xolo k a c T a s u l i _ sityvieri, arseba-gonie-

ri, usxeulo, ucnauri, sityvieri da ukvdavi, arseba-wvlili,

usaxo, xati da msgavsi RmrTisa; s u l i a n g e l o z i _ si-

tyvieri da gonieri da meore naTeli; da eSmaknica, romelTa

TviT daibneles Tavi Tvisi ampartavnebiTa; da suli _ s u l i

w m i d a _ dambadebeli amaT yovelTa, pirveli naTeli da mi-

uwvdomeli; qarnica sulad uTqvamT. suli gulisxma-iyofis

oTxgvarad: s u l i _ suli-wmida; s u l i _ angelozi, saxie-

ri; s u l i _ eSmaki; s u l i _ sulica Cueni. xolo ars,

odesme gonebaca sulad iTqvas qarisa, xolo ganeyofvis suli

25

sityvieri sulsa pirutyvTasa: ars s u l i s i t y v i e r i ar-

seba-gonieri, usxeulo da ucnauri, sityvieri xorcTa cxovel-

smyofelobiTi da mdgomareobisa mimcemlobiTi; suli ars arse-

ba-wvlili univTo, usaxo, xati da msgavsi RmrTisa; xolo p i -

r u t y v T a s u l i ars sisxlisaobiTi sicocxliTi da gan-

matfobelobiTi da moZraobiTi nivTierisa sulisa mier moqme-

deba da Zali nivTieri moqmedebiTi da grZnobiTi da xorcT

SemamtkicebelobiTi~.

i. abulaZis `Zveli qarTuli enis leqsikonSi~ `susususulililili~~~~ amgva-

rad ganimarteba: susususuli li li li _ `kaci~, `guami~, `Tavi~, TavisTavi; hae-

ri, qari, sunTqva, òrTqli~; suni; boroti suli; suli wmida.

3. qarTul kulturul sivrceSi susususulililili aRniSnavs ara mxo-lod adamianis Sinagan samyaros, aramed is SeiZleba iyos mTe-li eris TviTSegnebis aRmniSvneli sityvac (magaliTad, roca vambobT qarqarqarqarTuTuTuTuli suli suli suli sulililili, sruliad gasagebia, rom saubaria eris bunebaze, mis xasiaTze, kulturaze da a.S.).

4. qarTulSi aris uamravi iseTi frazeologizmi, sityvaTa myari Sexameba da gamonaTqvami, rogorebicaa: susususuli udli udli udli udgasgasgasgas, , , , susususu----li da guli da guli da guli da gulililili, , , , susususulilililiTa da guTa da guTa da guTa da guliTliTliTliT, , , , sulsulsulsulze mize mize mize miususususwrewrewrewressss, , , , sulsulsulsulma wama wama wama wa----sZliasZliasZliasZlia, , , , susususuli mili mili mili misdissdissdissdis, , , , SeSeSeSeni suni suni suni suli Cems xelli Cems xelli Cems xelli Cems xelSiaSiaSiaSia, , , , suls Rasuls Rasuls Rasuls Rafavsfavsfavsfavs, , , , susususuli kbili kbili kbili kbiliT uWiliT uWiliT uWiliT uWiravsravsravsravs, , , , susususuliT daliT daliT daliT dacecececema ma ma ma da uamravi sxva.

moxsenebaSi istoriul werilobiT wyaroTa monacemebis mi-xedviT warmodgenili iqneba `susususulislislislis~~~~, rogorc konceptis, daxa-siaTeba im cvlilebaTa gaTvaliswinebiT, rac man droTa man-Zilze ganicada.

l e l a g i g l e m i a n il e l a g i g l e m i a n il e l a g i g l e m i a n il e l a g i g l e m i a n i drois zmnisarTTa Sesaxeb svanurSidrois zmnisarTTa Sesaxeb svanurSidrois zmnisarTTa Sesaxeb svanurSidrois zmnisarTTa Sesaxeb svanurSi

ÓÅÀÍÖÒÉ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉÓ ÛÄÓÀáÄÁ ÓÀÄÍÀÈÌÄÝÍÉÄÒÏ ËÉÔÄÒÀÔÖÒÀÛÉ

(Å. ÈÏ×ÖÒÉÀ, Â. ÊÀàÀÒÀÅÀ, Ë. ÓÀÍÉÊÉÞÄ, Ê. ÂÀÁÖÍÉÀ…) ÁÄÅÒÉ ÓÀÚÖÒÀ-ÃÙÄÁÏ ÌÏÓÀÆÒÄÁÀÀ ÂÀÌÏÈØÌÖËÉ. ÜÅÄÍ ÀÌãÄÒÀÃ ÚÖÒÀÃÙÄÁÀÓ ÂÀÅÀÌÀáÅÉ-ËÄÁÈ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÆÄ, ÒÏÌÄËÈÀ ÒÀÏÃÄÍÏÁÀ ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÓÀÊÌÀÏÃ

26

ÃÉÃÉÀ ÃÀ ßÀÒÌÏÄÁÉÓ ÈÅÀËÓÀÆÒÉÓÉÈ ÌÄÔÀÃ ÓÀÉÍÔÄÒÄÓÏ. ÓÅÀÍÖÒÛÉ, ÓáÅÀ ØÀÒÈÅÄËÖÒ ÄÍÀÈÀ ÌÓÂÀÅÓÀÃ, ÀÂÄÁÖËÄÁÉÓ ÌÉáÄÃ-

ÅÉÈ, ÂÀÌÏÉÚÏ×À ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ÏÒÉ ãÂÖ×É: ÐÉÒÅÄËÀÃÉ ÃÀ ÍÀ-ßÀÒÌÏÄÁÉ. ÐÉÒÅÄËÀÃ ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ãÂÖ×Ó ÌÉÀÊÖÈÅÍÄÁÄÍ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÓ, ÒÏÌÄËÈÀ ÌÏÒ×ÏËÏÂÉÖÒÉ ÓÄÂÌÄÍÔÀÝÉÀ (ÞÉÒÄÖË ÃÀ À×ÉØÓÖÒ ÌÏ-Ò×ÄÌÀÈÀ ÂÀÌÏÚÏ×À) ÓÉÍØÒÏÍÉÖËÉ ÈÅÀËÓÀÆÒÉÓÉÈ ÛÄÖÞËÄÁÄËÉÀ.

ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ÞÉÒÉÈÀÃ ãÂÖ×Ó, ÒÏÂÏÒÝ ÝÍÏÁÉËÉÀ, ØÌÍÉÀÍ ÍÀßÀÒ-ÌÏÄÁÉ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ, ÒÏÌËÄÁÉÝ ÛÄÉÝÀÅÄÍ ÌÀÒÔÉÅ ×ÖÞÄÓ ÃÀ ÌÍÉÛÅÍÄ-ËÏÁÉÓ ÌÝÅËÄË ÓÉÔÚÅÀßÀÒÌÏÄÁÉÈ À×ÉØÓÓ ÀÍ ÄÒÈÆÄ ÌÄÔ ÌÀÒÔÉÅ ×Ö-

ÞÄÓ. ÒÀÝ ÛÄÄáÄÁÀ ÞÉÒÄÖË ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÓ, ÉÓÉÍÉ ÓÅÀÍÖÒÛÉ, ØÀÒÈÖËÉÓÀ ÃÀ ÆÀÍÖÒÉÓ ÌÓÂÀÅÓÀÃ, ÛÄÃÀÒÄÁÉÈ ÌÝÉÒÄÒÉÝáÏÅÀÍÉÀ: ÁêÆÉ `ÀÌÀÙÀÌ”, ËðÃÉ `ÃÙÄÓ”, ËêÈ `ßÖáÄË”, ÀÈáÄ `ÀáËÀ” ÃÀ ÓáÅ.

ÌÀÛÀÓÀÃÀÌÄ, ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ßÀÒÌÏÄÁÀ áÃÄÁÀ ÒÏÂÏÒÝ À×ÉØÓÄÁÉÓ ÓÀ-ÛÖÀËÄÁÉÈ, ÀÓÄÅÄ ÊÏÌÐÏÆÉÝÉÉÈ. ÍÀßÀÒÌÏÄÁ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÛÉ ÈÅÀËÍÀÈËÉÅ ÂÀÌÏÉÚÏ×À À×ÉØÓÖÒÉ ÄËÄÌÄÍÔÄÁÉ, ÒÏÌËÄÁÉÝ ÂÀÌÏáÀ-

ÔÖËÄÁÉÓ ÐËÀÍÛÉ ÁÒÖÍÅÉÓ ÍÉÛÍÄÁÓ ÄÌÈáÅÄÅÀ. ÌÉÝÄÌÉÈÉ ÁÒÖÍÅÉÓ ÍÉÛÀÍÉ -Ó ÆÌÍÉÓÀÒÈÀÃ ÀØÝÄÅÓ ÓÀáÄËÓ: ÞÉÍðÒ-Ó,

äÀÌ-Ó ` ÃÉËÀÓ”, ÍðÁÏÆ-Ó `ÓÀÙÀÌÏÓ”…

ÌÏØÌÄÃÄÁÉÈÉ ÁÒÖÍÅÉÓ ÍÉÛÍÉÈÀÀ ÂÀ×ÏÒÌÄÁÖËÉ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ: ÁÆ., ËëÈ-Ûæ|ËëÈ-Ûæ, ÁØ. ËÄÈ-Ûæ `ÙÀÌÉÈ”, ËÀÃÄÙ-Ûæ|ËÀ-

ÃÄÙ-æÛ `ÃÙÉÓÉÈ”…. ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÓÀÊÌÀÏ ÒÀÏÃÄÍÏÁÉÈ ÃÀÓÔÖÒÃÄÁÀ ÐÒÄ×ÉØÓÄÁÉÈ ÍÀ-

ßÀÒÌÏÄÁÉ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ. ËÄ- ÐÒÄ×ÉØÓÉÈÀÀ ÍÀßÀÒÌÏÄÁÉ: ËÄ-äÍ-À, ÆÓ., ÍÄäÍÀ ÁØ., ËëÍÀ,

ÍëÍÀ ËÛá., ËÄÍÀ, ÍÄÍÀ ËÍÔ. `ÛÀÒÛÀÍ, ÛÀÒÛÀÍßÉÍ”. ÄÒÈÓÀ ÃÀ ÉÌÀÅÄ ×ÖÞÄÓ ÛÄÉÞËÄÁÀ ÓÀáÄËÉÓ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÁÀÝ äØÏÍÃÄÓ

ÃÀ ÆÌÍÉÓÀÒÈÉÓÀÝ.

ËÀ- ÐÒÄ×ÉØÓÉ ÂÀÌÏÉÚÏ×À: ËÀÃðÙ, ËÀÃÄÙ ÁÆ., ËÀÃÄÙ ËÛá., ËðÃÄÙ ÁØ., ËÍÔ. `ÃÙÄ, ÃÙÄÓ”.

Íð|ÍÀ-ÈÉÀ ÍÀßÀÒÌÏÄÁÉ: ÍðÁÏÆ, ÍðÁÖÆ ÁÆ., ÍðÁÏÆ, ÍÄÁÏÆ ÁØ., ÍÄ-ÁÏÆ ËÛá. ËÄÍÔ. `ÓÀÙÀÌÏ” ÃÀ ÓáÅ.

ÓÀÊÌÀÏÃ áÛÉÒÀÃ ÃÀÓÔÖÒÃÄÁÀ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÈÀ ÊÏÌÐÏÆÉÔÖÒÉ ßÀÒÌÏÄÁÀ, ÂÅáÅÃÄÁÀ ÒÏÂÏÒÝ ×ÖÞÄÂÀÏÒÊÄÝÄÁÖËÉ: ÜÉØÉ-ÜÉØÉ, ÞÉÍðÒ-ÞÉÍðÒÓ, ÍÄÁÏÆ-ÍÄÁÏÆÓ... ... ... ... ÀÓÄÅÄ ÓáÅÀÃÀÓáÅÀ ×ÖÞÉÈ ÛÄÄÒÈÄÁÖËÉ ÆÌÍÉ-ÓÀÒÈÄÁÉ: ÉÓÂËëÈ `ÛÖÀÙÀÌÄ”, ÉÓÂËÀÃÄÙ `ÛÖÀÃÙÄ”, ÌéáðÒÁêÆÉ `áÅÀË-ÓÀÙÀÌÏÓ”, ÌéáðÒÄÜáðÍ `ÆÄÂ”…

ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÌÏÉÐÏÅÄÁÀ, ÀÂÒÄÈÅÄ, ÃÒÏÉÓ ÉÓÄÈÉ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ, ÒÏ-

27

ÌÄËÈÀ ×ÖÞÄ ÖÊÀÅÛÉÒÃÄÁÀ ÜÅÄÍÄÁÉÈ ÍÀÝÅÀËÓÀáÄËÄÁÓ. ÍÀÝÅÀËÓÀáÄ-ËÖÒ ÄËÄÌÄÍÔÄÁÓ ÛÄÉÝÀÅÄÍ ÛÄÌÃÄÂÉ ÃÒÏÉÓ ÆÌÍÉÓÀÒÈÄÁÉ: ÀÌÖÍ-ÙÏ|ÀÌÀÍÙÏ `ÀÌÉÓ ÛÄÌÃÄÂ”, ÄÜØÀÍÙÏ `ÉÌÉÓ ÛÄÌÃÄÂ”, ÀÌÃæÒÄæÓ `ÀÌ ÃÒÏÓ”, ÄÜØÀ `ÌÀÛÉÍ”, ÄãÃæÒÄæÓ `ÉÌ ÃÒÏÓ”, ÀÌÆÀæ `ßÄËÓ”, ÀÌÜÉØÓ `ÀÌ ÃÒÏÓ” ÃÀ À.Û.

g i o r g i g o g o l a S v i l ig i o r g i g o g o l a S v i l ig i o r g i g o g o l a S v i l ig i o r g i g o g o l a S v i l i

klasovani uRlebis naSTi Zvel qarTulSiklasovani uRlebis naSTi Zvel qarTulSiklasovani uRlebis naSTi Zvel qarTulSiklasovani uRlebis naSTi Zvel qarTulSi

Zvel qarTulSi II seriis formebSi -en (>-n) sufiqsiT aRi-

niSneba mravlobiToba saxelobiTSi dasmuli pirisa; gardama-

val zmnasTan es pirdapiri obieqtis piria, gardauval zmnasTan

_ subieqtisa. imave formebSi subieqtisa da obieqtis piri da

ricxvi Sesabamisisi afiqsebiTac gamoixateba:

man CuCuCuCuenenenen da-gv-xat-nnnn-a da-v-ixat-enenenen-i-T CuCuCuCuenenenen Sen CuCuCuCueeeennnn da-gu-xat-enenenen

man TquTquTquTquenenenen da-g-xat-nnnn-a-T da-ixat-enenenen-i-T TquTquTquTquen en en en

me TquTquTquTquen en en en da-g-xat-enenenen-i-T

man igiigiigiiginininini da-xat-nnnn-a da-ixat-nnnn-es igiigiigiiginininini

aseT SemTxvevaSi -en (>-n) sufiqsis konkretuli morfolo-

giuri funqcia ar gaaCnia; morfologiurad Zveli qarTulisa-

Tvis es sufiqsi Warbia. ra SeiZleba iyos is?

klasovani uRlebis enebSi, kerZod xunZurSi, `saxelobiT

brunvaSi dasmuli saxeli _ iqneba igi realuri subieqti

28

(gardauvali zmnisa), Tu realuri obieqti (gardamavali zmni-

sa) _ yovelTvis aRiniSneba zmnaSi;~ da kidev: `savsebiT igive

viTarebaa zmnis mravlobiTobis aRniSvnis mxrivac: gardagardagardagardauuuuval val val val zmnazmnazmnazmnaSi aRiSi aRiSi aRiSi aRiniSniSniSniSneneneneba mravba mravba mravba mravlolololobibibibiTi riTi riTi riTi ricxvi recxvi recxvi recxvi reaaaalulululuri suri suri suri subibibibieqeqeqeqtitititisasasasa; ; ; ; gardagardagardagardamamamamavalvalvalvalSi Si Si Si _ _ _ _ rererereaaaalulululuri obiri obiri obiri obieqeqeqeqtitititisasasasa~ (arn. Ciqobava, i. cer-

cvaZe).

sxvagvarad rom vTqvaT, sasasasaxexexexelolololobiT brunbiT brunbiT brunbiT brunvavavavaSi daSi daSi daSi dasmusmusmusmuli sali sali sali sa----xexexexelis rilis rilis rilis ricxvicxvicxvicxvi, , , , iqiqiqiqneneneneba is suba is suba is suba is subibibibieqeqeqeqti Tu obiti Tu obiti Tu obiti Tu obieqeqeqeqtitititi, , , , yoyoyoyovelvelvelvelTvis Tvis Tvis Tvis aRiaRiaRiaRiniSniSniSniSneneneneba zmnaba zmnaba zmnaba zmnaSiSiSiSi.

ra xdeba Zveli qarTulis SemTxvevaSi? ras gamoxatavs ze-

moganxiluli -enenenen/-nnnn sufiqsi?

faqtia: -enenenen/-nnnn sufiqsi gamoxatavs saxelobiTSi dasmuli pi-

ris mravlobiTobas; gardamaval zmnasTan es aris pirdapiri

obieqti, gardauval zmnasTan _ subieqti. amgvarad: klaklaklaklasosososovan van van van enaenaenaenaSi klaSi klaSi klaSi klasisisisisa da risa da risa da risa da ricxvis gamocxvis gamocxvis gamocxvis gamoxatxatxatxatvis prinvis prinvis prinvis princicicicipi idenpi idenpi idenpi identutututuria ria ria ria Zvel qarZvel qarZvel qarZvel qarTulTulTulTulSi Si Si Si ----enenenen//// ----n sun sun sun sufiqfiqfiqfiqsis gamosis gamosis gamosis gamoyeyeyeyenenenenebis webis webis webis wesisisisisasasasa....

davaskvniT: Zvel qarZvel qarZvel qarZvel qarTulTulTulTulSi Si Si Si ----enenenen//// ----n sun sun sun sufiqfiqfiqfiqsi odinsi odinsi odinsi odindedededeli li li li

klaklaklaklasosososovavavavani uRni uRni uRni uRlelelelebis nabis nabis nabis naSTiaSTiaSTiaSTia.

t a r i e l g u rt a r i e l g u rt a r i e l g u rt a r i e l g u r g e n i Z eg e n i Z eg e n i Z eg e n i Z e

brunvaTa sintaqsuri bunebisaTvisbrunvaTa sintaqsuri bunebisaTvisbrunvaTa sintaqsuri bunebisaTvisbrunvaTa sintaqsuri bunebisaTvis

brunvebis mxolobiTi (resp. mravlobiTi) ricxvis forme-

bisaTvis Semogvaqvs aRniSvnebi:

brunva mx. ricxvi mr. ricxvi

saxelobiTi n N moTxrobiTi e E micemiTi d D naTesaobiTi g G -TvisTvisTvisTvis Tandebuliani

naTesaobiTi g' G'

seriebSi brunvebis gamoyenebis TvalsazrisiT qarTul

zmnebSi rva tipi gamovyaviT (t. gurgeniZe, 1969):

29

tipi #

seria

1

2

3

4

5

6

7

8

I n d n nd nd nd ndd ndd II n d e nd en ed ndd end III n d d nd nd dg' ndd dng'

gamoyofili tipebisaTvis warmovadgenT ramodenime maga-

liTs:

tipi I seria II seria III seria #1 gordeba is n dagorda is n dagorebula is n

#2 eZineba mas d daeZina mas d daZinebia mas d

#3 iZinebs is n goravs is

daiZina man e igorava man

dauZinia mas d ugoravia mas

#4aaaa

#4bbbb emuqreba is mas nd bezrdeba is mas

daemuqra is mas nd mobezrda is mas

damuqrebia is mas nd mobezrebia is mas

#5 pwkens is mas nd akvirvebs is mas

dapwkina man is en gaakvirva man is

daupwkenia is mas nd gaukvirvebia is mas

tipi I seria II seria III seria #6 pwkens is mas nd

kocnis is mas

upwkina man mas ed akoca man mas

upwkenia mas misTvis

ukocnia mas misTvis

dg' #7 pirdeba is mas mas

ndd

Sepirda is mas

mas ndd

Sepirebia is mas mas

ndd

#8 uSenebs is mas mas

ndd

auSena man is mas

end

auSenebia mas is

misTvis dng'

aqve unda aRvniSnoT, rom seriebis gamoyofis erT-erT

ZiriTad safuZvels swored brunvebis ganawileba warmoadgens.

II seriis monacemTa mixedviT calsaxad gadawydeba zmnebis

ama Tu im tipisadmi mikuTvnebis sakiTxi, xolo I (resp. III)

seriis SemTxvevaSi es calsaxoba aRar gvaqvs. amitom

upiratesobas vaniWebT II seriis monacemebs:

30

II seria ... tipi I seria....... tipi III seria ......tipi

n _________#1 n __________#1, #3 n_________#1

d _________#2 d __________#2 d _________#2,#3

e _________#3 nd _________#4, #5, #6 nd________ #4,#5

nd________#4 ndd_________ #7, #8 dg'_______ #6

en________#5 ndd_______#7

ed________#6 dng'______ #8

ndd_______#7

end_______#8

imis gaTvaliswinebiT, rom II seria sintaqsurad amosavlad

miviCnieT I da III seriebisTvis, SeiZleba warmovadginoT aseTi

sqemebi:

e e

n d n d g'

n d g'

anu, brunvebi siZlieris mixedviT ase dalagdeba:

e > n> d> g'

ganvixilavT #4, #5 da #6 tipebis im SemTxvevebs, rode-

sac zmnasTan Sewyobili orive saxeli adamiania, anu, SesaZlebe-

lia am saxelTa cvla pirebis mixedviT. am tipebSi gvaqvs nd, en,

ed da dg' kombinaciebi, romlebsac zogadad xy-iT aRvniSnavT.

apriori gamoiricxeba x1y1 da x2y2 kombinaciebi. gvrCeba Teori-

ulad dasaSvebi 7 saxis kombinacia, romlebic Sesabamisad amde-

nive gansxvavebuli formiT gamoixateba:

x1y2 x1y3 x2y1 x2y3 x3y1 x3y2 x3y3 n1d2

e1n2

e1d2

n1d3

e1n3

e1d3

n2d1

e2n1

e2d1

n2d3

e2n3

e2d3

n3d1

e3n1

e3d1

n3d2

e3n2

e3d2

n3d3

e3n3

e3d3

31

TiToeuli kombinacia masSi Semaval saxelTa ricxvis mixed-

viT (ivaraudeba opozicia mx. r. ∼∼∼∼ mr. r.) oTx gansxvavebul se-

mantikur variants gvaZlevs, romlebic, Sesabamisad, aseve oTxi

sxvadasxva formiT SeiZleba gamoixatos:

1 2 3 4

xiyj X iyj xiY j X iY j nidj

einj

eidj

Nidj

Einj

Eidj

niDj

eiNj

eiDj

NiDj

EiNj

EiDj

yoveli calkeuli tipis SemTxvevaSi (igulisxmeba #4, #5

da #6 tipebi) Teoriulad mosalodnel gansxvavebul formaTa

ricxvi samive seriis nebismier mwkrivSi iqneba 7x4 =28. a. Sani-

Ze aRniSnavs, rom Zvel qarTulSi aseTi ram SesaZlebelia.

#6 tipis zmnebSi III seriis yovel calkeul mwkrivSi (igu-

lisxmeba dg' varianti) Teoriulad mosalodneli 7 kombinaciis

nacvlad mxolod sami kombinacia ivaraudeba, romlebic or-ori

formiT gamoixateba; anu, gansxvavebul formaTa ricxvi am Sem-

TxvevaSi aris 3x2=6. urTierTcalsaxa mimarTeba formasa da Sinaarss Soris Se-

iZleba dairRves formaTa klebis Sedegad. Teoriulad dasaS-

vebi 14 amgvari SesaZleblobidan Tanamedrove qarTulSi mxolod

oTxi variantia realizebuli:

a) 1 | 3 | 2 4 moSlilia formobrivi opozicia 2~ 4;

b) 1 2 | 3 4 ` ________________ ,, opoziciebi 1~ 2 da 3~ 4;

g) 1 3 | 2 4 | ____________________________,, 1~ 3 da 2~ 4;

d) 1 | 2 3 4 | _________________________ ,, 2~ 4 da 3~ 4.

mosalodneli oTxi formis nacvlad a) variantSi realize-

bulia sami forma, xolo danarCen SemTxvevebSi [igulismeba b),

32

g) da d) variantebi] realizebulia or-ori forma. amis Sede-

gad samive seriaSi yovel calkeul mwkrivSi (kavSirebiTis

mwkrivebis garda!) #4aaaa tipSi gvaqvs 19 gansxvavebuli forma,

#4bbbb tipSi ki _ 16 gansxvavebuli forma; xolo kavSirebiTis

mwkrivebSi (awmyos kavSirebiTi, myofadis kavSirebiTi, II kavSi-

rebiTi, III kavSirebiTi) danarCeni mwkrivebisagan gansxvavebiT,

erTiT naklebi forma gvaqvs; anu, #4aaaa tipSi gvaqvs 18, xolo

#4bbbb tipSi _ 15 gansxvavebuli forma.

#5 (resp. #6) tipi I da II seriis mwkrivebSi emTxveva #4aaaa

tips, xolo #5 tipi III seriaSi emTxveva #4bbbb tips. rac Seexe-

ba #6 tips, rogorc zemoT aRvniSneT, III seriis yovel calke-

ul mwkrivSi mxolod 6 gansxvavebuli formiT aris warmodgeni-

li am tipSi Semavali zmnebi.

ergativiani konstruqciis mqone zmnebSi (#5 da #6 tipe-

bi) awmyos mwkrivSi da myofadis mwkrivSi gvaqvs erTiT naklebi

forma (iseve, rogorc kavSirebiTis mwkrivebSi), anu, _ 18 gan-

sxvavebuli forma.

a) variantSi moSlilia opozicia X iyj ~ XiY j. kerZod, igu-

lisxmeba opoziciebi:

Nidj ~ NiDj ; Einj ~ EiNj ; Eidj ~ EiDj .

b) variantSi moSlilia opoziciebi: xiyj ~ Xiyj da xiY j ~ XiY j;

kerZod, igulisxmeba opoziciebi:

nidj ~ Nidj da niDj ~ NiDj ;

einj ~ Einj da eiNj ~ EiNj ; eidj ~ Eidj da eiDj ~ EiDj . g) variantSi moSlilia opoziciebi: xiyj ~ xiY j da X iyj ~ XiY j;


nidj ~ niDj da Nidj ~ NiDj ;

einj ~ eiNj da Einj ~ EiNj ;

eidj ~ eiDj da Eidj ~ EiDj .

d) variantSi moSlilia opoziciebi: xiY j ~ XiY j da X iyj ~ XiY j;


33

niDj ~ NiDj da Nidj ~ NiDj ;

eiNj ~ EiNj da Einj ~ EiNj ;

eiDj ~ EiDj da Eidj ~ EiDj .

T a m a r v a S a k i ZT a m a r v a S a k i ZT a m a r v a S a k i ZT a m a r v a S a k i Z e e e e

marTvamarTvamarTvamarTva----mirTvis zogi sakiTxisaTvismirTvis zogi sakiTxisaTvismirTvis zogi sakiTxisaTvismirTvis zogi sakiTxisaTvis Tanamedrove qarTulSiTanamedrove qarTulSiTanamedrove qarTulSiTanamedrove qarTulSi

`mirTva Soreul kavSirSi imyofeba marTvasTan. mirTva nu-

lamde dayvanili marTvaa. marTvis dasustebis xaziT mivdivarT

mirTvisaken. am xazze ki SeiZleba Segvxvdes iseTi movlenebi,

romelTa Sesaxeb Znelia Tqma, marTvaa igi Tu mirTva~ (arn. Ci-

qobava).

`rTulia iseTi SemTxvevebi, roca saxelis Tandebuliani

Tu uTandebulo forma zmnizedad gadaqceula, calke mdgomi

TandebuliviT daerTvis saxels da orive erTad gadmoscems wi-

nadadebis wevrs _ garemoebas... Tu miviCnevT, rom yvela gare-

moeba mirTulia, maSin or-ori sityviT gadmocemuli garemoe-

bebic mirTulad unda dasaxeldes (òri kaci WiSWiSWiSWiSkris ukan kris ukan kris ukan kris ukan

aiaiaiaitutututuzazazaza~; `sofsofsofsoflis Tavlis Tavlis Tavlis TavSi gamoSi gamoSi gamoSi gamoCndnenCndnenCndnenCndnen cxenosnebi~; `TxmeTxmeTxmeTxmelis lis lis lis

ZirZirZirZirSiSiSiSi cecxli nela bJubJubJubJutavtavtavtavdadadada~; `warwarwarwarved wylived wylived wylived wylisa pirssa pirssa pirssa pirs sevdiani

fiqrT gasarTvelad...~), magram yoveli garemoeba CaiTvleba Tu

ara mirTulad?~ (l. kvaWaZe).

yvela saxis garemoebas mirTulad ver miviCnevT. roca zmni-

sarTi Tu zmnisarTad qceuli saxelis Tandebuliani an uTan-

debulo forma calke mdgomi TandebuliviT daerTvis saxels

da orive erTad gamoxatavs winadadebis wevrs _ garemoebas, es

ukanaskneli mirTuli wevri ki ar aris sintaqsuri wyvilisa,

aramed igi imarTvis zmna-Semasmenlisagan garkveul brunvaSi

(warmodgenili magaliTebis mixedviT _ Tandebuliani naTesao-

biTi brunvis formiT), maSasadame, aRniSnuli tipis SemTxveveb-

34

Si sintaqsuri wyvilis erT-erTi wevri, garemoeba (zmna-Semas-

menlisagan marTuli), orkomponentiani iqneba: aituza aituza aituza aituza gamoCndnen gamoCndnen gamoCndnen gamoCndnen bJutavda bJutavda bJutavda bJutavda warved warved warved warved vfiqrobT, verc sxva SemTxvevebSi CaiTvleba ama Tu im Sina-

arsis gamomxatveli garemoeba yovelTvis mirTulad. aq unda

gaviTvaliswinoT garemoeba-zmnisarTis ori tipi: a) pirveladi

da b) brunvis formaTagan miRebuli.

a) raki `mirTva hqvia srulmniSvnelobian sityvaTa iseT Se-

kavSirebas, roca wamyvani sityva damokidebuls Sinaarsobriv

ikavSirebs ise, rom amas raime gramatikuli gamoxatuleba ar

axlavs~, mirTulad SeiZleba CaiTvalos mxolod pirveladi

zmnisarTebiT warmodgenili garemoebani (aq wvimsaq wvimsaq wvimsaq wvims; guguguguSin daSin daSin daSin da----

brunbrunbrunbrundadadada; ZliZliZliZlier Tovser Tovser Tovser Tovs; amiamiamiamitom motom motom motom movivivividadadada...).

b) saxelis romelime brunvis formiT (Tandebuliani Tu

uTandebulo) warmodgenili, zmnisarTis funqciiT gamoyenebu-

li erTeuli (sintaqsurad garemoeba) yovelTvis marTuli iq-

neba zmna-Semasmenlisagan imis gamo, rom mas garkveuli gramati-

kuli gamoxatulebiT, kerZod, ama Tu im brunvis formiT ikav-

Sirebs zmna-Semasmeneli, ufro zustad, es ukanaskneli marTavs

mas sxvadasxva brunvaSi (stestestestefanfanfanfanwminwminwminwmindas amodas amodas amodas amovivivividadadada; sasasasaxlxlxlxlTan eloTan eloTan eloTan elo----

dedededebobobobodadadada; tyetyetyetyeSi SeSi SeSi SeSi Sevidvidvidvidnennennennen; mamamamaisisisisSi esSi esSi esSi estumtumtumtumrararara; dededededadadadasasasasaviT viT viT viT esaesaesaesaububububrararara;

zRviszRviszRviszRvisken gadaken gadaken gadaken gadaiqiqiqiqrorororolalalala; gagagagaRviRviRviRviZeZeZeZebisbisbisbisTanave ikiTanave ikiTanave ikiTanave ikiTxaTxaTxaTxa; dadadadasavsavsavsavleleleleTiT TiT TiT TiT

gadagadagadagadaiiiixaxaxaxarararara; zazazazafxufxufxufxulolololobiT CabiT CabiT CabiT Cadisdisdisdis; momomomowiwiwiwiwewewewebiT usbiT usbiT usbiT usmenmenmenmendadadada; sasasasaxuxuxuxurarararavivivivi----

dan Camodan Camodan Camodan Camovivivividadadada; bavbavbavbavSvoSvoSvoSvobibibibidandandandanve werve werve werve werdadadada; ZveZveZveZvelad iyolad iyolad iyolad iyo; mdumdumdumdumamamamared red red red

ijijijijdadadada; sasasasananananadidididirod warod warod warod wavivivividadadada; sasasasaxlaxlaxlaxlammmmde mide mide mide miaaaacicicicilalalala; didididilalalalamde elomde elomde elomde elodededede----

bobobobodadadada da sxv.).

winadadebis erTi da igive wevri, kerZod, garemoeba, SesaZ-

lebelia, erT SemTxvevaSi marTuli iyos zmna-Semasmenlis mier,

WiSkris ukan soflis TavSi

Txmelis ZirSi wylisa pirs

35

xolo sxva SemTxvevaSi _ mirTuli imis mixedviT, Tu ra me-

tyvelebis nawiliT aris igi gamoxatuli _ pirveladi zmnisar-

TiTa Tu zmnisarTis funqciiT gamoyenebuli saxelis Tandebu-

liani an uTandebulo formiT, Sdr.: SeSeSeSevivivivida sada sada sada saxlxlxlxlSiSiSiSi da SeSeSeSevivivivi----

da iqda iqda iqda iq.

pirvel SemTxvevaSi (SeSeSeSevivivivida sada sada sada saxlxlxlxlSiSiSiSi) zmna-Semasmeneli sa-

xels marTavs -SiSiSiSi Tandebuliani micemiTiT. adgilis garemoebis

gamoxatva ki micemiTi brunvis erT-erT sintaqsur-semantikur

funqcias warmoadgens.

adgilis garemoebaa agreTve SeSeSeSevivivivida iqda iqda iqda iq sintaqsuri wyvilis

pirveladi zmnisarTiT gamoxatuli komponenti, magram am Se-

mTxvevaSi igi mierTvis zmna-Semasmenels azrobrivad, yovelgva-

ri gramatikuli niSnis gareSe.

an kidev: lalalalamamamamazad Tovszad Tovszad Tovszad Tovs da ZaZaZaZalilililian Tovsan Tovsan Tovsan Tovs.

pirvel SemTxvevaSi saxeli marTulia zmna-Semasmenlisagan

viTarebiT brunvaSi. am brunvisaTvis viTarebis warmoCena erT-

erTi umTavresi sintaqsur-semantikuri funqciaa (sintaqsurad

lalalalamamamamazadzadzadzad, bunebrivia, viTarebis garemoebas gamoxatavs), xolo

wyvilSi ZaZaZaZalilililian Tovsan Tovsan Tovsan Tovs viTarebis garemoeba ZaZaZaZalilililian an an an mirTulia

zmna-Semasmenlis mier. am SemTxvevaSi viTarebis garemoeba mxo-

lod Sinaarsobrivad ukavSirdeba winadadebis zmna-Semasmenels,

mas (garemoebas _ ZZZZaaaalilililianananan) ar gaaCnia garkveuli gramatikuli

niSani (mag., romelime brunvis forma).

sintaqsuri wyvilis erT-erTi wevri (sxvadasxva Sinaarsis

gamomxatveli garemoeba), romelic gamoxatulia saxelis ama Tu

im brunvis formiT (uTandebulo, SerwymulTandebuliani Tu

calke mdgomi TandebuliT), yovelTvis marTuli iqneba zmna-Se-

masmenlis mier. am tipis SemTxvevebi SeiZleba ganvixiloT _

rogorc marTvis erT-erTi saxeoba _ nulamde dayvanili mar-

Tva, magram _ mainc marTva (warwarwarwarved wylived wylived wylived wylisa pirssa pirssa pirssa pirs; SeSeSeSevivivivida sada sada sada saxlxlxlxl----

SiSiSiSi; lalalalamamamamazad Tovszad Tovszad Tovszad Tovs...), xolo sxva SemTxvevebSi garemoeba mirTu-

li iqneba (guguguguSin CamoSin CamoSin CamoSin Camovivivividadadada; SeSeSeSevivivivida iqda iqda iqda iq; ZaZaZaZalilililian Tovsan Tovsan Tovsan Tovs...), maSasa-

dame, saxelurkomponentiani garemoeba marTulia, xolo pirve-

ladi zmnisarTiT warmodgenili _ mirTuli.

36

T a m i l a z v i a d a Z eT a m i l a z v i a d a Z eT a m i l a z v i a d a Z eT a m i l a z v i a d a Z e

wawawawa----, , , , wamowamowamowamo---- zmniswinTa zogi damatebiTi semantikuri zmniswinTa zogi damatebiTi semantikuri zmniswinTa zogi damatebiTi semantikuri zmniswinTa zogi damatebiTi semantikuri niuansisaTvis imerulSiniuansisaTvis imerulSiniuansisaTvis imerulSiniuansisaTvis imerulSi

wa-, wamo- zmniswinTa sxvadasxva TvalsazrisiT kvlevas ara-

erTi sayuradRebo naSromi mieZRvna. umTavresi funqcia zmnis-

winisa, rogorc cnobilia, moZraobis mimarTulebis gamoxatvaa.

moZraobis aRmniSvneli zmnebi aramarto mimarTulebis, aramed

maneris mixedviTac ganirCevian, anu gviCveneben, rogori maneriT

sruldeba moqmedeba. moZraobis cnebasTan mWidrodaa dakavSi-

rebuli sawyisoba-sasrulobis semantikuri opoziciis arsebo-

bac.

dialeqtur metyvelebaSi wa-, wamo- zmniswinebi garda Ziri-

Tadi funqciebisa, avlenen saintereso da mdidar niuansur mxa-

reebs. gamoiyofa semantikuri velebi:

a) moqmedebis zereloba, odnaoba (wawawawababababalalalalaxexexexebabababa,,,, wa wa wa wabdRvnabdRvnabdRvnabdRvna,,,, wwwwaaaaberberberbervavavava, , , , wawawawamwimwimwimwiffffeeeebabababa, , , , wa wa wa wayvinyvinyvinyvinTvaTvaTvaTva, , , , wawawawatustustustusnnnnaaaa,,,, wa wa wa waknasknasknasknasvavavava, , , , wamowamowamowamokorkorkorkorkokokoko----tttteeeebabababa,,,, wawawawafunfunfunfuncxucxucxucxullllaaaavvvveeeebabababa, , , , wawawawawewwewwewwewkvkvkvkvaaaa...).

b) sazedao situaciaze miTiTeba (warafwarafwarafwarafvavavava, wawawawaTifTifTifTifvnavnavnavna, wawawawa----

wkilwkilwkilwkilvavavava, wawawawawyvewyvewyvewyvetatatata, wawawawamaxmaxmaxmaxvavavava, wawawawafSvnafSvnafSvnafSvna, wawawawamimimimiwewewewebabababa, wawawawafafafafarerererebabababa............).

g) moZraobis manera (wawawawafarfarfarfarcucucucuxexexexebabababa, wawawawakvankvankvankvanWaWaWaWalelelelebabababa,,,, wawawawaClaClaClaClaxuxuxuxu----

nenenenebabababa, wabwabwabwablalalalayuyuyuyunenenenebabababa, wawawawabrabrabrabracucucucunenenenebabababa, wawawawakokokokoCiCiCiCiaaaalelelelebabababa, wawawawacuxcuxcuxcuxcucucucuxexexexebabababa, wawawawa----

bRunbRunbRunbRunkekekekebabababa, wawawawanZunZunZunZueeeebabababa...).

d) moulodneloba, uneblie moqmedeba (wamowamowamowamolalalalavanvanvanvandedededebabababa, wawawawa----

swreswreswreswrebabababa, wawawawawewewewevavavava, wawawawavlevlevlevlebabababa, wamowamowamowamocdecdecdecdenananana, wamowamowamowamoparparparparvavavava...).

e) ZaliT an motyuebiT Sesrulebuli moqmedeba (wawawawaRletRletRletRlet----

vavavava, wawawawafcqvnafcqvnafcqvnafcqvna...).

aranakleb sainteresoa zmniswinTa monawileobisa da ro-

lis sakiTxi myar enobriv gamoTqmebSi, idiomebSi. odnaobis

gamoxatva zmniswinTa meSveobiT aqac xdeba. magaliTad:

TvaTvaTvaTvalis walis walis walis wadedededeba ba ba ba // TaTaTaTavis wavis wavis wavis wadedededebabababa _ waZineba: `Tvalis wadeba

da yinulis leibs gaadnobs~ (o. iosel.) èrTi Cvenc wawawawavdvaT vdvaT vdvaT vdvaT

TaTaTaTavivivivi da mere gavswioT~ (d. kld.).

37

fefefefexis waxis waxis waxis wakvrakvrakvrakvra _ Seferxeba, cota gaZneleba (saqmis); xexexexelis lis lis lis

wawawawakvrakvrakvrakvra _ mixmareba.

`sadme iqneba, fexs wafexs wafexs wafexs wavakvakvakvakvrevrevrevrevivivivinebnebnebneb im glaxaks~ (d. kld.)

`xan vin mieSveleba, xan vin wawawawaukukukukravs xelsravs xelsravs xelsravs xels~ (o. iosel.).

pipipipiris waris waris waris waSroSroSroSrobabababa _ odnav gamocxoba; pipipipiris waris waris waris wabiZbiZbiZbiZgegegegebabababa _ ze-

dapiris gaSroba, Semagreba;

`dadeb xaWapurs cxel kecze, wawawawauSuSuSuSrererereba piba piba piba piriririri, wausvam kvercxs~

(o. iosel); `Zaan yivnavs, weweweweiiiibiZbiZbiZbiZga piga piga piga piriririri miwam~ (p. gaCeC.).

aris SemTxvevebi, roca Sesityvebis mqone erTeuls mxolod

zmniswini aniWebs idiomurobas. magaliTad: fexi moitexa _ fi-

zikuri travma miiRo; fefefefexi waxi waxi waxi waiiiitetetetexaxaxaxa//kikikikiseseseseri wari wari wari waiiiitetetetexaxaxaxa _ Sefer-

xda, damarcxda, saqme gaufuWda: `rac ar davujereT agabos,

yvelgan kikikikiseseseseri wari wari wari wavavavavatetetetexeT xeT xeT xeT (o. iosel.).

wa- zmniswini gansxvavebul mniSvnelobas gvaZlevs idiomSi

sayrdeni sityvis Secvlis SemTxvevaSic. magaliTad:

sisisisityva watyva watyva watyva waararararTvaTvaTvaTva _ gaawyvetina saubari; xexexexelelelelebi wabi wabi wabi waararararTvaTvaTvaTva _

gauSeSa, gauyina. fefefefexixixixi wawawawaararararTva Tva Tva Tva _ gaaswro: `gakveTilebis mere

Sevxvdi, wawawawamarmarmarmarTva feTva feTva feTva fexixixixi da Tvalcremliani gaiqca~ (o. iosel).

`zevidan gadacmuls nu doujereb, Svilo! _ wawawawaararararTva siTva siTva siTva sityvatyvatyvatyva

ekvirinem (d. kld.). `xexexexelelelelebi wabi wabi wabi wamarmarmarmarTvaTvaTvaTva sicivem, gaviTbob, Zvlebs

gavagebineb~ (d. kld.).

ylorylorylorylortetetetebi bi bi bi // tatatatarorororoeeeebi wabi wabi wabi wayayayayarararara _ moisxa; xexexexelelelelebi wabi wabi wabi wayayayayara ra ra ra ////

wamoyara _ xeli aifara, Tavi daicva: `jaSkutam amoaswro da

monawvavze cerissimsxo ylorylorylorylortetetetebi wabi wabi wabi wayayayayarararara.~ `wawawawahyahyahyahyarararara wyrTa

wyvil-wyvili tatatatarorororoeeeebibibibi (o. iosel.). ,,sonia uxaTqunebda TavSi

biWs, romelsac xexexexelelelelebibibibi Tavze wamowamowamowamoeeeeyayayayarararara~ (d. kld.).

gugugugulis walis walis walis wasvlasvlasvlasvla _ cudad gaxdoma; xexexexelilililidan wadan wadan wadan wasvlasvlasvlasvla _ gaqce-

va, Tavis daRweva:

àse advilad rava wawawawamimimimiva xeva xeva xeva xelilililidandandandan?!~ (d. kld.).

SeiZleba Seicvalos ara sayrdeni sityva, aramed sxva kom-

ponenti.

ena waena waena waena waigigigigdo do do do // ena waena waena waena wasxla sxla sxla sxla _ bevri ilaparaka; ena waena waena waena waararararTvaTvaTvaTva //

wawawawaaWaWaWaWrararara _ saubari gaawyvetina; `miwa Cems enas, rava TavTavTavTavze waze waze waze wagagagaga----

38

WeWeWeWeriririri~~~~. ,,ras wawawawaagagagagde enade enade enade ena,,,, me var Tavi da Tavio?! àman yvelas wawawawa----

ararararTvaTvaTvaTva pirSi enaenaenaena~ (o. iosel.). `Sexede, rava wawawawafsxla enafsxla enafsxla enafsxla ena im

qalma~ (n.SaraS.).

TaTaTaTavis wavis wavis wavis wadvaldvaldvaldvalvavavava _ Tavis waxra, damorCileba; TaTaTaTavis wavis wavis wavis wabacbacbacbac----

vavavava _ zedapiris gaSroba, gaxmoba: `sabuxre miwa mevitane, erTi

kvira mqonda dayrili saxTan, wawawawabacbacbacbacvia Tavia Tavia Tavia Tavi vi vi vi imisane, rome bari

veRar davakare zeTe~. `wawawawadvadvadvadvale Tale Tale Tale Tavivivivi da imuSave yoveldReo,

vin suleli izams magas?!~ (n. SaraS.).

TavTavTavTavze wamoze wamoze wamoze wamoeeeewiawiawiawia // wawawawaeeeebabababanianianiania _ Tavs daatyda, daemata; TavTavTavTavze ze ze ze

wamowamowamowamoiiiijijijijinananana _ zedmetis ufleba misca, gaaTamama; àr unda wamowamowamowamo----

gegegegejijijijina Tavna Tavna Tavna Tavzezezeze es urcxvi~ (o. iosel.). `moxucebulma qalma, misi

azriT, aicila TavTavTavTavze wamoze wamoze wamoze wamoweweweweuuuulililili ubedureba~ (d. kld.). `viR-

lebi ubeduraT, axla saxli wawawawamemememebabababanianianiania kido~ (n. SaraS.).

xexexexeli wali wali wali wauuuuWiWiWiWirararara _ gamouval mdgomareobaSi Caagdo; xexexexeli wali wali wali wa----

ucucucucdadadada _ uneburad mouvida: `,Tu Cven xexexexeli wali wali wali wagvigvigvigviWiWiWiWirererere... maSin

skolas Tavi unda davaneboT~ (o. iosel.).

wa- zmniswinma SeiZleba sxva mniSvnelobazec migviTiTos.

mag.:

wawawawalusluslusluska cxvika cxvika cxvika cxviriririri _ gabrazda; wawawawaxda kaxda kaxda kaxda kacicicici _ Wirs ver gauZ-

lo, gatyda; wawawawauuuuyeyeyeyenananana loclocloclocvavavava _ uSvela, argo da sxv.

moxsenebaSi warmovadgenT mdidar sailustracio masalas.

m a k a T e T r a Z em a k a T e T r a Z em a k a T e T r a Z em a k a T e T r a Z e lezgiuri enis xmovanTa distribucia da fuZis lezgiuri enis xmovanTa distribucia da fuZis lezgiuri enis xmovanTa distribucia da fuZis lezgiuri enis xmovanTa distribucia da fuZis agebulebis kanonzomierebisaTvis agebulebis kanonzomierebisaTvis agebulebis kanonzomierebisaTvis agebulebis kanonzomierebisaTvis ((((anlautianlautianlautianlauti))))

sxva daRestnur enebTan SedarebiT lezgiuri enis xmovanTa

sistema martivia. sistema moicavs oTx sada (a, e, i, u) da or

palatalizebul xmovans (, ). Tumca lezgiuris anbanis siste-

maSi Setanilia yvela is xmovani, romelic rusulSi arsebobs

39

da produqtiulia (maT Soris, o - о da magari i - ы). o-ze da-

wyebuli yvela sityva, romelic Setanilia leqsikonSi (vgulis-

xmobT лезгинско-русский словарь Sedgenili b. Talibovisa da m.

gajievis mier - 1966), nasesxebia da zustad imeorebs pirveli

enis dawerilobis tradiciebs (остров, отказ, отдел...). msgavsi

mdgomareobaa magari i (ы)-is SemTxvevaSic, Tumca mkvlevrebi mi-

uTiTeben misi funqcionirebis Sesaxeb lezgiuris dialeqtebSi

(samuris, yubanis) (u. meilanova, i. gaidarovi).

garda amisa, lezgiurs axasiaTebs nazalizacia da faringa-

lizacia, romlebic anbanSi araa asaxuli. orive movlena pozi-

ciuria, da aqedan gamomdinare meoreuli. fonetikuri cvlile-

bis Sedegia lezgiurSi grZeli xmovnebis arsebobac.

2. vokalizmis uklebliv yvela wevris distribucia Se-

zRudulia intervokalur poziciaSi. ori xmovnis Tanmimdevro-

bis akrZalvis principi saerToa naxur-daRestnur enebSi. mo-

xsenebaSi ganvixilavT xmovanTa sxva poziciur SezRudvebsa da

akrZalvebiT gamowveul fonetikur cvlilebebs.

3. ganvixilavT marcvlis struqturas xmovanTa distribu-

ciasTan mimarTebaSi, kerZod, anlautis poziciaSi erTmarcvli-

an saxelur da zmnur fuZeebTan (ori tipi VC da VCC). masala

aRebulia lezgiur-rusuli leqsikonidan (1966) da am tipis

fuZeebi leqsikonSi minimaluri raodenobis daiZebna, statis-

tikurad yvelaze mcire raodenobiT i figurirebs anlautis

xmovnad (sul ramdenime magaliTia: iC `vaSli~, isr _ `memkvidre-

oba~; gvaqvs SemTxvevebi, roca i>ჲi, anlautSi Cndeba naxevarxmova-

ni da iqmneba difTongi: ixT//ჲixT; ჲ ixT avun - `dafrTxoba~).

amasTan, fuZeTa analiziT irkveva, rom VCC tipi zmnur

fuZeebSi iSleba (VC-C) da istoriulad gamoiyofa zmniswini.

moxsenebaSi ganvixilavT fuZis agebulebasTan dakavSirebul

xmovanTa distribuciul SezRudvebs.

40

l el el el e v a n k ev a n k ev a n k ev a n k e l al al al a uuuu r ar ar ar a Z eZ eZ eZ e sasasasaererererToToToTo----qarqarqarqarTveTveTveTvelur glolur glolur glolur glotatatatalur bgelur bgelur bgelur bgerarararaTa SeTa SeTa SeTa Sesasasasatyvityvityvityvisosososobabababa----TaTaTaTaTvis saTvis saTvis saTvis saererererToToToTo----bubububururururuSul da saSul da saSul da saSul da saererererToToToTo----basbasbasbaskur enebkur enebkur enebkur enebSiSiSiSi

glotalur p /p’/, t /t’/, k /k’/, y /q’/, w /ts’/, /tɕʼ/, /tṣʼ/ bgeraTa Semcveli qarTveluri leqsikuri masalis buruSul da baskur enaTa saTanado monacemebTan Sepirispireba saerTo-qar-Tvelur (sq), saerTo-buruSul (sbur.) da saerTo-baskur (sbask.) enebs Soris Semdeg kanonzomier bgeraTSesatyvisobaTa dadgenis saSualebas iZleva:

sq p /p /p /p /pppp’’’’//// : sbur. . . . p /p/p /p/p /p/p /p/ : sbask. p /p/p /p/p /p/p /p/ sq *pal- > qarT. pal-o, pal-ul-i `mokle da msxvili joxi,

romelsac bolo wawvetebuli aqvs miwaSi CasarWobad~ : sbur. *páalo > (h.) páaỵo, (n.) páỵo `soli~, (i.) pâlu `soli~;

sq *papan- > qarT. papan-eb-a (saba) ùzomo sicxe~ = (d. Cub.) papan-i, papan-aq-i... : sbur. *pápan > (h.) pápan, (i.) papán `(Sua-dRis) sicxe~;

sq *pr- > qarT. mo-e-pr-ian-eb-a `Jini, survili wamouvlis~ (Sdr.: pr-ian-eb-a (saba) ùzesTaesTagan wadili~, (d. Cubin.) `movindomeb, moviwadineb~; pr-ian-i (d. Cubin.) `zed. Sedar. xa-risxi upriane, saamo~) : sbask. *par > (l., qn.) par `kaprizi, si-jiute~;

sq *pit- > qarT. (aWar.) pita-É `Tikani moferebiT~, (gur.) pet-el-i `Txis kikini~ : sbur. *pitik > (i.) pitik, petek èrTi wlis cxvari~ : sbask. *pitika > (l., b., qn.) pitika, pittika, (zn.) biti-ka `Tikani~ da sxv.

sq t /t /t /t /tttt’’’’//// : sbur. t /t/, t /t/, t /t/, t /t/, tttt////tttt//// : sbask. t /t/t /t/t /t/t /t/ sq *bot- > qarT. bot-i (saba) `Txis erkemali (=mnerbavi cxo-

vari)~; zan. (megr.) bet-ar-i `daukodavi vaci~; svan. bota, bot `vaci~ : sbur. *buttttár > (h., n.) buttttár èrT wlamde asakis vaci~;

sq *gurit- > qarT. gurit-i `gvriti~ : sbask. *gurita > guri-ta, guita `mwyerCita~;

sq *sEet-//*SEet > qarT. suet-i `boZi~, (saba) Svet-i `swo-re, gauxreli~...; zan. (laz.) skviti `boZi~ : sbask. *zut `fexze mdgomare, aRmarTuli, vertikaluri~ (> zutabe `sveti, boZi~, zutarri `menhiri (=vertikalurad aRmarTuli didi qva)~, zutiko

41

`bijgi, boZi~....); sq *tal- > qarT. tal-i `cicabo; kaJi~, (saba) agreTve: `kbi-

lis anaxeTqi~; svan. [megr.] tol-i `kaJi~ : sbur. *talí > (h.) `ci-cabo~;

sq *taf- > qarT. (mox., TuS.) taf-i `CaRrmavebuli adgi-li~, (TuS.) taf-un-ay-i `vake, odnav CaRrmavebuli adgili~, = taf-ob-i = (fS., xevs., TuS.) taf-tuf-i = Rar-taf-i; zan. (megr.) tof-i `tafobi, gorakebs Soris Cavardnili adgili~ (> (im.) tof-i `vake, Cavardnili da Savmiwiani adgili~); svan. taf `tafobi; damreci, gani adgili; ganze, gardigardmo~ : sbur. *tápi > (h., n.) tápi `kldovani terasa~;

sq. *tin- > qarT. tin-i `pitalo klde~ : sbask. *tini > (qn., s.) tini, thini `mwvervali, wveri~ da sxv.

sq k /k /k /k /kkkk’’’’//// : sbur. kkkk / / / /kkkk//// : sbask. k k k k ////kkkk//// sq *bak-//*bag- > qarT. bak-i `saqonlis sadgomi, irgvliv mo-

zRuduli, usaxuravo~; Sdr.: sq *bag- `gomi~ : sbur. *bákur > (h., ng.) bákur, (i.) `patara gadaxuruli SemozRuduli adgili kravTa da TikanTaTvis~ : sbask. *baka > (g.) baka àrenis gverd-ze SemoRobili adgili koridaSi monawile xarebisaTvis~;

sq *ko- > zan. (megr.) m-o-ko `minda~, (laz.) b-kvaTi-ko-n `ga-meWra~; svan. m-a-kE `minda~ : sbask. *koi > (qn. s.) koi `msurveli; midrekili; midrekileba, siyvaruli~;

sq *kirkit-a > qarT. kirkit-a `mtacebeli frinveli Savar-dnebis ojaxisa~ : sbur. *kiŋkíiṭi > (h.) kíiki, (n.) kiŋkíiṭi `qoris an Savardnis saxeoba~;

Sdr.: wbrZ. κίρκος `qori, Zera an Sevardeni~; sq *ko-//ok- > qarT. koW-i (1) `terfisa da wvivis Semaer-

Tebeli Zvali; qmnis saxsars; bavSvebis saTamaSo _ saqonlis (metwilad cxvris) ukana fexis kanWisa da Cliqis Zvlis saxsris sabrunavi~; Zvel qarTulSi aseve: `nebis Zvalisa da TiTis pir-veli falangis SeerTebis adgili~ (l. geleniZe); (2) `gaTlili Zeli, saxlis mopirdapire kedlebis Tavze gardigardmo gadebu-li, Weris ficrebis dasakravi; aseTive Zeli iatakis ficrebis dasaWedi~ = Wok-r-i = Wog-r-i = Wolok-i...; zan. (megr.) konW-i `koWi (1)" : sbur. *ćhúkus > (h., n.) ćhúkus, (i.) ćúkus `saxlis kedelze gadebuli Zeli nivnivis dasayrdnobad~; cóko `koWli, xeibari~ : sbask. *kotxo-//*txoko > (b.) kotxo `TiTis saxsari~, (zn.,

42

b., g.) txoko `saxsari; koWi (1)~, txoko `cxovelis ukana fexis mrgvali Zvali~, (r.) txunku `saxsari (koWi, muxlisTavi, iday-vi...)~, txonko `koWi (1)~...~

da sxv. sq y /y /y /y /qqqq’/’/’/’/ : sbur. q /q/q /q/q /q/q /q/ : sbask. k /k/k /k/k /k/k /k/ sq *loy- > qarT. loy-a : sbask. *loki > loki `safeTqeli;

Sublis Sua nawili~, lokixak `ybis Zvlebi~; sq *fuy- > qarT. ga-fuy-v-a `gaberva, gafxorva, gabRenZa~;

zan. (megr.) fuÏuri `buzva, fuyva~, fuÏuria, fuÏurua `gafu-yuli, mobuzuli, Rabua, RunRula~; svan. fuyE `Ciyvi; Zirmaga-ra, Cirqovani simsivne, muwuki~ : sbur. *phoq > (h.) phoq `gasie-buli adamiani, raime gaberili~, phóqunas `fuTqi xelze; kvir-tebis daberva~;

sq *yEiyE- > qarT. yiyv-i; zan. (megr.) yviyv-i; svan. yuyE, yEiyE `Ciyvi~ : sbur. *quqó > (h., n.) ɣuqú `Ciyvi~, ɣuqúkiṣ, quqókiṣ `Ciyviani~, (i.) qoqó `Ciyvi~;

sq *yoS- > qarT. yoS-i (saba) `majis saÃlis gardasakerebe-li~ : sbur. *quś > (i.) quś `tansacmlis iRlia~ : sbask. *kusa > (r.) kusa `tansacmlis Semonakeci, naoWi~ da sxv.

sq wwww /ts/ts/ts/ts’’’’//// : sbur. ch /tsch /tsch /tsch /tsʰhhh/, c /ts//, c /ts//, c /ts//, c /ts/ : sbask. z /s/, tz /ts/z /s/, tz /ts/z /s/, tz /ts/z /s/, tz /ts/ sq *ewer- > qarT. ewer-i `mwiri, unayofo, mciremosavliani

miwa~ : sbask. *etze > (g.) etze, eltze ùnayofo (miwa); miwis dau-muSavebeli monakveTi; udabno~;

sq *war- > qarT. wr-af-a, s-wr-af-a `siCqare~, mo-v-e-s-war, m-wr-af-l/m-s-wr-af-l `swrafad~; zan. (megr.) wor-af-a `gaswre-ba~... : sbur. *chor > (h., n.) chor àdre, male, swrafad, dauyov-nebliv; siCqare~, chórchor, chochór `Zalian swrafad~; (i.) crap

ùecrad, moulodnelad~; s.qarTv. *wid- > qarT. wid-a `WuWyi~, wid-ovan-i `Tviuriani,

WuWyiani~; zan. (megr.) wid-a/wind-a `WuWyi~; svan. wid `wvire, WuWyi; Zroxis momyoli~ : sbur. *citú > (h., n. – bergeri) zuṭú, (i. - lorimeri) cetú, (i. – bergeri) zeṭú `poluciis Sedegad an menstruaciisas dasvrili, koitusis Semdeg daubaneli~ : sbask. *zital `WuWyiani; ritualisaTvis uwminduri~ ( > (b.) `cxovelis momyoli nayofis CanasaxiTurT~....);

sq *welT- > qarT. (fS.) welT-i, (SaniZiT) welT-a `didi

43

urduli; xis keti, romliTac kars ketaven~ : sbask. *zild > (b., g., zn.) zildai `sayeluri, borkili (cxenis); xis salte, romel-sac Zroxas kiserze amagreben, raTa misi meSveobiT boselSi jaWviT daaban~, (g.) zildei ìnstrumenti saqonlis gasakaveblad~, (s.) zildi `saqonlis sayeluris saketi; saketSi gasayreli lur-smani~ da sxv.

sq /t/t/t/tɕɕɕɕʼ//// : sbur. ććććh /h /h /h /ʨʨʨʨʰhhh/, /, /, /, ch ch ch ch /ts/ /ts/ /ts/ /ts/ (#(#(#(#––––ir#)ir#)ir#)ir#) : sbask. s s s s ////ṣṣṣṣ////,,,, ts /tts /tts /tts /tʂʂʂʂ//// sq *anl- > qarT. anwl-i; zan. (megr.) inWir-i/inWHr-i,

(laz.) inWir-i; svan. g@nWE ìd.~ : sbask. *intsusa > intxusa, intsu-sa, intxosa, intsusi, (zn.) eltsutsa, lintsusa, linsusa, lintxusi, lintsusi ànwli~;

sq *abl- > qarT. wabl-i; zan. (megr.) Wubur-i `wabli~, (laz.) Wubur-i/Wubr-i `wabli~; svan. Wuber `wabliani~ : sbask. *sapar > (g.) sapardu, (b.) txapardo `wablis saxeoba~;

sq *el- > qarT. wel-i `weli; nawlavi~, Sdr.: (aWar.) wen-wul-i `nawlavi~, (S. futkaraZe) welwul-eb-i `nawlavebi~; zan. (megr.) Wi/WH, (laz.) Wu/mWu; svan. Win-Wil : sbur. *chir > (h., n.) chir `nawlavi~; (i.) cer `nawlavi~;

sq *EeT- > qarT. wEeT-i, damo-s-wuT-i-s; zan. (megr.) WvaT-i/WveT-i `wveTi~, (laz.) o-WuT-u-a `sawveTuri~ : sbur. *ćhuṭ > (h., n.) ćhuṭ, ćhuṭoó, ćhúṭan `wveTi~, (i.) ćuṭ;

sq *ur-//*wur- > qarT. wur-wur-i; wur-v-a; zan. (megr.) Wur-Wul-i `wurwuri~, wir-u-a/wHr-u-a `wurva~, (laz.) wor-um-s `wuravs~; svan. li-wEr-e `gawurva~, me-wEr-e `Txevadi~ : sbur. *ćhuria an *ćuria > (i.) d-ćuria `wnexva, wurva~ : sbask. *i-sur-i `sxma, Rvra; nakadi~.

Sdr.: Sum. šur, sur `wurva; Rvinis dawurva; zeTis gamoxda~ da sxv. sq /ts/ts/ts/ts ʼ//// : sbur. ććććh/ h/ h/ h/ ʨʨʨʨʰhhh/, /, /, /, ćććć ////ʨʨʨʨ/, /, /, /, ṣṣṣṣ / / / /ʂʂʂʂ//// : sbask. s /s /s /s /ṣṣṣṣ/,/,/,/, tx tx tx tx ////ʨʨʨʨ//// sq *be - > qarT. beW-i : sbur. *baṣ > (h.) baṣ `cxvris fexi,

romelic qorwilSi stumrebs unawildeba~ (?) : sbask. *beso

`mklavi, winamxari~; sq *fu - > qarT. fuW-i ùgulo, Wiani (kakali da misT.)~ :

sbur. *phuṣ > (h., n.) phuṣ `carieli; ugulo (kakali da misT.); carieli sivrce, naprali~ : sbask. *huts `carieli, fuye~;

sq *arkE- > qarT. Warkv-an-i (saba) ìkankeli (= ese ars aRmarTSi mimrec momrecad aRsvla...)~; Warkv-an-a (d. Cubin.)

44

`mTazed mixveul moxveuli gza, viTarca kldezed wavarna (= kldis biliki)~, Wirkv-al-i (qarTl.) `mixveul-moxveuli biliki cicabo kldeze, mTis ferdobze’)....~ : sbur. *ćhaŋgú > (h., n.) ćhaŋgú, ćaŋgú, ćáŋgu, ćáŋgi, ćháŋgus, ćháŋkum, (i.) ćaŋgú `cica-boze damavali viwro gza~ : sbask. *txango > (g., zn.) txango èq-skursia, eqspedicia, laSqroba~;

sq *elt- > qarT. Welt-v-a (saba) èse ars kaci ra saqmes xalisianad da zedazed iqmodes~; (d. Cubin.) v-i-Welt-eb-i `Tav-dadebiT vhscdilob~ : sbur. *ćintá > (h.) ćintá `saqmiani, cocxa-li, xalisiani, energiuli~ : sbask. *sendo > (b., g., zn., qn.) sen-do, (s., r.) sento, (r.) sonto `Zlieri, mZlavri, janmrTeli, co-cxali...~;

sq *ut-//*it- > qarT. Wut-v-a, (qarTl.) Wut-s `myis, Tva-lis daxamxamebaSi~, Wut-a//Wit-a! `bavSvebis gasarTobi sityva; damaluls SesZaxeben da niSnavs _ gipovneo, daginaxeo~, (gur.) Wit-in-i `Wvreta~.... : sbur. *ćhúṭi > (i. _ lorimeri) ćhúṭi `da-malobanas tipis TamaSi~ : sbask. *txito > (b.) txito `SeZaxili da-Werobanas TamaSis dros (erTi bavSvi meores txito-s etyoda da gaiqceoda, meore ki dasaWerad gamoedevneboda)~, txitoka `daWe-robana~, `damalobana~;

sq *xEe- > qarT. xueW-a `warTmeva~ : sbur. *húuṣi > (h., n.) húuṣi, (i.) húṣi `nadavli, naZarcvi~, húuṣi -t- `Zarcva, taceba~ da sxv.

r o m a n l o l u ar o m a n l o l u ar o m a n l o l u ar o m a n l o l u a

SeSeSeSeniSniSniSniSvnevnevnevnebi kavbi kavbi kavbi kavkakakakasisisisiis alis alis alis albabababanunununuri enis fori enis fori enis fori enis fononononolololologigigigiuuuuri ri ri ri sissississistetetetemis mis mis mis SeSeSeSesasasasaxebxebxebxeb. . . . IIIIIIIIIIII. . . . konsonantizmikonsonantizmikonsonantizmikonsonantizmi

kavkasiis albanuri anbanis matenadaranis #7117 xelnawe-

ris nusxaSi TanxmovnebiT aRniSnuli 43 niSani mogvepoveba, xo-

lo sinur palimfsestSi 42 konsonanti gvxvdeba (palimfsestSi

dadasturebuli ori Tanxmovani #7117 xelnawerSi xmovniTaa

aRniSnuli). amaTgan, dadgenilad SegviZlia miviCnioT albanu-

ri anbanis 29 grafemis fonemuri mniSvneloba, esenia: #2 b

45

(bbbb); #3 g (gggg); #4 d (dddd); #6 z (zzzz); #8 Y (JJJJ); #9 t (TTTT); ; ; ;

#11 y (�); #14 ȥ (»»»»); #15 l (llll); #17 X (xxxx); #21 � (kkkk);

#23 h (hhhh); #27 (WWWW); #29 m (mmmm); #30 � (yyyy); #31 n (nnnn);

#33 š (SSSS); #37 f (††††); #39 čččč (CCCC); #40 � (pppp); #41 ġ (RRRR);

#42 r (rrrr); #43 s (ssss); #44 v (vvvv); #45 � (tttt); #49 c (cccc);

#50 w (…………); #51 p (ffff); #52 k (qqqq).

am CamonaTvals unda davumatoT faringalizebul SiSinaTa

rigi, romelic, i. gipertisa da v. Sulces azriT,2 postalveo-

larul (velarizebul) rigs warmoadgens: #10 V (WWWW»»»»); #12 ź

(JJJJ»»»»); #20 B (jjjj»»»»); #26 Q (CCCC»»»»); #46 ś (SSSS»»»»).

damajerebelia, rom #18 D jjjj bgeras aRniSnavda, xolo

#33 Ȣ _ ZZZZ-s.

ueWvelia, rom #19 % da #48 & niSnebi wwww bgeras gadmo-

scemda, Tumca dasazustebelia maTi fonemuri Rirebuleba; Cve-

ni azriT, % wwww ´ bgeraa, xolo & _ wwww.

kavkasiis albanuri anbanis #14 ȥ aso-bgera polifunqciu-

robiT gamoirCeoda:

es niSani, rodesac Tanxmovnis Semdeg an sityvis absolu-

tur anlautSi gvxvdeboda, faringalizaciis aRmniSvneli iyo

(»»»»). is aaaa, eeee da iiii xmovnebTan (iSviaTad _ oooo da uuuu xmovnebTanac)

hqmnida grafikul kombinaciebs da mas, am SemTxvevaSi, Cveni az-

riT, damoukidebeli fonemis statusi ar moepoveboda, Tumca

intervokalur poziciaSi es niSani SSSS (an SSSS»»»») bgeras aRniSnavda.

aseve, SesaZlebelia, rom #24 x niSansac hqonda orgvari

funqcia: xxxx da ƒƒƒƒ bgerebis gadmocema.

damatebiT argumentacias moiTxovs da am etapze dadgeni-

lad ver CaiTvleba i. gipertisa da v. Sulces mier SemoTavaze-

buli Semdegi aso-niSnebis fonemuri kvalifikacia: #18 M,

#22 L, #24 x (i. gipertisa da v. Sulces mixedviT nnnn½½½½, llll½½½½, ƒƒƒƒ//xxxx

2 imis miuxedad, rom monografias `kavkasiis albanuri palimfsestebi

sinas mTidan~ (“The Caucasian Albanian Palimpsests of Mt. Sinai”, Brepols, 2008) hyavs oTxi avtori (i. giperti, v. Sulce, z. aleqsiZe da J.-p. mae), kavkasiis albanuri enis gramatikuli mimoxilva ekuTvniT oden i. gipertsa da v. Sulces. amis gamo, am SemTxvevaSi, vasaxelebT mxolod maT.

46

bgerebia Sesabamisad). amis garda, i. gipertisa da v. Sulces

mier navaraudevi fonemuri kvalifikaciebidan ver gaviziarebT

Semdeg mniSvnelobebs: #10 *+(i. gipertisa da v. Sulces azriT

_ WWWW ´; Cveni azriT ki _ WWWW»»»»); #12 ź+(i. giperti, v. Sulce _ JJJJ ´;

Cveni azriT _ JJJJ»»»»); #18 D (i. giperti, v. Sulce _ dddd½½½½; Cveni

azriT _ jjjj); #19 %+(i. giperti, v. Sulce _ wwww; Cveni azriT _

wwww ´); #20 B (i. giperti, v. Sulce _ jjjj ´; Cveni azriT _ jjjj»»»»); #26

Q (i. giperti, v. Sulce _ CCCC ´; Cveni azriT _ CCCC»»»»); #36 , (i. gi-

perti, v. Sulce _ tttt½½½½; Cveni azriT _ WWWW ´); #46 ś (i. giperti,

v. Sulce _ SSSS ´; Cveni azriT _ SSSS»»»»); #48 & (i. giperti, v. Sul-

ce _ wwww½½½½; Cveni azriT _ wwww). aseve ver gaviziarebT i. gipertisa da

v. Sulces mosazrebas ȥ grafemis Sesaxeb: pativcemuli mkvlev-

rebis azriT, es grafema specifikur faringalur Tanxmovans

aRniSnavda, xolo, Cveni azriT, faringalizacia kavkasiis alba-

nurSi ar warmoadgenda segmentur Tvisebas da amdenad, ȥ ni-

Sans, rogorc zemoT aRiniSna, ar moepoveboda damoukidebeli

fonemis statusi da is oden faringalizaciaze migviTiTebda.

amrigad, kavkasiis albanuri enis konsonantTa sistema ase-

Ti saxiT warmogvidgeba:

xSuli afrikati spiranti sonori

abrup-

tivi

mJRer

i

fSvinvieri

abrupt

ivi

mJRer

i

fSvinvieri

mar

ti-

vi

int

ens.

mJRer

i

yru

martivi

palat

aliz

ebuli

labialuri b f p v † … m dentaluri d T t Z c w w´ z s n l n½ l½

alveolaruli j C W W´ J S r faringaliz.* j» C» W» J» S»

Suaenismieri Á ukanaenismieri g q k R x faringaluri *ƒ y laringaluri h

SeniSvna: * faringalizebulTa rigs pirobiTad gamovyofT.

47

q e T e v a n m a r g i a n iq e T e v a n m a r g i a n iq e T e v a n m a r g i a n iq e T e v a n m a r g i a n i ---- s u b a r is u b a r is u b a r is u b a r i

ininininfefefeferenrenrenrenciciciciis gamois gamois gamois gamoxatxatxatxatvis leqvis leqvis leqvis leqsisisisikukukukuri sari sari sari saSuSuSuSuaaaalelelelebebebebebi bi bi bi svasvasvasvanur enanur enanur enanur enaSiSiSiSi

svanur enaSi evidencialoba (rogorc verbaluri, aseve in-

ferenciuli), garda morfologiuri da sintaqsuri saSualebe-

bisa, leqsikuradac gamoixateba.

evidencialobis leqsemebi funqciurad ori tipisaa: erTni

verbalobas gamoxataven (miuTiTeben informaciis gareSe wyaro-

ze), meoreni ki _ inferencias da afiqsireben informaciis sa-

varaudobas.

nawilaki, romelic orive funqcias iTavsebs (saTanado kon-

teqstis gaTvaliswinebiT xan verbalur wyaros gamoxatavs da

xan inferenciuls), mxolod erTia: esnesnesnesnóóóórrrr////esnesnesnesnððððrrrr{{{{iiii}}}} `Turme~: a)

esnesnesnesnóóóór lr lr lr lððððdi Sdi Sdi Sdi Sæðæðæðæðns Sduens Sduens Sduens Sdue _ `Turme dRes svaneTSi Tovs~ _ in-

formaciis wyaro gareSea, verbalobaa, Tumca mTqmeli mas ar

akonkretebs _ es wyaro SeiZleba iyos impersonalur piri, xme-

bi xalxSi, masmedia... b) esnesnesnesnóóóór ala qors r ala qors r ala qors r ala qors ððððriririri! _ `Turme es sa-

xlSia!~ _ mTqmelma sarkmelSi Suqi an saxlTan manqana dainaxa

da faqtis ganzogadebiT logikur daskvnamde mivida _ infor-

maciis wyaro am SemTxvevaSi inferenciaa.

sakuTriv inferenciulobis gamomxatveli damxmare leqsemebi

(romlebic verbalobas arasdros gamoxataven) enaSi ufro

mravladaa; agebulebis mixedviT, SeiZleba gamoiyos sami tipi:

1) sakuTriv nawilakebi, romelTa segmentacia ar xerxdeba da

etimologia ucnobia (mmmméééérrrrëëëëssss àlbaT; rogorc Cans~; nonononoTaTaTaTaææææ `vin-

Zlo~...) 2) sinTezuri leqsemebi, romlebSic Semadgeneli kom-

ponentebis dadgena SesaZlebelia (mamamamaææææSliSliSliSli < *mmmmðððð----SSSSææææ li li li li àlbaT;

rogorc Cans~; serserserserTxiTxiTxiTxi < serserserser----dddd----xixixixi `vaiTu~...), Tumca isini ar

warmoadgenen am komponentTa mniSvnelobebis martiv jams 3) na-

zmnari damxmare sityvebi (ððððnRnRnRnRæææælililili `mgoni~, mabmabmabmabJaJaJaJa `mgoni~/ `mi-

maCnia~/ `Cemi azriT~...).

dasturdeba SemTxvevebi, roca erT dialeqtSi moqmedi na-

48

wilakis zusti semantikuri Sesatyvisi sxva dialeqt(eb)Si ar

moepoveba da piriqiT: bz. gomgomgomgomnininini/ / / / gomngomngomngomnìììì (`Tu~; ài, naxav, Tu~)

mugmugmugmugææææda da da da (bz.) –––– `TiTqos~, `viTom~ _ es nawilakebi dubitatiu-

robas (semantikuri kategoria, romelic gulisxmobs rom

mTqmeli informacias saeWvod miiCnevs, ar iziarebs, pasuxis-

mgeblobas ixsnis) gamoxataven, balsqvemourSi ki aRniSnuli se-

mantika mxolod vrceli konteqstiT an svanur teqstSi qarTu-

li nawilakebis CarTviT Tu gadmoicema; nnnnííííTaTaTaTaææææ (bz.) nnnnííííTi Ti Ti Ti

(lSx.), no no no noTi Ti Ti Ti (lnt.) `vinZlo~, ìqneb~ _ am nawilakiT mTqmeli

informaciaSi erTdroulad sasasasasursursursurvevevevelolololobabababa----sasasasavavavavararararauuuudodododobasbasbasbas, anu

varaudSi natvris, am varaudis mimarT Tavis pozitiur (da ara

neitralur) ganwyobis niuanss afiqsirebs...

kvlevam aCvena, rom inferenciuli leqsemebis gamoyeneba

zmnis mwkrivebTan Tavisufali rodia. maTi garkveuli nawili

mxolod indikatiur (TxrobiTi kilos) formebs uTavsdeba,

zogi ki, piriqiT, mxolod zmnis sakuTriv svanur, inferenciul

mwkrivebs (myofadusruli _ resp. inferenciuli awmyo, Ziri-

Tadpreverbiani sruli myofadi, pirobiTi, pirobiT-SedegobiTi

I da II), iSviaTad _ kavSirebiTebs iguebs, rac, erTi mxriv, in-

ferenciis rogorc semantikuri da gramatikuli kategoriis

Camoyalibebis da, meore mxriv, Tavad inferenciuli leqsemebis

warmoSobis etapebs, qronologias unda ukavSirdebodes, rac

umwerlobo enaSi, cota ar iyos, rTuli dasadgenia;

Tanamedrove etapze ki nawilakebisa da zmnuri formebis

aRniSnuli semantikuri urTierTmimarTebis gauTvaliswineblo-

ba (Tavisufali Canacvleba) stiluri anomaliis an, SesaZloa,

teqstis araswori interpretaciis safuZvelic ki gaxdes.

49

n a n a m a W a v a r i a n in a n a m a W a v a r i a n in a n a m a W a v a r i a n in a n a m a W a v a r i a n i faunis somaturi leqsika afxazurSifaunis somaturi leqsika afxazurSifaunis somaturi leqsika afxazurSifaunis somaturi leqsika afxazurSi

faunis somaturi leqsika afxazurSi warmodgenilia am

enisaTvis damaxasiaTebeli semantikuri da struqturuli mra-

valferovnebiT, gvxvdeba odenfuZiani, kompoziciiTa da afiqsa-

ciiT miRebuli sityvebi, calkea gamosayofi nasesxebi leqsika.

moxsenebaSi warmodgenilia faunis somaturi leqsikis se-

mantikur-struqturuli analizi.

•odenfuZiani saxelebi: a-z `naRveli~, a-ma `muceli~ abaz. ma

`muceli~, a- `piri~ kompoziciiT nawarmoeb saxelTa Soris gvxvdeba or, sam,

oTx da oTxze metkomponentiani saxelwodebebi:

••orkomponentiania:

a-maar, bz. a-maa/a-ma `mklavi~, zedmiwevniT: a-ma+ar `xe-

li+moxrili~

a-uasa `cxvris tyavi~, sityvasityviT: a-uas+a, `cxvari+tyavi~

•••samkomponentiania:

a-Samx `muxli~, a-Sa+m+x, zedmiwevniT: `fexi kiduri Tavi~, a-

Sas `fexis neki~, a-Sa++s, sityvasityviT: `fexi kani neki~

•••• oTxkomponentiania:

a-Sara `wvivi, kanWi~, zedmiwevniT: a-Sa+r++a `fexi+ mesame piris kuTvnilebis mravlobiTobis r- afiqsi+guli, am SemTxve-

vaSi `Sua~ +kani, ,,fexi maTi Sua kani~.

••••• xuTkomponentiania:

a-eჲJTaa `sxeulis nawilebi~, sityvasityviT: a-+eჲ+J+

Ta+a `kani da xorci nawil ebi~.…

afiqsaciiT nawarmoebia: a-zTra `naRvlis buSti~ a-z+

SemozRuduli sivrcis aRmniSvneli sufiqsi –Tra~ zedmiwevniT:

`naRvelis adgili~.

reduplicirebuli Cans: a-a àpki~; almha aa `yuris

50

apki~, `tyavqveSa kani~, a-aa `zurgi~. nasesxebia sityvebi: a-Wapan `Wipi~, a-WaWa `Tirkmeli~,a-

bmbl `bumbuli~.

leqsikis am ubanSi mcire raodenobiTaa warmodgenili

odenfuZiani sityvebi da afiqsaciiT nawarmoebi fuZeebi. aseve

cotaa nasesxebi masalac. mravladaa kompoziciiT miRebuli leq-

semebi, somatur leqsikaSi uZvelesi odenfuZiani sityvebi Cans.

T a m a r m a x a r o b l i Z eT a m a r m a x a r o b l i Z eT a m a r m a x a r o b l i Z eT a m a r m a x a r o b l i Z e

klasis kategoriis tipologiisaTvisklasis kategoriis tipologiisaTvisklasis kategoriis tipologiisaTvisklasis kategoriis tipologiisaTvis

enaTa midgoma vin _ ra morfosemantikuri kategoriis mi-marT sxvadasxvaa. es damokidebulia eris an tomis fsiqo-socia-lur, religiur, eTnogeografiul da sxva tipis yofiT faqto-rebze, aseve am konkretul enebze molaparake xalxis azrov-nebis abstraqciis doneze _ anu eris enobriv niWze. Cven mier gamovlenili universaluri saklasifikacio modelis mixedviT, klasis kategoriis zogadi kriteriumebi moicavs Semdgom opo-ziciebs:

A adamiani ____ Aa mdedr. Ab mamr. Ac saS. B nivTi B1. sulieri ____ Bla mdedr. Blb mamr. Blc saS. B2. usulo ____ B2a saganTa Tvisobriobis (zoma, feri, forma, Zala, sinaTle, zrdis dinamika, ciuri sxeulebi, religiuri erTeulebi da a. S.) mixedviT sqemi an klasi; danarCeni moxsenebaSi mocemulia klasis kategoriis zogadi tipolo-

giuri analizi; enaTa morfo-sintaqsursa da leqsikur doneeb-ze klasis kategoriis mixedviT ganxilulia qarTuli sametyve-lo da Jesturi enebis, aseve baskuris enis masala.

51

d a m a n a m e l i q i S v i l id a m a n a m e l i q i S v i l id a m a n a m e l i q i S v i l id a m a n a m e l i q i S v i l i meTodologiuri problemebi qmeTodologiuri problemebi qmeTodologiuri problemebi qmeTodologiuri problemebi qarTuli enis arTuli enis arTuli enis arTuli enis gramatikul literaturaSi gramatikul literaturaSi gramatikul literaturaSi gramatikul literaturaSi

moxsenebaSi saubari iqneba qarTul gramatikul litera-

turaSi meTodologiuri xasiaTis problemebis, dabrkolebebi-

sa da darRvevebis magaliTebze, rac ZiriTadad gamowveulia se-

mantikuri / logikuri da gramatikuli kategoriebis aRreviTa

da cnebis dayofis logikuri wesis darRveviT da saTaves

iRebs jer kidev dionise Trakielis gramatikidan.

1. akad. arnold Ciqobavam jer kidev 1928 wels wamoaye-

na meTodologiuri imanentizmis moTxovnebi: a) saklasifika-

cio kriteriumi (principi) unda emyarebodes mecnierebis mo-

cemuli dargis Sesaswavli obieqtis (sagnis / movlenis) Sina-

gan, imanentur bunebas: gramatikis SemTxvevaSi _ morfologi-

ur da sintaqsur kriteriumebs. b) kvlevisas gamoyenebuli un-

da iyos dargis Sesabamisi cneba-terminebi: marTalia, enaTmec-

niereba swavlobs enis formasTan erTad Sinaarssac, magram es

ar niSnavs imas, rom gramatikaSi operireba xdebodes logiku-

ri terminologiiT: gramatikuli struqtura da konstruqcia

unda aRiweros gramatikul da ara logikur cnebaTa aRmniS-

vneli terminebiT. logikidan Semotanili terminebi: subieq-

ti//qvemdebare, pirdapiri/iribi obieqti//damateba, romlebic

Sesityvebis wevrTa Sinaarsobliv daxasiaTebas gulisxmoben,

araadekvaturad, mcdarad asaxaven qarTuli zmnis morfosintaq-

suri Sesabamisobis suraTs; terminebis: `gensi~, àciensi~, `ni-

ciatori~, `Tema~ da sxv. gamoyeneba ar cvlis situacias. neit-

raluri Sinaarsis termini `participanti~ termini ukeTesia,

rogorc neitraluri, magram igi ar Seicavs Sesityvebis `mona-

wileTa~ sintaqsur daxasiaTebas, ar iZleva maTi sintaqsuri

funqciis Sesaxeb cnobas // codnas.

meTodologiurad swori klasifikaciis idealuri magali-

Tia qarTuli zmnis dro-kiloTa formebis akaki SaniZiseuli

sam seriad dayofa, rac eyrdnoba morfo-sintaqsur kriteri-

52

ums: zmnis morfologiur struqturasa da sintaqsur kon-

struqcias; aseve, qarTuli Sesityvebis struqtura-meqanizmis

arn. Ciqobavaseuli analizis Sedegad qarTuli zmnuri Sesi-

tyvebis subordinaciulTan erTad koordinaciuli sintaqsuri

sistemis gamovlena da mis wevrebad ZiriTadi, didi da mcire

koordinantebis gamoyofiT daZleulia logikis eqspansiis

problema gramatikaSi.

2. klasifikaciisas aucilebelia dacul iqnas cnebis dayo-

fis logikuri wesi, rac gulisxmobs gvareobiTi cnebis sworad

gansazRvras da am klasifikaciis farglebSi miRebuli krite-

riumis bolomde dacvas:

a) qarTuli zmnis uRlebis tipebad dayofisas gvaris se-

mantikuri kategoriis miReba gvareobiT cnebad da mis qveS uR-

lebis saxeebis /tipebis formaluri klasifikacia bevr dabrko-

lebasa da Seusabamobas iwvevs, romelTa gadalaxvac am klasi-

fikaciis farglebSi SeuZlebelia, radganac klasifikaciisas

darRveulia rogorc cnebis dayofis logikuri wesi, romlis

Tanaxmadac gvareoba unda moicavdes saxeobas, aseve meTodolo-

giuri imanentizmis mTavari moTxovna, romlis Tanaxmadac kla-

sifikacia unda moxdes morfosintaqsuri principiT.

b) e. w. qcevis semantikuri kategoriis gvareobiT cnebad

miRebam mwvaved daayena zmnur xmovanprefiqsTa gramatikuli

funqciis sakiTxi: xmovanprefiqsebis gramatikuli funqcia _

pirTa korelacia-orientaciis (`piris povnierebis~ besik jor-

benaZe) aRniSvnaa, xolo logikur-semantikuri qvekategoria miu-

TiTebs kuTvnileba-daniSnulebis, lokatiur Tu sxva funqcieb-

ze (rac qcevis gramatikul kategoriadaa miCneuli), xolo

R-ebi struqturis zmnebSi, gansxvavebiT u- xmovanprefiqsisagan,

i- da e- prefiqsi pasivis niSnadaa kvalificirebuli.

3. klasifikacia unda eyrdnobodes empiriul masalas (in-

duqciidan >deduqciisken da ara piriqiT); gramatikuli kate-

goriis (/niSnis) kvalifikaciisas aucilebelia statistikuri

(maT Soris monaTesave enebis) monacemebis gaTvaliswineba: mag-

ram problemebs qmnis qarTuli zmnis uRlebis tipebad klasi-

53

fikaciis kriteriumad gvaris semantikuri kategoriis miReba,

ramac gamoiwvia logikur/semantikuri da gramatikuli katego-

riebis aRreva, ris Sedegadac qarTuli zmnis uRlebis siste-

mis araadekvaturi suraTia miRebuli: R-eb-i struqturis zmne-

bis pasivad kvalificireba, mediumis, rgorc gvaris gramatiku-

li kategoriis mesame saxis miReba da medioaqtivisa da medio-

pasivis qvejgufebis gamoyofa aqtivisa da pasivisagan formaTa

`sesxebis~ daSvebis safuZvelze, rac ganmartebiTi leqsikonis

mTliani zmnuri bazis rogorc diaqroniulma, ise sinqroniulma

empiriulma kvlevam da statistikurma analizma ar daadastura.

4. daskvnebis siswore-mcdaroba damokidebulia an wanam-

ZRvris siswore-mcdarobaze (rasac empiria amowmebs da xSirad

damokidebulia axali masalis mokvlevasa Tu aRmoCenebze), an

logikuri argumentaciis simtkice-sisusteze. pirvelis magali-

Tia arn. CiqobavasTvis Cveuli mtkice argumentaciiT gamorCeu-

li statia `mravlobiTis aRniSvnis ZiriTadi principisaTvis

qarTulSi~: danaskvis mcdaroba gamoiwvia wanamZRvris mcdaro-

bam (kerZod, rom mravlobiTisa da inkluzivis kategoria erTi

da igivea, rac kvlevis Semdgom etapze uaryofil iqna al.

onianis mier svanuri masalis monacemebiT da g. ninuas Zveli

qarTulis brZanebiTis formebis masalis analizs Sedegad); ase-

ve, R-eb-i struqturis zmnebis (/aqtivis konversiuli forme-

bis) apriorulad pasivad kvalificirebis aramarTebuloba aCve-

na qegl’is sruli zmnuri bazis statistikurma analizma (rac

daadastura Zveli qarTuli naTargmni Zeglebis am struqturis

zmnaTa analizmac).

5. aucilebelia kvlevisas sinqroniisa da diaqroniis mona-

cemebis gamijnva: sinqroniul doneze enobrivi faqtis kvalifi-

kaciisas diaqroniuli analizis Sedegebis (mag., morfo-sintaq-

suri movlenis reinterpretaciis) momarjveba saWiro xdeba

faqtis axsnis mizniT, magram ara sinqroniul WrilSi am faqtis

kvalifikaciisTvis: diaqroniuli analizis Sedegad morfo-sin-

taqsuri faqtebis reinterpretaciis gamomJRavneba da maTi saTa-

nado kvalifikacia sinqroniul WrilSi (mag.: qarTuli salite-

54

raturo enis ganviTarebis sxvadasxva doneze Zireul nacvalsa-

xelTa fuZis agebulebis (//fuZis segmentaciis) problema, rac

monaTesave enaTa monacemebTan Sejereba-Sepirispirebis Sedegad

unda gadawydes; amasTan dakavSirebiT erTis mxriv _ arsebiT

saxelTa brunvis niSanTa genezisis sakiTxi da meore mxriv _

sinqroniaSi am nacvalsaxelTa brunvis niSnebis kvalifikacia;

6. dgas morfo-sintaqsuri faqtebis terminologiuri daxa-

siaTebis problema: mag.: a) Zveli qarTuli enis gramatikaSi

terminis `kavSirebiTis mwkriv/eb/i~ gamoyenebis Seusabamoba da

mizanSeuwonloba; b) III seriis mwkrivTaTvis termin `Turmeobi-

Tebis~ mizanSewonilobis sakiTxi rogorc Zvel, ise Tanamed-

rove qarTulSi; g) gardamavlobis, rogorc gramatikuli ka-

tegoriis sakiTxi polipersonalur qarTul zmnaSi, inversiis

problema da amasTan dakavSirebiT piris gramatikuli markere-

bis logikuri funqciebis gansazRvra diaqroniul da siqro-

nul WrilSi da sxv.).

k o b a m i T a g v a r i ak o b a m i T a g v a r i ak o b a m i T a g v a r i ak o b a m i T a g v a r i a

sosososomamamamatiztiztiztizmemememebis Sebis Sebis Sebis Semcvemcvemcvemcveli gvali gvali gvali gvarerererebi sxvabi sxvabi sxvabi sxvadasdasdasdasxvaxvaxvaxva sissississistetetetemis enebmis enebmis enebmis enebSiSiSiSi

somatizmebi nebismieri enis uZvelesi leqsikuri fondis

kuTvnilebaa. maTi garkveuli nawili xSirad gvarsaxelTa Se-

madgenlobaSi iCens Tavs.

rogorc specialuri literaturidanaa cnobili (j. kokovi,

z. WumburiZe, a. ribakini, v. nikonovi) adiReurSi, rusulsa da

inglisurSi somatizmebis Semcveli gvarebi aTeulobiT dastur-

deba. rac Seexeba qarTvelur enebs, aq gansxvavebuli viTarebaa.

qarTulSi Tu or aTeulamde aseTi gvari gvxvdeba, megrulsa da

svanurSi mxolod TiTo-orola SemTxveva fiqsirdeba.

gasaTvaliswinebelia, rom gvarSi warmodgenili somatizmi

55

uSualod gvars ki ar udevs safuZvlad, aramed _ sakuTar sa-

xels, romlisaganac Semdeg iwarmoeba gvari.

adiReuri onomastikonisTvis damaxasiaTebelia gvarebi, ro-

melTa erTerT komponents warmoadgens Semdegi somaturi er-

Teulebi: ჰ `Tavi~ (hhhhfs, hhhh, hhhhfac, hahahahahan,

hahahahafw; `cxviri~ (ffffn, hafffff); nnnn `Tvali~ (nnnnmt, nnnnaaaa,

nnnnfs, nnnntJ, nnnnmT).

rusulSi xSiria gvarebi, romelTa erTerTi komponentia:

голова `Tavi~ (Головин, Голова, Головко, Головатов); нос `cxvi-

ri~ (Капинос, Носин, Кривонос, Носиков, Носов); нога `fexi~

(Белоногов, Ношкин, Кривоногов, Теплоногов); борода `wveri~

(Белобородов, Бородаев, Майборода) da sxva.

inglisur somatizmebis Semcvel gvarebSi metwilad gvxvde-

ba: head `Tavi~ (Whitehead, Redhead, Westhead, Greenhead); foot

`terfi~ (Fairfoot, Barefoot, Woodfoot, Footman) da a. S. rogorc

aRniSnaven, aRniSnul gvarTa pirvel nawilSi xSirad xarisxis

aRmniSvneli komponentia warmodgenili: wiTeli, mwvane, TeTri,

didi, naTeli da sxv.

somatizmebis Semcvel qarTul gvarebSi gvxvdeba: TaTaTaTavi vi vi vi ((((TaTaTaTa----

vvvvaZe, TavTavTavTavdediSvili), TvaTvaTvaTvali li li li (TvalTvalTvalTvalWreliZe, TvalTvalTvalTvalTvaZe, TvaTvaTvaTvalililili----

aaaaSvili), SubSubSubSublililili (SubSubSubSubllllaZe), yuyuyuyuriririri (yuyuyuyurrrraSvili), xexexexelililili (xexexexelalalalaSvi-

li, calxexexexelalalalaSvili), kokokokoWiWiWiWi (koWkoWkoWkoWlamazaSvili, kokokokoWWWWibrolaSvili,

kokokokoWWWWauri); kbikbikbikbili li li li (kbikbikbikbillllaSvili), wvewvewvewveriririri (wvewvewvewveririririkmazaSvili, wvewvewvewverrrra-

va), xaxaxaxaxaxaxaxa (xaxaxaxaxaxaxaxaSvili), tutututuCiCiCiCi (tutututuCaCaCaCaSvili), fefefefexi xi xi xi (xisfefefefexixixixiSvili),

gugugugulililili (gugugugulilililiaSvili).

megrulSi somaturi erTeulebis Semcveli oriode gvari

dadasturda, esenia: tyetyetyetyebbbbuCava (Sdr. megr. tyebi `tyavi~), oyuoyuoyuoyu----

jajajajavavavava (Sdr. yuji `yuri~). rac Seexeba Tanamedrove megrulSi ga-

vrcelebul gvarebs xexexexelalalalaiiiiaaaasasasasa da wvewvewvewverarararavasvasvasvas, saTanado fuZeebi

qarTulidan unda iyos SeTvisebuli.

rogorc saenaTmecniero literaturidanaa cnobili, sva-

nurSi, savaraudod, or gvarSi dasturdeba somaturi erTeu-

li: tviltviltviltvildidididiaaaanininini,,,, romelic qarT. tvintvintvintvin sityvasTanaa dakavSirebu-

56

li (Sdr. misi amosavali SeukumSavi formebi tvitvitvitvinononono-an-i, tvitvitvitvi----

nononono-ld-ian-i), gvigvigvigvidadadada (Sdr. g…ig…ig…ig…i `guli~ _ q. margiani).

somaturi saxelebis Semcveli gvarebis umetesoba martivi

SeerTebiT iwarmoeba: mag.: adiR. hhhh _ _ _ _ `cxeni~ + hhhh `Tavi~; rus. Жултоухов ____ желтый `yviTeli~ + ухо `yuri~; ing.

Fairhead _ _ _ _ fair `naTeli + head Tavi~; Whitefoot _ _ _ _ white `TeT-

ri~ + foot `terfi~. qarT. TvaTvaTvaTvalWlWlWlWrerererelilililiZeZeZeZe → TvaTvaTvaTvalililili + WreWreWreWrelililili +

ZeZeZeZe, xaxaxaxaxaSxaSxaSxaSvivivivilililili _ xaxaxaxaxaxaxaxa + SviSviSviSvilililili.

rusulsa da qarTulSi erT, or da samkomponentiani gvare-

bi gvxvdeba, xolo inglisurSi _ orkomponentiani. sxva enebi-

sagan gansxvavebiT rusulSi warmodgenilia gvarebi, romlebic

sufiqsebis meSveobiT iwarmoeba: Глаз-ов, Череп-ов, Зуб-ов, Язык-

ов (Sdr. megr. tyebuCava).

somatur erTeulTa Semcveli gvarebis analizis Sedegad

gamovlinda is saerTo da gansxvavebuli, rac sxvadasxva siste-

mis enebs aqvT am gvarebis struqturis TvalsazrisiT.

m i tro polit im i tro polit im i tro polit im i tro polit i a n d r i a a n d r i a a n d r i a a n d r i a ((((g v a z a v ag v a z a v ag v a z a v ag v a z a v a )))),,,,

n e l i m a x a r a Zn e l i m a x a r a Zn e l i m a x a r a Zn e l i m a x a r a Z eeee,,,, l i a q a r o s a n i Z e l i a q a r o s a n i Z e l i a q a r o s a n i Z e l i a q a r o s a n i Z e

masalebi qarTul saeklesio terminTamasalebi qarTul saeklesio terminTamasalebi qarTul saeklesio terminTamasalebi qarTul saeklesio terminTa istoriisaTvis istoriisaTvis istoriisaTvis istoriisaTvis ((((kunkulkunkulkunkulkunkul----bartyulibartyulibartyulibartyuli))))

qarTul saeklesio terminTa istoria qarTuli eklesiis

istoriaa, misi nawilia. saeklesio terminTa samecniero Seswav-

la gadaudebeli saqmea, Tumca es sakmaod rTulia, radgan qar-

Tul saeklesio terminologiasac is xangrZlivi gza aqvs gamo-

vlili, rac Tavad qarTul eklesias. am istoriaze muSaobisas

erTi ram cxadia: Zvel mTargmnelTa damokidebuleba ara marto

saeklesio, aramed sxva dargis terminebisadmi sruliad gansxva-

vebulia; isini qmnidnen da amkvidrebdnen mxolod qarTul Se-

57

satyviss. rusulis gavleniT ki qarTulSi TandaTan damkvid-

rda an rusulSi uTargmnelad Sesuli berZnuli terminebi, an

rusuli terminebis kalkirebuli formebi.

sxvadasxva qveynisa Tu drois tradiciebi ara marto ter-minSia asaxuli, aramed am terminebiT aRniSnul nivTsa Tu cne-baSi da, zogadad, saRvTo liturgiaSic. es kargad Cans kun-kul-bartyulis istoriiTac.

Cven mier mopovebuli masalebis mixedviT, gaurkvevelia kunkul-bartyula sinonimuri kompozitia Tu _ ara. sulxan-sa-ba orbelianis leqsikonis mixedviT, kunkuli `monazvnis Tavsa-buravia~, bartyula ki _ `monazonT kunkuli~. niko CubinaSvi-li Tavis qarTul leqsikonSi bartyulas ase ganmartavs: `mona-zonT kunkulis qveS gasafarebeli varSamangi~ (Tavmosaxvevi, mandili, samxre). rusul Sesatyvisad клобук-i uweria. samxre-uls uwodebs ioane batoniSvili bartyulas `kalmasobaSi~.

rogorc literaturidan irkveva, pirvandeli saxis kunku-li Cvilis CaCs hgavs da es msgavseba SemTxveviTi ar aris: Zvel qarTul wyaroebSi kunkuls sxva mniSvnelobac hqonda: n. Cubi-naSvilis leqsikonSi kunkuli, glexurad, naTliis mier motani-li qsovilicaa. e.i. xalxSi jer kidev SemorCenili iyo am si-tyvis erT-erTi uZvelesi mniSvnelobac (dRes kunkulma es mniSvneloba sabolood dakarga). kunkuli axalnaTelRebulTa Tavsaburavicaa. Zveli qarTuli liturgikuli masalebis mixed-viT, arsebobs aseTi terminebi: `kunkulis axda~, `kunkulis da-deba~. Cvilebs merve dRes xdidnen kunkuls da sanaTlo ritua-lis Semdeg, romelSic Tmis mokveca, moWrac igulisxmeboda, Semosavdnen (`daadebdnen~) sanaTlo kunkuliT.

swored merve dRes xdian bersac kunkuls. monazoni valde-bulia 7 dRe ataros kunkuli da Tavdaburuli daeswros yve-la msaxurebas. merve dRes winamZRvris locviTa da damo-ZRvriT, mTeli saZmos TandaswrebiT sajarod xdian mas.

berZnulSi kunkuli, garda imisa, rom aRniSnavs dRevande-li terminiT, epanwkalumauvcon, anu beris qudze dasamagrebel qsovils, himnografiuli terminicaa, prooivmion-is sinonimi. qar-TulSi kunkuli am mniSvnelobiT ar gvxvdeba, SesaZloa imitom, rom ukve damkvidrebuli iyo uZvelesi, sabawminduri warmomav-lobis, termini Zlispiri.

58

qarTulSi sityva kunkunkunkunkukukukulililili berZnulidan Semosul sityvad iTvleba. berZnulSi ki laTinuridanaa Sesuli. etimologiu-rad misi warmoSobis istoria gaurkvevelia. germaneli mecnie-ri Smidti varaudobs, rom es ucnobi warmomavlobis `moxetia-le sityvaa~ da imas, rom igi galuris gziTaa Sesuli laTi-nurSi, adasturebs marcialisTan xmarebuli bardocuculios for-ma. am kompozitis pirveli nawili kelturia da bardas an mo-mRerals niSnavs. rismag gordeziani ki kunkuls Sumeruli warmoSobis sityvad miiCnevs. sityva kunkuli Zalian organuli Cans qarTulisaTvis (mag. kunkuli, dakunkulebs `bavSvisa an moxucis siaruli~) da xom ar unda gveZebna misi istoria wina-reqarTvelur garemoSi?

me-17 saukunidan bizantiaSi Seicvala kunkulis forma. me-

17 saukuneSive Cndeba ruseTSic e.w. клобук. igi ori nawilisgan

Sedgeba: gverdebSemoWrili cilindris formis qudisa da zed

misamagrebeli qsovilisagan. quds камилавка-s uwodeben, xolo

qsovils _ kunkuls куколь. es gansxvavebuli kunkuli qarTul-

Sic Semovida da, savaraudod, am periodSi unda iyos gaCenili

kompoziti kunkul-bartyuli.

bartyula sabasTan da CubinaSvilebTan sxvagvarad ganmar-

tebuli ar aris. mxolod aris erTi, Cveni azriT, yuradsaRebi

ganmarteba sityvisa bartyi n. CubinaSvilis leqsikonSi: `bRar-

ti marTve mfrinvelTa, anu wvrilTa cxovelTa // sakeravSi Ca-

gdebuli patara naWeri an azRudi.~ azRudi ki asea ganmarte-

buli; `tansacmelTa TeZos Tavs qvemoT iribad Cagdebuli naWe-

ri~. `sakerebeli~, xom ar niSnavs bartyula am kompozitSi da-

kerebuls an sulac ìribad Cagdebul naWers~ (Cagdebuli _

`Cakerebuli~, `dakerebuli~)?

maSasadame, marTalia, kunkulis forma da feri saukuneebisa da qveynebis mixedviT mravalnairad Seicvala, ZiriTadad, arse-bobs ori formisa: e. w. martivi, Cvilis CaCis msgavsi (mogvago-nebs yabalaxsac) da ornawiliani, cilindris formisa, zed mi-magrebuli qsoviliT. Tanamedrove qarTulSi sityva kunkuli aRniSnavs martiv, CaCis formis, Tavsaburavs (romlis aRdgenasac dRes cdiloben qarTveli berebi) da aseve _ ornawiliani kun-

59

kul-bartyulis quds. ucnauria, rom sityva kunkuli, romelic qsovils, tilos aRniSnavda (da ase ixmareba kidec igi sxva eneb-Si), qudis mniSvnelobiT mkvidrdeba dRevandel qarTulSi.

n i k o l o z o T i n a S v i l in i k o l o z o T i n a S v i l in i k o l o z o T i n a S v i l in i k o l o z o T i n a S v i l i 1728 1728 1728 1728 wlis Tbilisis vilaieTis did davTarSiwlis Tbilisis vilaieTis did davTarSiwlis Tbilisis vilaieTis did davTarSiwlis Tbilisis vilaieTis did davTarSi daculi onomastikuri masalebi liaxvis xeobidandaculi onomastikuri masalebi liaxvis xeobidandaculi onomastikuri masalebi liaxvis xeobidandaculi onomastikuri masalebi liaxvis xeobidan

meTvramete saukunis mTel rig ZeglebSi faqtobrivi masa-laa warmodgenili zemo qarTlis lingvisturi, onomastikuri, istoriuli da sxva sakiTxebis Sesaswavlad. sakmarisia davasaxe-loT vaxuSti da ioane bagrationebis àRwerebi~, romlebic obieqturad asaxaven zemo qarTlis da ara marto am kuTxis Taviseburebebs.

aRniSnul Zeglebs gverdiT unda amovuyenoT 1728 wlis `Tbilisis vilaieTis didi davTari~, romelic saukeTeso wya-roa aRmosavleT saqarTvelos Sesaswavlad da aseve dRevandel viTarebasTan Sesadareblad.

Turquli teqsti, romelic arabuli SriftiT aris Sesru-lebuli, ar yofila specialuri kvlevis sagani. akademikosma sergi jiqiam SeZlo teqstis damuSaveba, amokiTxulia sakuTari da geografiuli saxelebi. osmaluri teqsti qarTuli Targma-niT moamzades da gamosces akad. sergi jiqiam da prof. nodar Sengeliam.

pirvel wignSi mocemulia Tbilisis, goris mxareebi, saci-ciano, amilaxvris (nahie mxare), muxranis mxare da sxva. amjerad Cven yuradRebas vamaxvilebT liaxvis xeobaze, romelic sakmao sisruliTaa aRwerili.

teqstSi mocemulia osmaluri sagadasaxado terminebi, am-Jamadac arsebuli da dRes ukve gamqrali soflebi, romelTa lokalizacia dasadgenia, aseve, anTroponimuli modelis pirve-li wevri sakuTari saxeli, mamis saxeli gvaris gamoklebiT, wodebrivi ierarqia da sxva.

60

aRsaniSnavia, rom liaxvis xeobis sofelTa umetesoba am droisaTvis maCabelTa Tavadur gvars emorCileboda, magram mTeli rigi soflebi amilaxvrebs ekuTvnoda. magaliTad, so-flebi: cxinvali, wunari, zemo da qvemo xviTi, qveda niqozi, fxvenisi amilaxvarTa gamgeblobaSia. aseve amilaxvrebis gamgeb-lobaSia: dampaleTi, TamaraSeni, kexvi, aCabeTi, qurTa, sveri, qemerti da sxva soflebi.

zemoT CamoTvlili soflebis eTnikuri Semadgenloba mTlianad qarTulia. sofeli wunari, romelic amJamad eTniku-rad Secvlilia, im dros mTlianad qarTuli iyo. saxlobdnen: aRdgomela, maxarebeli, ivane, beruka, geneba, zaqaria, Tevdore, revaz, filipe da sxvebi.

patara liaxvis xeobis sofeli geri, romelic uZvelesi da-saxlebaa, im droisaTvis qarTvelebiT iyo dasaxlebuli. iq sa-xlobdnen: giorgi, beri, oTar, oqrua, dimitri, zurab da sxve-bi, romelTa gvarebis aRdgena aucileblobad migvaCnia.

toponimebidan gaurkvevelia soflebis: toleTubnis, waris, quTaslisis, zarseTis, zenslisis, bardizas, zendisis lokali-zacia, sadac qarTveloba saxlobda. sofeli RusireTi (dRevan-deli kusireTi) didi dasaxleba yofila.

moxsenebaSi warmovadgenT àRweris~ sxva masalebsac.

s a l o m e o m i a Z es a l o m e o m i a Z es a l o m e o m i a Z es a l o m e o m i a Z e

lingvokulturuli sivrcis anTropomorfulobislingvokulturuli sivrcis anTropomorfulobislingvokulturuli sivrcis anTropomorfulobislingvokulturuli sivrcis anTropomorfulobis erTi sakiTxisaTviserTi sakiTxisaTviserTi sakiTxisaTviserTi sakiTxisaTvis

qarTuli lingvokulturuli sivrcis srulyofili aRwe-

risaTvis aucilebelia kulturis kodebis Seswavla. kulturis

kodebi adamianis uZveles arqetipul warmodgenebs miemarTeba.

faqtobrivad isini am warmodgeneTa kodebia. ramdenadac adami-

anma garemos wvdoma sakuTari Tavis SecnobiTa da wvdomiT da-

iwyo, kulturis kodebs Soris yvelaze mniSvnelovani anTropo-

morfuli kodia.

61

adamianis mier samyaros Secnobis procesSi umniSvnelovane-

si organo Tvalia. garemos Sesaxeb informaciis oTxmoc pro-

cents Tvalebis saSualebiT viRebT. am procesis aRmweri leq-

sikuri erTeulebi motivirebulobiTa da saxeldebis adekvatu-

robiT gamoirCeva.

qarTul paremiebSi uxvad aris warmodgenili masala, rome-

lic adamianis komunikaciur qcevaSi mzeriTi interaqciis

rols asaxavs. saubrisas sametyvelo aqtebze aranaklebi infor-

maciuli TvalebiT metyvelebaa. araverbaluri semiotikis mra-

val mimarTulebas Soris erT-erTi mTavari adgili swored

okulesikas anu Tvalebis enis Semswavlel disciplinas eniWeba.

okulesikaSi aRwerili Tvalebis enis niSanTa sistema

mTlianadaa gasityvebuli qarTul diskursSi. Tvalebis enis

niSnurobas ganapirobebs iseTi maxasiaTeblebi, rogoricaa mze-

ris mimarTuleba, xangrZlivoba, intensivoba, statikur-dinami-

kuroba. yvela dasaxelebuli parametri konkretul stereoti-

pul sakomunikacio situaciaSi sxvadasxva SinaarsiTa da zemoq-

medebis sxvadasxva xarisxiT xasiaTdeba, amasTan dakavSirebuli

informacia ki im komunikaciuri codnis nawilia, romelic sa-

zogadoebaSi miRebuli normebisa da wesebis nakrebTan erTad

adamianis komunikaciur cnobierebaSi inaxeba, maSasadame, inaxe-

ba enasa da diskursSi

moxsenebaSi ganxiluli da klasificirebuli iqneba `Tval-

Tan~ dakavSirebuli erT- da orkomponentiani leqsemebi, idio-

mebi da frazeologizmebi, romelTa aRwerac mniSvnelovan in-

formacias iZleva qarTuli lingvokulturuli sivrcis erTi

ubnis dasaxasiaTeblad.

62

m e r a b r o b a q i Z em e r a b r o b a q i Z em e r a b r o b a q i Z em e r a b r o b a q i Z e

`miamitismiamitismiamitismiamitis~ ~ ~ ~ Sinaarisa da etimologiisaTvisSinaarisa da etimologiisaTvisSinaarisa da etimologiisaTvisSinaarisa da etimologiisaTvis ((((qarTul da somxur enebSi qarTul da somxur enebSi qarTul da somxur enebSi qarTul da somxur enebSi `gulgulgulgul~ ~ ~ ~ da da da da `gonebiTgonebiTgonebiTgonebiT~~~~ Sedgenili kompozitebis urTieSedgenili kompozitebis urTieSedgenili kompozitebis urTieSedgenili kompozitebis urTierrrrTmimarTebis fonzeTmimarTebis fonzeTmimarTebis fonzeTmimarTebis fonze))))

`mimimimiaaaamimimimititititi~ somxuri warmomavlobis (միամիտմիամիտմիամիտմիամիտ) ) ) ) sityvaa da

Zvel somxur enaSi niSnavs èrerererTgulsTgulsTgulsTguls~ ~ ~ ~ ((((èrerererTsuTsuTsuTsulolololovansvansvansvans~, `~, `~, `~, `gulgulgulgul----

wrfelswrfelswrfelswrfels~~~~)))); ; ; ; amasTan aqvs `gulubryvilos~ mniSvnelobac. garkveu-

li droidan, rogorc armenizmi, qarTul enaSi mkvidrdeba. `mimimimi----

aaaamimimimititititi~, ~, ~, ~, iseve rogorc qarTulSi èrTguli), kompozits warmo-

adgens; igi Seicavs amgvar Semadgenlebs: միմիմիմի [mi] = erTi, ա ա ա ա [a] =

kompozitis wevrTa makavSirebeli xmovani, միտմիտմիտմիտ [mit] = goneba.

am kompozitTa Sedareba gviCvenebs, rom qarTuli sityvis

`gulgulgulgul~~~~-s somxurSi Seesatyviseba `gogogogonenenenebabababa~~~~. . . . miuxedavad amisa,

qarTulisa da somxuris es kompozitebi struqturulad da se-

mantikurad erTmaneTis Sesatyvisi terminologiuri cnebebia.

2222. . . . `mimimimiaaaamimimimitistististis~~~~ paralelurad somxur wyaroebSi gvxvdeba ag-

reTve kompoziti միասիրտմիասիրտմիասիրտմիասիրտ [miasirt], romelSic սիրտ սիրտ սիրտ սիրտ =

`guls~. aseT SemTxvevaSi saqme gvaqvs èrerererTguTguTguTgulilililisasasasa~~~~ da `mimimimiaaaasirsirsirsir----

tistististis~~~~ srul _ struqturul, leqsikur da semantikur Sesa-

tyvisobasTan. amasTan, aRsaniSnavia isic, rom somxuri enisTvis

ufro damaxasiaTebelia `goneba~ sityviT Sedgenili kompozite-

bi, romelTa Sეsatyvisi struqturulad da semantikurad

msgavsi kompozitebi qarTulSi somxuri `gonebis~ Sesatyvisad

gviCveneben `guls~.

3. am tipis somxur da qarTul kompozitebSi `gonebisa~ da

`gulis~ monacvleoba kanonzomieri movlenaa: միամիտմիամիտմիամիտմիամիտ [miamit],,,,

համամիտհամամիտհամամիտհամամիտ [hamamit] = = = = erTguli; երկմիտերկմիտերկմիտերկմիտ [erkmit] ==== orguli;

աներկմիտաներկմիտաներկմիտաներկմիտ [anerkmit] = = = = Seuorgulebeli, erTguli; մտադիրմտադիրմտադիրմտադիր

[mtadir] // յօժարամիտյօժարամիտյօժարամիտյօժարամիտ [ÁoJaramit] // յառաջամիտյառաջամիտյառաջամիտյառաջամիտ [Áarajamit] =

gulsmodgine; արդաարդաարդաարդա րամիտրամիտրամիտրամիտ [ardaramit] = gulmarTali, gul-

wrfeli; վայրենամիտվայրենամիտվայրենամիտվայրենամիտ [vairenamit] = gulmxeci; մտառումտառումտառումտառու [[[[mtaru]

63

= gulxmieri, մտառութիւնմտառութիւնմտառութիւնմտառութիւն [mtaruTiÂn] // մտառելմտառելմտառելմտառել [ [ [ [mtarel] // ի ի ի ի

միտ առնուլմիտ առնուլմիտ առնուլմիտ առնուլ [i mit arnul] // խելամուտ առնելխելամուտ առնելխելամուտ առնելխելամուտ առնել [xelamut arnel]

= gulis-Ãuma,,,, gul(is)-Reba; նեննեննեննենգամիտգամիտգամիտգամիտ [nengamit] = gulmzakvari,

gulboroti; սրբամիտսրբամիտսրբամիտսրբամիտ [srbamit] = gulwrfeli, gul(iT) wmida;

բարեմիտբարեմիտբարեմիտբարեմիտ [baresirt] = = = = gulkeTili; արագամիտարագամիտարագամիտարագամիտ [araga mit] =

gulCqari; բարձրամիտբարձրամիտբարձրամիտբարձրամիտ [barZramit] = gulmaRali; բերկրամիտբերկրամիտբերկրամիտբերկրամիտ

[berkramit] = gulmxiaruli; ներողամիտներողամիտներողամիտներողամիտ [neroRamit] = gulmo-

wyale; պարզպարզպարզպարզ((((աաաա))))միտմիտմիտմիտ [parzamit] = gulmarTali, gulwrfeli;

ողջամիտողջամիտողջամիտողջամիտ [oRjamit] = gulsavse, gulsruli.

4. somxur enaSi vxvdebiT iseT kompozitebs, romlebic `go-

nebisa~ da `gulis~ monacvleobiT arian warmodgenilni (qar-

Tul enaSi Seisatyviseben `guls~: միամիտ միամիտ միամիտ միամիտ // // // // միասիրտմիասիրտմիասիրտմիասիրտ [mia-

mit//miasirt] = erTguli; թանձրամիտ թանձրամիտ թանձրամիտ թանձրամիտ // // // // թանձրասիրտթանձրասիրտթանձրասիրտթանձրասիրտ [TanZra

mit//TanZrasirt] = ugulisxmo; թուլամիտ թուլամիտ թուլամիտ թուլամիտ // // // // թուլասիրտթուլասիրտթուլասիրտթուլասիրտ [Tula-

mit//Tulisirt] = gulmedgari; կարճամիտ կարճամիտ կարճամիտ կարճամիտ // // // // նեղնեղնեղնեղ((((աաաա))))սիրտսիրտսիրտսիրտ [[[[karWa-

mit//neR(a)sirt] = guliwro (Sdr. sulmokle, iwroeba gonebi-

sa, iwroeba sulisa); չարամիտչարամիտչարամիտչարամիտ //////// չարասիրտ չարասիրտ չարասիրտ չարասիրտ gulboroti;

պակասամիտպակասամիտպակասամիտպակասամիտ [pakasamit] = gulnakluli, `naklulevani guliTa~,

`naklulevani gonebiTa~, gonebanakluli, Wkuanakluli, Wkuamok-

le; ծանրամիտ ծանրամիտ ծանրամիտ ծանրամիտ // // // // ծանրասիրտծանրասիրտծանրասիրտծանրասիրտ [wanramit//wanrasirt] = gulmyari,

gulficxeli, gulsastiki; խստամիտ խստամիտ խստամիտ խստամիտ // // // // խստախստախստախստա սիրտսիրտսիրտսիրտ [xstamit //

xstasirt] = gulmyari, gulficxeli, gulsastiki չարամիտչարամիտչարամիտչարամիտ //

չարաչարաչարաչարա սիրտսիրտսիրտսիրտ [Caramit//Carasirt] = gulZ‚ri, gulboroti.

5. ` ` ` `mimimimiaaaamimimimititititi~ ~ ~ ~ ar Cans Zveli qarTuli enis leqsikonebsa da

klasikur teqstebშi, arc sulxan-sabas, niko da daviT CubinaS-

vilis leqsikonebSia Setanili, rac imas gvafiqrebinebs, rom es

sityva qarTulSi gvianaa Semosuli, rogorc armenizmi.

6. mimimimiaaaamimimimititititi // // // // memememeaaaamimimimititititi Setanilia ioseb griSaSvilis `qala-

qur leqsikonSi~. moxmobili masalidan Cans, rom es sityva

Jurnal-gazeTebSi, mxatvrul nawarmoebebsa da TargmanebSi XIX

s-is meore naxevridan (am s-is ukanaskneli meoTxedidan) unda

iCendes Tavs (g.sundukianci, v. barnovi, k. gamsaxurdia, g. qiqo-

64

Ze, v. kotetiSvili da sxva). safiqrebelia, rom am sityvis

Semosvlas qarTulSi gansakuTrebiT Seuwyo xeli cnobili so-

mexi dramaturgis piesebma (`pepo~, `xaTabala~, `daqceuli oja-

xi~), romlebic aTeuli wlebis manZilze idgmeboda qarTul

TeatrSi. i. griSaSvili aRniSnavs, rom `miamiti~ xalxuria, xo-

lo mwerlobaSi gavrcelebulia `gulubryvilo~. leqsikonis

Semdgeneli ambobs, rom ès sityva ar esmiT lixs iqiTelebs~.

l a t a v r a s a n i k i Zl a t a v r a s a n i k i Zl a t a v r a s a n i k i Zl a t a v r a s a n i k i Z eeee

qarTvelurqarTvelurqarTvelurqarTvelur----naxur enaTa leqsikurinaxur enaTa leqsikurinaxur enaTa leqsikurinaxur enaTa leqsikuri urTierTobidanurTierTobidanurTierTobidanurTierTobidan

1. q a r T v e l u r e n e b S i dasturdeba Zirebi: megr.

bargbargbargbarg- / bergbergbergberg- `Toxi~, bargbargbargbarg-un-s `Toxnis~; bargbargbargbarg-u-a `Toxna~,

o-bargbargbargbarg-al-i `samarglavi, gasaToxni~; bergbergbergberg-i `Toxi~; laz. bergbergbergberg-,

bergbergbergberg-um-s `Toxnis~; o-bergbergbergberg-u `Toxna~, berg-i `Toxi~; svan.

bŠrgbŠrgbŠrgbŠrg-, li-bŠrgbŠrgbŠrgbŠrg-e `Toxna~; bŠrgbŠrgbŠrgbŠrg `Toxi~; xŸ-a-bŠrbŠrbŠrbŠrgegegege `vToxni~.

qarTulSi Sesatyvisi Ziri jerjerobiT ar aris mikvleuli. svanuri bŠrbŠrbŠrbŠrgggg-is kanonzomieri Sesatyvisia megr. bargbargbargbarg-; zan.

bergbergbergberg---- < bargbargbargbarg---- umlautis gziT. lazuris bergbergbergberg- zmnur formebSi

gaTanabrebis (unifikaciis) Sedegad aris miCneuli (T. gamyre-

liZe, g. maWavariani, 1965; h. fenrixi, z. sarjvelaZe, 2000).

n a x u r e n e b S i gvxvdeba `weraqvis~ mniSvnelobiT:

bacb. bragbragbragbrag, CaCn. bergbergbergberg (z„oq bergbergbergberg `Caxmaxi weraqvi~), ing. (øSqa

barg barg barg barg `rkinis weraqvi~).

bacb. bragbragbragbrag < bargbargbargbarg-isagan (m. Cuxua, 2008).

`Toxi~ naxur enebSi sxva leqsemebiTaa warmodgenili: CaCn.

celcelcelcel, memememeTigTigTigTig, gamgamgamgam, øøøøsTasTasTasTa; ing. celcelcelcel, guvguvguvguvnaS dergnaS dergnaS dergnaS derg; bacb. ToxToxToxTox.

erTi mxriv, `Toxisa~ da, meore mxriv, `weraqvisaTvis~ gan-

sxvavebuli leqsikuri erTeulebis warmoCena naxur enebSi meo-

65

reuli unda iyos: amosavalSi bergbergbergberg, bargbargbargbarg (> bragbragbragbrag) leqsemebi

unda gvqonoda rogorc `Toxis~, ise `weraqvis~ mniSvnelobiT,

Sdr. somx. ԲրիչԲրիչԲրիչԲրիչ (brič) `saTxreli iaraRi~ (hr. aWariani, 1971);

ԲրիչԲրիչԲրիչԲրիչ (brič) 1. `weraqvi~, 2. `Toxi~ (a. Raribiani, e. ter-minasia-

ni, m. gevorgiani, 1947).

CaCnursa da inguSurSi (resp. naxur enebSi) SemdgomSi mo-

mxdara semantikis daviwroeba: bergbergbergberg, bargbargbargbarg-s, romlebic erTdro-

ulad aRniSnavdnen ` w e r a q v s a~ da ` T o x s~, SemorCenia

mxolod `weraqvis~ mniSvneloba, `Toxi~ ki sxva leqsemebiT

warmoCenila.

2. duddudduddud- fuZes adastureben leqsemebSi: qarT. duddudduddud-, duddudduddud-i

`qaTmis bibilo~, `Txemi~; zan. duddudduddud-i `Tavi~, `kefa~, `saTave~;

svan. duddudduddud-ul `ZuZusTavi~ (arn. Ciqobava, g. klimovi); CaCn.

TTTTééééTaTaTaTa `qala~; ing. TiTiTiTiTiTiTiTi < TTTTééééTiTiTiTi (id). bacburSi Sesatyvisi fuZe

dakargulad miiCneva (m. Cuxua, 2008).

SesaZlebelia, duddudduddud- (`Tavi~) fuZe SemorCenili iyos bacb.

dududududaxdaxdaxdax `weRan~ zmnisarTSi. duddudduddud-a-x duddudduddud-idan nawarmoebi xxxx seg-

mentiani formaa. dududududaxdaxdaxdax-isaTvis amosavali mniSvneloba unda

yofiliyo `Tavidan, dasawyisidan, adre, win~, Sdr. qarT. TavTavTavTav-

idan, megr. duddudduddud-iSe `Tavidan, dasawyisSi~.

aseTi semantikac (Tavidan, dasawyisidan, adre, win) unda

hqonoda agreTve duddudduddud `Tavi~ martiv saxels, romlisaganac aris

nawarmoebi zmnisarTi dududududaxdaxdaxdax. Sdr. naxuri enebis duddudduddud-is (`Ta-

vi~) sinonimebis qorTqorTqorTqorT™™™™, qorqorqorqorTaTaTaTa (`Tavi~) mniSvneloba Sesityveba-

Si: bac. xin qorT™ da CaCn.-ing. xin qorTa `mdinaris saTave, da-

sawyisi~ (a. macievi, 1961; z. malsagovi, 1968). Sdr. agreTve

qarT. TaTaTaTavivivivi `pirvelis, dasawyisis, winas~ mniSvnelobiT (saba;

qegl; i. abulaZe, 1973).

66

m em em em e d e a s a R l i a n id e a s a R l i a n id e a s a R l i a n id e a s a R l i a n i ÄÒÈÉ ÔÉÐÉÓ ÃÒÏÍÀÊËÉ ÆÌÍÄÁÉÓÀÈÅÉÓ ÓÅÀÍÖÒÛÉ

ÆÌÍÀÈÀ ÃÄ×ÄØÔÖÒÏÁÀ ÀÌÀ ÈÖ ÉÌ ÊÏÍÊÒÄÔÖËÉ ÄÍÉÓ ÆÌÍÉÓÀÈÅÉÓ

ÃÀÌÀáÀÓÉÀÈÄÁÄËÉ ÊÀÔÄÂÏÒÉÄÁÉÓ ÌÉáÄÃÅÉÈ ÌÒÀÅÀË ÄÍÀÛÉ ÀÙÉÍÉÛÍÄÁÀ.

ÝáÀÃÉÀ, ÀÌ ÈÅÀËÓÀÆÒÉÓÉÈ ÀÒÝ ÓÅÀÍÖÒÉ ßÀÒÌÏÀÃÂÄÍÓ ÂÀÌÏÍÀÊËÉÓÓ.

1976 ßËÀÌÃÄ ÄÓ ÓÀÊÉÈáÉ, ÒÏÂÏÒÝ ÓÀÄÍÀÈÌÄÝÍÉÄÒÏ ËÉÔÄÒÀ-

ÔÖÒÉÃÀÍÀÀ ÝÍÏÁÉËÉ, ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÓÐÄÝÉÀËÖÒÉ ÛÄÓßÀÅËÉÓ ÓÀÂÀÍÉ ÀÒ

ÚÏ×ÉËÀ. ÐÒÏ×. Å. ÈÏ×ÖÒÉÀÓ ÓÅÀÍÖÒÉ ÆÌÍÉÓÀÃÌÉ ÌÉÞÙÅÍÉË ÌÏÍÏ-

ÂÒÀ×ÉÀÛÉ ÂÀÍáÉËÖËÉ ÀØÅÓ ÌáÏËÏÃ ÞÉÒÌÏÍÀÝÅËÄ (ÌÉÓÉ ÔÄÒ-

ÌÉÍÏËÏÂÉÉÈ ÞÉÒÝÅÀËÄÁÀÃÉ) ÆÌÍÄÁÉ ÃÀ ÉØÅÄ ÝÀËÊÄ ÐÀÒÀÂÒÀ×ÀÃ ÀØÅÓ

ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉËÉ ÒÀÌÃÄÍÉÌÄ ÈÀÅÉÓÄÁÖÒÉ ÆÌÍÉÓ (áÀÚÀ `ÚÀÅÓ, ÅÀÒÂÀ",

áÖÙæÀ/Ä `ÀØÅÓ", áÀÊÖ `ÖÍÃÀ", ÉÂÍóË `ÃÂÄÁÀ", áÀãÄÛ `ÂÀÅÓ, ÙÉÒÓ" ÃÀ

À. Û.) ×ÏÍÄÔÉÊÖÒ-ÌÏÒ×ÏËÏÂÉÖÒÉ ÃÀáÀÓÉÀÈÄÁÀ. Ê. ÂÀÂÖÀÌ ÊÉ ÓÅÀÍÖÒ

ÃÄ×ÄØÔÖÒ ÆÌÍÄÁÓ ÓÐÄÝÉÀËÖÒÉ ÍÀÛÒÏÌÉ ÌÉÖÞÙÅÍÀ. ÌÀÍ ÓÅÀÍÖÒÉ

ÃÒÏÍÀÊËÉ ÆÌÍÄÁÉ ÐÉÒÏÁÉÈÀÃ ÏÒ ÃÉÃ ãÂÖ×ÀÃ ÃÀÚÏ: ÞÉÒÌÏÍÀÝÅËÄ

ÃÒÏÍÀÊËÉ ÆÌÍÄÁÉ ÃÀ ×ÖÞÄÌÏÍÀÝÅËÄ ÃÒÏÍÀÊËÉ ÆÌÍÄÁÉ.

ÌÏÍÏÂÒÀ×ÉÀÛÉ ÝÀËÊÄ ãÂÖ×ÀÃÀÀ ÂÀÌÏÚÏ×ÉËÉ ÃÀ ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉËÉÀ

ÀÅÔÏÒÉÓÄÖËÉ ÃÀÊÅÉÒÅÄÁÉÓ ÛÄÃÄÂÄÁÉ ÄÒÈÉ ÔÉÐÉÓ ÆÌÍÄÁÆÄ _ ÀÃðÍ

(Ì'óÃðÍ `ÒÀ ÉØÍÀ"...), áÏÜÃÀ `ÚÏ×ÉËÀ" ÃÀ ÀÈáêÃ `ÈØÅÀ", ÒÏÌÄËÈÀ

ÒÀÏÃÄÍÏÁÀ, Ê. ÂÀÂÖÀÓ ÈØÌÉÈ, ÉÌÃÄÍÀÃ ÌÝÉÒÄÀ, ÒÏÌ ÛÄÉÞËÄÁÀ

ÖáÄÒáÖËÉÝ ÊÉ ÉÚÏÓ ÌÀÈÉ ÝÀËÊÄ ÂÀÌÏÚÏ×À, ÌÀÂÒÀÌ ÅÉÍÀÉÃÀÍ ÉÓÉÍÉ

ÒÀÌÃÄÍÀÃÌÄ ÂÀÍÓáÅÀÅÄÁÖËÉ ÀÒÉÀÍ ÞÉÒÉÈÀÃ ÈÀÅÄÁÛÉ ÂÀÍáÉËÖËÉ ÓáÅÀ

ÆÌÍÄÁÉÓÂÀÍ, ÀÌÉÔÏÌ ÛÄÓÀÞËÄÁËÀÃ ÈÅËÉÓ ÌÀÈ ÝÀËÊÄ ÂÀÍáÉËÅÀÓ. ÀÌ

ÆÌÍÄÁÓ ÀÒ ÂÀÀÜÍÉÀÈ ÓáÅÀÃÀÓáÅÀ ÃÒÏÉÓ ×ÏÒÌÄÁÉ ÃÀ ÉÓÄÈÉ ÛÈÀ-

ÁÄàÃÉËÄÁÀ ÉØÌÍÄÁÀ, ÒÏÌ ÈÉÈØÏÓ ÀÒÝ ÉÂÒÞÍÏÁÀ ÍÀÊËÖËÉ ×ÏÒÌÄÁÉÓ

ÒÉÈÉÌÄ ÛÄÅÓÄÁÉÓ ÓÀàÉÒÏÄÁÀ.

ÌÏáÓÄÍÄÁÀÛÉ ÓßÏÒÄÃ ÀÌ ÔÉÐÉÓ ÆÌÍÄÁÆÄ ÂÅÄØÍÄÁÀ ÓÀÖÁÀÒÉ,

ÒÏÌÄËÈÀ ÒÀÏÃÄÍÏÁÀ ÓÅÀÍÖÒÛÉ, ÜÅÄÍÉ ÃÀÊÅÉÒÅÄÁÉÈ, ÓÀÊÌÀÏÃ ÃÉÃÉÀ,

ÃÀ, ÓÀÉÍÔÄÒÄÓÏ ÓÔÒÖØÔÖÒÖËÉ ÈÀÅÉÓÄÁÖÒÄÁÄÁÉÈ ÂÀÌÏÉÒÜÄÅÀ.

ÓÀÅÄËÄ ÐÉÒÏÁÄÁÛÉ ÜÅÄÍ ÃÀÅÀ×ÉØÓÉÒÄÈ ÀÒÀ ÄÒÈÉ ÉÓÄÈÉ ÃÄ×ÄØ-

ÔÖÒÉ ÆÌÍÀ, ÒÏÌÄËÈÀ ÖÌÄÔÄÓÏÁÀ ÃÙÄÌÃÄ ÀÒÓÄÁÖË ÀÒÝ ÄÒÈ ÐÖÁ-

ËÉÊÀÝÉÀÛÉ ÀÒ ÃÀ×ÉØÓÉÒÄÁÖËÀ ÃÀ, ÀÌÃÄÍÀÃ, ÌÀÈÉ ÀÙßÄÒÀ ÃÀ ÊÏÍ-

67

ÊÒÄÔÖËÉ ÀÍÀËÉÆÉ ÞÀËÆÄ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÅÍÀÃ ÂÅÄÓÀáÄÁÀ.

ÒÏÂÏÒÝ ÝÍÏÁÉËÉÀ, ÃÄ×ÄØÔÖÒ ÀÍÖ ÈÀÅÉÓÄÁÖÒ ÆÌÍÀÃ ÌÉÉÜÍÄÅÀ

ÚÏÅÄËÉ ÐÉÒÍÀÊËÉ, ÒÉÝáÅÍÀÊËÉ, ÃÒÏÍÀÊËÉ, ÂÅÀÒÍÀÊËÉ ÃÀ ØÝÄ-

ÅÀÍÀÊËÉ ÆÌÍÀ. ÁÖÍÄÁÒÉÅÉÀ, ÒÏÌ ÀÌÂÅÀÒ ÆÌÍÀÈÀ ÀÍÀËÉÆÉ ÌÄÔÀÃ

ÌÍÉÛÅÍÄËÏÅÀÍÉÀ ÓÅÀÍÖÒÉ ÆÌÍÉÓ ÂÒÀÌÀÔÉÊÖË ÊÀÔÄÂÏÒÉÀÈÀ ÂÀÍÅÉ-

ÈÀÒÄÁÉÓ ÉÓÔÏÒÉÉÓ ÛÄÓßÀÅËÉÓÀÈÅÉÓ, ÈÖÌÝÀ ÒÈÖËÉÝ ÓÅÀÍÖÒÉ ÆÌÍÉÓ

ÁÖÍÄÁÉÃÀÍ ÂÀÌÏÌÃÉÍÀÒÄ.

ÖÍÃÀ ÉÈØÅÀÓ ÉÓÉÝ, ÒÏÌ ÊÀÔÄÂÏÒÉÀÍÀÊË ÆÌÍÀÈÀ ÀÍÀËÉÆÉ ÝÍÏÁÉË

ÌÄÝÍÉÄÒÈÀ ÍÀÛÒÏÌÄÁÛÉ ÞÉÒÉÈÀÃÀÃ ÀÙßÄÒÉÈÉ áÀÓÉÀÈÉÓÀÀ, ÈÖÌÝÀ,

ÒÏÂÏÒÝ ÐÒÏ×. Å. ÈÏ×ÖÒÉÀ ÀÙÍÉÛÍÀÅÓ: `ÓÅÀÍÖÒÉ ÄÍÉÓ ÀÂÄÁÖËÄÁÉÓ

ÚÏÅÄËÌáÒÉÅ ÀÙßÄÒÀÓ ÂÀÒÊÅÄÖËÉ ßÅËÉËÉÓ ÛÄÔÀÍÀ ÄÅÀËÄÁÀ". Å×ÉØ-

ÒÏÁÈ, ÜÅÄÍÉ ÍÀÛÒÏÌÉÝ ÂÀÒÊÅÄÖË ßÅËÉËÓ ÛÄÉÔÀÍÓ ÓÅÀÍÖÒÉ ÄÍÉÓ

ÀÂÄÁÖËÄÁÉÓÀ ÃÀ ÉÓÔÏÒÉÖËÉ ÂÀÍÅÉÈÀÒÄÁÉÓ ÛÄÓßÀÅËÉÓ ÓÀØÌÄÛÉ.

ÝÍÏÁÉË ÌÄÝÍÉÄÒÈÀ ÊÅÀËÃÀÊÅÀË ÜÅÄÍÝ ÀÙÍÉÛÍÖË ÍÀÛÒÏÌÛÉ ßÉÍÀ

ÐËÀÍÆÄ ßÀÌÏÅßÄÅÈ ÃÒÏÍÀÊË ÆÌÍÀÈÀ ÀÙßÄÒÀÓ ÃÀ ÌÀÈ ÊÏÍÊÒÄÔÖË

ÀÍÀËÉÆÓ, ÈÖÌÝÀ ÛÄÞËÄÁÉÓÃÀÂÅÀÒÀÃ ÚÖÒÀÃÙÄÁÀ ÉØÍÄÁÀ ÂÀÌÀáÅÉËÄÁÖËÉ

ÀÌÀ ÈÖ ÉÌ ÓÀÀÍÀËÉÆÏ ÆÌÍÉÓ ÞÉÒÉÓ ßÀÒÌÏÌÀÅËÏÁÀÆÄÝ.

ÆÌÍÀÈÀ ÖÌÒÀÅËÄÓÏÁÀÓ, ÒÏÂÏÒÝ ÝÍÏÁÉËÉÀ, ÀÃÅÉËÀÃ ÛÄÖÞËÉÀ

ÂÀÌÏáÀÔÏÓ ÚÅÄËÀ ÃÒÏ-ÊÉËÏÓ ×ÏÒÌÀ ÉÓÄ, ÒÏÌ ÆÌÍÉÓ ÞÉÒÓ ÝÅËÉËÄÁÀ

ÀÒ ÌÏÖÅÉÃÄÓ, ÈÖÌÝÀ ÆÌÍÀÈÀ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÅÀÍÉ ÍÀßÉËÉ ÀÌÉÓ ÛÄÓÀÞ-

ËÄÁËÏÁÀÓ ÌÏÊËÄÁÖËÉÀ. ÀÌÂÅÀÒ ÆÌÍÄÁÓ ÄÒÈ ÀÍ ÏÒ ÃÒÏ-ÊÉËÏÆÄ ÌÄÔÉ

ÓÀÄÒÈÏÃ ÀÒ ÂÀÀÜÍÉÀ ÃÀ ÈÖ ÌÏÄÐÏÅÄÁÀÈ ÃÀÌÀÔÄÁÉÈ ÒÏÌÄËÉÌÄ ÃÒÏ,

×ÖÞÄ ÓÀÈÀÍÀÃÏ ÝÅËÉËÄÁÀÓ ÂÀÍÉÝÃÉÓ (ÉÅ. ØÀÅÈÀÒÀÞÄ). ÝÍÏÁÉËÉ

ÌÄÝÍÉÄÒÉÓ ÀÌ ÃÄÁÖËÄÁÀÓ ÄßÉÍÀÀÙÌÃÄÂÄÁÀ ÓßÏÒÄÃ Ê. ÂÀÂÖÀÓ ÌÉÄÒ

ÓÀÀÍÀËÉÆÏÃ ÆÄÌÏÈ ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉËÉ ÓÅÀÍÖÒÉ ÓÀÌÉÏÃÄ ÆÌÍÀ (Ì'óÃðÍ `ÒÀ

ÉØÍÀ", áÏÜÃÀ `ÚÏ×ÉËÀ" ÃÀ ÀÈáêÃ `ÈØÅÀ") ÃÀ ÜÅÄÍ ÌÉÄÒ ÓÅÀÍÖÒÉ ÄÍÉÓ

ÃÉÀËÄØÔÄÁÓÀ ÃÀ ÊÉËÏÊÀÅÄÁÛÉ ÃÀ×ÉØÓÉÒÄÁÖËÉ ÀÒÀ ÄÒÈÉ ÃÄ×ÄØÔÖÒÉ

ÆÌÍÖÒÉ ×ÏÒÌÀ (ÌÀÂ.: ÁØ. áÄÌÆÀÒÀË `ÒÀÉÌÄ ÃÀÀÅÀÃÄÁÉÓ (ÌÀÂ. ÂÒÉÐÉÓ...)

ÃÀßÚÄÁÀ, ÃÀÓÀßÚÉÓÉ", ÜÏË. áÄÊêÍêË `ÀÅÀÃÌÚÏ×ÏÁÀ ÄßÚÄÁÀ, ÄÍÉÛÍÄÁÀ",

ÁØ. áÄäðÍÉ `ÂÀÄÌÔÚÖÍÄÁÀ", ÁØ. ÄÓÚæËÄÜÍÄ, `ÄÓÄÝ ÉÔÚÅÉÓ ÒÀ", ÁØ. ÀÆÒéÍÄ

`ÃÒÏ ÂÀÚÀÅÓ, ÍÄËÀ ÌÏØÌÄÃÄÁÓ", ÜÏË. áÄßÚÒÄÁ `ÄãÖãÙÖÍÄÁÀ", ÁØ.

áÄÛÖÀË `ÃÀÓÔÉÒÉÓ, ÂËÏÅÏÁÓ", ËáÌ. áÄÍÔÒÄË `ÃÀÓÔÉÒÉÓ" ÃÀ À. Û.),

ÒÏÌËÄÁÉÝ ÍÀÊËÖËÉ ×ÏÒÌÄÁÉÓ ÛÄÅÓÄÁÉÓ ÓÀàÉÒÏÄÁÀÓ ÈÉÈØÏÓ ÀÒ

ÓÀàÉÒÏÄÁÄÍ.

68

ÜÅÄÍ ÌÉÄÒ ÓÀÀÍÀËÉÆÏÃ ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉË ÆÌÍÀÈÀ ÖÌÄÔÄÓÏÁÀÓ ÀÒ

ÄßÀÒÌÏÄÁÀ ÌÄÏÒÄ ÓÄÒÉÉÓ ÍÀÊÅÈÄÁÉ, ÅÉÍÀÉÃÀÍ ÌÀÈÉ ÓÄÌÀÍÔÉÊÀ ÀÌÀÓ ÅÄÒ

ÉÂÖÄÁÓ, Ö×ÒÏ ÓßÏÒÀÃ, ÀÒ ÌÏÉÈáÏÅÓ. ÀÌÂÅÀÒ ÆÌÍÀÈÀ ×ÖÞÄßÀÒÌÏÄÁÉÓ

ÈÀÅÉÓÄÁÖÒÄÁÉÓÀ ÃÀ ÃÒÏÍÀÊËÏÁÉÓ ÂÀÓÀÂÄÁÀÃ ÓáÅÀÃÀÓáÅÀ ÌÏÌÄÍÔÉÓ

ÂÀÈÅÀËÉÓßÉÍÄÁÀÀ ÓÀàÉÒÏ, ÈÖÌÝÀ ÓÅÀÍÖÒÛÉ, ØÀÒÈÖËÉÓÂÀÍ ÂÀÍÓáÅÀ-

ÅÄÁÉÈ, ÀÌ ÌÏÌÄÍÔÈÀ ÂÀÈÅÀËÉÓßÉÍÄÁÀ ÁÄÅÒÀÃ Ö×ÒÏ ÒÈÖËÉÀ ÞÅÄËÉ

ßÄÒÉËÏÁÉÈÉ ÞÄÂËÄÁÉÓ ÖØÏÍËÏÁÉÓ ÂÀÌÏ.

m u r m a n s u x i S v i l im u r m a n s u x i S v i l im u r m a n s u x i S v i l im u r m a n s u x i S v i l i

kauzatiuri subieqtis funqciisaTviskauzatiuri subieqtis funqciisaTviskauzatiuri subieqtis funqciisaTviskauzatiuri subieqtis funqciisaTvis

kauzativi qarTulSi gardamavali zmnis kategoriaa da mas

qmnis gardamavali arakauzatiuri da kauzatiuri formebis, ro-

gorc Zireuli da warmoqmnili formebis, dapirispireba; morfo-

logiurad warmoqmnili forma ganivrcoba saTanado afiqsebiT,

sintaqsurad _ valentobis matebiT (TlisTlisTlisTlis i s f i c a r s _ aTaTaTaT----

lelelelevivivivinebsnebsnebsnebs i s m a s f i c a r s, akeakeakeakeTebsTebsTebsTebs i s s a q m e s _ akeakeakeakeTeTeTeTebibibibi----

nebsnebsnebsnebs i s m a s s a q m e s); arakauzatiur da kauzatiur formebs

Soris funqciur-semantikur gansxvavebas qmnis moqmedebis Camde-

ni piris gramatikuli statusi: arakauzatiur zmnebSi moqmede-

bis Camdeni, Semsrulebeli, Tavisi nebiT moqmedi subieqtia

(akeakeakeakeTebsTebsTebsTebs i s s a q m e s `SromiT rasme qmnis~...), kauzatiur

zmnebSi Semsrulebeli sxvisi (subieqtis) nebis karnaxiT, sxvisi

iniciativiT moqmedi iribi obieqtia: akeakeakeakeTeTeTeTebibibibinebnebnebneb----ssss... avalebs

akeTos... `mose mamasaxliss da soflis msajulebs, rogorc un-

doda, ise atrialebda, rac TviTon surda, imas akeTebinebda~

(e. ninoS.).

ase rom, kauzaciis cnebis gansazRvraSi arsebiTia ara is,

rom subieqti moqmedebs pirdapir obieqtze iribi obieqtis me-

SveobiT, aramed is, rom iribi obieqti moqmedebs pirdapir

obieqtze subieqtis iniciativiT, misi mizeziT (g. maWavariani,

69

1988), e.i. kauzaciaSi Rirebulia is, rom subieqti iniciato-

ria da ara Semsrulebeli (T. gamyreliZe, z. kiknaZe, i. Saduri,

n. Sengelaia, 2003).

kauzatiuri zmnis subieqti, ZiriTadad moqmedebis maiZule-

beli da iniciatoria, Tumca, calkeul SemTxvevebSi, subieqti

SeiZleba moqmedebis Semsruleblad mogvevlinos, mag., Tu irib

obieqtad zmnaSi usulo (rararara jgufis) saxelia warmodgenili,

iribi obieqtis, rogorc moqmedebis uSualo Semsruleblis

funqcia bundovani xdeba da moqmedebis Semsruleblad subieq-

ti gvevlineba, Sdr.: [setyva] xexils nayofs ayrevinebs (i. go-

geb.). moqmedebis Semsruleblad am konteqstSi ara iribi obi-

eqti (xexils), aramed subieqti (setyva) moiazreba.

faqtobriv masalas garkveuli koreqtivebi Seaqvs kauzati-

uri zmnebis subieqtisa da iribi obieqtis funqciaTa damkvid-

rebul ganmartebebSi; xSirad es formebi polisemiuria da

iribi obieqti SualobiTi kontaqtis formebSi yovelTvis ar

aris moqmedebis erTaderTi faqtobrivi Semsrulebeli. bevr

SemTxvevaSi mas Tanamonawiled subieqtic SeiZleba hyavdes. gan-

martebiT leqsikonSi a b a n i n e b s zmnasTan damowmebul wina-

dadebaSi a x a l g a z r d a d e d a s b e b i a S v e l i s d a

b a v S v s a b a n i n e b s _ bebia (subieqti) Tanamonawilea dedis

mier (iribi obieqti) bavSvis (pird. obieqti) dabanis procesi-

sa. asea sxva SemTxvevebSic:

akiakiakiakidedededebibibibinebsnebsnebsnebs i s m a s t v i r T s orgvarad SeiZleba gaviaz-

roT: 1. i s (subieqti) avalebs m a s (irib obieqts) tvirTis

(pird. obieqti) akidebas, 2. i s (subieqti) sTxovs m a s (irib

obieqts), rom tvirTi (pird. obieqti) Tavad m a s (subieqts)

ahkidon.

amoamoamoamoayayayayvavavavanininininebsnebsnebsnebs i s m a s m a s. avadmyofs kibeze amoayvaninebs:

1. is (subieqti) avalebs m a s (irib obieqts) rom avadmyofi

(pird. obieqti) amoiyvanos, 2. is (subieqti) TviTon exmareba

m a s (irib obieqts) avadmyofis (pird. obieqti) amoyvanaSi.

SualobiTi kontaqtis formaTa saleqsikono ganmartebebSi

s u b i e q t i s a da i r i b i o b i e q t i s m i e r erToblivad gan-

70

xorcielebuli moqmedebebi dafiqsirebulia SveSveSveSvelislislislis, , , , exexexexmamamamarerererebabababa, , , ,

SeSeSeSeaZaZaZaZlelelelebibibibinebsnebsnebsnebs zmnaTa meSveobiT. niSandoblivia, rom moqmedebis

aseTi erToblivi, koleqtiuri Semsrulebeli ZiriTadad im

zmnebTan moiazreba, romlebic yofiT-sameurneo saqmianobas

asaxaven (amaramaramaramargvligvligvligvlinebsnebsnebsnebs, , , , aTibaTibaTibaTibvivivivinebsnebsnebsnebs, , , , abababablanlanlanlandvidvidvidvinebsnebsnebsnebs, , , , aTuTaTuTaTuTaTuTqviqviqviqvinebsnebsnebsnebs, , , ,

ababababmemememevivivivinebsnebsnebsnebs, , , , aberaberaberabertyvityvityvityvinebsnebsnebsnebs, , , , aToxaToxaToxaToxnininininebsnebsnebsnebs, , , , agagagagrerererexixixixinebsnebsnebsnebs da a.S.).

warmogidgenT saTanado masalas qeglis mixedviT:

aberaberaberabertyvityvityvityvinebnebnebneb----ssss... avalebs bertyos; b e r t y v a S i S v e l i s.

xaliCas abertyvinebs. kakals abertyvinebs.

aTesaTesaTesaTesvivivivinebnebnebneb----ssss... avalebs Tesos, T e s v a S i e x m a r e b a. si-

minds aTesvinebs, _ purs aTesvinebs.

aToxaToxaToxaToxnininininebnebnebneb----ssss... avalebs Toxnos; T o x n a S i e x m a r e b a.

akafakafakafakafvivivivinebnebnebneb----ssss... avalebs kafos, S v e l i s k a f v a S i. tyes

akafvinebs.

amaramaramaramargvligvligvligvlinebnebnebneb----ssss... avalebs an S v e l i s m a r glo s. bostans

amargvlinebs...

T e d o u T u r g a i ZT e d o u T u r g a i ZT e d o u T u r g a i ZT e d o u T u r g a i Z eeee

`xanmetobisaxanmetobisaxanmetobisaxanmetobisa~ ~ ~ ~ da da da da `haemetobishaemetobishaemetobishaemetobis~ ~ ~ ~ qronologiuriqronologiuriqronologiuriqronologiuri mimarmimarmimarmimarTebisaTvisTebisaTvisTebisaTvisTebisaTvis

qarTuli enis Tanamedrove dialeqtebi S2-isa da O3-is mar-

kirebis mixedviT uklebliv Zveli qarTulis bolo periodis

(IX, X ss.) memkvidre arian. am pirTa saziaro { h-} morfemis

alomorfTa ganawileba sqematurad ase daxasiaTdeba Zveli qar-

Tulis am monakveTSi:

{ h-} _ /h-/ ∼ /s-/

/S-/. es niSnavs, rom { h-} -s winaenismieri

TanxmovnebiT dawyebul zmnur fuZeTa win gauCnda am Tanxmo-

vanTa homorganuli da aseve yru /s-/ varianti. am periodSi Si-

71

Sina afrikatTa win /h-/-s da /s/-s xmareba Cveulebrivia (dahyir-

da // dasWirda... hjobdis // sjobdis...), rac imas niSnavs, rom

{ h-} -s alomorfTa asimilaciaSi homogenurobis principi (SWams,

daSjerdis...) gvian Semosula.

rasac aGniSnuli sqema gamoxatavs, Tanamedrove qarTuli

dialeqtebis sastarto viTarebas asaxavs. Tanamedrove viTare-

bis mixedviT ki Cans, rom Camoyalibda dialeqtTa ori jgufi:

I ekuTvnis aGmosavleT saqarTvelodan moxeuri, xevsuruli da

TuSuri, xolo dasavleT saqarTvelodan _ yvela dialeqti

klarjulis CaTvliT. am jgufSi S2-isa da O3-is { h-} -s cvlile-

bas iwveven zmnur fuZeTa dasawyisi Tanxmovnebi homorganulo-

bisa da homogenurobis principebiT, ramac mogvca /s-/∼/z-/∼/S-/ ∼/J-/∼/x-/∼/G-/∗ alomorfebi. am jgufSi asimilaciis principebi

araTanabrad muSaobs, ase magaliTad, xevsurulisa da TuSuris

garda, /J-/ alomorfi sxvagan ar daufiqsirebiaT dGemde. vari-

antTa gaCenis principebiT /J-/ sxva dialeqtebSi virtualurad

CaiTvleba.

II jgufSi, garda qarTlurisa da kaxurisa, Sedian maTi ga-

vlenis qveS myofi dialeqtebi: fSauri, mTiuluri, gudamayru-

li, mesxuri, javaxuri, ingilouri da fereidnuli. am dialeq-

tebSi amosavali { h-} -s variantebi iqmneba V–C poziciaSi, sadac

arsebiTi gavlena ekuTvnis piris niSnis win mdgom xmovans

(zmniswinis an winmdgomi sityvis damaboloebel xmovans); ga-

vlenis Sedegad xdeba /h-/ da /s-/ variantTa /�-/-d gardaqmna ga-

rkveuli niuansebiT, rac fuZiseul Tanxmovnebs miewereba.

I jgufSi gamosayofia xevsuruli da TuSuri, romlebSic

homorganulobisa da homogenurobis asimilaciuri principebi

bolomdea daculi, rasac Sedegad mohyva /h-/ alomorfis sru-

li gaqroba am dialeqtebSi. zemoT warmodgenili sqema S2-isa

da O3-is { h-} -s morfemis alomorfTa distribuciisa da dia-

leqtebSi istoriis gaTvaliswinebiT iGebs aseT saxes:

∗ nulovani alomorfi xmovanTa win Zveli qarTulis bolo periodSivea

ganmtkicebuli.

72

{ h-} (IX, X ss.)

*{ h-} _ /s-/∼/S-/∼/J-/∼/x-/∼/G-/. Tu gaviTvaliswinebT genetikur safuZvelze damyarebul

enobriv movlenaTa ganmeoradobas, aGweril viTarebaTa mixed-

viT `xanmetobis~ wina periodSi arsebuli { h-} romelime dia-

leqtSi materialurad SeiZleba gamqraliyo da samwerlo enis

sayrdenad gaxdomis Semdeg xxxx- prefiqsi homorganulobis prin-

cipze damyarebiT ganmtkicebuliyo S2-isa da O3-is niSnad; uf-

ro gvian ki, daaxloebiT VII s. Semdeg, dialeqti, romelsac

SemorCa `xanmetobis~ droze adreuli h- niSani, gamxdara sa-

mwerlo enis sayrdeni da swored es niSani iqca Zveli qarTu-

lis bolo periodis (IX-X saukuneebis) niSnad S2-isa da O3-is-

Tvis. amave periodis farglebSi daiwyo misi variantebis

warmoqmna homorganuloba-homogenurobis principebiT.

Cveni varaudis safuZvelia qarTuli enis genetikuri Tvise-

ba: {h} bgeras SeuZlia {x}-s mocema, piriqiT ki ara xdeba.

r o s t o m f a r e u l i Zr o s t o m f a r e u l i Zr o s t o m f a r e u l i Zr o s t o m f a r e u l i Z eeee

erTi Tandebulis Sesaxeb qisturSierTi Tandebulis Sesaxeb qisturSierTi Tandebulis Sesaxeb qisturSierTi Tandebulis Sesaxeb qisturSi

CeCnur saliteraturo enaSi tÁe `-ze~ Tandebuli daer-

Tvis arsebiTi saxelis micemiTi brunvis formas, romelic Se-

iZleba warmodgenili iyos rogorc sruli, ise e.w. `mokle~ sa-

xiTac. mokle forma igivea, rac saxelis II sabrunebeli fuZe,

romelsac mokvecili aqvs micemiTi brunvis niSani. II sabrunebe-

li fuZe xmovanze bolovdeba, romelic, Tavis mxriv, naTesaobi-

Ti brunvis niSnis xmovniTi nawilia. Sdr.:

sax. zÁezag `yvavili~

naT. zÁezag-an

73

mic. zÁezag-a-na (< zÁezag-an-na)

Tandebulis darTviT:

sruli forma: zÁezag-a-na tÁe

`mokle~ forma: zÁezag-a tÁe `yvavilze~...

tÁe Tandebuls jer kidev SenarCunebuli aqvs saxelis mniS-

vneloba. Sdr. tÁe `zedapiri~. maSasadame, igi jer kidev ar

aris Camoyalibebuli Tandebuli, amitom calke iwereba.

qisturSi Cveulebrivia saliteraturo enaSi zemoT ganxi-

luli formebi, magram maT gverdiT Camoyalibda axali varian-

ti, romelic, Cveni varaudiT, Semdegnairad aris Camoyalibebu-

li:

aRniSnuli Tandebuli qisturSi bolokidur poziciaSi

kargavs xmovniT nawils, TanxmovniTi nawili ki erwymis II sa-

brunebel fuZes. xmovnis momdevno poziciaSi ki igi mJRerdeba.

Sdr.:

gor-a-d (<gor-a-t <gor-a tÁe // <gor-a-na tÁe) `cxen-

ze~...

maSasadame, cnobili fonetikuri movlenebis Sedegad mivi-

ReT saliteraturo enisgan gansxvavebuli forma, sadac bolo-

kiduri -d Tanxmovani momdinareobs tÁe (qisturSi: ti//te)

Tandebulisagan.

-d-s dakarguli aqvs semantikuri kavSiri amosaval formas-

Tan, igi desemantizebulia da Camoyalibebul Tandebuls

warmoadgens, romelic Serwymulia fuZesTan.

garda amisa, ganxilulia is fonetikuri Taviseburebanic,

romlebic aRniSnuli Tandebulis darTvis Sedegad Tavs iCenen

mravlobiTSi. Sdr.: gor-a-S-T // gor-a-S-d (<goraSna tÁe)

`cxenebze~...

74

n a T i a f o n i a v an a T i a f o n i a v an a T i a f o n i a v an a T i a f o n i a v a

CVC tipis abazur zmnur pirTa tipis abazur zmnur pirTa tipis abazur zmnur pirTa tipis abazur zmnur pirTa fonemuri struqturisaTvisfonemuri struqturisaTvisfonemuri struqturisaTvisfonemuri struqturisaTvis

moxsenebaSi ganvixilavT fonemaTa distribucias CVC ti-

pis abazur zmnur ZirebSi. masala moviZieT v. b. tugovis re-

daqciiT 1967 wels gamocemul àbazur-rusul leqsikonSi~. sa-

analizod aRebuli gvaqvs rogorc sakuTriv abazuri, ise nases-

xebi zmnuri erTeulebi.

abazur zmnur ZirebSi davadastureT CVC tipis 128 zmnu-

ri erTeuli, romlebic gadanawilebulia 12 qvemodelSi: CVF

((((abaabaabaaba----kaJkaJkaJkaJ----rararara èrTad waqceva, davardna~), CVC ((((wakwakwakwak----rararara `damalva,

miCqmalva raRacis~, `Sekreba, mogroveba~), CVS ((((wwwwrrrr----rararara `yviri-

li~), CV ((((wwwwaaaaÁÁÁÁ----zlazlazlazla----rararara `bavSvad yofna~), FVC ((((saWsaWsaWsaW----rararara `mTlianad

dawva raRacis~), FVF ((((sas-ra `stumroba, stumrad yofna~), FVS

((((llll----ra ra ra ra `tansacmlis Cateva), SVS ((((ÄÄÄÄ----lallallallal----rararara `monawileobis mi-

Reba raRacaSi~, `Sesvla xSir, sqel masaSi an erTgvari sagnebis

sixSireSi~), SVF ((((lalalala----xaxaxaxa----rararara `dabrmaveba, dabeceba~), SVC ((((llllgggg----

xaxaxaxa----rararara `monad qceva~), V ((((alaalaalaala--------rararara `Rmuili, ymuili~, `ymui-

lis atexa~), VF (aaaa----zlazlazlazla----rararara `gvalva~).

CVC sturturaSi xmovanTagan yvelaze gavrcelebulia aaaa

da . aaaa dasturdeba 73 ZirSi, - 51-Si, uuuu warmodgenilia 2

zmnur erTeulSi, TiTo ZirSi gvxvdeba iiii da eeee xmovnebi. saana-

lizo struqturul tipSi oooo saerTod ar realizdeba.

garkveuli SezRudvebi axasiaTebs calkeul Tanxmovnebs:

TavkidurSi saerTod ar gvxvdeba vvvv, T T T T, tttt, aseve sada J J J J fonema,

TiTo ZirSia ZZZZ, zzzz, agreTve sada jjjj da hhhh fonemebi.

bolokidur poziciaSi 45 ZirSi ZirSi realizebulia spispispispi----

ranranranrantetetetebibibibi, 44-Si _ xSuxSuxSuxSulelelelebibibibi da afafafafririririkakakakatetetetebibibibi, 34-Si _ sosososononononorerererebibibibi,

5-Si _ sosososonannannannantetetetebibibibi.

Tavkidur poziciaSi yvelaze metad gavrcelebulia xSuxSuxSuxSulelelele----

bibibibi (64 Ziri), spispispispiranranranrantetetetebibibibi (41 Ziri), sosososononononorerererebibibibi (9 Ziri), sosososonannannannan----

75

tetetetebibibibi (4 Ziri).

CVC struqturaSi ar Segvxvedria xmovniT gaTiSuli iseTi

mimdevrobebi, romelTa Tavkidursa da bolokidur poziciaSi

iqneboda erTi da imave rigis Tanxmovnebi (SezRudva ar vrcel-

deba erTi da imave rigis identur Tanxmovnebze). mag.: bbbbVbbbb da-

saSvebia, magram akrZalulia bbbbVffff, bbbbVpppp, ffffVbbbb, ffffVpppp a.S. zemoTqmu-

li vrceldeba nebismieri rigis Tanxmovanze, maTi palatalize-

buli, geminirebuli da labializebuli saxeobebis CaTvliT.

erTi Zireuli morfemis farglebSi anlautsa da auslaut-

Si sisina da SiSina afrikatebTan erTad ZirSi ar dasturdeba

sisina da SiSina spirantebi: zzzz, ssss, JJJJ, SSSS. abazurSi dasaxelebuli

wesebi daculia ugamonaklisod.

amrigad, abazur zmnur ZirebSi CVC struqtura sakmaod

gavrcelebulia. ZirTa nawili saxeluri warmoSobisaa, amave

dros miRebulia CVCV modelis reduqciiT (CVC < CVCV ):

(maymaymaymay----xaxaxaxa----rararara `gaZliereba~ (Sdr. maymaymaymay `Zlieri~). aRsaniSnavia, rom

saanalizo modelSi TanxmovanTa distribucia anlautsa da

auslautSi msgavsia sxva iberiul-kavkasiuri enebis amave mo-

delSi fonemaTa distribuciisa (afxazuri, qarTuli, bacburi,

Tabasaranuli, lezgiuri).

m e d e a R l o n t im e d e a R l o n t im e d e a R l o n t im e d e a R l o n t i

drois kategoriis saRvTismetyvelo aspeqtebidrois kategoriis saRvTismetyvelo aspeqtebidrois kategoriis saRvTismetyvelo aspeqtebidrois kategoriis saRvTismetyvelo aspeqtebi

kacobriobas dRemde amwyvdevs CixSi maradisobisa da sa-

zogadod drois paradoqsuli bunebis Zieba: ra aris maradiso-

ba da ra aris dro? ra ganasxvavebs da ra aerTianebs am or

odenobas _ uZraoba-moZraoba, xangrZlivoba-xanmokleoba Tu

ucvleloba-cvlileba da a.S.?

demiurgisgan Seqmnil samyaroSi dro, platonis TeoriiT,

76

aris moZravi, maradmimdinare (maradmedini) xateba, erTgvari ana-

logiuri proeqcia uZravi da ucvleli maradisobisa, rac gacxa-

debulia amqveyniur saganTa da movlenaTa arsebobiT, maTi moZra-

obiTa da cvalebadobiT; xolo mamamamararararadidididisosososoba aris maba aris maba aris maba aris mararararadidididi, , , , waruwaruwaruwaruvavavava----

li ali ali ali awwwwmyomyomyomyo, romelic gamoixateba erTaderTi atributiT _ àrisarisarisaris~~~~....

sakuTriv dro ki verasodes iqneba pirwmindad awmyo, aramed gan-

wilulia warsul drod _ ìyo~, da momaval drod _ ìqneba~.

maradisobisa da drois srulyofil, WeSmarit definicias

sagangebod eZiebs netari avgustine, romlis ganmartebiT,

RmerTma dro samyarosTan erTad Seqmna (`samyaro Seiqmna ara

droSi, aramed drosTan erTad, raTa gviCvenos, rogor gadadis

ucvleli da uZravi maradisoba wamiTi-wamad cvalebadsa da mo-

Zrav droSi~). maSasadame _ dro RvTis midro RvTis midro RvTis midro RvTis mier qmnil saer qmnil saer qmnil saer qmnil samyamyamyamyarorororoSi Si Si Si

qmniqmniqmniqmnilelelelebaabaabaabaa, , , , ganganganganwiwiwiwilululululi warli warli warli warsusususuladladladlad,,,, aw aw aw awmyod da momyod da momyod da momyod da momavmavmavmavladladladlad,,,, ro-

melTagan: momavali jer ar arsebobs, warsuli ukve ar arse-

bobs, xolo awmyo myisierad miedineba.

sayuradReboa netari avgustines mier warmodgenili kvali-

fikacia Sesaqmiseuli drois saxeebisa. wmida mamis rwmeniT, ar

arsebobs sakuTriv sami dro _ warsuli, awmyo da momavali,

aramed: àris sami dro: awmyo warsulisa, awmyo awmyosi da aw-

myo momavlisa. awmyo warsulisa maxsovrobaa, awmyo awmyosi _

uSualo Wvreta, xolo awmyo momavlisa _ molodini... warwarwarwarsusususu----

li da moli da moli da moli da momamamamavavavavali mxoli mxoli mxoli mxolod awlod awlod awlod awmyos samyos samyos samyos saxiT arxiT arxiT arxiT arsesesesebobobobobenbenbenben~.

Sesaqmiseuli drois Tavisebureba, netari mamis ganmarte-

biT, is aris, rom dro arsobrivad subieqtivisturia, anu gan-

wiluli drois samive saxe adamianis cnobierebiTaa gansa-

zRvruli: ès sami dro mxolod Cvens sulSi arsebobs da sxva-

gan versad vxedavT maT... dro erTgvari ganfenilobaa sakuTriv

sulisa, radgan... martooden sulSi arsebobs sami dro _ sa-

myaro sulma `gaadroula~, _ daaskvnis netari mama da `sul-

Si~ gulisxmobs adamianis suls.

gramatikuli droc subieqtivisturia, vinaidan zmnis sami-

ve dro moubari adamianis TvalsazrisiT ganisazRvreba: grama-

tikuli dro zmnis formaa, romelic `gviCvenebs moqmedebis mo-

77

mentis Sefardebas ubnobis (anu laparakis) momentTan: awmyo

drois SemTxvevaSi `gvaqvs erT-drouloba, anu erT-Jamieroba

ubnobisa da moqmedebisa... meore da mesame SemTxvevaSi ki ubno-

bis momenti da moqmedebis momenti sxvadasxvaa fizikurad~

(ak. SaniZe).

zmnis gramatikul dros aigiveben zmnis kilosTan, aseve _

mwkrivTan (n. mari, arn. Ciqobava, s. xundaZe). ak. SaniZis azriT,

miuRebelia zmnis kategoriaTa aRreva, `gramatikuli dro SeiZ-

leba mxolod sami iyos: exlandeli, warsuli da momavali~.

zmnis droisa da zmnis mwkrivTa formebis urTierTmimar-

Tebis TvalsazrisiT, yuradRebas ipyrobs is faqti, rom sakuT-

riv axlandeli dro zmnis mwkrivTagan mxolod erTi - awmyos

mwkrivis formiT gamoixateba, xolo warsuli da momavali

drois gamoxatva danarCen mwkrivebzea gadanawilebuli. asea

qarTulSi da msoflios yvela enaSi. amas xels ar uSlis Zv.

qarT. awmyos xolmeobiTis mwkrivis arseboba, romelic aris

ara `meore awmyo~, aramed mravalgzisobis kategoriiT `da-

tvirTuli~ awmyos mwkrivis forma, Sdr.: am mwkrivis nakluli

uRlileba (mxolod me-3 piris saxiT) da, meore mxriv, `var-i,

xar-i, ar-i-s~ tipis xolmeobiTis paraleluri arseboba Zvel

qarTulSi.

vfiqrobT, zmnis gramatikuli drois gamoxatvis amgvari

TaviseburebiT aRibeWdeba Sesaqmiseuli drois zemoT warmoCe-

nili kvalifikacia: `warsuli da momavali mxolod awmyos sa-

xiT arseboben~ _ imis gaTvaliswinebiT, rom zmnis yvela mwkri-

vis formisaTvis amosavali, saboloo jamSi, awmyos mwkrivia.

78

n a t o S a v r e S i a n in a t o S a v r e S i a n in a t o S a v r e S i a n in a t o S a v r e S i a n i

ØÅÄÌÃÄÁÀÒÉÓÀ ÃÀ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍËÉÓ ÒÉÝáÅÛÉ ÛÄÈÀÍáÌÄÁÉÓÀÈÅÉÓ ÓÅÀÍÖÒÛÉ

ÓáÅÀ ØÀÒÈÅÄËÖÒÉ ÄÍÄÁÉÓ ÌÓÂÀÅÓÀÃ, ÓÅÀÍÖÒÛÉÝ ØÅÄÌÃÄÁÀÒÄÓÈÀÍ

ÄÒÈÀÃ ÛÄÓÉÔÚÅÄÁÀÓ ØÌÍÉÓ ÚÅÄËÀ ÓÀáÉÓ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÉ: ÄÒÈÐÉÒÉÀÍÉ,

ÏÒÐÉÒÉÀÍÉ ÃÀ ÓÀÌÐÉÒÉÀÍÉ, áÏËÏ ÏÁÉÄØÔÈÀÍ _ ÏÒÐÉÒÉÀÍÉ ÃÀ ÓÀÌÐÉ-

ÒÉÀÍÉ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÉ.

ÒÏÂÏÒÝ ÝÍÏÁÉËÉÀ, ØÅÄÌÃÄÁÀÒÄ ÛÄÉÞËÄÁÀ ÂÀÃÌÏÉÝÄÓ ÅÉÍ ÃÀ ÒÀ

ãÂÖ×ÉÓ ÓÀáÄËÄÁÉÈ ÃÀ, ÛÄÓÀÁÀÌÉÓÀÃ, ØÅÄÌÃÄÁÀÒÉÓÀ ÃÀ ÛÄÌÀÓÌÄÍËÉÓ

ÒÉÝáÅÛÉ ÛÄÈÀÍáÌÄÁÉÓ ÓÀÊÉÈáÓ ÓÀÌÄÝÍÉÄÒÏ ËÉÔÄÒÀÔÖÒÀÛÉ, ÓßÏÒÄÃ,

ÅÉÍ ÃÀ ÒÀ ãÂÖ×ÉÓ ÓÀáÄËÈÀ ÛÄÐÉÒÉÓÐÉÒÄÁÉÓ ×ÏÍÆÄ ÂÀÍÉáÉËÀÅÄÍ.

ÀÌãÄÒÀÃ ÚÖÒÀÃÙÄÁÀÓ ÂÀÅÀÌÀáÅÉËÄÁÈ ÖÓÖËÏ ÓÀÂÍÉÈ ÂÀÌÏáÀÔÖ-

ËÉ ØÅÄÌÃÄÁÀÒÉÓÀ ÃÀ ÛÄÌÀÓÌÄÍËÉÓ ÓÉÍÔÀØÓÖÒ ÖÒÈÉÄÒÈÏÁÀÆÄ ÓÅÀ-

ÍÖÒÛÉ.

ÉÓÄÅÄ, ÒÏÂÏÒÝ ÓáÅÀ ØÀÒÈÅÄËÖÒ ÄÍÄÁÛÉ, ÓÅÀÍÖÒÛÉÝ ÒÏÝÀ ØÅÄÌ-

ÃÄÁÀÒÄ ÖÓÖËÏ ÓÀÂÍÉÓ ÓÀáÄËÉÀ, ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÈÀÍ ÖÒÈÉÄÒÈÏÁÉÓÀÓ ÌÒ.

ÒÉÝáÅÛÉ áÀÍ ÛÄÈÀÍáÌÄÁÀ ÂÅÀØÅÓ, áÀÍ ÛÄÖÈÀÍáÌÄÁËÏÁÀ. Ö×ÒÏ ÌÄÔÉÝ,

ÄÒÈÍÀÉÒÉ ØÅÄÌÃÄÁÀÒÄÄÁÉÝ ÓáÅÀÃÀÓáÅÀÏÁÀÓ ÀÌÑÙÀÅÍÄÁÄÍ ÃÀ, ÛÄÓÀÁÀÌÉ-

ÓÀÃ, ÅáÅÃÄÁÉÈ ÀÓÄÈ ÐÀÒÀËÄËÖÒ ×ÏÒÌÄÁÓ:

ÈÏ××××----ðÒ ÛÚÄÃÍÉ----á ÀÛÈÄ (ÓÅ. ÐÒÏÆ. ÔÄØÓÔ.,. 68,17) `ÈÏ×ÄÁÉ ÅÀÒ-

ÃÄÁÉÀÍ ÄÒÈ ÌáÀÒÄÓ"

ØÏÒßËÏÁÑÉ ÜÉÂÀÒ ÉÝÒÉÄËÉ ÈÏ×----ÀÒ (ËÛá.) `ØÏÒßÉËÉÓÀÓ ÚÏ-

ÅÄËÈÅÉÓ ÉÝËÄÁÀ (ÉÓÅÒÉÀÍ) ÈÏ×ÄÁÉ"

ÉßÀÒéÍÑÉ ØÏÒ-ÀË Ìê ËïÂ-á (ËÛá.) `ÉßÀÒÓ ÉØÉÈ ÓÀáËÄÁÉ ÀÒ ÃÂÀ-

ÍÀÍ"

ÌÏáÓÄÍÄÁÀÛÉ, ÀÓÄÅÄ, ÂÀÍáÉËÖËÉ ÉØÍÄÁÀ ÒÀÏÃÄÍÏÁÉÈÉ ÒÉÝáÅÉÈÉ

ÓÀáÄËÉÈ ÂÀÍÓÀÆÙÅÒÖËÉ ÀØÔÀÍÔÉÓ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÈÀÍ ÖÒÈÉÄÒÈÏ-

ÁÀ, ÅÉÍÀÉÃÀÍ, ÓáÅÀ ØÀÒÈÅÄËÖÒ ÄÍÀÈÀ ÌÓÂÀÅÓÀÃ, ÓÅÀÍÖÒÛÉÝ ÃÀÓÔÖÒ-

ÃÄÁÀ ÉÓÄÈÉ ÛÄÌÈáÅÄÅÄÁÉ, ÒÏÝÀ ÒÀÏÃÄÍÏÁÉÈÉ ÒÉÝáÅÉÈÉ ÓÀáÄËÉÈ ÂÀÍ-

ÓÀÆÙÅÒÖËÉ ßÉÍÀÃÀÃÄÁÉÓ ÌÈÀÅÀÒÉ ßÄÅÒÉ ÛÄÉÞËÄÁÀ ÌáÏËÏÁÉÈÛÉÝ ÛÄ-

ÂÅáÅÃÄÓ ÃÀ ÌÒÀÅËÏÁÉÈÛÉÝ.

79

e T e r S ee T e r S ee T e r S ee T e r S e n g en g en g en g e l i al i al i al i a

TavTavTavTavsasasasabubububurarararavi mevi mevi mevi megrulgrulgrulgrul----lalalalazurzurzurzurSiSiSiSi

Tavsaburavi samoslis erT-erTi Semadgeneli nawilia. am

semantikur jgufSi SeiZleba gamoiyos qvejgufebi:

I. TavTavTavTavsasasasabubububurarararavis aRvis aRvis aRvis aRmniSmniSmniSmniSvnevnevnevneli zoli zoli zoli zogagagagadi terdi terdi terdi termimimiminenenenebibibibi megr. gigigigiororororTuTuTuTumamamamalarlarlarlar-i//dududududiSdiSdiSdiS-i gigigigiororororTuTuTuTumamamamalarlarlarlar-i `nebismieri sa-

xis Tavsaburavi~, laz. momomomoTuTuTuTumamamamalelelele//momomomoTvaTvaTvaTvaluSluSluSluS-i//TiTiTiTi(ssss)-momomomoTvaTvaTvaTvaluSluSluSluS-i//

momomomoTuTuTuTumuSmuSmuSmuS-i//TiTiTiTi----momomomoTvaTvaTvaTvalonlonlonlon-i; laz. TiSTiSTiSTiSTiTiTiTimamamamalelelele `Tavsafari~

II. TavTavTavTavsasasasabubububurarararavis savis savis savis saxexexexeoooobabababanininini:::: 1111)))) TavTavTavTavsasasasafafafafari da miri da miri da miri da misi sasi sasi sasi saxexexexeoooobabababanininini megr. qiqiqiqicacacaca `leCaqi~; `mandili~; megr. leleleleCeqCeqCeqCeq----i//leleleleqeCqeCqeCqeC-i `leCa-

qi~, laz. lalalalaCaqCaqCaqCaq-i; megr. cacacacaxorcxorcxorcxorc-i//cacacacaxocxocxocxoc-i `Tavsafari~; `mandi-

li~; laz. TiTiTiTi----manmanmanmandidididilonlonlonlon-i//TiTiTiTi----memememendindindindilonlonlonlon-i//memememendilndilndilndil-i `mandili~;

megr.-laz. kakakakasinsinsinsinkakakaka; ; ; ; megr. RazRazRazRaz-i `Salis msxvili ZafiT moqsovili

qalis Tavsaburavi~, `Razli~; laz. kazkazkazkaz-i `Tavsafari~; laz. xaxaxaxasesesese

`Tavsafari erTgvari~. laz. xaxaxaxasasasasa `Tavsafrad (wasakravad gamoi-

yeneboda)~.

2222)))) CixCixCixCixtitititikokokokopi pi pi pi megr. gagagagagurgurgurgurjejejejelalalala//gagagagargurgurgurgujejejejelalalala//gagagagagurgurgurgurjlajlajlajla//gagagagaururururjejejejelalalala//gagagagagurgurgurgurklaklaklakla `gvir-

gvini; Cixtikopi, qalebis Tavsaburavi~; megr. kakakakakukukukularlarlarlar-i, kakakakakukukuku----

lalalala `kavebi~; `kavebiani Cixta, laz. TabTabTabTabla la la la `Cixtikopi~

3333)))) TavTavTavTavmomomomosassassassasxaxaxaxamimimimi megr. da da da dararararaiaiaiaia àbreSumis Tavmosasxami~; megr. SalSalSalSal-i `TavSa-

li, didi Tavsafari~, megr.-laz. TavTavTavTavSalSalSalSal-i.

4444)))) TavTavTavTavsasasasafafafafari dari dari dari daniSniSniSniSnunununulelelelebis mibis mibis mibis mixedxedxedxedviTviTviTviT a) sasasasapapapapatartartartarZloZloZloZlo

megr.-laz. fafafafatatatata; laz. fefefefeCe Ce Ce Ce `fata~; laz. dddduuuuaRaRaRaR-i `patarZlis

Tavsaburavi~.

b) sasasasamglomglomglomgloviviviviaaaarorororo megr. omor omor omor omorguguguguaaaalolololo//sasasasamormormormorguguguguaaaalo qilo qilo qilo qicacacaca `samgloviaro~; megr.

80

CxviCxviCxviCxviCxvelCxvelCxvelCxvel-i qiqiqiqicacacaca `Semouqobavi Tavsafari~; laz. mgamgamgamgaaSaSaSaS-i (momomomoTvaTvaTvaTva----luSluSluSluS-i) `samgloviaro (zedmiw. tirilis) Tavsafari~.

g) yel yel yel yelze moze moze moze mosaxsaxsaxsaxvevevevevivivivi

megr. SarfSarfSarfSarf-i, laz. SarSarSarSarф-i `Sarfi~; megr.-laz. kaSnkaSnkaSnkaSn-i `kaSne~.

d) pirpirpirpirbabababadededede laz. ka ka ka kavuxvuxvuxvux----iiii, ka ka ka kauuuuxa xa xa xa `Zveleburi Tavsaburavi; safarveli,

garsi~; laz. �az�az�az�azmamamama//a�aza�aza�aza�azma ma ma ma `saxis safari~; laz. CadrCadrCadrCadr-i `Cadri~; laz. kazkazkazkaz-i `pirbade~; laz. RazRazRazRaz-i `pirbade~.

4444) ) ) ) TavTavTavTavsasasasafafafafarrrri fori fori fori formis mimis mimis mimis mixedxedxedxedviT viT viT viT megr. sumsumsumsumkunkunkunkunTxurTxurTxurTxur-i `samkuTxa~; megr. oTxkunoTxkunoTxkunoTxkunTxurTxurTxurTxur-i òTxkuTxa~

III. ququququdidididi

1111) ) ) ) ququququdisdisdisdis sa sa sa saxexexexeeeeebibibibi megr.-laz. qudududud----i `qudi~ (yvela saxis qudi); megr. boboboboxoxxoxxoxxox-i//

boboboboxoxoxoxoxiaxiaxiaxia//boboboboxoxoxoxoxixixixiaSaSaSaS----i (bubububuxaxaxaxariSriSriSriS-i) qud qud qud qud----i `boxoxi, buxris qudi, cxvris tyavis qudi~, laz. boboboboxoxxoxxoxxox-i; megr. nanananababababadidididiaSaSaSaS-i qudqudqudqud-i `nab-dis qudi~; megr. te te te tetitititiaSaSaSaS----i qudqudqudqud----i `tetiis qudi~; megr. SoSoSoSonurnurnurnur-i qudqudqudqud-i `svanuri qudi~.

megr. tatatatatuctuctuctuc-i `fafanaki~; megr. fafafafayu yu yu yu `qudi, Tavsaburavi~; megr. bobobobowowowoworia ria ria ria `grZelbewviani~; megr. WiWiWiWiliSliSliSliS-i qudqudqudqud-i `Wilobis qudi~; megr.-laz. cicicicilindrlindrlindrlindr-i `cilindri~; megr. uSanuSanuSanuSanka qudka qudka qudka qud----i

`zamTris Tbili qudi~; laz. SapSapSapSapkakakaka, SaSaSaSaфkakakaka, , , , SafSafSafSafkakakaka, , , , SavSavSavSavka ka ka ka `qudi~;

laz. фesi; laz. kalkalkalkalfaRfaRfaRfaR-i `qudi, fafaxi~; laz. papapapapaxpaxpaxpax-i// fafafafafaxfaxfaxfax-i `qudi~; megr. gur gur gur gurgingingingin-i `gvirgvini~.

2222) ) ) ) yayayayababababalalalalaxi da mixi da mixi da mixi da misi sasi sasi sasi saxexexexeeeeebibibibi megr. baSbaSbaSbaSlalalalayuyuyuyu//baSbaSbaSbaSlayvlayvlayvlayv-i//baSbaSbaSbaSla‡la‡la‡la‡//baS�a‡ubaS�a‡ubaS�a‡ubaS�a‡u `yabalaxi, baS-

layvi~, laz. baSbaSbaSbaSlulululu//baSbaSbaSbaSluRluRluRluR-i 1) `yabalaxi~, èrovnuli lazuri Tavsaburavi~. 2) baSbaSbaSbaSluRluRluRluR-i `sacolis daniSvnis dros gaRebuli saCuqari, qrTami qalis mSoblebisaTvis~; megr. WyvinWyvinWyvinWyvintitititianananan-i yayayaya----babababalaxlaxlaxlax-i.

3333) ) ) ) ququququdi dadi dadi dadi daniSniSniSniSnunununulelelelebis mibis mibis mibis mixedxedxedxedviTviTviTviT megr. oCxaoCxaoCxaoCxanienienienie//sasasasaCxaCxaCxaCxanionionionio//CxaCxaCxaCxanaSnaSnaSnaS-i qudqudqudqud-i `mzis qudi~; laz.

mJumJumJumJuaSaSaSaS-i qudqudqudqud-i//mJomJomJomJoraSraSraSraS-i qudqudqudqud-i `mzis qudi~; laz. fo fo fo foTTTTe� e� e� e� _ mJuaSi qudi `mzis qudi~.

81

IV. TavTavTavTavsasasasabubububurarararavis navis navis navis nawiwiwiwilelelelebibibibi

1111) ) ) ) sasasasakuTkuTkuTkuTriv nariv nariv nariv nawiwiwiwilelelelebi bi bi bi megr. wkvet wkvet wkvet wkvet----i//wkventwkventwkventwkvent-i `wvero, wveri~; megr. qu qu qu qudiSdiSdiSdiS----i ‡uj ‡uj ‡uj ‡uj----i `qudis yuri~, laz. ququququdis kudis kudis kudis kukutkutkutkut-i;

megr. CxviCxvCxviCxvCxviCxvCxviCxv-i `foCi~.

2222)))) momomomosarsarsarsarTaTaTaTavevevevebibibibi megr. yruyruyruyruJaoJaoJaoJao//kkkkrurururuJaoJaoJaoJao `maqmani~; megr. foCvfoCvfoCvfoCv-i `foCi~; laz.

mfulmfulmfulmful- `Rili~; megr. ZiaZiaZiaZia `mZivi~, laz. monmonmonmon-i.

v av av av a J a S eJ a S eJ a S eJ a S e n g en g en g en g e l i al i al i al i a fragfragfragfragmenmenmenmentetetetebi mobi mobi mobi mogogogogonenenenebibibibidan akadan akadan akadan akadedededemimimimikoskoskoskos ararararnold Cinold Cinold Cinold Ciqoqoqoqobabababavavavavazezezeze.... LI-LVII

LI. 1973 wlis ivnisSi baton arnolds vaxldi leningrad-

Si, sadac samecniero sesia `meSCaninovis sakiTxavebi~ unda ga-marTuliyo...

gamgzavrebamde daaxloebiT ori kviriT adre qalbatonma Tamar yiasaSvilma (arn. Ciqobavas meuRlem) damibara. miTxra: àrnoldi leningrads unda gaemgzavros, sadac samecniero se-siaSi miiRebs monawileobas, Tan iqaur klinikebSi gamokvlevebi unda Caitaroso... adre me davyvebodi yvelgan, axla fizikuri SesaZlebloba ara maqvs... Sen axalgazrda xar, Tan amJamad _ CvenTan erT-erTi yvelaze metad daaxloebuli adamiani, Cven-Tvis bevrs akeTeb, SviliviT zrunav... kargi iqneba, Tu lenin-gradSi gahyvebio~.

aviRe TviTmfrinavis bileTebi. b-ni arnoldis mZRolma iva-nem aeroportSi wagviyvana...

LII. leningradSi sastumro `Camosul mecnierTa saxlSi~ davbinavdiT, xalturinis quCaze. nomeri oTxoTaxiani iyo (aka-demikos v. struges yofili bina)...

82

b-ma arnoldma Tanxa mTlianad TviTon gadaixada, aseve Tvi-

Ton ixdida aTi dRis ganmavlobaSi kvebisaTvis saWiro Tanxas...

roca Sevwuxdi, miTxra: TbilisSi Casvlis Semdeg gavswordeTo...

LIII. sadilad sastumros restoranSi davdiodiT... pirve-

lad rom mivediT (ar vici ratom), magidaze ludis boTlebi

elaga. marTali giTxraT, me, ludis moyvarul adamians Zalian

mesiamovna, magram b-ma arnoldma oficiants uTxra: eseni Cven

ar gvindao (bunebrivia, ver vityodi, datoveT-meTqi)... roca

sadili damTavrda, b-ma arnoldma danaxarji gadaixada, Tan zed

sakmao Tanxa daamata... amis Semdeg karebSi gvegebebodnen da

didi mowiwebiT migvacilebdnen magidamde, aqeTobisas ki kare-

bamde mogvyvebodnen...

LIV. sastumroSi rom vewyobodiT (nomeri dajavSnuli

iyo), administratorTan cnobili qarTveli literatori no-

dar alania davinaxe, mivesalme, movikiTxeT erTmaneTi. b-ma ar-

noldma miTxra: Tu adgili ar iqneba, CvenTan movideso

(rogorc zemoT aGvniSne, nomeri oTxoTaxiani iyo)...

meore dilas mirekaven nomerSi: Tqveni nacnobi qarTveli

wuxel cudad gaxda da saswrafod samxedro-samedicino akade-

miis klinikaSi waiyvaneso... Sevwuxdi. gavige, rom Zalian rTu-

li operacia gaukeTebiaT da reanimaciaSi wevs. maSinve wavedi.

mkurnali eqimi meubneba: mdgomareoba mZimea, magram aris Sansi,

rom gadarCeso... werili mivwere, gavamxneve (ar vicodi, rom

ugrZnoblad iyo). TbilisSi depeSebi gamovgzavne enaTmecniere-

bisa da literaturis institutebSi, rom ojaxisTvis Seetyobi-

nebinaT... sam dReSi n. alanias meuRle _ lili gogoxia da mi-

rian abulaZe Camovidnen...

roca b-ma arnoldma gaigo n. alanias mZime mdgomareobis

Sesaxeb, prof. m. xaxanaSvils (maSin is leningradSi muSaobda

akad. i. pavlovis laboratoriis xelmZRvanelad) sTxova, Tu

SesaZlebeli iqneboda, yuradReba mieqcia avadmyofisaTvis...

b-ma mixeilma gulTan miitana es Txovna, inaxula avadmyofi,

83

eqimebsac gaesaubra, da b-n nodars yuradReba ar mohklebia...

sabednierod, b-ni nodari sakmaod xangrZlivi mkurnalobis

Semdeg gamojanmrTelda.

sxvaTa Soris, TbilisSi b-n mixeilTan erTad gamovfrindiT...

LV. leningradSi nevis prospeqtze SemTxveviT Sevxvdi Cer-

qez mxatvars TiaucvaJ kats...

erTxelac, roca qalaqSi viyavi gasuli, T. kati mosula Cem

sanaxavad.

vbrundebi saxlSi. vxedav sufras usxedan b-ni arnoldi da

T. kati. b-ni arnoldi umaspinZldeba da Tan esaubreba. me rom mi-

vedi, gviTxra: axla me dagtovebT da Tqven gaagrZeleT saubario...

LVI. leningradSi yofnis dros b-ni arnoldi xSirad mi-

Svebda qalaqSi, raTa leningradis RirsSesaniSnaobebs gavcno-

bodi, dameTvalierebina ermitaJi...

LVII. TbilisSi dabrunebis Semdeg, roca Ciqobavebs vestum-

re, q-ma Tamarma gadmomca b-ni arnoldis naTqvami: vaJa iyo

mzrunveli, magram ara momabezrebelio... bunebrivia, Zalian me-

siamovna.

i z a C ai z a C ai z a C ai z a C a n t l an t l an t l an t l a Z eZ eZ eZ e

qarqarqarqarTveTveTveTvelur enalur enalur enalur enaTa etiTa etiTa etiTa etimomomomolololologigigigiurururur leqleqleqleqsisisisikokokokonebnebnebnebSi gamoSi gamoSi gamoSi gamorCerCerCerCenil funil funil funil fuZeZeZeZeTaTaTaTa fofofofononononolololologigigigiurururur----sesesesemanmanmanmantitititikukukukuri anari anari anari analilililizizizizi

winamdebare moxsenebaSi ganvagrZobT dRemde arsebul qar-

Tvelur enaTa etimologiur leqsikonebSi SemTxveviT Tu im

droisaTvis Sesabamisi masalis mouZieblobis gamo gamotove-

bul (gansakuTrebiT svanuri enis) ZirTa istoriul-SedarebiT

84

kvlevas, rasac seriozuli Sedegi moaqvs _ qarTul-zanuri er-

Tianobis epoqisaTvis aqamde savaraudo arqiformebi svanuri

ekvivalentis dadasturebis wyalobiT gadainacvleben xolme

SedarebiT ufro arqaul warsulSi, kerZod _ saerToqarTve-

luri fuZeenis doneze.

Cveni azriT, qarTveluri leqsikis istoriul-SedarebiTi

kvleva unda warimarTos sami ZiriTadi monacemis mixedviT:

1. fuZeenis diferencirebis Sedegad miRebul regularul

fonetikur kanonzomierebaTa amsaxveli qarTveluri leqsika;

2. sxva enaTagan fuZeenis an qarTul-zanuri erTianobis

epoqisTvis nasesxebi masala, romelic erT-erT qarTvelur ena-

Si mainc iZleva fonemaTSesatyvisobas;

3. fuZeenidan momdinare ZiriTadi leqsikuri fondis si-

tyvaTa Zirebi, romlebic yvela qarTvelur enaSi warmodgeni-

lia ucvleli saxiT da arsad moipoveba aranairi fonemaTSesa-

tyvisoba (mag. qarT. folfolfolfol-i, megr. folfolfolfol-o `Cliqi~, laz. folfolfolfol-o

`fexi~, svan. folfolfolfol `Cliqi~).

yvelaze arqauli Cans Zvel qarTul werilobiT ZeglebSi

(ukidures SemTxvevaSi sulxan-saba orbelianis leqsikonSi ma-

inc!) dadasturebul monacemebTan Sepirispirebuli svanuri da

megrul-lazuri ekvivalentebi.

i r ii r ii r ii r i n a C an a C an a C an a C a C aC aC aC a n in in in i Z eZ eZ eZ e

ZvirZvirZvirZvirfas Tvalfas Tvalfas Tvalfas TvalTa Ta Ta Ta ((((`bivbivbivbivririririlililili~ ~ ~ ~ da da da da ànanananTraTraTraTrakikikiki~~~~)))) titititipopopopolololologigigigiuuuuri deri deri deri defifififininininicicicicieeeebibibibi

Zvel qarTulSi mravali sityvaa Semosuli berZnulidan,

rac Sepirobebulia im mWidro politikuri, ekonomikuri da

kulturuli kontaqtebiT, qarTvel xalxs aTeulobiT saukunis

manZilze rom hqonda berZnebTan. cnobilia, rom bibliis uZve-

les TargmanebSi aisaxa swored is warmodgenebi, rac berZnebs

85

hqondaT Zvirfasi qvebis aRmniSvnel leqsemebTan dakavSirebiT.

Zvirfasi qva bebebebeririririlililili qarTul wyaroebSi cnobilia sxvadas-

xva saxelwodebiT: `bebebebeririririlolololosisisisi~,,,, `bivbivbivbivririririlililili~, `bivbivbivbivriririrititititi~, `bebebeberiririri----

lilililioooonininini~.... bibliaSi igi `birbirbirbirvivivivililililioooonisnisnisnis~ saxelwodebiT aris

aRniSnuli. sulxan-saba orbeliani ganmartavs rogorc `zRvisa

da cisfer Tvals~. eqvTime TayaiSvilis cnobiT, vaxuStis geog-

rafiis xelnaweris arSiebze SeniSvnebi gaukeTebia daviT req-

tors, sadac is wers: `bivriti da bivrili erTi da igive ars~.

qarTul enaze mas metwilad bivrits an berilions uwodebdnen.

yvelaze adrindeli cnoba am mineralis Sesaxeb Semonaxu-

lia TxzulebaSi `cxovreba wmindisa ninosi~. wminda ninom mcxe-

TaSi naxa kerpi: `dga kaci erTi spilenZisa da tansa missa ecva

jaWv oqro�sa da Cafxuti oqroჲsa da samxarni esxnes frcxilni

da bivbivbivbivriririrititititi~. `xolo masve dResa risxvisasa odes dascxra se-

tyua igi da qari sastiki, gamovida wminda nino kldisa misgan

napralsa da hpova Tuali igi bivriti (`qarTlis cxovreba~,

1942, 56).

epifane kviprelis `TvalTaჲSi~ es minerali `bivbivbivbivririririoooonisnisnisnis~ _ _ _ _

`bivbivbivbivririririlislislislis~ saxelwodebiT aris aRniSnuli da daxasiaTebulia,

rogorc Rrubliseburi TeTri feris qva da wyaliviT gamWirva-

le, ufro muqi ameTvistoze da ùwmindes iakinTisa~, xolo mzis

sxivebis win iisfers an fetvis marcvlis elfers Rebulobs.

Tamar mefis sasaxleSi: òqro-vercxlebriv, brwyinavs

cecxlebriv kedel-yureni, fiqliT Zerwilni, bibibibivvvvriririrililililioooonininini, lig-

virioni, urTierTobiT Soris STayrilni~. (i. SavTeli).

xelnawerTa wyaroebSi `bivbivbivbivriririrititititi ars qua spekali patiosani

oqrosferi da eluare aRreuli simwuaniTa... romelica ese

Tumca simwuaniTa TvisiTa hmsgavsebs samaragdosa, garna rome-

lica ars yviTeli feriTa, igi ars TviT ukeTesi bivriti~. io-

ane batoniSvilis `kalmasobis~ mixedviT: `bivrilioni ...agreTve

bivriti ewodebis ese qua ars sxuaTa ZvirfasTa quaTaSina aR-

ricxuli, myari da brwyinvale. feriT ars zRvis wylis feri

anu xoxbis yelis gina momwvanomomrqalo...da fasiTa

esworebis zurmuxtsa~.

86

rusi leqsikografi mixeil dali Tavis leqsikonSi berils

igive akakakakvavavavamamamamarinsrinsrinsrins (Аквамарин) ganmartavs, rogorc `zRvis wylis

feris zurmuxtis erT-erT saxeobas~.

akakakakvavavavamamamamaririririnininini ucxo sityvaTa leqsikonis mixedviT `molurjo-mwvane feris Zvirfasi qvaa, bivrilis nairsaxeoba. igi laTinu-ri warmoSobisaa (aqua marina) da `zRvis wyals~ aRniSnavs, xo-lo berili ki berZnuli (bērillos).

granatis jgufis mineralebidan kacobrioba uZvelesi droi-dan icnobs ànanananTraksTraksTraksTraks~.... leqsema berZnuli warmoSobisaa (anthrakos _ naxSiri), romelic zogjer `laTinuri karbunku-lis~ (karbunkulus) sinonimad gamoiyeneba, rac qarTulad nakver-cxals niSnavs.

parizul xelnawerSi daculi Zveli da axali aRTqmis saki-TxavebSi moxseniebulia anTraki: `viTarmca hmonebdiT oqro-sa...anu ananananTrakTrakTrakTraksasasasa, gamoxatulsa xuroebiTa kacTa�Ta~.

sulxan-saba orbelianis leqsikonis mixedviT, anTraki èse Tuali nakuercxlis feria, Rame cecxlebr elavs, dia Zvirfa-sia~. niko da daviT CubinaSvilebis ganmartebiT, ànTraki- na-kvercxali, Tvali patiosani, cecxlisferi, анфракс, карбункул, род чирья~.

mixeil dalis ganmartebiT: `karbunkuli (карбункул) grana-tis saxeobis Zvirfasi qvaa~.

bibliaSi Zvirfasi qvebidan yvelaze xSirad anTrakia moxse-

niebuli. am leqsemis Sesaxeb cnoba `qarTlis cxovrebaSic~

gvaqvs: `... da viTarca uTxres sityua vaxtangisi, Seiwynara da

warsca gorgasals ZRueni Zlieri da mis Tana guirguini

ananananTraTraTraTrakikikikiaaaanininini da Jami dadves Sekrebisa~. anTraki xSirad aqvT mo-

xseniebuli Zvel qarTvel mwerlebsac (ioane sabanisZe, ioane

mtbevari, ioane SavTeli da sxva).

granatis sinonimi _ ànTraki~ qarTulSi ufro arqauli

formaa, vidre ìaiaiaiakinkinkinkinTiTiTiTi~. rogorc Cans ànTraki~ jer ìakinTma~

Secvala, Semdgom ìaiaiaiagundgundgundgundmamamama~. xatebis, samkaulebisa da mziTvis

wignebSi mxolod `wiTeli iagundi~ gvxvdeba.

timoTe gabaSvilis `mimoslvaSi~ vkiTxulobT: `da vin ars,

romeli aRmoiWirvis viTarca ciskari. sada kidobani medabiriT

87

da kanTarodSi... nivTni da qvanica aTorni _ samaragde da

zmuri, iaiaiaiakinkinkinkinTeTeTeTe da tbazion _ gandgmul usaSuelod ganwmedi-

leb iCinebodes~.

sainteresod gvawvdis anTrakis Sesaxeb cnobas ioane bato-

niSvili `kalmasobaSi~: ànTraki berZnuli leqsia anФraks, ese

qua ars ZvirfasTa quaTa Soris Seracxil, xolo feriT ars

nakvercxlis msgavsi da amis gamo hswordebies saxeli ese

ananananФraksraksraksraks anuanuanuanu ananananTraTraTraTrakikikiki...ese Tuali ufrore bunebiT miewereba

wiTelsa iagundsa da fasiTa ars masTanve Seracxil~.

moxsenebaSi aRniSnul sakiTxTan dakavSirebiT ganxilulia

leqsemaTa tipologiuri definiciebi da masalad gamoyenebu-

lia sxvadasxva terminologiuri leqsikonis monacemebi.

m em em em e r a b C ur a b C ur a b C ur a b C u x u ax u ax u ax u a

sasasasaxexexexelulululuri ri ri ri ----iSeiSeiSeiSeni dani dani dani dabobobobololololoeeeebis kvabis kvabis kvabis kvalilililififififikakakakaciciciciiiiisasasasaTvisTvisTvisTvis lalalalazurzurzurzur----memememegrulgrulgrulgrulSiSiSiSi

zanurSi naTesaobiTi brunvis ----iSiSiSiS formantiani yalibiT na-

warmoebi rTuli Sedgenilobis brunvaTa arseboba mkvlevarTa

umravlesobaSi didi xania, eWvs ar iwvevs. megrulisa da lazu-

ris mixedviT viTarebiTi brunvis uqonlobis gamo ----iSiSiSiS

yalibian brunvaTa ricxvi gansxvavebulia. megrulSi sami adgi-

lobiTi brunva gvaqvs:

mimarTulebiTi xoj----iSiSiSiS----aaaa `xarisken~

daSorebiTi xoj-iSiSiSiS----eeee `xarisgan~

daniSnulebiTi xoj----iSiSiSiS----oooo(T) `xarisTvis~

lazurSi ki _ ori:

mimarTulebiTi xoj-iSiSiSiS----aaaa `xarisken~

daSorebiTi xoj-iSiSiSiS----eeee//xoj-iSiSiSiS----eeee(nnnn) `xarisgan~

88

lazuriseburi, oRond ufro garTulebuli, nar-iani daSo-

rebiTi dasturdeba samurzayanoulSi, sadac toponimebidan na-

warmoeb daSorebiTSi mxolod gal-iSeiSeiSeiSenononono `galidan, galisgan~

tipia gamefebuli.

msgavs situaciaSi specialur kvalifikacias iTxovs ro-

gorc lazurSi, ise, megrulSi ----iSiSiSiS----enenenen(iiii) daboloebiani forme-

bis arseboba, mxedvelobaSia Cqim-iSeniSeniSeniSen((((iiii) `Cemze, CemTvis~, emuS-

en(i) `masze, misTvis~, xoj-iSeniSeniSeniSen((((iiii)))) `xarze, xarisTvis~, gur-

iSeniSeniSeniSen((((iiii)))) `gulze, gulisTvis~ (Sdr. gur. gul-iza) da mravali

sxva, roca es -iSeniSeniSeniSen((((iiii) daboloeba erTnairad gamoiyeneba yvela

saxelSi, maT Soris nacvalsaxelebSic, romlebic, rogorc cno-

bilia, mimarTulebiT-daSorebiTSi ----iSiSiSiS----aaaa/-iSiSiSiS----eeee daboloebaTa na-

cvlad -dadadada----aaaa/dddd----eeee-s dairTavs, Sdr. Cqim-d-a `Cemken~, Cqim-d-e `Cem-

gan~; Sdr. mu-Seni `ratom, risTvis~, i-Seni ìmisTvis, imitom~,

`mainc~...

yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, vaskvniT, rom -iSiSiSiS----enenenen((((iiii)

formantiani saxeobebi, aseve, warmoadgenen rTuli Sedgenilo-

bis brunvis formebs da unda Cadgnen naTesaobiTze dayrdno-

bil ----iSiSiSiS yalibian rTuli Sedgenilobis brunvaTa rigSi, amito-

mac megrulSi gveqneba oTxi, xolo lazurSi sami nanaTesaobi-

Tari brunvis forma.

r or or or o eeee n a Ú k an a Ú k an a Ú k an a Ú k a d u ad u ad u ad u a -óË..., -ÉëË... ÄËÄÌÄÍÔÉÀÍ ÆÌÍÀÈÀ ÌÏÒ×ÏÓÉÍÔÀØÓÖÒÉ ÀÍÀËÉÆÉÓÀÈÅÉÓ ÓÅÀÍÖÒÛÉ

ÓÅÀÍÖÒÛÉ -óË / -êË / -ÀË, -ÉëË / -ÎëË / -ÉÄË / -ÄË ÄËÄÌÄÍÔÄÁÉ

ÀØÔÉÅÉÓ ×ÏÒÌÄÁÛÉ ÌÏØÌÄÃÄÁÉÓ ÌÒÀÅÀËÂÆÉÓÏÁÀÓÀ ÃÀ ÏÁÉÄØÔÉÓ ÓÉÌ-

ÒÀÅËÄÆÄ ÌÉÖÈÉÈÄÁÄÍ.

ÒÀÌÃÄÍÀÃÌÄ ÂÀÍÓáÅÀÅÄÁÖËÉ ×ÖÍØÝÉÀ ÀØÅÈ ÌÀÈ ÂÀÒÃÀÖÅÀË ÆÌÍÄÁ-

ÛÉ. -óË..., -ÉëË... ×ÏÒÌÀÍÔÉÀÍÉ ÂÀÒÃÀÖÅÀËÄÁÉ ÌÉÜÍÄÖËÉÀ ÓÀÛÖÀËÉ

89

ÂÅÀÒÉÓ ÌÄÃÉÏ-ÀØÔÉÅÉÓÀ ÃÀ ÌÄÃÉÏ-ÐÀÓÉÅÉÓ ×ÏÒÌÄÁÀÃ (Å. ÈÏ×ÖÒÉÀ,

ÊË. ÂÀÂÖÀ, Ì. ÓÖáÉÛÅÉËÉ...).

ÆÄÌÏÀÙÍÉÛÍÖËÉ ×ÏÒÌÀÍÔÄÁÉÀÍÉ ÆÌÍÖÒÉ ËÄØÓÄÌÄÁÉ ÚÖÒÀÃÙÄÁÀÓ

ÉÐÚÒÏÁÄÍ ÒÏÂÏÒÝ ÂÒÀÌÀÔÉÊÖËÉ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÁÉÓ ÌÒÀÅÀË×ÄÒÏÅÍÄÁÉÈ

(ÉÍÂÒÄÓÉÅÉ: É-ÃÂ-óË `ÉØÒÏÁÀ" _ ÉÓ, ÓÔÀÔÉÊÖÒÉ ÄË×ÄÒÉÈ: É-ÌÀÒ-óË

`ÌÆÀÃÏÁÓ" _ ÉÓ), ÉÓÄ ÌÀÓÈÀÍ ÃÀÊÀÅÛÉÒÄÁÖËÉ ÓÉÍÔÀØÓÖÒÉ ÊÏÍÓÔÒÖØ-

ÝÉÉÓ ÀÒÀÄÒÈÂÅÀÒÏÅÍÄÁÉÈ (É-ÛÃÒ-óË `ÈÀÌÀÛÏÁÓ" ÉÓ, ÁÖÒÈÉÓ É-ÛÃÒ-

óË ÁÖÒÈÓ ÈÀÌÀÛÏÁÓ (ÉÓ ÌÀÓ)).

ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÃÀÓÔÖÒÃÄÁÀ ÓÉÓÔÄÌÄÁÒÉÅÉ ÃÀÐÉÒÉÓÐÉÒÄÁÀ É- ÃÀ Ä-

ÐÒÄ×ÉØÓÉÀÍ ×ÏÒÌÄÁÓ ÛÏÒÉÓ (ÒÏÂÏÒÝ ÄÓ ÀÒÉÓ ÅÍÄÁÉÈÉÓ ÀÁÓÏËÖ-

ÔÖÒ ÃÀ ÒÄËÀÔÉÖÒ ×ÏÒÌÄÁÛÉ): É-ÆæÒ-ÉëË _ ÄãÀ `ÉØÀÜÄÁÀ ÓÀÜáÖÁ-

ÒÀÃ" _ ÉÓ _ á-Ä-ÆæÒ-ÉëË _ ÄãÀ ÄãÀÓ `{ÂÀ} ÄØÀÜÄÁÀ" _ ÉÓ ÌÀÓ, É-

ËÚÀ×-óË _ ÄãÀ `áÖÌÒÏÁÓ, ÌÀÓáÒÏÁÓ" _ ÉÓ _ á-Ä-ËÚÀ×-óË _ ÄãÀ

ÄãÀÓ `ÄáÖÌÒÄÁÀ" _ ÉÓ ÌÀÓ, É-ÁéÒÂ-ëË _ ÄãÀ `àÉÃÀÏÁÓ" _ ÉÓ _ á-Ä-

ÁéÒÂ-ëË _ ÄãÀ ÄãÀÓ `ÄàÉÃÀÅÄÁÀ" _ ÉÓ ÌÀÓ.

ÌÏÒ×ÏÍÏËÏÂÉÖÒÉ ÌÏÃÄËÉ ÄÒÈÐÉÒÉÀÍÉ ÆÌÍÄÁÉÓÈÅÉÓ ÀÓÄÈÉÀ:

ÐÉÒÉÓ ÍÉÛÀÍÉ + É áÌÏÅÀÍ ÐÒÄ×ÉØÓÉ + ÞÉÒÉ + óË...

ÏÒÐÉÒÉÀÍÉ ×ÏÒÌÄÁÉÓÈÅÉÓ ÂÅÄØÍÄÁÀ: ÐÉÒÉÓ ÍÉÛÀÍÉ + Ä áÌÏÅÀÍ

ÐÒÄ×ÉØÓÉ + ÞÉÒÉ + óË...

ÂÒÀÌÀÔÉÊÖËÉ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÁÉÓ ÈÅÀËÓÀÆÒÉÓÉÈ ÀÙÍÉÛÍÖËÉ ÆÌÍÖÒÉ

ÓÔÒÖØÔÖÒÄÁÉÓ ÍÀßÉËÉ ÂÀÌÏáÀÔÀÅÓ Ä. ß. ÉÍÂÒÄÓÉÅÓ (ÌÏØÌÄÃÄÁÉÓ ÃÀ-

ßÚÄÁÀÓ), áÏËÏ ÍÀßÉËÉ ÓÔÀÔÉÊÖÒÉ ÌÍÉÛÅÍÄËÏÁÉÈ ÂÅÄÅËÉÍÄÁÀ, ÉÈÀÅ-

ÓÄÁÓ ÓÀÖÒÈÉÄÒÈÏ ÌÉÌÀÒÈÄÁÀÓÀÝ.

ÀÓÄÅÄ ÚÖÒÀÃÓÀÙÄÁÉÀ ÉÓ ÂÀÒÄÌÏÄÁÀÝ, ÒÏÌ ÒÏÂÏÒÝ ÀÁÓÏËÖÔÖ-

ÒÄÁÓ, ÉÓÄ ÒÄËÀÔÉÖÒÄÁÓ ÛÄÓÀÁÀÌÉÓ ÊÏÍÔÄØÓÔÄÁÛÉ ÛÄÉÞËÄÁÀ ÜÀÄÒÈÏÈ

ÏÁÉÄØÔÉ.

90

n in in in i n en en en e l i W ol i W ol i W ol i W o x ox ox ox o n en en en e l il il il i Z eZ eZ eZ e rorororoWikWikWikWik---- fu fu fu fuZis omoZis omoZis omoZis omoninininimumumumuri cari cari cari calelelelebisbisbisbis warmowarmowarmowarmomavmavmavmavlolololobibibibisasasasaTvisTvisTvisTvis

rorororoWiWiWiWikikikiki1111 sazrdeli, ulufa;

rorororoWiWiWiWikikikiki2 2 2 2 1. WikWiki; 2. sasiamovno laparaki rorororoWiWiWiWikikikiki1111

Zvel qarTulSi rorororoWiWiWiWikikikiki sazrdeli, ulufa, iSviaTad ,,gasam-

rjeloa“. micemad roWikisa maTa Jamsa С – micemad sazrdeli ma-

Ti Jamsa T‚ssa (DE, mT. 24, 45). misces sasyideli galatozTa

da xuroTa da roWiki maTi (O, I ezra, 5, 54). romelni mirewvi-

des me dRisa roWiksa (flkt. 147, 13) – i. abul.

Zvelsave qarTulSi gvxvdeba rorororoWiWiWiWikikikikisasasasagangangangan nawarmoebi for-

mac: urourourouroWiWiWiWikokokoko ,,uulufo“: Seayenes lomi erTi oc dRe oden

uroWikod (H – 341, 402).

Sua saukuneebis literaturul da samarTlis ZeglebSi

rorororoWiWiWiWikikikiki farTo gamoyenebis sityvaa mniSvnelobiT 1. ulufa,

sazrdeli; 2. jamagiri.

1. me ese mixarian, roWiks egzom didsa veRara sWameno (ami-

rand. 242, 1). erT dRes ar Txoves roWiki, arc sxva ram saTxo-

varia (vaxt. VI, 148, 717, 1). e, turfao, sanaƒao da roWikiano

mamaco (Sahname, III, 547, 21). erTsa kacsa dRiur egodeni ƒorci

hqonda roWikad, SimSilisa cecxlsa dauvsebdis (qil. 547, 25).

2. da mojamagirisas vawesebT esreT, raTa miecemodis mas

aRTqmuli roWiki Tvisi, ukeTu iqceodes keTilsulobiT da si-

marTliT (sam. daviT., 55, 7). ukeTu aqus penciaT, ese igi ro-

Wikad, maSin Semdgomad sikudilisa dedakacisa mis darCes qmar-

sa (sam. daviT., 60, 12). didebulni, viTar ƒamda, egre Semou-

ZRvnen da missa sakadrissa sraTa gardaqdines da roWikiTa da

roqiT uaRres umaspinZles (qil. 799, 31).

saba ganmartavs rorororoWiWiWiWikikikiki ,,ulufa sameufoTa gamosazrdeli,

91

Sjulieri mTavrobisa niWi“. d. CubinaSvili ki – rorororoWiWiWiWi, , , , rorororoWiWiWiWikikikiki

ulufa, jamagiri, sazrdo, sjulieri niWi mTavrobisagan. qeglSi

dasaxelebuli sityva miCneulia ukve Zveli qarTulis formad

da rogorc d. CubinaSvilTan, aqac or fonetikur variantzea

miTiTebuli rorororoWiWiWiWi, , , , rorororoWiWiWiWikikikiki ,,ulufa, sazrdo; qira, jamagiri“.

iSviaTad rorororoWiWiWiWikikikiki Tanamedrove samwerlo qarTulSic iCens

xolme Tavs. dRes vaWrob, xval CarCob, zeg berad roWikob (m.

leban.). mTargmnelman saWirod ar CaTvala exsenebina roWikoba-

ni (,,lit. saq.“).

ro ro ro roWiWiWiWikikikiki dasturdeba moxeuris Semdeg frazeologizmSic:

rorororoWiWiWiWikad ver wakad ver wakad ver wakad ver wauuuuvivivividadadada sasasasaqmeqmeqmeqme ,,saqme kargad, waRmarTianad ver

moewyo“ (mox. qavT.). aSkaraa, rom am SemTxvevaSi gamoyenebuli

rorororoWiWiWiWikikikiki gadataniT unda ukavSirdebodes Zvel qarTuliseul

mniSvnelobas sazrdeli, ulufa, ,,gasamrjelo“.

gamoTqmulia mosazreba, rom sityva rōčīk nawarmoebia si-

tyvisagan rōč ,,dRe“ (Zv. sp. Raučah-, av. Raočah-), ax. sp. rōz ,,dRe“;

rōčīk niSnavs ,,dRiurs“ (andronikaSvili, 367).

Cveni azriT ki rorororoWiWiWiWikikikiki saerTo qarTveluri sityva unda

iyos. igi dasturdeba rogorc svanurSi, ise megrulSi. rorororoWiWiWiWikikikiki

(-iS, -�l bz., -al lSx.) ,,roWiki, sarCo, gasamrjelo“. al zaYa

roWiks R…aJar iTxœlnex (lSx.) – am wlis sarCos mamakacebi

iSovian (,,moiZebnian“) (svan. Tof., qald.).

rorororoWikWikWikWik – roWiki, ulufa (svan. lipart.).

megrulSi ki dasaxelebuli sityva gadataniT unda iyos

gamoyenebuli: rorororoWiWiWiWikikikiki ùmniSvnelo narCeni“. Tqa roWiki Zu – aq

roWiki (umniSvnelo narCeni) Zevs (megr. el.). rorororoWiWiWiWikikikiki roWiki;

wvrilmani. rorororoWikWikWikWik----rorororoWiWiWiWikikikiki wvrilmani; wvril-wvrili ram, er-

Tgvari wvril-wvrili gadasaxadi; sasasasarorororoWiWiWiWikokokoko sawvrilmano toma-

ra (megr. qob.).

mTiulurSi gvxvdeba zemodasaxelebuli rorororoWiWiWiWikiskiskiskis omonimuri

cali rorororoWiWiWiWikikikiki2 2 2 2 mniSvnelobiT WikWiki. rorororoWiWiWiWikkkkobsobsobsobs WikWikebs (San.).

rorororoWiWiWiWikobskobskobskobs 1. WikWikebs; 2. sasiamovnod laparakobs (mT. kaiS.).

Cveni azriT, sityva warmomavlobiT igive unda iyos rac

92

svanuri riWriWriWriW miTqma-moTqma raime saqmis garSemo (svan. lipart.).

riWriWriWriW (-iS, _ ) zs. gauTavebeli laparaki. imSsa riW j‰rx? (bz.).

– ra (risi) gauTavebeli laparaki gaqvT? 2. ayalmayali. riWiS

ligne (bq.) – ayalmayalis atexa (dayeneba). ririririWiWiWiWi----rarararaWaWaWaWa (-WÁS, –) –

miTqma-moTqma; Woriknoba. Cu x‰ dax zuralŠls ririririWiWiWiWi-rarararaWaWaWaWa

(lSx.) – qalebs miTqma- moTqma hqondaT. riWi-raWa nesg� ubn�r

(poez. 222) – Worikana (,,miTqma-moTqma“) Sua ubnebi (svan.

Tof., qald.).

А й с а И. Х а л и д о в Осетинизмы в Вайнахских Языках

Приводимый у некоторых авторов, особенно у В. И. Абаева,

материал свидетельствует «о широте, объеме и значении осетино-чечено-ингушских схождений», общее количество которых достигает нескольких сотен. В. И. Абаев справедлив в интерпретации осетино-вайнахских культурно-языковых связей, когда отмечает, что «ряд лексических схождений ведет от чеченского прямо к осетинскому, минуя ингушский» и «некоторые из этих схождений связывают чеченский с западным дигорским диалектом осетинского языка, минуя иронский». Однако автора интересуют, главным образом, схождения, которые идут в большинстве из осетинского (аланского) языка. Вопрос состоит лишь в том, действительно ли в вайнахских языках это является лексическими заимствованиями из осетинского языка.

Всего В. И. Абаев приводит 216 схождений. Подавляющее большинство – имена существительные; есть несколько примеров имен прилагательных и глаголов.

Первое, что настораживает – это то, что в список включены некоторые слова, обычно принадлежащие к основному словарному фонду в любом языке: барам «мера, размер, величина» (ос. барäн «мера»), бепиг «хлеб» (ос. баппа «хлеб»), бакъа (правильно: бекъа) «жеребенок» (ос. бäх «лошадь»). Некоторые схождения сомнительны уже потому, что звуко- и образоподражательные слова и междометия во многих языках совпадают не потому, что связаны с заимствованиями, а по причине совпадения, например, самих звуков и образов,

93

воспринимаемых носителями разных языков одинаково или почти одинаково, поэтому образованные на основе звуко-образоподражаний слова, как правило, очень часто совпадают во многих языках. В этой связи трудно согласиться с тем, что чеч. чахчари / чухчари происходит от ос. цыхцыр, цухцур. На этой основе, похоже, образуются и слова типа чеч. туй «плевок» – ос. ту «плевок», чеч. къурд, инг. къург «глоток» – ос. хъуртт. Трудно принять такие схождения, которые основаны на совпадениях звучания форм или словообразовательных дериватов в одном языке и словарных форм и непроизводных в другом языке, как например, чеч. хьежар «смотреть, ждать» (на самом деле это масдар от многократного глагола) и ос. диг. хезин «пасти, ждать». Отдельные схождения не могут не вызывать сомнения уже потому, что слишком различаются фонетически: чеч. тIулг «камень» – ос. дур/дор «камень», инг. гила «волчок» – ос. диг. кин «волчок», чеч. кхезарш «смородина» – ос. хъäлäрдз, чеч. Iуьрг, инг. Iург «дыра» – ос. хуынкъ. К восходящим к ос. фäрäз / фäрäзнä «средство, возможность» В. И. Абаев относит даже чеч. парз, инг. парз «обязанность», хотя этимология этого слова иная. Что касается многих схождений с дигорским диалектом (при отсутствии таковых в иронском), – это отдельная проблема, исследование которой фактически еще и не начато.

Небезынтересен и тот факт, что многие из рассмотренных 216 слов отсутствуют в вышедшем позднее четырехтомном «Историко-этимологическом словаре осетинского языка», составленном самим В. И. Абаевым.

Показательна в контексте рассматриваемой проблемы попытка В. И. Абаева обосновать фонетическую проницаемость ингушского языка в связи с наличием в ингушском (и отсутствием в чеченском) звука f. В. И. Абаев был не первым, выдвинувшим такое объяснение. В свое время П. К. Услар объяснял появление f в ингушском языке влиянием осетинского, придав этому факту такое значение, что счел возможным заявить: «Наречие их (ингушей – А. Х.) образовалось под сильным влиянием осетинского языка» (П. К. Услар. Этнография Кавказа. Языкознание. II. Чеченский язык. Тифлис, 1888, с. 5). На сегодняшний день это практически единственная озвучиваемая научная версия появления f в ингушском языке. З. К. Мальсагов включил f в таблицу звуков ингушского языка без комментариев относительно его происхождения (З. К. Мальсагов. Грамматика ингушского языка. Грозный, 1963, с. 5, 8-9) и в словаре там же приводит 31 слово со звуком f. Не комментируется в этом плане f и авторами «Современного ингушского языка» (Р. И. Ахриева, Ф. Г. Оздоева, Л. Д. Мальсагова, П. Х. Бекова. ХIанзара гIалгIай мотт. Грозный, 1972, с. 50, 52). В. И. Абаев уверен, что этот звук попал в ингушский язык вместе с заимствованиями

94

из осетинского языка. Возможно, пополнение звукового состава ингушского языка губным щелевым глухим f (fu? «что?») и его полумягким вариантом (fäldig «сказка») можно объяснить и так, поскольку ближайшими соседями ингушей, в языке которых этот звук есть и с которыми ингуши давно тесно контактируют, являются индоевропейцы-осетины, а наличие f в других, уже родственных, языках, носители которых находятся в более отдаленных областях, не может быть более веским основанием для выдвижения иной, кроме осетинской, версии. Однако реальность такого происхождения звука в ингушском языке все же представляется сомнительной. Заимствование одним языком из другого звука или фонемы должно происходить вместе со словами, в структуру которых этот звук входит, и отдельно, вне заимствований, никакой звук не может быть воспринят одним языком от другого. Причем вряд ли даже десяток слов из языка – «донора» сможет включить в заимствующий язык еще и звук из этого языка – «донора». В ингушском языке должно быть не два и не несколько слов, а достаточное их множество, включающих f и заимствованных именно из осетинского языка. По З. К. Мальсагову, в ингушском языке 31 слово с анлаутным f (т.е. все слова с f, поскольку он в ингушском языке исключительно анлаутный). Из этого количества к «схождениям, которые идут в большинстве из осетинского (аланского)» (В.И. Абаев. Осетино-вейнахские лексические параллели. – Известия ЧИНИИИЯЛ, том I, вып.2, «Языкознание». Грозный, 1959, с. 91), при наличии полного доверия к этимологиям В. И. Абаева, мы можем отнести 4: фашкал «пчелиный сот» ← осет. фæзгъæр; форд «море» ← осет. фурд (иронск. диал.), форд (дигорск. диал.) «большая река; море»; фос «добыча» ← осет. иронск. фос, дигорск. фонс «скот»; фусум//фусам «пристанище, приют, дом хозяина» ← осетинск. иронск. фысым, дигорск. фусум.

Надо сказать, что у такой этимологии В.И. Абаева были и есть последователи. С уверенностью в том, что «воздействие осетинского в появлении звука f в ингушском несомненно», Т. Б. Гониашвили рассматривает в этом контексте также примеры, где осетинск. f в чеченском и ингушском соответствуют p, v, h (Т. Б. Гониашвили. Специфика языковых связей нахской группы с иносистемным осетинским. – Материалы пятой региональной научной сессии по историко-сравнительному изучению иберийско-кавказских языков. Орджоникидзе, 1977, стр. 64). В конце указанной статьи на с. 68 Т. Б. Гониашвили рассматривает осет. fos «скот; богатство»– чеч. fuons, инг. fuos «добыча», осет. fusum/fusun «хозяин в отношении гостя», инг. fusam/fusum «дом, пристанище», но эти примеры не расширяют материал В. И. Абаева, кроме того, при достаточной убедительности отдельных этимологий не убеждают в том, что сам звук в ингушском

95

иранского происхождения. Добавим к этому еще и то, что все слова на f, включая и эти, в ингушском языке характеризуются исключительной анлаутной позицией; в осетинском языке позиция f не является строго фиксированной, хотя и здесь инлаутный f, например, характерен лишь для сложнообразованных слов, в которых инлаутный f является обычно начальным звуком второго компонента слова: нæлфыс «баран (холощеный)», из нæл и фыс; фысы+фыд «мясо+барана (род.п.)» = фысыфыд «баранина»; хырхæ йфадæнтæ «опилки»; и т.д. Если бы в ингушском языке f фиксировался только в заимствованных из осетинского языка словах, а этих слов было больше, чем их обнаружили В.И. Абаев, Т. Б. Гониашвили и ранее П. К. Услар, предположение об осетинском происхождении ингушского f не вызывало бы особых возражений. Однако не может не казаться странным то, что всего лишь с четырьмя словами (пусть даже с десятью, если обнаружатся еще) один язык заимствует из другого звук, затем включает его в структуру собственных или заимствованных из других языков (не осетинского) слов. При этом даже расходится с родственным чеченским языком, заменяя в на ф (фашкарг «клещ» – чеч. вошкарг/веччалг; фата «барабан» – чеч. вота; форта «шея» – чеч. вуорта; и т. д.), хI (h) на ф (фуо «воздух» – чеч. хIуо; фу «что?» – чеч. хIун; фураIал «райский (обычно о женщине)» – чеч. хIурлаIан; фу «семя» – чеч. хIу; футта «рубанок» – чеч. воттана; и т. д.). Видимо, вопрос о происхождении f в ингушском языке нуждается в дополнительном исследовании: может быть, предположение П. К. Услара и будет подтверждено, но, как видим, есть определенные основания его не поддерживать.

Анализ приведенных В. И. Абаевым осетино-вайнахских лекси-ческих схождений (с явным желанием считать параллели к осетинским лексемам осетинизмами в вайнахских языках) показывает:

1) лишь незначительная их часть может считаться предпо-ложительно достоверной и определенная часть может быть отнесена к закономерным совпадениям, объясняемым не лексической прони-цаемостью того или иного языка, а высоковероятным сходством звучания, скажем, звуко- и образоподражаний, являющихся производя-щими основами для полнозначных слов;

2) обоснование фонетической проницаемости языка его подкреплением несколькими примерами заимствований, даже если они достоверны, не может быть убедительным;

3) основанные на таких параллелях выводы о заимствованиях вайнахскими языками из осетинского языка нуждаются в тщательной проверке и убедительной историко-этимологической аргументации.

96

n in in in i n on on on o x ax ax ax a x ix ix ix i a Sa Sa Sa S v iv iv iv i l il il il i

CanCanCanCanCqeCqeCqeCqerisrisrisris etietietietimomomomolololologigigigiiiiisasasasaTvisTvisTvisTvis

sulxan-saba ganmartavs: `CanCanCanCanCqeCqeCqeCqeriririri wyali kldezed gardmo-

nadeni ZAB n. wyaro~; wyawyawyawyarorororo sityvis budeSi ki vkiTxulobT:

`ra wyaroni Sekrbebian da Cavlian, ƒevi ewodebis; da ƒevebi ra

SeerTdebian, mdinare Seiqmnebis; ukeTu wyali maRalTa kldeTa

CaCaCaCa(ssss)disdisdisdis _ dadadadanCqenCqenCqenCqeriririri; da dabalTa kldesa CaCaCaCamdenmdenmdenmdensasasasa _ CanCanCanCanCqeCqeCqeCqe----

riririri... xolo lodebTa zeda(n) Cqara mdinareTa (minadenTa Cq)

mCqemCqemCqemCqerrrrvavavavalolololo; ...sadac mCqermCqermCqermCqervavavavalolololo dawynardebis da erTsa adgilsa

daRrmavdebis _ morevi; dadadadanCqenCqenCqenCqeriririri Rrmad CaiWrebis da aRmodu-

RiliviT ze aRmoiWrebis _ zvirTi~... (saba). daviT CubinaSvili

eyrdnoba sulxan-sabas ganmartebas da amatebs: `CanCanCanCanCqeCqeCqeCqeriririri wyali

kldezed gadmonadeni; anananan xmaxmaxmaxma amamamamgvagvagvagvarisrisrisris mdimdimdimdinanananaririririsasasasa; водопадь; шумь

водопода... dadadadanCqenCqenCqenCqeriririri mdinare, romelic Camodis maRalTa klde-

Ta, потокъ...~ (qarT.-rus. leqsik., 1984)... `CanCanCanCanCqerCqerCqerCqer-i wylis naka-

di, romelic cicaboze gadmodis... CqeCqeCqeCqeralralralral-i i i i igivea, rac CanCqe-

ri~ (qegl VIII). CanCanCanCanCqeCqeCqeCqeriririri, dadadadanCqenCqenCqenCqeriririri, mCqermCqermCqermCqervavavavalolololo, CqeCqeCqeCqerarararalililili... saSu-

alebas iZleva dadadada- || CaCaCaCa- zmniswinebisa da CqerCqerCqerCqer- fuZis gamoyofi-

sa. CqeCqeCqeCqeri ri ri ri `mdinaris Cqari siaruli~ nCqrenCqrenCqrenCqrevavavava wyalT Zrva (saba),

CanCqeris sinonimebSic CaCaCaCa- zmniswini dasturdeba: CaCaCaCaququququxaxaxaxa,

CaCaCaCaSxriSxriSxriSxriaaaalalalala, CaCaCaCaxrixrixrixriaaaalalalala, CaCaCaCaCxriCxriCxriCxriaaaalalalala... aq CaCaCaCa- yvelgan mimarTulebas

miuTiTebs: zemodan _ qvemoT... sagulisxmoa, rom yvela maTgani

xmianobas aRniSnavs (CanCqeri xom xmabaZviT, reduplicirebul

sityvadaa miCneuli), magram amosavali semantika CanCqerisa

(←* CamCqeri), vfiqrobT, zemodan qvemoT swrafi (Cqari) dineba

(moZraoba) unda iyos, [Sdr. rus. быстрина `Cqeri~]. xolo xmia-

noba, romelic Tan axlavs am moZraobas romelsac swored es

swrafi dineba iwvevs, _ Semdgomi.

97

c ic ic ic i r a j a nr a j a nr a j a nr a j a n j R aj R aj R aj R a v av av av a cxocxocxocxovelvelvelvelTa saTa saTa saTa saxexexexelelelelebi bobi bobi bobi botatatataninininikurkurkurkur tertertertermimimiminonononolololologigigigiaaaaSiSiSiSi

botanikur terminologiaSi mniSvnelovani adgili uWiravs

cxovelTa saxelebis monawileobiT Seqmnil terminologiur

erTeulebs. aq sami tipis terminebi gvaqvs: derivatebi, kompo-

zitebi da terminologiuri Sesityvebebi.

a) derivatebia: cxvara, futkara, bayayura, kameCura, ofo-

fura...

b) sakmaod bevri mogvepoveba kompozitebi: cxeniskuda, cxe-

niswabla, ZaRlyurZena, ZaRlmayvala, CitavaSla, CitisTava, xar-

TuTa, xariskuda, katabalaxa, gvelTava...

g) Sesityvebebic xSiria: cxvris qliavi, cxvris samyura,

ZaRlis birka, ZaRlis pitna, ZaRlis qinZi, Citis ia, Citis ionja,

kalmaxa soko, mglis balani, gugulis kaba...

botanikur terminebSi ufro xSirad gamoiyeneba cxovelTa

iseTi saxelebi, rogorebicaa: cxeni, cxvari, ZaRli, Citi, xari...

gansaxilvel terminTa nawili originaluri, qarTuli ter-

minebia, nawili ki _ Targmnis (Tu kalkirebis) Sedegi.

qarTuli enis dialeqtebsa da sxva qarTvelur enebSi das-

turdeba rogorc qarTuli saliteraturo enis msgavsi Se-

mTxvevebi, ise _ gansxvavebuli viTareba (igulisxmeba rogorc

terminis struqtura, ise _ motivacia).

Documents

arnold Ciqobavas sakiTxavebisakiTxavebimagaliTad: Tavi-beÁ, kaci-beÁT, ra-beT, fahCa-be da sxv. es Tandebuli ingilour dialeqtSi daerTvis naTesaobiT brunvas. em qaliTunac er wyil