Maricuxi 1:1 1 Maricuxi 1:8

MARICUXINiuqui 'Aixüa Manuyüne QueMütiu'üxasitacai

Ti'üyame Vani que müticuxatacai(Mateu 3:1‑12; Rucaxi 3:1‑9, 15‑17; Vani 1:19‑28)

1 Niuqui 'aixüa manuyüne Quesusi Cürisitu Cacaüyarimünu'aya hepaüsita, 'ipaü tiniusutüarieni. 2 QuisariyaxiCacaüyarisüa mieme mütixaxatametücai xapayasie, mü-paü catine'uca,Camü, neniuqui tuayame necananunü'amücü meri.Mücü 'aixüa caniyuriemücü 'ahuye pecanuavecacu.3Macumavesie xevitü nahivani,Xequeneha'aritüaca Ti'aitame huyeya, 'utaitü,Xequeneutixeurariya huyeteya, 'utaitü.4 Que müre'uxa, Vani macumavesie tine'üyanecaitüni,müpaü ticuxatatü, memütehayevacü 'axamemüteyuriecaicü, mücücü memüteheuyehüvi-yarienicü, 'arique memüca'üyarienicü. 5 Yunaitü Cureyacuieyarisie quiecatari, yunaitüQuerusaremequiecatarita,meneyecüne me'ixeiyacutü. Nivareca'üyacaitüniyunaime Curutani hatuxamesie, meyuhecüatacacu 'axaque memüte'uyuri.

6 Mücü Vani cameyu huxariyari cananacatücücaitüni,navi hüyameyaricü nayühüacaitüni. Tüpuxinivacuacaitüni, yeuta mieme xiete ni'iecaitüni. 7 Quemüticuxatacai, müpaü nainecaitüni, Xevitü 'ucanamienine'utüma. 'Iya yemecü canive'emetüni, ne pücatixaü.Ne 'aixüa nepüca'ane nehesie mütinaquenicü ninemiparevienicü. 8 Nesüari necanixe'üyaneni hacü.Mücü canixeca'üyamücü 'Iyari Mütiyupatacü.

Maricuxi 1:9 2 Maricuxi 1:17Quesusi que mütiuca'üyarie(Mateu 3:13‑17; Rucaxi 3:21‑22)

9Mericüsü, 'ana caninuani Quesusi, Nasareti heyeyacaCarereya cuieyarisie. Vani canica'üya Curutanihatuxamesie. 10 Hicü Quesusi hapa 'anatiyeiximetü,muyuavi niuxeiya 'anacayepierümeme. Canixeiya 'Iyari'acamieme para hesiena müyuhayevacü, cucurupaü'anetü. 11 Xevitüta niutaniuni taheima, müpaü 'utaitü,'Ecü pecaninenivetüni, necamaninaqui'erieca. 'Acümananeninetemavieca.

Quesusi que mütiuta'inüasie(Mateu 4:1‑11; Rucaxi 4:1‑13)

12 Hicü 'Iyari neinü'ani macumavesie. 13 Mananiuyeicacaitüni huta teviyari tucari. Cauyumarieni'inüatanecaitüni. Yeutari memüvaxuaveniuyeicacaitüni Quesusi. Cacaüyari tupirisiximamamenipareviecaitüni.

Quesusi que mütisutüa ti'uximayatü Carereya cuieyarisie(Mateu 4:12‑17; Rucaxi 4:14‑15)

14 Mericüsü, Vani 'anutahüiyacu, Quesusi caninuaniCarereya cuieyarisie, niuqui cuxatatü 'aixüa manuyüne,que mütiyüni Cacaüyari ti'aitametücacu ticuxatatü,15 ya'utaitü, Tucari canaye'aniri. Hicürixüa Cacaüyaricuitü canisutüamücü 'ena ti'aitatü. Xequeteneuhayevaque xemüteyuriecai, niuqui 'aixüa manuyünesie yurixequeteneuta'eri.

Quesusi que mütivaruta'ini hesiena memüteviyanicüquesüteveiyamete yunaucame

(Mateu 4:18‑22; Rucaxi 5:1‑11)16 Mericüsü, haracuna tesita 'uyemietü Carereya

cuieyarisie, canivaruxeiya Simuni 'Atüreximameyu'ivamacame. 'Emeneitavivivacaitüni vipi haracunasie,memüquesüteveiyametetücaicü müme. 17 Hicü Quesusi

Maricuxi 1:18 3 Maricuxi 1:28

müpaü tinivarutahüave, Cümü, nehesie xequeteneviyani.Teüteri xevacuxexeürivame nenixe'ayeitüamücü,quesüte xemütevaruxexeürivapaü hicü. 18 Yapaucuayuvipi me'ucu'eirieca, hesiena meteniuviya.

19 Hicü 'esiva 'umapai 'uyemietü nivaruxeiya CacuvuVanimame yu'ivamacame, Severeu nivemama. Mümecanuvasie meniyetecaitüni yuvipi memanesiquitüatü.20 'Iya nivaruta'inieni hesiena memüteviyanicü.Yuquemasi Severeu me'ucu'eirieca canuvasie yecaime,te'ivamete vahamame, Quesusisie meteniuviya.

Cacaüyari müca'itiya que mütinücai tevi(Rucaxi 4:31‑37)

21 Mericüsü Caperünaume meneta'axüani. Hicücuitüva 'uxipiya tucarisie, Huriyusixi vatuquitaheutahaca, tini'üquitacaitüni. 22 Menihüxiyacaitünitita müti'üquitacai hepaüsita. Que mü'ane heiseriemexeiyapaü tinivaru'üquitüvacaitüni, que memü-cate'üquitacai müme 'inüaricümemüte'üquitametetücai.23 Mericüsü heutahacu, yapaucua tevi caneutahanivatuquita cacaüyari müca'itiya minücai. 'Iya niutahiva24 müpaü 'utaitü, 'Ai, que petati'uximatüani, QuesusiNasaretitanaca 'acu. Petasiheuyehüanique petinua. Nenepümasimate que pemüpaicü. Que mü'ane Cacaüyarisiemieme mupasie, 'ecü pecanihücütüni, tinitahüave.25 Quesusi nita'imaiya, müpaü ticühüavetü, Cayuvatü'aixüa, queneuxüna. 26 Hicü mücü cacaüyari müca'itiya,tevi nütü, carima 'utahivatü, nixüna. 27 Yunaitümeniuhüxiyani. 'Ayumiemeniuquimeniutixüatüatücünemüpaü me'utiyuatü, Titari 'icü. Que titita 'icü'üquisica mühecua. Camü heiserie hexeiyatütiniva'aitüaca 'asita cacaüyariximemüca'itiyatüca,mümemeni'enieni. 28Hicü cuitüva naisarie Carereya cuieyarisietiniutamariva que mütiuyuri.

Maricuxi 1:29 4 Maricuxi 1:40Quesusi que mürenayehüa Pecuru varücaüya(Mateu 8:14‑15; Rucaxi 4:38‑39)

29 Mericüsü tuquita me'ayenexüaca, Simuni 'Atürexivaquie menecüne, Vani Cacuvu yunaitü. 30 Simuni varü-caüya mana niucateitüni hüiyatü. Cuitüva metenitax-atüani Quesusi que mü'anecai. 31 Hicü 'aura 'ayaca, ma-maya 'uviyaca, nenucuhana. Yapaucua cahüiyatü nayani'uca, tinivarumini.

'Acayunecu, yumüiretü que memüte'anayexüriya(Mateu 8:16‑17; Rucaxi 4:40‑41)

32 Hicü taicai 'acayunecu, meni'atüirieni tecuicuicateyunaime, müme meta cacaüyarixi memüvaviyacai.33 Yunaitü quiecatari meniyucuxeürieni quiteniehüxie. 34 Yumüireme nivaranayexürieni cuimemüyüacai müireme cuiniyacü. Cacaüyarixitanivarayenü'axüani yuvaücavame. Pücavapitüacaicacaüyarixi memütiniunicü, müme memimaicaicü.

Quesusi quemüticuyeicacai Carereya cuieyarisie ticuxatatü(Rucaxi 4:42‑44)

35 Hicü 'uxa'arieca ximeri meri 'acuxi yüvicüta nanu-cuqueni. Quita vayeyaca, neyani macumavesiepai. Mananiuyutanenevieni. 36 Hicü Simuni, hipatüta hamatüanamemu'uvacai menenucuyeique Quesusi. 37Me'itaxeiyacamüpaü metenitahüave, Yunaitü mepümasicuvautüve.38 Quesusi müpaü tinivarutahüave, Cümüsüari 'uma pütatepüyehu. Hipame quiecaritesie tepütayeixüani, nemü-tivaretaxatüanicü manarita. 'Ayumieme necaneyeyani.39Hicümananiuyeicacaitüni, ticuxatatü vatuquiteta nais-arie Carereyasie, varayenü'avatü cacaüyarixi.

Quesusi que mürenayehüa tevi cuiniyacü müca'itiyacai(Mateu 8:1‑4; Rucaxi 5:12‑16)

40 Mericüsü xevitü cuiniyacü müca'itiyacai caninuanihesüana, cui 'ivavirietü. 'Utitunumaveca hüxiena, müpaü

Maricuxi 1:41 5 Maricuxi 2:6tinitahüave, Xüca pe'avaüriyani, 'ecü pecaniyüvenipemünesi'itieni. 41 Quesusi 'inenimayatü yumamaniutasera. Nimayüani müpaü ticühüavetü, Nesüarinepünevaüriya. Pecaniu'itiyaniri. 42Müpaü titahüavecuyapaucua peunua cuiniya. Tevi 'itiyatü nayani.43 Cuini mieme 'ihüritüatü, Quesusi neinü'ani cuitüva,44 müpaü ticühüavetü, 'Amarima 'aixüa, xeimetümepemücaraxaxatüvani havaicü. Mara'acamesüa quenemiepüta. Quene'axeiyanüa. Pemanayevecü, quenanutimavaque müre'aitaxü Muisexi yapemütivatahecüatüanicü.45 Mücü masi mana heyaca yatiniutixatatüyani vaücava.Naisarie tinicuxatacaitüni que mütiuyü. 'AyumiemeQuesusi pücayüvecai quiecarisie me'axeni yuhecüatatü,masi yeuta necateitüni macumavesie. Hesüanameni'axecaitüni naisarie quiecatari.

2Quesusi que mürenayehüa huriecame(Mateu 9:1‑8; Rucaxi 5:17‑26)

1 Mericüsü yapaümexa tucari 'anucayacu, hutariecacaninuani Caperünaumesie. Catiniutamarivaquename quita hayecatei. 2 Yumüiretü cuitümeniyucuxeürieni. Memüyumüirecaicü, ni quiteniehüxie mepücatenaquecai. Mücü tinivacüxaxatüvacaitüniniuqui. 3 Hicü hipatü huriecame meni'atüirieni,yunaucatü mehecuetü. 4 Hura me'ecueniquemeniyutatexieni teüterimemüyumüirecaicü. 'AyumiemeQuesusi manucatei qui heima püta mecaneitiyepieni.Me'ivati'ineca 'ixumari muva meneicatuani huriecame,'itarisie 'acaime. 5 Quesusi varuxeiyaca yuri quememüte'eriecai, müpaü tinitahüave huriecame,Nenive, pepüreuyehüviyarie 'axa pemütiuyuricü.6 Hicü hipatü 'inüaricü memüte'üquitametücaimuva mecanayetecaitüni. Yu'iyarisie müpaü

Maricuxi 2:7 6 Maricuxi 2:15meteniyücühüavecaitüni, 7 Titayaricuta müyaticühüave icü. Pisevixima Cacaüyari müpaü 'axa'utaitü. Quepainetü püyüve müreiyehüvirienitevi 'axa tiuyurieyu. Xevitiüxa xeicüa caniyüveniCacaüyaritütü. 8 Quesusi yu'iyarisie timaitü müyamemüteyücühüavecaicü, müpaü tinivarutahüave,Titayari müya xeteyücühüave yu'iyarisie. 9 Tita masicaticuanive. Que ticuanive müpaü mütitahüave muhurie,Pepüreuyehüviyarie 'axa pemütiuyuricü. Caticuanivemasi müpaü mütitahüave, Quenanucuquexi, 'a'itariquenanucucue'i, quenecuyeicani. 10 Paraque müpaüxemütehetimanicü Yuri Tevi netitevatü heiserienemexeiyacü cuiepa, nemütivareuyehüvirienicü'axa meteyurieyu, müpaü tinitahüave huriecame,11 'Ecü nepümarahüave, quenanucuquexi, 'a'itariquenanucucue'i, 'aquie quenemie. 12 Hicü nanucuqueni.Yu'itari 'anucucueca neyani yunaime vahüxie.'Ayumieme yunaitü meniuhüxiyani. 'Aixüameniutiyuanecaitüni Cacaüyari hepaüsita, müpaüme'utiyuatü, Hasuacu tepücanenierivave 'ipaütiyüaneme.

Que mütita'ini Revi hesiena mütiviyanicü(Mateu 9:9‑13; Rucaxi 5:27‑32)

13 Mericüsü tavari haracuna tesita neyani Quesusi.Teüteri yunaitü hesüana meni'axecaitüni. Mücütiniva'üquitüacaitüni. 14 Hicü mana 'uyemietünixeiya Revi 'Aripeu münu'ayatücai teüterimemüte'ayutituayasie 'acaime. Müpaü tinitahüave,Nehesie quetineviyani. Revi 'anucuqueca hesienatiniuviya.

15 Mericüsü ticuacacu Quesusi Revi quita,yuvaücavatü cuviyexunusie mieme memüteyetuiriyarie,hipatüta 'axa teyuruvamete metenicuacaitüni

Maricuxi 2:16 7 Maricuxi 2:21Quesusimatü teyü'üquitüvametemama vahamatü.Meniyumüirecaitüni memiveiyacai. 16 Hicüsüarihipatü 'inüaricü memüte'üquitametetücai, mümePareseusixi vahesie memüteviyacai, müme me'ixeiyacaticuacame 'axa teyuruvamete vahamame mümecuviyexunusie mieme memüteyetuiriyari vahamame,müpaü metenivarutahüave teyü'üquitüvametemama,Neuxei, püticua'a püti'ie müme cuviyexunusie miemememüteyetuiriyari vahamatü, 'axa teyuruvametevahamatü. 17 Quesusi varu'enieca müpaütinivarutahüave, Müme 'aixüa memüteheu'erietiyu'uhayemavame mepücaheuyehüva. Mümememütecucuye püta mepeiyehüva. Nesü que nemütinua,nepücanua nemüvata'inienicü müme heiseriemecüyamemütecahu. Müme 'axa memüteyurie pütanevata'inienique nepunua, memütehayevacü 'axamemüteyuriecaicü.

Que memüte'ita'ivaviyaxü haquiya hepaüsita(Mateu 9:14‑17; Rucaxi 5:33‑39)

18Mericüsü Vani teyü'üquitüvametemama, Pareseusixiyunaitü 'icuai meniyuhaquiecaitüni heiva. Hipatüme'u'axüaca, müpaü metenita'ivaviya, Titayari Vaniteyü'üquitüvametemama, teyü'üquitüvamete Pare-seusixi vahesüa memümiemete titayari meteyuhaquie,'ahesüa miemete teyü'üquitüvamete mecayuhaquiecacu.19 Quesusi müpaü tinivaruta'eiya, Que meteyüvavememüyuhaquieca neneüqueme cupaniyerumama,neneüqueme mexi vahamatü 'a'uca. Mexi neneüquemevasata 'uca, mecapüyüvave memüyuhaquieca. 20 Tucarinaye'amücü quepaucua neneüquememütihanieni vasata.'Ana meniyuhaquiecuni, 'iya tucari 'aye'ayu.

21 Tevi 'ixuriqui mücayutatutuvecüpüca'imanesiquitüani 'ixuriqui cui müye'i. Mesü

Maricuxi 2:22 8 Maricuxi 3:2xüca müpaü tiuyurienique, manesiqui hecuametütümüye'i pütahanaqueyu, sanimeyari masi 'axa 'anetünayaniqueyu. 22 Tevi sixai müye'isie püca'icatuani vinumücuanacü, mesü xüca müpaü tiuyurienique, sixainitasanequeyu, vinu neuyeveniqueyu sixaita. Vinu masisixai hecuamesie canituarivani mücuanacü.

Teyü'üquitüvamete que memüte'ivatihunaxüa türicu 'ux-ipiya tucarisie

(Mateu 12:1‑8; Rucaxi 6:1‑5)23 Mericüsü 'uxipiya tucarisie 'esipa niuyeicacaitüni,

teyü'üquitüvametemamata yunaitü. Müme menisutüanime'icahurucatü müayeyari, mana me'u'uvatü. 24 HicüPareseusixi müpaü metenitahüave, Neuxei, titayaricutamüpaü meteyurie que mücatitauniva 'uxipiyatucarisie. 25 Quesusi müpaü tinivarutahüave, Hasuacuxecate'ititerüvavave que mütiuyuri Raviri, heiyehüatüheuhacamütü, müme hamatüana memu'uvacaitameheuhacacuicucacu. 26 'Iya Cacaüyari quita neutahaniquepaucua 'Aviyatari mühüritüariecai mara'acatevahepaüsita. Pa Cacaüyari hüxie mamanari niuticuani.Mara'acate xeicüa heiserie mepexeiya memiticuanicümücü pa, hipatü heiserie mepücahexeiya. Mümehamatüana memu'uvacai tinivaruminita Raviri.

27 Müpaüta tinivarutahüave Quesusi, 'Uxipiya tucaricaniuti'usieni teüteri vahesie mieme. Teüteri quememüte'uveviya, 'uxipiya tucarisie mieme xeicüamepüca'utiveviya. 28 'Ayumieme Yuri Tevi quenemütiteva, 'uxipiya tucari hepaüsitata necatini'aitani.

3Tevi mümamavaquicai(Mateu 12:9‑14; Rucaxi 6:6‑11)

1 Mericüsü tavari tuquita neutahani. Tevimümamavaquicai muva nayecateitüni. 2 Müme

Maricuxi 3:3 9 Maricuxi 3:12

menihupiecaitüni, Capenayehüani 'uxipiya tucarisiemeteyücühüavetü, me'ixanetacutü. 3 HicüQuesusi müpaü tinitahüave tevi mümamavaquicai,Quenanucuquexi, hixüapa queneutaquexi. 4 Müpaütinivaruta'ivaviya Quesusi, 'Uxipiya tucarisietipitüarie 'aixüa mütiyurienicü, püpitüarie nusu 'axamütiyurienicü. Tipitüarie mütiyutavicueisitüanicü,püpitüarie nusu mütiyumienicü. Mümesü cayuvatümeniumacaitüni. 5 Hicü yuhaxüama varuxeiyaca,yuhiverietü memüsese'icaicü yu'iyarisie, müpaütinitahüave tevi, 'Amama queneutasera. 'Iya nitasera,'aixüa 'anetü nayani. 6 Hicü Pareseusixi mevayecüneca,müme Herurexisie memüteviyacai vahamatümeniuyu'enieni hepaüsitana, que memüte'imieniquecai.

Teüteri que memüteyucuxeürie haracuna tesita7 Hicü Quesusi teyü'üquitüvametemama

yunaitü haracunapai menecüne. Yumüiretüteüteri meniveiyacaitüni Carereyatari, Cureyatari,8 Querusaremetari, 'Irumeyatari, Curutani'anutaüyetari, Tiru 'aurie Siruni 'aurie quiecatari.Yuvaücavatü me'u'enanaca nai que mütiyurienecai,hesüana mecaniu'axüani. 9 Hicü nivaruta'aitüaniteyü'üquitüvamete hura memehanacü canuva hesienamieme, capa me'isaipünacü, memüyumüirecaicüteüteri. 10 Yumüireme nivaranayexürüvacaitüni.'Ayumieme yunaitü cuiniya memexeiyacai mesaipünetühesüana meni'axecaitüni me'imayüanique. 'Ayumiemecanuva niuta'aita. 11 Cacaüyarixi memüca'itiyatücame'ixeiyatü, hüxiena meniucaxürüvecaitüni, müpaümete'uhivatü, 'Ecü Cacaüyari pecaninu'ayatüni. 12 'Iyaheiseriemecü nivahüritüacaitüni memüca'ihecüatanicüque müpaicütücai.

Maricuxi 3:13 10 Maricuxi 3:23Tamamata heimana yuhutame que mütivaranuyexei

nü'arisixi(Mateu 10:1‑4; Rucaxi 6:12‑16)

13 Hicü neutiyune hürisie. Müme müvaranuyexeinivaruta'inieni hesiena memüteviyanicü. Me'ayecünecateüteri vasata, hesiena meteniuviya. 14 Tamamataheimana yuhutame nivaranuyeteüxüa. 'Ariquenivatanü'axüaniquecaitüni memütecuxatanicü,hamatüana memu'uvanicü, 15 heiserie nivapitüanique-caitüni memüvaranayexürüvanicü tecuicuicate,memüvarayenü'axüanicüta cacaüyarixi 'axamemü'anene. 16 Simuni püxevitütücai, Quesusimitaterüvaxü Pecuru, 17 hipatüta, Cacuvu Severeunu'aya, Vani Cacuvu 'ivaya, Quesusi mütivarutaterüvaxüPuhanerüquesi, taniuquicü Türarücamete paine,18 'Atürexi, Piripe, Parüturume, Mateu, Tumaxi, Cacuvu'Aripeu nu'aya, Tareu, Simuni mücananisitatücai, 19 Cura'Isicariutitanaca 'arique Quesusi müyetua.

Que mü'ane 'axa 'utaitü misevixima 'Iyari Mütiyupata(Mateu 12:22‑32; Rucaxi 11:14‑23; 12:10)

Hicü quita meneutahaxüani. 20 Tavariyuvaücavatü teüteri me'u'axüacu müme mepüyu-tatexie metecuanique. 21 Hicü maremamame'u'enanaca, meniu'axüani memenuhanacü.Müpaü meteniyücühüavecaitüni, 'Asipücatimate quemütiyuriene.

22 Mücü meta, hipatü 'inüaricümemüte'üquitametetücai, Querusaremesie memeyecü,müpaü meniutiyuanecaitüni, Peheresepuri pinü'ü.Cacaüyarixi 'axa memü'anene va'uquiyarisiemütivayacü, 'ayumieme püvarayenü'a cacaüyarixi,meniutiyuanecaitünita. 23 Hicüsüari yu'aurievarutacuevieca, 'üxasicü müpaü tinivaruta'üquitüani,Cauyumarie que tiyüve mayuyenü'anicü yücümana.

Maricuxi 3:24 11 Maricuxi 3:35

24 Yaxeicüata, xeime cuieyarisie quiecatari xüca hixüatameyusana, xüca me'ayuca'unieca, mücü vacuviyexunupücayüveni 'emüreutevinicü. 25 Xeime quie miemetehixüata xüca meyusana, xüca me'ayuca'unieca,mepücayüvaveni 'ememüteheutevinicü. 26 Cauyumariexüca yuca'unarümenique, türücariyaya hixüataxüca yusanaque, 'emüreutevinicü pücayüveniqueyu.Pütaxüximeniqueyu püta.

27 Tevi pücayüve meutahanicü mütürücaüye quita,piniteya mütinavanicü, me xüca ca'ihüanique mütürü-caüye meri. 'Ihüame, pütinavani tita mütixuave quitana.

28 'Icü niuqui caniseüyeni que nemütixecühüave,naime 'axa memüteyurie teüteri, mepüyüvavememüteheuyehüviyarienicü, naime 'axa memutiyuane.29 Masi que mü'ane 'axa 'utaitü miseviximaCacaüyari 'Iyarieya Mütiyupata, mücü hasuacupücareuyehüviyarieni mücücü. Hesiena masicatiniuhüivani, yuheyemecü 'emuvecü tita 'axamütiuyuri. 30 'Ipaü niutayüni, müme müpaümemutiyuanecaicü, Cacaüyari müca'itiya ninüca.

Quesusi 'ivamama varusieya(Mateu 12:46‑50; Rucaxi 8:19‑21)

31 Hicü varusieya 'ivamama yunaitü mecaniu'axüani.Tacuameti'utümetenitanü'airieni yu'aurieme'icuevietü.32 Teüteri yumüiretü menayetecaitüni hamatüana.Müpaü metenitahüave, Neuxei, 'avarusi 'a'ivamamepümasiha'ivava tacuapaitü. 33 Mücü müpaütinivarutahüave, Quehateri nevarusi ne'ivama.34 Varanuxeiyatüyaca 'auriena mematecai, müpaüniutayüni, Camü nevarusi ne'ivama. 35 Que mü'aneyamütiyuriene que mütinaque Cacaüyari, mücücanine'ivatüni caninevarusitüni.

Maricuxi 4:1 12 Maricuxi 4:114

'Imüari 'ivivame 'üxasi hepaüsita que mütimasiücü(Mateu 13:1‑9; Rucaxi 8:4‑8)

1 Mericüsü tavari haracuna tesita tiniuti'üquita. Hes-üana meniyucuxeürieni yuvaücavatü teüteri. 'Ayumiemecanuvasie nacayerüni hapa yecaimesie. Yunaitü teütericuiepa püta meniti'ucaitüni ha tesita. 2 Mana vaücatiniva'üquitüacaitüni 'üxasi hepaüsita. Hicü ti'üquitatümüpaü tinivarutahüave, 3 Xequene'enanaca. Camüsü,'ivivame neyani. 4 Mericüsü 'imüari 'ivienecacu, hipatühuyeta niucaxürieni. Viquixi meniucaxürieni menitic-uani. 5 Hipatüta macutetexiyasie niucaxürieni, vaücamüca'acucuieyasie. Cuitüva niutineni, cuie 'emüca-suicaicü. 6 Hicü quepaucua tau mane nicuini, niuti-vani mücahananatücateicü. 7 Hipatüta xuya 'imüari-yarisata niucaxürieni. Xuya niutivere, heimana ni-uyecüne. 'Imüari cacaniutixuavere. 8Hipatüta cuie 'aixüamüracu'anesie niucaxürieni. 'Utinexüaca 'utivavereca,niutixuavere. Hipatü xei teviyari heimana tamamatanayani, hipatüta haica teviyari ratüa, hipatüta xei sieni-tuyari ratüa. 9Müpaüta niutayüni, Xaütünetü mu'enaxüque'u'ena.

Titayari 'üxasi hepaüsita ticuxatatü müti'üquitacai(Mateu 13:10‑17; Rucaxi 8:9‑10)

10 Hicü yühücüate metitetü, müme 'aurienamemütitecai, Tamamata Heimana Yuhutamevahamatü menita'ivaviya 'üxasi hepaüsita quemüti'üquitacai. 11 Müpaü tinivarutahüave Quesusi,Xeme xecaniupitüarieni tita mütiuti'aviesiecai,xemütemaicacü que müti'ane Cacaüyari ti'aitametücacu.Hipatü tacua memütitei püta, naimecü 'üxasihepaüsita xeicüa mecaniupitüarieni 'utüaricamanuyünepaü, para memüca'ixeiyacü, sepa yemecü

Maricuxi 4:12 13 Maricuxi 4:20memütanenierenique, para 'asimemücatehetimanicü,sepa yemecü memü'enanacaque, 12 capa ta'aurieme'axürienicü Cacaüyarisie meteviyaque, capameteheuyehüviyarienicü.

Quesusi que mütihecüatacai yü'üquisica ti'ivivame hep-aüsita

(Mateu 13:18‑23; Rucaxi 8:11‑15)13 Hicü müpaü tinivacühüaveni, Cari xeme 'icü 'üxasi

hepaüsita xepüca'u'enana. Quetütüri xete'enananinaime 'üxasi hepaüsita. 14 'Ivivame ni'ivieneni niuqui.15Hipatü huyeta miemete mecanihümetüni haque niuquimuca'iviya. Quepaucua memi'enie, cuitüva Cauyumarieni'axeni. Niuqui netücüni vahesüa muca'iviya.16 Hipatüta yaxeicüa 'imüari mecanihümetünimacutetexiyasie memuca'iviya. Quepaucuaniuqui memü'enie, yapaucua menitanaqui'erienimeyutemamavietü. 17 Yücümana mepücahananatüca,masi 'emepücateheutere. Quepaucua memü'uximatüariequepaucua memutaveiyarie 'icü niuqui hepaüsita,yapaucua meniucunuitüarieni. 18 Hipatüri 'imüarimenihümetüni xuya 'imüariyarisata memuca'iviya.Müme niuqui meniu'enieni, 19 masi mepüyuhiveritüatita hicü mütimieme meha'erivatü, tuminicümeyutemamavietü mepüteyu'irüviya, hipametavaücavame menihive'erieca. Mücücü niuquiniupünariexüani naisata. Cacaniutixuavere. 20 Hipatü'imüari mecanihümetüni cuie 'aixüa müracu'anesiememuca'iviya. Niuqui mecaniu'enieni, meniuyuvaüriyame'inaqui'erietü, mecaniutixuxuavereni. Hipatü xeiteviyari heimana tamamata menacüne, hipatüta haicateviyari menacüne, hipatüta xei sienituyari menacüne.

Tita müti'avie que mütihecüasieni(Rucaxi 8:16‑18)

Maricuxi 4:21 14 Maricuxi 4:3221 Hicü müpaüta tinivacuxaxatüvacaitüni, Cüxeme

que racueiya puticü manunamienicü, 'utatüa mutique-canicü nusu. Vapai püta caraqueca. 22 Tita müti'avie,masiücütü mayanicü xeicüa 'apuve. Tita müranucaname,mühecüasienicü xeicüa 'apuve. 23 Xaütünetü mu'enaxüque'u'ena.

24 Müpaüta tinivacuxaxatüvacaitüni, Xe-queneyucuerivayurieca tita xemüte'enie hepaüsita.Que xemüteva'inüasirie hipame, yaxeicüaxepüte'inüasiyarieni. Hesiena payaxe, xeme xemü'enanaxehesie mieme. 25 Que mü'ane tixaütü mürexeiya, tavaricuxi pütimiquieni. Que mü'ane tixaütü mücarexeiya,sepa que mütitita müreixeiya pütinavaiyarieni.

'Üxasi 'imüari hepaüsita, que mütiutineica26Müpaüta tinivacuxaxatüvacaitüni, 'Ipaü catini'aneni

Cacaüyari ti'aitametücacu. Camü tevi 'imüari niuta'ivienicuiepa. 27 Niucahupuni nanucuquecani tucaricü tücar-icü. 'Imüari niutineicani niutivavereni, mücü 'asicati-maicacu que mütineica que mütiuvavere. 28 Cuie yux-aüta pitinenetüva cüsunuyari meri, 'arique müayeyari,'arique tacari. 29 Ticuayu, 'ana türicu xicamete nivara-nunü'amücü, 'isanari maye'acü.

'Üxasi musitasa 'imüariyari hepaüsita(Mateu 13:31‑32; Rucaxi 13:18‑19)

30 Hicü müpaü niutayüni, Que te'utiyuaneni, titapaüti'aneni Cacaüyari ti'aitametücacu. Que mü'ane 'üx-asi hepaüsita tepihecüatani. 31 Musitasa 'imüariyari-paü cani'aneni. Cuiepa muca'iviva, xevitü 'imüari hep-aüna 'anetü pücaxuave cuiepa 'esipepetü. 32 'Uca'iviyacacaniutineicani. Tupiriya mutineica, xevitü hepaüna'anetü pücaxuave 'epapatü. Mamateya neucunexüani'etütütü. Taheima miemete viquixi mecaniyüvavenimemüyuti'ituatüanicü hesiena 'etüriyarisie.

Maricuxi 4:33 15 Maricuxi 4:41Titayari Quesusi müti'üquitacai 'üxasi hepaüsita ticux-

atatü(Mateu 13:34‑35)

33Vaüca 'üxasi hepaüsita ticuxatatü 'iyapaü 'anenemetinivacuxaxatüvacaitüni niuqui, que memüteyüvavecaimemi'enienicü. 34 'Üxasi hepaüsita caticuxatatü pücati-vacuxaxatüvacai. Teyü'üquitüvamete xeicüa me'ayetetüyühücüate tinivarutahecüatüani naime.

Quesusi que mütinütüa 'eca vitari(Mateu 8:23‑27; Rucaxi 8:22‑25)

35 Hicü mücü tucarisie 'ucutaicairecu müpaütinivarutahüave teyü'üquitüvamete, Hicümüsütari'anutaüye tepanucüne. 36Mümemevarucu'eirieca teüterimana memüti'ucai, meneivitüni ca'anatiyeivecacucanuvasie meyetetü. Hipatüta canuvate menecünehamatüana. 37 Hicü yapaucua niucu'ecavaücava. Hamevari neucayeurivecaitüni canuvasie.Nitihüniyarümecaitüni. 38 Quesusi canuva cüsapanacateitüni, muritarisie 'utimu'utü, cusutü.Menenutahütüani müpaü mete'icühüavetü, Ti'üquitame'acu, pecareu'acuerivayurie temeuyeveximecü. 39 Hicü'anucuqueca nitatieni 'eca. Müpaü tinitahüave haracuna,Cayuvatü 'aixüa, quetineuhayeva. 'Eca neunuani,niucuharuanare yemecü. 40 Müpaü tinivarutahüaveteyü'üquitüvamete, Titayari xetemama. Quepaütütü yurixecate'erie. 41Müme masi cuini mieme meniutimamani.Müpaü meteniyutahüave, Quepaicüri pühücü 'icü. 'Asita'ecatütü haracunatütü meni'enieca que mütiva'aitüa.

5Cacaüyarixi 'axa memü'anene que memüte'inücai

Cataratanaca(Mateu 8:28‑34; Rucaxi 8:26‑39)

Maricuxi 5:1 16 Maricuxi 5:141 Mericüsü haracuna 'anutaüye meneta'axüani

Cataratari vacuiepa. 2 Canuvasie 'anatiyacu, yapaucuatevi cacaüyari müca'itiya minücai nenucunaque müquitevateuquiyapa 'ayeneca. 3 Mücü tevi vateuquiyapanecateitüni. Teüteri menitexiecaitüni me'ihüaniquetepüacü. 4Müixa nicuhüivacaitüni tepüacü yumamatesieyü'ücatesie, peru yumamacü tepüa nanutequecaitüni,yü'ücasie mieme nanuyequesinacaitüni. Xevitühepaüna pücatürücaüyecai mimaxiutacü. 5 Tucaricütücaricü teuquiyapa nicuyeicacaitüni ya hürisie,cuhivanetü, tetecü yucuxitequetü. 6 Hicü Quesusi'uxeiyaca teva 'uyeicame, hepana niutanausa. Hüxienaniutitunumaqueni 7 carima 'utahivatü, müpaü 'utaitü,Que peneti'uximatüani, Quesusi 'acu Cacaüyari yunaimevaheima macave pemünu'aya. Nepümasivaviriyanetihüritüatü Cacaüyari, penücahürixüa 'axanesi'uyurieni. Müpaü niutayüni 8 Quesusi müpaümütitahüavixücü, 'Ecü cacaüyari pemüca'itiya,queneuxüna. 9 Hicü müpaü tinita'ivaviya, Quepetiteva. Mücü müpaü tinitahüave, Cuyaxi Xei Vaxayarinetinitevaca, temütamüirecü. 10 Vaücava vaüriyaricaneyevaviriecaitüni Quesusi mücavaranuyenü'anicümücü cuiepa. 11 Mericüsü yemuritüa tuixurimetenicuacaitüni yuvaücavatü. 12 Cacaüyarixivaüriyarica meneyevaviriecaitüni yamete'icühüavetü,Tuixuri vahesüa quetananunü'a temüvanünicümüme. 13 Hicü Quesusi nivarupitüani. Cacaüyariximemüca'itiyatüca me'ixünaca tevi menivarutiviyatuixuri, 'esivatücacu huta miriyari meyupaümeme.Tuixuri yapaucua meniutanausa 'aita meneucayune.Hapa meneuxürieni, meniucuini haracunasie.

14 Hicü tuixuri vahüvemete meniyuta'una.Yametenicuxatacaitüni quiecari 'amüyevasie

Maricuxi 5:15 17 Maricuxi 5:26'esimüyeyeusie. Teüteri menecüne mecunieretüvetüque mütiuyü. 15 Quesusisüa me'u'axüaca menixeiya tevicacaüyarixi meminücai, Xei Vaxayari memiviyacai.Menixeiya mana 'acaime, heuquemarimacame,'aixüa re'iyarime. Meniutimamani. 16 Hicü mümememunenierixü metenivacuxaxatüvacaitüni quemu'itüarie tevi, que mütiuyü tuixuri vahepaüsita.17 Teüteri menisutüani vaüriyarica me'ipitüatü vacuiepamüyemiecü.

18Hicü canuvasie cayerüximecacu Quesusi, 'iya tevi ca-caüyarixi meminücai vaüriyarica canipitüani hamatüanamuyeicanicü. 19 Quesusiri püca'ipitüa. Müpaü pütatinitahüave, 'Aquie quenemie 'amarema vahesüa. Ya-quetinivaretaxatüa vaüca que mütiuyuri Ti'aitame 'ah-esie mieme, que matiunenimayataxü. 20 Mücü neyani.TamamataQuiecaritemüracutevasie nisutüani ticuxatatüvaüca que mütiuyuri Quesusi hesiena mieme. Yunaitümenihüxiyacaitüni.

Cairu nu'aya que müranayehüiya, 'uca müticuyecai'imayüacu Quesusi 'ixuriquieya

(Mateu 9:18‑26; Rucaxi 8:40‑56)21 Mericüsü hutarieca 'anutaüye 'anuyacu canuvasie,

yuvaücavatü teüteri meniyucuxeürieni 'auriena hara-cuna tesita 'uvecacu. 22Mericüsü tuqui va'ü xevitü, Cairutitevatü, mana caninuani. Quesusi 'uxeiyaca niutihüx-imaqueni hüxiena. 23 Vaüriyarica canipitüani müpaü'utaitü, Nenive pemüxime 'ucatütü. Quenemayüamiemanayevenicü, 'ayenieretü mayanicü. 24 Quesusi 'utü-mana neyani.

Mericüsü meniveiyacaitüni teüteri yumüiretüme'isaipünatü. 25 Hicü 'uca 'aniuyeicacaitüni vasatatamamata heimana huta viyari müyuriecai ticuyetüxuriya 'uhanisitüatü. 26 Vaüca tini'uxitüariecaitüniyumüireme teyu'uhayemavamete vahesüa 'axetü.

Maricuxi 5:27 18 Maricuxi 5:40Tita mürexeiyacai nai tiniutixütüani tiyutuatü.Yutatexieca, cui niyüanecaitüni masi. 27 'U'enacaque müticuxaxasivacai Quesusi hepaüsita, 'utümana'umietü teüteri vasata, Quesusi 'ixuriquieya niumayüani,28müpaü tiyücühüavetü, 'Ixuriquieya xüca ne'umayüanixeicüa, nenanayevemücü. 29 Mericüsü yapaucua xuriyapeunua maneicacai. Yuvaiyarisie müpaü tiniuyumanimücü cuiniya meunuacü. 30 Hicü Quesusi yu'iyarisieretimaica yütürücariyacü mi'axixücü xeime, yapaucuata'aurie 'aveca teüteri vasata müpaü niutayüni, Quepaine'ixuriqui pumayüa. 31 Teyü'üquitüvametemamamüpaü metenitahüave, Cari pevaxeiyatü teüterinaisata memasisaipünacacu, müya peraine, quepaipünesi'umayüa peraine. 32 'Iya nanieretüyani, quemü'ane miyuri xeiyaque. 33 'Uca 'uyüyüacatü maricacü,timaitü que mütiuyü yuhesie, hüxiena ninuani.Mana 'utihüximaqueca, naime tiniutahecüata quemütiuyü, que mütivaiyacü. 34 Hicü müpaü tinitahüave,Nenive, yuri pemütiuta'ericü pepanayeve. 'A'iyarisiepeca'uximatüarietü quenemie, 'aixüa pereu'erietü'uxa'atüni varie yapecatiucacucuinetü.

35 Hicü müpaü 'utainecacu cuxi, va'üsüa miemetemeniu'axüani müpaü mete'icühüavetü, 'Aniveripemü. Titayari peti'uximatüa cuxi ti'üquitame.36 Quesusi varu'enieca müpaü mete'icühüaveme, müpaütinitahüave va'ü, Pepücaheumaca, yuri quetine'eriecaxeicüa. 37 Hicü teüteri pücavarupitüa memenuveiyacü.Pecuru Cacuvu yu'ivamacame Vanimame xeicüanivarupitüani. 38 Hicü va'ü quie heta'acameyuxamurietüveme nivaruxeiya me'utisuanameme'utihivame yumüireme. 39 Muva heutahaca müpaütinivarutahüave, Titayari xeteyuxamurie xete'utisuana.Nunusi pücamüqui. Pucusu xeicüa. 40 Mümemecaninanaimacaitüni. Hicü yunaime varayenü'aca,

Maricuxi 5:41 19 Maricuxi 6:6

nunusi muyecasie nivareutavitüni cuesieya varusieyamümeta hamatüana memu'uvacai. 41 Hicü mamayasietiviereca, müpaü tinitahüave yuniuquicü, Taritacumi, taniuquicü, 'Üimari 'acu, quenanucuquexinematinahüaveni. 42 Yapaucua nanucuqueni nunusi,niuyeicacaitüni. Tamamata heimana huta viyarinexeiyacaitüni. Cuitüva meniuhüxiyani yemecü.43 Quesusi heiseriemecü yatinivarutahüave xevitü tümamücaretimanicü quemütiuyü. Müpaüta tinivarutahüave,memüte'iminicü.

6Nasareti quiecarisie que mütiuyeicacai Quesusi(Mateu 13:53‑58; Rucaxi 4:16‑30)

1 Mericüsü mana neyani, yuquiecari ninuani.Teyü'üquitüvamete meniveiyacaitüni. 2 Hicü 'uxipiyatucari 'aye'acu, tuquita nisutüani ti'üquitatü. Mümememi'eniecai meyumüiretü menihüxiyacaitüni müpaüme'utiyuatü, 'Icü meixeiya, haque pemieme. 'Icü quetiupitüarie mütimaivenicü. Que tiupitüarie 'inüarimütürücavi mütiyurienecü. 3 'Icü caticaripiniteru,Mariya münu'aya. Cacuvu Cuse Cura Simuni va'ivacatihücü. 'Uva tahesüa mecatetitei 'ivamama'ucari. Hicü menitixani'erieni. 4 Quesusi müpaütinivarutahüave, Tixaxatame ve'eme cani'erivaninaisarie, masi yuquiecarisie xeicüa yumarema vasatayuquita ve'eme püca'eriva. 5 Mana pücayüvecai xeime'inüarimütürücaüyemütiyurienicü. Hipame tecuicuicatexeicüa yuxexuime vahesie 'utimeca nivaranayexürieni.6 Yuri memücate'eriecaicü, ni'iyarixiecaitüni. Hicüquiecarite 'esimüyeyeusie tini'üquitanecaitüni.

Maricuxi 6:7 20 Maricuxi 6:15Tamamata Heimana Yuhutame que mütivareutanü'axüa

teyü'üquitüvamete(Mateu 10:5‑15; Rucaxi 9:1‑6)

7 Mericüsü Tamamata Heimana Yuhutame varu-tacuevieca yu'aurie, nivareutanü'axüani yuhutatame.Heiserie nivarupitüani cacaüyarixi memüca'itiyatücavahepaüsita. 8 Müpaü tinivaruta'aitüani, tixaütümemücate'upiximenicü huyeta, mumuxi xeicüa,'inüa pücatixaü, cüsiurita pücatixaü, tumini vivurasieyemaneme pücatixaü, 9 memeu'uixüanicü cacaixeicüa, peru huta camixayari memüca'anacatütücanicütinivaruta'aitüani. 10 Müpaüta tinivarutahüave, Haquexeme'axüani quita, muva xequeneyuhayevani 'asitaquepaucua xemüyehuque. 11 Quiecarisie quiecatarixüca mecaxetanaqui'erieni, xüca mecayuvaüriyanimemüxe'enienicü, mana xequenanuyecüni, tumuanarixequeneucasixüa yucacaisie, müpaü xeteyurietüxemütetahecüatanicü vahesie que mürahüiva. 'Icüniuqui caniseüyeni que nemütixecühüave, SurumatariCumuxatari cuini mieme mepücatatacuritüarieni mümevahepaü quepaucua 'isücame müvatacuevieni, mücüquiecarisie quiecatari que memütetatacuritüarieni.12 Hicüsüari teyü'üquitüvamete meneutayeixüani,müpaü metecuxatatü, teüteri memütehayevacü'axa memüteyuriecü. 13 Yuvaücavame cacaüyariximenivarayenü'axüani. Tecuicuicateta yuvaücavamehaseiti mevarucavirivatü menivaranayexürüvacaitüni.

Ti'üyame Vani que mütiumierie(Mateu 14.1‑12; Rucaxi 9. 7‑9)

14HicüHerureximüti'aitametücaimana cuiepa niu'enaque mütiuyü. Naisarie tiniutamariva que mü'anemühücütücai Quesusi. Müpaü meniutiyuanecaitüni,Ti'üyame Vani caniyüaneni. Nanucuquetüarieni 'umüca,'ayumieme mücü türücariya nicuyuitüvani. 15 Hipatüta

Maricuxi 6:16 21 Maricuxi 6:25müpaü meniutiyuanecatüni, 'Eriyaxi canihücütüni,hipatüta, tixaxatame caniyüaneni meripai miemetexitexaxatamete vahepaü 'anetü. 16 Herurexi masi 'u'enacamüpaü niutayüni, Süricü Vani canihücütüni nemi'aitaxümu'uya manutivitequienicü. Mücü nanucuquetüarieni,rainecai.

17Mücü Herurexi meripai nivarutanü'ani memiviyacüVani. Casariyanata nenutahüani, müpaü mütinaquecaicüHeruriya. Müpaü tiniuyüni Herurexi mitivitücü yu'iva'üyaya, Heruriya mütitevacai, Herurexi 'ivaya Piripe tite-vacacu. 18 Vani caviyarievetü cuxi müpaü tinicühüave-caitüni Herurexi, Pepücapitüarie pemevitücünicü 'a'iva'üyaya.

19 Heruriya ni'uxive'eriecaitüni. Niyutexienecaitüni'imiemütü Vani. 20 Herurexi nimacarücaitüniVani, 'imaitü tevi mühücütücaicü heiseriemecüyamüticamiecaicü, mupasiecaicü Cacaüyarisie mieme.Ni'üviyacaitüni. 'I'enietü 'asipücatimaicai quemütiyuriemücücai. Siepüre ninaquecaitüni mi'enienicü.21 Mericüsü tucari naye'ani Heruriya Vani ma'ivacü,quepaucua Herurexi 'ixüarari mutavevi matinuivaxüyutucarisie. Te'aitamete, cuyaxi teva'aitüvamete,Carereyatari va'uquiyarima nivaruta'inieni. 22 Heruriyanu'aya 'uca vatahaca, tiutineica, nivanaquecaitüniHerurexi mümeta hamatüana memütecuacai yunaitü.Cuiepa ti'aitame müpaü tinitahüave 'üimari, Titamümatinaque queneneutavaviri, nemümasiminicü.23 Niyühüritüani yarehüavetü, Tita pemünetitavavirieninepümasimini, sepa cuiepa nemüti'aita hixüata 'arücamepemünetiutavaviri. 24Hicü mana neyani 'üimari. Müpaütinitahüave yuvarusi, Tita netitavavirieni. Mücü müpaütinita'eiya, Vani Ti'üyame mu'uya quenetavavirie.25 Mexüiva heutahaca cuiepa ti'aitamesüa, nitavavirienimüpaü 'utaitü, 'Ipaü canetininaqueni ne, hicü cuitü

Maricuxi 6:26 22 Maricuxi 6:37pemünesimini Vani Ti'üyame mu'uya, pateyusieyecaime. 26 Cuiepa ti'aitame cui niyuhiveriecaitüni.Muyühüritüacü, teüteri hamatüana memütecuacai vacü,'ayumieme pücayuvaüriyacai mita'imaiyacü. 27 Cuiepati'aitame cuya niutanü'ani cuitü, 'ita'aitüaca Vani mu'uyamütuimiecü. 28 Mücü heyaca, mu'uya nanutivitenicasariyanata. Pateyusie yecaime ni'atüani. 'Üimariniyetuirieni, 'üimarita yuvarusi niyetuirieni.

29 Hicü mete'utamarieca, Vaniteyü'üquitüvametemama menecüne, caxarieyamenecueni. Teuquiyapa meneiteni.

Teüteri que mütivarumi 'auxüme miriyari(Mateu 14:13‑21; Rucaxi 9:10‑17; Vani 6:1‑14)

30 Mericüsü nü'arisixi Quesusisüa meniyucuxeürieni,que memüte'uyuri que memüte'üquitacaimete'itaxatüanique. 31 'Iya müpaü tinivarutahüave,Cümüsü taxaüta tepuhu macumavesie, xequene'uxipieca'esiva. Hipatü yuvaücavatü meni'axecaitünimenecücacaitüni, 'ayumieme tucari mepücahücaini memütecuanicü müme. 32 Hicü canuvasiemenecüne macumavesiepai yühücüate. 33 Yuvaücavatümenivaruxeiya memecü, menimaicaitüni Quesusi. Naimequiecarisie quiecatari yuvaücavatü yü'ücama menecüneme'unausaxüaximetü. Me'uhaitütüatü meneta'axüanimüme meri. 34 Hicü 'anatiyeiximetü Quesusi,teüteri nivaruxeiya yumüireme. Nivarutinenimayata,muxasi yühüveme memücahexeiya vahepaümemü'anenecaicü. Mana nisutüani tiva'üquitüatümüiremecü. 35 Hicüsüari ya'atevacacu tau,teyü'üquitüvametemama hesüana meniyucuxeürienimüpaü me'utiyuatü, 'Ena canacumaveni, yacanatevanitau. 36 Quenivareutanü'axüa 'aurava memütayeixüanicüquiecarite 'esimüyeyeusie 'emüyeyeusie, memüteyuti-nanairienicü 'icuai. 37Mücü masi müpaü tinivaruta'eiya,

Maricuxi 6:38 23 Maricuxi 6:50Xeme püta xequetenivarumicua. Müme müpaümetenitahüave, Tame tete'inanaiyupahuta sienituyarisie'arücame, tetevamini. 38 Mücü müpaü tinivarutahüave,Quepaümeme xepexeiya pa. Xequeneuxeiya.Yametetimaica, 'Auxüme payari, huta quesüteyarita,metenitahüave. 39 Hicü nivaruta'aitüani yunaime,memücuyaxixüanicü 'üxa macuyürasie yayupapaümetü.40 Mana menicuyaxixüani, xei sienituyari ya hutateviyari heimana tamamata yameyupapaümetü. 41 Hicü'auxüme payari 'anu'üca, huta quesüteyari meta,yuheima heutiniereca, pamüpariyusi 'ipitüaca Cacaüyari,pa niutitara. Nivaru'üitüani teyü'üquitüvametememüvaminicü. Huta quesüteyari niutimura yunaimevahesie mieme. 42 Yunaitü mete'ucuaca meniutihuxani.43 Hicü menicuxeürieni pa yuhayevameyari tamamataheimana huta quirivayari hüpüneme, quesüteyarita'üarime yuhayevame. 44 Müme memüte'ucuai 'uquisixeicüa 'auxüme miriyari mecaniyupaümecaitüni.

Quesusi ha heima que mütiuyeicacai(Mateu 14:22‑27; Vani 6:16‑21)

45 Hicü nivarutamexüitüani teyü'üquitüvametememacayaxecü canuvasie, memenuyehaitüiyacüVesairapai haracuna 'anutaüye, mexi varateutüvacaiteüteri. 46 Vareutanü'axüaca, hürisie neutiyuneyutanenevienique. 47 Hicü 'ucutaicairecu, canuvaharacuna hixüapa niuyemiecaitüni. Quesusicuiepa püta niuyeicacaitüni yuxaütame. 48 Maname'uximatüariecame nivaruxeiya me'ivequeme, vahepamaye'ecacaicü. Hicü 'esivatücacu tuxacüta, Quesusivahepa canamiecaitüni haracuna heima 'umietü.Niuyeyaniquecaitüni. 49 Müme me'ixeiyaca haracunaheima 'umiecame, müqui me'erietü, meniutihiva.50 Yunaitü menixeiya, meniyumuinacaitüni. Mücü

Maricuxi 6:51 24 Maricuxi 7:3cuitü nivarutahüave. Müpaü niutayüni, Yu'iyarixequeneucayasa, ne nepüyüane. Xepücaheumamaca.51 Hicü vahesüa ye'acu, canuvasie 'acayerücu, 'ecaneunuani. Müme cuini mieme menihüxiyacaitünimeni'iyarixiecaitüni. 52 Pa hepaüsita que mütiuyü'asimepücatehetimaivavecai, masi yu'iyarisiemeniupupurucaitüni.

Quesusi que mütivaranayexürüvacai Quenesareticuieyarisie

(Mateu 14:34‑36)53 Hicü 'anutaüye me'anucüneca Quenesareti

cuieyarisie meneta'axüani. Mana menecuvienicanuva. 54 Canuvasie me'anaticünecu, yapaucuameneitimani quiecatari. 55 Naisarie miemete vahesüameniutanausaxüani. Menisutüani tecuicuicatemeva'atüvatü 'itarisie me'aheime haque meme'enanaquename mana nua. 56 Naisarie que müticuyeicacai,quiecarite 'esimüyeyeusie, 'emüyeyeusie, yeuta,tecuicuicate menicutuarivacaitüni quiecari hixüapa,vaüriyarica me'ipitüatü 'ixuriquieya xeicüamemümayüanicü. Yunaitü memicumaüvacaimenanayexürüvecaitüni.

7Tita ca'itiyacame meyeitüa tevi(Mateu 15:1‑20)

1 Mericüsü 'auriena meniyucuxeürieni Pareseusixi,hipatüta 'inüaricü memüte'üquitametetücaiQuerusareme memeyecü. 2 Menivaruxeiyateyü'üquitüvametemama hipame metecuacame vamamaca'itiyacacu mecamaimatücaitü Huriyusixi vayeiyari quemüti'ane. Meniniuquixiecaitüni müme. 3 Pareseusixi,hipatüta Huriyusixi teüteriyari yunaitü, xüca cuinimieme meca'utimaimani, tixaü mepücatecuaca,

Maricuxi 7:4 25 Maricuxi 7:13yutusima vayeiyarisie yametecahutü. 4 Quiecarihixüapa me'ayecücatü xüca mecayuvenani hacü,mepücatecuaca. Vaücava cuxi müireme yeiyaricanixuaveni yamemütecahu, tecüxite xarite casuteque memüte'itie. 5 Hicü Pareseusixi te'üquitametetamüpaü metenita'ivaviya, Titayari yutusima vayeiyarisieyamecatecahu 'ahesüa miemete teyü'üquitüvamete.Mesü vamama ca'itiyacacu mepütecua'a. 6 Mücümüpaü tinivaruta'eiya, Cari Quisariyaxi 'aixüa painecaimeripai, xexatatü xeme, 'aixüa yuhesie 'axa mü'anexemü'avietacü. Müpaü catina'uca,'Icü teüteri yutetacü ve'eme mepünesixata,Que memüte'u'iyari püta teva mepu'uva.7Xüanacüa xeicüa menenayexeiyaniTita memüte'üquita, teüteri va'aisica mühücücü xeicüa.8 Tita müti'aitacai Cacaüyari xete'uhayevaca, teüterivayeiyarisie xeteniviyani, tecüxite harevemeteque xemütehauxina, tavari hepaüna müireme quexemüteyurie.

9 Müpaüta tinivarutahüave, Visi xepüteyuriexeme, xe'ihayevaca tita Cacaüyari müti'aitacaiyaxemütecahunicü yuyeiyarisie. 10 Muisexi müpaünaineni, Quetinivareuyehüvirieca 'a'uquiyari 'avarusi.Tavari müpaü canaineni, Que mü'ane 'axa mutaineniyu'uquiyari yuvarusi hepaüsita, que'umierieni xeimieme. 11 Xemesü püta müpaü xeniutiyuaneni, Tevixüca müpaü ticühüaveni yu'uquiyari yuvarusi, nepininaime cümana pemüpareviyaniqueyu, mücü Curuvanicanihücütüni, taniuquicü, nepimini Cacaüyari, quemaine, 12 mücücü xepüca'ipitüaca 'uxa'atüni varie'asimütiyurienenicü yu'uquiyari yuvarusi vahesiemieme. 13 Xecaneyeitüani tita Cacaüyari mütiutayü,yaxetecahutü yuyeiyarisie, que xemütevaretuiriyunivema. Vaücavamecü xepüteyurie 'icüpaü.

Maricuxi 7:14 26 Maricuxi 7:2414 Tavari yu'aurie varutacuevieca teüteri, müpaü

tinivarutahüave, Xequenene'enieca yunaitü,xequetenemaivaveni. 15 Tevi 'aurie tixaütüpücatixuave hesiena heutahame müyüveni ca'itiyacamemeyeitüanicü. Tita taütana müratineica, mücü pütacanihücütüni tita ca'itiyacamemüreyeitüva tevi. 16Xaütünetü mu'enaxü que'u'ena.

17 Hicü teüteri varucu'eiriecu, quita heutahacu,teyü'üquitüvametemamamenita'ivaviya 'üxasi hepaüsitaquemüti'üquitacai. 18Mücümüpaü tinivarutahüave, Carixemeta 'asixepücatemaivave vahepaü. Xeme müpaüxecatehetimaive, naitü tevi 'aurie mütixuave hesienaheutahame pücayüveni ca'itiyacame meyeitüanicü19 'iyarieyasie mücaheutahaquecü. Huriepana pütaneutahaqueni, nihüani. Müpaü 'utaitü, naime'icuai 'itiyacame nixatacaitüni. 20 Tita tevi taütamüratineica, mücü püta canihücütüni tita ca'itiyacamemeyeitüa. 21 Teüteri va'iyarisie catinimiemetüni 'axaque memüteyücühüave, que memütevacumaüva quemü'ane mücayü'üya mücayücüna, 22 que memütenavaya,que memüteyumemiva, que memüte'icumaüva xeime'üyaya, que memüte'ihive'erie tita mücativapini,'axa que memüte'u'iyari, que memüte'irüma,que memüteyucahive'erie merucuyatüvetü, quememüteyucuasiri, que memüteyusevixima 'axame'utiyuatü, que memüteyucatave'erie yacü xeicüaque memüteyücühüave. 23 Mücü naitü 'axa quememüteyurie, vataüta catinimiemetüni. Mücüca'itiyacame caneyeitüvani tevi.

Yuri que müti'eriecai 'uca Sirupenisiyatanaca(Mateu 15:21‑28)

24 Hicü mana heyaca, Tiru cuieyarisie ninuani,Siruni cuieyarisie. Quita heta'acu, püca'inaquecai

Maricuxi 7:25 27 Maricuxi 7:37Quesusi xevitü mütimariecacü, peru pücayüvecaimana müyuhayevacü camarivatü. 25 Mericüsü,'uca niu'ena hepaüsitana. Cacaüyari müca'itiyaninücaitüni 'iya nu'aya 'ucatüme. 'Uca cuitü hesüananuaca, hüxiena niutihüximaqueni. 26 Cüriyecusixivaniuqui caniniuquieyatücaitüni, Sirupenisiyasieninuivametücaitüni. Vaüriyarica nipitüacaitünimeyenü'anicü cacaüyari 'axa mü'ane, mixünacüniveya. 27 Quesusi müpaü tinitahüave, Neuyevecameri türi memütihuxanicü. 'Aixüa püca'ane türivapa müvanavairienicü, sinurixi müvaminicü. 28 Mücümüpaü tinita'eiya, Xasunicü peputaine 'uqui, peru 'asitasinurixi mepiticua'a türi vapa mexatüa mücavivivetemüxiquiyari. 29 Quesusi müpaü tinitahüave, 'Aixüapemutayücü, quenemie. Camü cacaüyari 'axa mü'ane 'arinixüna 'anive. 30Hicü yuquie heta'aca canitaxeiya yunive'utasie cacaime, cacaüyari 'axa mü'ane 'ixünacu.

Quesusi que mürenayehüa tevi mücaheu'enacaimünenuriecai

31 Hicü Tiru cuieyarisie heyeyaca Siruni cuieyarisieniuyeyune. Tamamata Quiecarite müracutevasie'uyeyaca, Carereya haracunayarisie neta'ani. 32 Manameni'atüirieni tevi mücaheu'enacai münenuriecai.Vaüriyarica menipitüani hesiena mutimenicü.33 Yateva heivitüca hücüame teüteri memüca'anu'uva,nacatana neica'uitüani yu'itüvame. 'Uta'aüsicaviecanimayüani nenieya. 34 Yuheima heutiniereca na'aivaniQuesusi. Yuniuquicü müpaü tinitahüave tevi, Hepata,taniuquicü quevatiyepietücani paine. 35 Yapaucuanacateya nivatiyepierixüani nenieya niuxünarieni,heiseriemecü 'utaniutü nayani. 36 Hicüsüarinivaruhüritüani xeime memücatehecuxaxatüvanicü,peru que mütivaruhüritüa, müme masi yemecümetenicuxatacaitüni naisarie. 37 Vaücavamecü

Maricuxi 8:1 28 Maricuxi 8:10

menihüxiyacaitüni teüteri yame'utiyuatü, Naime'aixüa catiniuyurieni. Müme memücaheu'enanacaimeheu'enanacame nivarayeitüvani, mümememücaniuvavecai meniuvaveme nivarayeitüvani.

8Teüteri que mütivaruni nauca miriyari(Mateu 15:32‑39)

1 Mericüsü 'anapaitütü tavari yumüiretüteüteri meyucuxeüriecu, 'icuai mecahexeiyacacu,teyü'üquitüvamete nivarutacuevieni yu'aurie. Müpaütinivarutahüave, 2 Ne teüteri nepüvanenimaya. Haicatucari mepuyuri nehamatü. 'Icuai mepücahexeiya.3 Meyehacacuitüveme xüca nevareutanü'axüanivaquie, huyeta mepe'amüxüani, hipatü tevapaimecaniquiecataritüni. 4 Teyü'üquitüvametemamamüpaü metenita'eiya, Haque mieme peyüve pamütivaruminicü 'ime 'ena macumavesie. 5 Mücümüpaü tinivaruta'ivaviya, Quepaümeme xepexeiya pa.'Atahutame, meniutiyuani. 6 Hicü nivaruta'aitüaniteüteri cuiepa memücuyaxecü. 'Atahuta payari'uti'üca, pamüpariyusi 'ipitüaca Cacaüyari, nititara.Teyü'üquitüvamete nivaru'üitüani memüvaminicü.Müme mecanivarumini teüteri. 7 Yapaümemequesüte menivarexeiyacaitünita 'esimemüpepe.Pamüpariyusi 'ipitüaca Cacaüyari, tiniuta'aita quesütememümiquienicüta. 8 Mete'ucuaca meniutihuxani.Yuhayevameyari tarimeyari meniucuxeürieniteyü'üquitüvamete, 'atahuta quirivayari nayani.9 'Esivatücacu nauca miriyari mecaniyupaümecaitüniteüteri. Hicü nivareutanü'axüani. 10 Teyü'üquitüvametevahamatü yunaitü canuvasie menacayaxe, Rarümanutamüracutevasie menecüne.

Maricuxi 8:11 29 Maricuxi 8:21'Inüari que memüte'itavaviri Pareseusixi(Mateu 16:1‑4; Rucaxi 12:54‑56)

11Hicü Pareseusixi meniu'axüani. Menisutüani niuquimexüatüatü hamatüana, me'ivavirietü 'inüari memüx-eiyacü muyuavisie mieme mupitüarie, memi'inüatanicü.12 Mücü yu'iyarisie ha'aivatü müpaü niutayüni, Titayari'inüari metevava hicü miemetexi. Niuqui caniseüyenique nemütixecühüave, yemecü 'inüari mepücapitüarienihicü miemetexi. 13 Varucu'eirieca hutarieca nacayerünicanuvasie, 'anutaüyepai neyani.

Tiyucuxanariyame Pareseusixi vahesüa mümieme(Mateu 16:5‑12)

14 Mericüsü teyü'üquitüvamete metenatümaiyapa mema'üniquecai. Xeime hücüa mepexeiyacai pacanuvasie. 15 Hicü müpaü tinivaruta'imaiya, Yumarima'aixüa xequeneyucuerivayurieca tiyucuxanariyamehepaüsita Pareseusixi vahesüa mümieme, Herurexisüamümieme. 16 Müme müpaü meteniyutahüave, Patemücaheye'üicümüya naineni. 17Quesusi tiutimaica quememüteyücühüavecai müpaü tinivarutahüave, Titayariniuqui xetexüatüa pa xemücahexeiyacü. Xecate'enana,xecatemaivave cuxi. Xe'iyari cuxi tisese'i. 18 Xe'uhüxitüxecateheuneniere, xe'unacatü xecateheu'enana, tixaüxecateha'eriva. 19 'Auxüme payari ne'utitaracu'auxüme miriyari vahesie mieme, quepaüme quirivayarihüpüneme xepucuxeürie muyuhayevaxü. Müme müpaümeniutiyuani, Tamamata heimana hutame. 20 Mücütivarahüave, 'Atahuta payari nauca miriyari vahesiemieme ne'utitaracu, quepaüme quirivayari xepucuxeüriemuyuhayevaxü. Müme meniutiyuani, 'Atahutame.21Müpaü tinivarutahüave, Queri xecatemaivave cuxi.

Macüpecai que müranayehüiya Vesairasie

Maricuxi 8:22 30 Maricuxi 8:3122 Hicü mecaneta'axüani Vesairapai. Teüteri

meni'atüirieni 'uqui macüpecai, vaüriyarica me'ipitüatümimayüanicü. 23 Hicü macüpecai mamayasie tiviereca,quiecari tesitapai neihana. He'aüsicamaxüacahüxitana, hesiena 'utimeca, müpaü tinita'ivaviya, Tixaüpecatixeiya. 24 Hicü 'anutaniereca müpaü niutayüni,Teüteri cüyexi nepüvaxeiya yaxeicüa me'aneneme,peru teüteri meneu'uvani. 25 Hicü hutarieca hüxitananiutimeni. Tevi nanutaniere, heunieretü nayani. Naimetiniuxeiya que mütivayacü. 26 Hicü Quesusi nitanü'aniquiena müpaü titahüaveca, Quiecarisie pepücaheumieni,xeime pepücaraxaxatüvani.

Pecuru que mütiyutahecüataxü(Mateu 16:13‑20; Rucaxi 9:18‑21)

27 Hicü Quesusi teyü'üquitüvamete vahamatü yunaitümenecüne. Quiecarite 'esimüyeyeusie meniu'uvacaitüniSesareya Piripu 'aurie. Mana huyeta me'uyehutü,müpaü tinivaruta'ivaviya teyü'üquitüvamete, Teüterique me'utiyuane que nemüpaicü ne. 28 Mümeri mü-paü metenita'eiya, Hipatü müpaü meniutiyuane, VaniTi'üyame pemühücücü, hipatüta 'Eriyaxi pemühücücü,hipatüta texaxatamete pemüxevitü. 29 Hicü müpaütinivaruta'ivaviya, Xemete que xe'utiyuane que nepü-paicü. Pecuru müpaü tinita'eiya, Que mü'ane heiseriemupitüarie Cürisitutütü, 'ecü pecanihücütüni. 30 Hicünivaruhüritüani 'asimemücatehehüavenicü xeime hep-aüsitana.

Quesusi que mütihecüatacai que mütimierieniquecai(Mateu 16:21‑28; Rucaxi 9:22‑27)

31 Hicüsüari nisutüani tiva'üquitüatü, müpaü'utaitü, Neuyeveca cuxi ne Yuri Tevi que nemütitevavaüca nemüticuinecü. Ta'uquiyarima, mara'acatememühüritüarie, mümeta 'inüaricü memüte'üquitamete

Maricuxi 8:32 31 Maricuxi 9:1mecanenitixani'eriecuni. Necanimieriemücü,necananutanierimücü hairieca tucarisie. 32 'Icüniuquieya canihecüacaitüni que mutayü. Hicü Pecuruyateva heivitüca nisutüani 'icu'imaiyatü. 33 Quesusita'aurie 'aveca, hipame varuxeiyaca teyü'üquitüvamete,nicu'imaiyani Pecuru müpaü 'utaitü, Xaüsie queneuye'aCauyumarie Nehüxie pepüca'uveni. 'Ecü Cacaüyaripaüpepücare'iyari, teüteri vahepaü xeicüa pepüre'iyari.

34 Hicü yu'aurie varutacuevieca teüteri,teyü'üquitüvamete vahamame müpaü tinivarutahüave,Tevi xüca yuvaüriyani nehamatü muyeicanicü,queyuxani'erieca, queyuvaüriyani sepa curuxisiemümierieni, nehesie quetiviyani. 35 Que mü'anemüyutavicueisitüamücü caniyutatümaiymücü. Quemü'ane müyutatümaiya nehesie mieme, niuqui 'aixüamanuyünesie mieme, mücü niyutavicueisitüamücüyemecü. 36 Tevi nai cuiepa mütixuave xüca ra'ivanique,tita ra'ivaqueyu xüca yutatümaiyanique. 37 Tevititacü tiyutuani yutucari mücanavaiyarienicü. 38 Hicümiemetexi hipame va'üitama memüvacumaüva'axa memüteyuruva vasata 'uyeicatü, que mü'anemünesiteviya miteviya neniuqui, neta Yuri Tevique nemütiteva necaniteviyacamücü 'iya quepaucuanemunuani ne'uquiyaripaü nemarivetü, netupirisiximamemüpasie Cacaüyarisie mieme vahamatü.

91Hicü müpaü tinivarutahüave, Niuqui caniseüyeni que

nemütixecühüave, hipatü 'uva memu'uva mepücacuinimexi mecanenierivave que mütiyüni quepaucua Cacaü-yari munuani türücaüyemecü ti'aitatü. 'Arique mücaquemecanicuicuni.

Quesusi yücü 'anetü que müratüa(Mateu 17:1‑13; Rucaxi 9:28‑36)

Maricuxi 9:2 32 Maricuxi 9:132 Hicü 'ataxeime tucari 'anucayacu Quesusi

nivarevitüni Pecuru Cacuvu Vani yemuri 'amanutitevisieyuhücüame. Mana yücü 'anetü nayeitüarieni vahüxie.3 Quemarieya xavatütü nayani, cui tuxatü 'üvipaü.Cuiepa mütama turiyame müya 'aneneme pücayüvemitiyeitüani. 4Mana 'Eriyaxi Muiseximatü memasiücütümenacüne, Quesusimatü metenicuxatacaitüni. 5 HicüPecuru müpaü tinitahüave Quesusi, Ti'üquitame 'acu,'aixüa cani'aneni 'uva temu'uvacü. Camüsü xamarutepütivevieni haicame, 'ahesie mieme xeime, Muisexisiemieme xeime, 'Eriyaxisie mieme xeime.

6 Pecuru 'asipücatimaicai que mütayüniquecai,teyü'üquitüvamete cui memeumamacaicü. 'Ayumiememüpaü putayü. 7 Hicü haivitüri nuaca nivaru'etüriviya.Xevitü niutaniuni haivitürisie ya'utaitü, 'Icücaninenivetüni neninaqui'erieca, xequene'enieca.8 Yapaucua mehanieretücüneca naisarie, xeimemepüca'uxei yu'aurie 'uveme, Quesusi xeicüameniuxeiya.

9 Hicü yemurisie me'acanexüaximecacu, Quesusinivaruta'aitüani 'asimemücatehehüavenicü xeimetita memüte'uxei, mexi Yuri Tevi müquite vasataca'anucuquevecai cuxi, 'ariqueque xeicüa. 10 Quemainecai yamecatenicahucaitüni, peru yusata niuquimenixüatüacaitüni tita mütixatacai, manucuquenimüquite vasata que mainecai. 11 Hicü müpaümetenita'ivaviya, Müme 'inüaricü memüte'üquitamete,titayari müpaü mete'utiyuane quename heuyevese'Eriyaxi meri munuani. 12 Mücü müpaü tinivaruta'eiya,Neuyeveca 'Eriyaxi meri munuani 'aixüa miyurieninaime. Masi que re'uxa Yuri Tevi hepaüsita, quemüreuyevese vaüca müticuinecü müxani'erivanicü.13 Masi ne müpaü netinixecühüaveni, 'Eriyaxicaninuaniri. Yamepiyuri que mütivanaquecai, müpaü

Maricuxi 9:14 33 Maricuxi 9:24que müre'uxa hepaüsitana.

Quesusi que mürenayehüa temaicü, cacaüyari 'axa mü'ane'iviyacacu

(Mateu 17:14‑21; Rucaxi 9:37‑43)14 Hicü mevaranucu'axirümecacu hipame

teyü'üquitüvamete, yumüireme teüteri menivaruxeiyateyü'üquitüvamete va'aurie, mümeta 'inüaricümemüte'üquitametetücai menivaruxeiya niuquimexüatüacame vahamame. 15 Hicü teüteri me'ixeiyacaQuesusi, meniuhüxiyani, hepana meniutanausaxüanimenitavaüritüani. 16 Mücü müpaü tinivaruta'ivaviyamüme 'inüaricü memüte'üquitametetücai, Titacüniuqui xetexüatüa vahamatü. 17 Tevi xevitü müpaütinita'eiya, Neuxei ti'üquitame, nenive 'uquitümenepümasi'atüiri, cacaüyari 'axa mü'ane minü'ücüca'itaunietü mütaniunicü. 18 Sepa haque meita'axiyapeiyehüpa, cuaimuxari püvayeneica, yutametecüpütiutaqueve putanaranare. Ne nenivarutavavirieniteyü'üquitüvamete 'ahesüa miemete memenayehüanicü,peru mepüyutatexie. 19 Mücü müpaü tinivaruta'eiya,Cari hicü miemete yuri xepücate'erie. Quepaümexapeuyevese xehamatü nemucani. Quepaümexanepüxenevieca. Xequenavitüqui. 20 Hicüsüarimeni'atüirieni. Mücü cacaüyari 'ixeiyaca Quesusi,yapaucua nitanüni temaicü. Cuiepa 'ucaveca 'iya,nicurupenecaitüni, cuaimuxari 'anativietü. 21 Quesusimüpaü tinita'ivaviya quemasieya, Quepaümexapi'axiya. Mücü müpaü niutayüni, Nunusiyaripai.22 Müixa taipa hapa neihüpani 'imienique. 'Ecü xücapeyüveni 'asipemütiyurieni, quetanenenimayacaquetaneparevieca. 23 Quesusi müpaü tinitahüave,Titasü peraine, xüca neyüveni pemaine. Que mü'aneyuri müti'erie naimecü püyüve. 24 Hicü temaicü

Maricuxi 9:25 34 Maricuxi 9:34quemasieya müpaü tiniuhiva, Yuri nepüti'erie 'acu,queneneuparevi yuri xüca necati'erieca. 25 Quesusiyumüireme varuxeiyaca me'anausaxüaximemehepana meyucuxeürienique, nitatieni cacaüyari'axa mü'ane müpaü ticühüavetü, Neuxei 'ecücacaüyari pemüca'itaunie mütaniunicü mü'enanicü, nenematini'aitüaca pemixünacü, tavari pemüca'iviyanicü.26 'Iya cacaüyari 'utahivaca 'itacasetü carima, nixüna.Müquipaü 'anetü nayani temaicü. 'Ayumieme'esivatücacu yunaitü müpaü meniutiyuani, Caniumüniri.27Perusü Quesusi temaicümamaya 'uviyaca nenucuhana.'Iya nanucuqueni.

28Hicü quita heutahacu, teyü'üquitüvametemamamü-paü menita'ivaviya yuhücüate me'ayetetü, Titayari tete-tatatexie tame temayenü'anicü. 29 Mücü müpaü tini-varutahüave, Yunenevietü yuhaquietü xeicüa caniyüvenimeyenü'anicü 'ipaü 'aneneme.

Quesusi tavari que mutayü que mütimierieniquecai(Mateu 17:22‑23; Rucaxi 9:43‑45)

30 Hicü mana menecüne. Carereya cuieyarisie me-niuyecüne. Püca'inaquecai xevitü mütitamarienicü.31 Teyü'üquitüvamete tiniva'üquitüacaitüni. Müpaü tini-varutahüave, Ne Yuri Tevi nehücütütü nepüyetuiyateüteri vamamasie. Menenimiecuni. Nemierieme,hairieca tucari 'anucayayu nenanucuquemücü. 32Müme'icü niuqui mepücahetimaivavecai. Menimamacaitünime'ita'ivaviyaque.

Que mü'ane masi müve'eme(Mateu 18:1‑5; Rucaxi 9:46‑48)

33 Mericüsü Caperünaume meneta'axüani. Quitameheutahaxüacu müpaü tinivaruta'ivaviya, Titacüniuqui xetexüatüacai huyeta. 34 Müme cayuvatüxeicüa meniumacaitüni, niuqui memüxüatüacaicü

Maricuxi 9:35 35 Maricuxi 9:43huyeta que mü'ane müme masi müve'emetücaicü.35 Hicü 'ayerüca, Tamamata Heimana Yuhutamevarutacuevieca yu'aurie, müpaü tinivacühüaveni,Xevitü xüca ve'eme 'ayeimücüni, neuyevecayunaime vaparevivame mayuyeitüanicü 'imatürememayuyeitüanicü. 36 Hicü nunusi 'ahanaca vahixüapanitaqueni. 'Itituca müpaü tinivarutahüave, 37 Quemü'ane xeime mütanaqui'erieni 'ipaü me'aneneme türinehesüa mümiemecü, mücü canenitanaqui'erimücüne. Que mü'ane münesitanaqui'erieni nexeicüa pücanesitanaqui'erieni, masi que mü'anemünesiheyenü'a canitanaqui'erimücüta.

Que mü'ane mücatasi'aye'uni, mücü tahesie tiniviyani(Rucaxi 9:49‑50; Mateu 10:42)

38 Vani müpaü tinitahüave, Ti'üquitame, xeime tahe-sie mücativiya tecaniuxeiya varayenü'avame cacaüyarixi'axa memü'anene, 'ahesüa niu miemetütü. Mücü tah-esie mücativiyacü, 'ayumieme tepinena. 39 Quesusimüpaü niutayüni, Xepüca'inenaca. Tevi xüca türü-caüyemecü 'inüari tiyurieneni, müpaü 'utaitü quenamenehesüa mieme, quetiyüveni cuitüva nehepaüsita 'axamutaineni. 40 Que mü'ane mücatasi'aye'uni, tahesiecatiniviyani. 41Que mü'ane xei tecüxiyari müxeharitüaniCürisitusüa miemete xemühümecü, yemecü peixeiyanitita müra'ivaxü.

Titacü mütitiquetamüre(Mateu 18:6‑9; Rucaxi 17:1‑2)

42 Que mü'ane mitiquetamüra xeime 'icü türiyuri memüte'erie, masi 'aixüa püyüniqueyu matamahete xüca 'ecatütüanique cüipieyasie, haramarasiexüca heucahüiyanique meripai. 43 'Amama xücamasihecahüpani, quenavitequi. Masi 'aixüapüyüniqueyu pemamapurutü xüca peheutahanique

Maricuxi 9:44 36 Maricuxi 10:5tucari maxuavesie, hutame pe'ucamamatü xasitaiyariyarisie pemücaheutahanicü mücatüvesie. 44Manacuisi müvacüme pücamüni tai pücatüveni. 45 'A'ücaxüca masihecahüpani, quenavitequi. Masi 'aixüapüyüniqueyu xüca pe'ücapurutü peheutahanique tucarimaxuavesie, hutame pe'uca'ücatü xasi taiyariyarisiepemücauhüiyanicü mücatüvesie. 46 Mana cuisimüvacüme pücamüni tai pücatüveni. 47 'Ahüxi xücamasihecahüpani, quenivatitu'i. Masi 'aixüa püyüniqueyuxüca peheutahanique haque Cacaüyari müra'aita tapape'acüpetü, xasi taiyariyarisie pemücauhüiyanicühutame pe'ucahüxitü. 48 Mana cuisi müvacümepücamüni, tai pücatüveni.

49 Yunaitü meni'itiyacuni taicü, naitü mavarique müti'itiva 'unacü. 50 'Una 'aixüa cani'aneni,peru xüca hamuritü 'ayanique, titacü ha'usivimexeteheyeitüaniqueyu 'una. 'Una xequenexeiyani yuhesie'aixüa xeteyuxexeiyatü.

Quesusi que müti'üquitacai, 'uqui yü'üya mücu'eirie hep-aüsita

(Mateu 19:1‑12; Rucaxi 16:18)10

1 Mericüsü mana heyeyaca, Cureya cuieyarisie'uyeyaca, Curutani hatuxame 'anutaüye ninuani. Manatavari teüteri hesüana meniyuxeüriecaitüni. Quemütiyurienecai, tavari tiniva'üquitüacaitüni. 2 HicüPareseusixi meniu'axüani, müpaü mete'icu'ivaviyatüme'i'inüatatüvetü, Titauniva 'uqui yü'üyamücu'eirienicüme'utiyuatü. 3 Mücü müpaü tinivaruta'eiya, Quetixe'u'aitüa Muisexi. 4 Müme müpaü metenitahüave,Muisexi nipitüani tevi xapa mütavevienicü 'eiriyahepaüsita, 'arique micu'eirienicü. 5 Quesusi müpaütinivaruta'eiya, Xe'iyari müsese'icü 'ayumieme 'icü

Maricuxi 10:6 37 Maricuxi 10:17'aitüarica tinixe'uta'utüirieni. 6 Peru matüaripainaitü mütiunetüariepai, Cacaüyari nivarutivevieni'uquitüme 'ucatüme. 7 'Ayumieme 'uqui niyupatamücü,yuquemasi yuvarusi vahesüa niyeyeimücü, yu'üyasietiniviyamücü. 8 Memüyuhutacai xei vaiyarimecanacünicuni meyuxevitü, cananuyüneni. 'Ayumiememecaniyuxevini, mepücayuhutari. 9Mericüsü Cacaüyarique mütivaruxeviriyaxü, tevi pücavataxüriexüani.

10 Hicü quita me'ayetetü, teyü'üquitüvamete tavarimenita'ivaviya mücü hepaüsita que mutayü. 11 Quesusimüpaü tinivarutahüave, Que mü'ane 'icu'eirieme yü'üya,xeime püta mütivitüni, mücü nicumaüvani que mü'anemücayü'üya. 12 'Ucata xüca 'icu'eirieni yücüna, xeimepüta xüca 'uticünata, mücü nicumaüvani que mü'anemücayücüna.

Quesusi que mütiuniu, türi 'aixüa memü'itüarienicü(Mateu 19:13‑15; Rucaxi 18:15‑17)

13 Hicü hesüana mecaniva'atüvacaitüni türivahesie mutimenicü, peru teyü'üquitüvametemenivarutate'acaitüni. 14 Quesusi varuxeiyacateyü'üquitüvamete que memüteyuriecai niuyeha'ani.Müpaü tinivarutahüave, Xequenivapitüaca türi nehesüamemü'axenicü. Xepücavanenasitüiyani. Cacaüyarimüya me'aneneme catiniva'aitüvametüni. 15 Niuquicaniseüyeni que nemütixecühüave, que mü'anenunusipaü mücayuvaüriya Cacaüyari mütita'aitüanicüyapücatipitüarieni. 16 Hicü yumamasie varutitücütüyacaniutainecaitüni para 'aixüa memü'itüarienicüvaheima 'utimeca.

'Uqui müxicutücai(Mateu 19:16‑30; Rucaxi 18:18‑30)

17 Mericüsü Quesusi niyemieximecaitüni. Hicütevi 'unausarümetü hesüana ninuani. Hüxiena niuti-tunumaqueni müpaü ticu'ivaviyatü, Ti'üquitame 'aixüa

Maricuxi 10:18 38 Maricuxi 10:27pemütiuca'iyari 'acu, tita reuyevese nemütiyurienicütucari mücaxüve nehesie mütinaquenicü. 18 Quesusimüpaü tinita'eiya, Titayari 'aixüa netiuca'iyarimepenetixata. Tevi 'aixüa mütiuca'iyari 'apüca'uyeica,Cacaüyari yuxevitü 'aixüa pütiuca'iyari püta. 19 'Ecüsü'aitüarica pepümate, pepücati'amieni, xeime 'üyayacünaya pepücacumaüvani, pepücatinavayani, xeimesiepepücarahüpani peti'itavatü, pepücati'acuamanani,'aquemasi 'avarusi quetinivareuyehüvirieca, quemanuyüne. 20 'Iya müpaü tinitahüave, Ti'üquitame,'icü naimesie yanepüticamie temaicüyaripai. 21 Quesusi'ixeiyatü ninaqui'eriecaitüni. Müpaü tinitahüave,Xevitiüxa xeicüa peuyevese yapemütiyurieni. Quenemie,tita pemürexeiya quetinetua, tuminiyari quenivarumicuapuvüresixi. Mücücü muyuavisie vaüca pepeucaqueni.Pevare'üitüame quenaye'a, nehesie quetiniviyani,sepa curuxisie pemumierienique. 22 'Icü niuquicüpanutixünetüya. Yuhiverietü caneyani vaücamürexeiyacaicü.

23 Hicü Quesusi yu'aurie hanieretüyacamüpaü tinivarutahüave teyü'üquitüvamete,Canicuaniveni xicusixi memaye'axüanicü Cacaüyarimütiva'aitüvametünicü. 24 Teyü'üquitüvametemenihüxiyacaitüni niuquieyacü. Quesusi hutariecamüpaü tinivarutahüave teyü'üquitüvamete, Nenivema,canicuaniveni müme yuri memüte'erie tuminisiememaye'axüanicü Cacaüyari mütiva'aitüvametünicü.25 Sepa mücacuanivenique cameyu manuyehani'ivipame hüxieyasie, peru siepüre yeme pücuanivexicu maye'anicü Cacaüyari müti'aitüvametünicü.26 Müme masi vaüca menihüxiyacaitüni. Müpaümeteniyücühüavecaitüni, Mericüte, xüca müpaü 'aneni,quepai püyüve mütavicueisitüarienicü. 27 Hicü Quesusivaxeiyatü müpaü niutayüni, Teüteri mepücayüvave

Maricuxi 10:28 39 Maricuxi 10:34

memüyutavicueisitüanicü, masi Cacaüyari caniyüvenimüvatavicueisitüanicü. Cacaüyari naimecü caniyüveni.28 Hicüsüari Pecuru nisutüani müpaü ticühüavetü,Camüsü tame naime tete'ucu'eirieca 'ahesie tepüteviya.29 Quesusi müpaü niutayüni, Niuqui caniseüyenique nemütixecühüave, que mü'ane micu'eirie yuquiyu'ivama yuvarusima yuquemasima yü'üitamayunivema yucuie, xüca varucu'eirieni necümana,niuqui 'aixüa manuyünesie mieme, 30 xei sienituyarimasi varexeiyatü canayeimücü hicü quite, 'ivamarixi,yuvarusima, yunivema, cuie. 'Uximatüarietü varexeiyatücanayeimücü. Tucari 'umamiesie 'aye'ame, tucarimücaxüve hexeiyatü canayeimücü. 31 Peru yuvaücavatühicü memüve'emete, 'imatüremete mecanacünicuni,'imatüremete ve'emete mecanacünicunita.

Tavari Quesusi que mutayü que mütimierieniquecai(Mateu 20:17‑19; Rucaxi 18:31‑34)

32 Mericüsü huyeta meniuhucaitüni Querusarememeutiyune 'utüa, Quesusi nanuhaitüacaitüni.Teyü'üquitüvamete menihüxiyacaitüni. Hipatümemiveiyacai menimamacaitüni. Hicü tavari yatevacanivarevitüni Tamamata Heimana Yuhutame. Nisutüanitivacuxaxatüvatü que mü'itüarieniquecai, 33 müpaü'utaitü, Neuxei, Querusareme teneta'axüacuni.Ne Yuri Tevi que nemütiteva necaniyetuiyamücümara'acate memühüritüarie vahesüa, müme'inüaricü memüte'üquitamete vahesüa. Va'isücatemenesitahüaveyu, necanimieriemücü, menesiyetuayuteüteri memücahuriyusixi vahesüa. 34 Mümemecanenitananaimacuni, yuhaxüama nehesiemeniuta'aüsicaviecuni menenicuvaxüacuni,mecanenimiecuni. Peru hairieca tucari 'aye'ayu,necananucuquemücü.

Maricuxi 10:35 40 Maricuxi 10:45Cacuvu Vanimatü que memüte'itavavirie(Mateu 20:20‑28)

35 Hicü Severeu nivemama Cacuvu Vani yuhutatü'aura me'acüneca, müpaü metenitahüave, Ti'üquitame,pütasinaque tahesie mieme yapemütiyurienicü, quetemümatetavavirieni. 36 Mücü müpaü tinivaruta'eiya,Que tixenaque yanemütiyurienicü xehesie mieme.37 Müpaü metenita'eiya, Quetaneupitüa 'atemutiyaxecüxevitü 'aserieta xevitüta 'a'utata, quepaucua visi pe'anetüpemayani. 38 Hicü Quesusi müpaü tinivarutahüave,'Asixepücatemate tita xemütecu'ivava. Nehepaüxete'ucacucuinetü xeteyüvave xemenu'ienicü titanemüranu'ieni ne, nehepaü xeteyüvave xema'ivarienicütevi que müranucanamiepaü hacü quepaucuamuca'üyarie. 39 Müme müpaü meniutiyuani,Tecaniyüvaveni. Quesusi müpaü tinivarutahüave,Yemecü tita nemüranu'ieni xecananu'iecuni,nemüca'üyarienipaü xecanica'üyariecuni. 40 Peruheiserie nepücahexeiya nemüxepitüanicü ni neserietani ne'utata 'axemutiyaxecü. Masi müme vahesie miememucuha'arisie xeicüa, müme yametenipitüariecuni.

41 Hipatü Tamamata me'u'enanaca quememutiyuanecai, menisutüani mevaxeümatüCacuvu Vani. 42 Quesusi yu'aurie varutacueviecayunaime, müpaü tinivarutahüave, Xeme müpaüxepütemate, müme nuivarite vasata memümarivamete'aitametetütü meteniva'uxitüaca mete'aitatü.Vavemete heiserie mecanexeiyani vahepaüsitaque memüteyurieni. 43 Müpaü pücatiyüni xemexesata. Que mü'ane ve'eme mayaniqueyu xesata,yunaime xeparevivame canayeimücü. 44 Que mü'anemexüacame mayaniqueyu xesata yunaime xehesiemieme vaüriyarica ti'uximayatü canayeimücü. 45 YuriTevi que nemütiteva, que nemütinua, nemüpareviyanicü

Maricuxi 10:46 41 Maricuxi 11:2nepücanua, masi nevaparevienique püta necaninuani,netucari nemütatuanicü yumüireme vahesie mieme,nevaxünaque.

Que müranutanierixü Varütimeyu macüpecai(Mateu 20:29‑34; Rucaxi 18:35‑43)

46 Mericüsü Quericu meneta'axüani. Mana meheye-huximecacu 'iya Quesusi, teyü'üquitüvametemama yu-naitü, yumüiretü teüteri vahamatü, tevi macüpecaimana niucateitüni huye tesita tivautü, Varütimeyu tite-vatü, Timeyu nu'ayatütü. 47 'Icü 'u'enaca quenameQuesusi Nasaretitanaca 'uyüximecai, nisutüani müpaütiuhivatü, Quesusi 'acu Raviri pemünu'aya, quenene-nenimayaca cuerietü. 48 Yumüiretü menitate'acaitünicayuvatü müticanicü. Mücüsü masi carima müpaütiniuhivacaitüni, Raviri nu'aya 'acu, quenenenenimay-aca cuerietü. 49 Quesusi mana 'utaqueca, müpaü niu-tayüni, 'Aura xequenehüaviyu. Müme mehecüneca 'auramenitahüave macüpecai, müpaü me'utiyuatü, 'A'iyariqueneucayesa quenanucuquexi, 'aura pümasitahüave.50 Mücü yü'ücari hevivieca, 'anucuqueca, Quesusisüaneyani. 51 Quesusi müpaü tinitahüave, Que mati-naque nemümasiyurienicü. Macüpecai müpaü niutayüni,Ti'üquitame nepayeniereniqueyu. 52Quesusi müpaü tini-tahüave, Quenemie, yuri pemütiuta'ericü pepanayeve.Yapaucua nanutaniere, huyeta neiveiya Quesusi.

Querusaremesie que müreutaha(Mateu 21:1‑11; Rucaxi 19:28‑40; Vani 12:12‑19)

111 Mericüsüari Querusaremesie me'axüaximecacu

Vetüpaquesie Vetaniyasie, yemuritüa me'u'axüacuHuriva Macu'u müracutevasie, yuhutame nivarutanü'aniteyü'üquitüvamete. 2 Müpaü tinivarutahüave,

Maricuxi 11:3 42 Maricuxi 11:13Quiecari 'anutaüye mucumasie xequenehu. Manaxe'anutahaxüaximetü puxu nunusi xecanetaxeiyacunihacuviecame, tevi hesiena müca'anutiyerüve cuxi.Xequenacuxüna xequenahani. 3 Xevitü xüca müpaütixecu'ivaviyani, Titayari müya xeteyurie 'utaitüxeme müpaü xequenetiyua, Ti'aitame neiyehüaca,cuitüva canenü'amücü. 4 Mericüsü mehecünecacaye 'utüa meneitaxeiya puxu nunusi 'acuviecamequitenie 'aurie. Menecuxüna. 5 Teüteri manamemüti'ucai hipatü müpaü metenivaruta'ivaviya,Que xeteyurie puxu nunusi xe'acuxünatü. 6 Hicüyametenivarutahüave que mütivarutahüavixü Quesusi,teüteri yametenivarupitüani. 7 Puxu meneyehanaQuesusisüa. Hicü yü'ücari me'enutiveriecu, hesienananutiyerüni. 8 Yumüiretü me'ivaüritüatü yü'ücarimeni'itüaximecaitüni huyeta. Hipatüta cüye xavarime'uhapatü meniyetuaximecaitüni.

9 Memuhaitütüacai, memu'imamatücai müpaümeteniuhivacaitüni, Quetaneutavicueisitüa 'aixüa,'aixüa queticuxaxasivani 'iya hepaüsita, que mü'aneTi'aitamesüa miemetütü 'amamie hepaüsita, 10 quemü'ane Ti'aitametütü maye'ani tatevari Ravirimüti'aitacaipaü, mücü hepaüsita. 'Aixüa cani'anenique mü'ane taheima macave.

11Mericüsü Quesusi Querusaremesie neutahani, tuqui'amüpata neutahani. Hanieretüyaca naisarie nivayeyani'acayunirümecacu. Tamamata Heimana Yuhutame va-hamatü yunaitü menecüne Vetaniyapai.

Que mütiuniu 'axa mü'itüarienicü xapa mücatacacai(Mateu 21:18‑19)

12 Mericüsü 'uxa'arieca Vetaniya meheyecünecaQuesusi neuhacamücücaitüni. 13 Xapa 'uxeiyacatevapai xavacame, hepana neyani 'ixeiyaque, siparasü

Maricuxi 11:14 43 Maricuxi 11:23xüca tixaü ticaxeiyaqueyu hesiena. Mana nuacatixaütü cacatiniucaxeiya, xavari xeicüa, maxuxuaveremüca'aye'avecaicü. 14 Quesusi hicü müpaü tinitahüavexapa, Hasuacu xevitü tüma 'a'icuaxi pücaticuani.Meni'enieni teyü'üquitüvametemama.

Que müti'iti tuqui 'amüpa(Mateu 21:12‑17; Rucaxi 19:45‑48; Vani 2:13‑22)

15 Hicü Querusareme meneta'axüani. Quesusituqui 'amüpa curaruyarita heutahaca, nisutüanivaranuyeveveiyatü müme tuqui curaruyaritamemütetuacai memütenanecai. Tumini patametevamexate natixürieni, cucuruxi vatuayameteva'üparite natixürieni. 16 Pücavapitüacai tixaümete'apitü memanuyecücanicü tuquita. 17 Manatini'üquitacaitüni müpaü tivacühüavetü, 'Ipaüricare'uxa, Nequie nenevieri quiyari canimarivacamücüyunaime nuivarite vahesie mieme. Xemesü püta terüxecanayeitüaca haque tenavayamete memüyu'avieta.18 Hicü mara'acate memühüritüariecai, müme'inüaricü memüte'üquitametetücai vahamatü yunaitümeni'enieni, menimacarücaitüni, teüteri yunaitümemühüxiyacaicü tita müti'üquitacai hepaüsita.'Ayumieme mara'acate metenicuvautüvecaitüni quememüte'imienique. 19 Hicü 'ucutaicairecu quiecarisienivayeyani.

Xapa que mütiuva, tiutaniucu para 'axa mü'itüarienicü(Mateu 21:20‑22)

20 Mericüsü ximeri 'ame'uyehuximetü, xapameniuxeiya vaquime naitü nanayaripaitü. 21 Pecuruheye'erieca que mütiuyü müpaü tinitahüave Quesusi,Neuxei Ti'üquitame, 'iya xapa pemaxaxatacai 'axamü'itüarienicü, mücü caniutavaniri. 22 Quesusi müpaütinivacühüaveni, Cacaüyarisie yuri xequetene'erieca.23 Niuqui caniseüyeni que nemütixecühüave, que

Maricuxi 11:24 44 Maricuxi 11:31mü'ane müpaü mütitahüave 'icü yemuri, 'Enaquene'apata, haramarasie queneu'ahüva 'utaitü,xüca yu'iyarisie cayuxamurieca, masi xüca yuriti'erieca quename müpaü tiyüni que maine, müpaücatiniyümücü hesiena mieme. 24 'Ayumiemenepütixecühüave, naime xemütetavauni xeyunenevietü,yuri xequetene'erieca quename xe'itanaqui'eri.Müpaü yuri xete'eriecacu, yacatiniyümücü xehesiemieme. 25 Quepaucua xemüyunenevie, xücaxeimesie xetehüacuni xequeteneuyehüvirieca,mütixeheuyehüvirienicüta xeme xe'uquiyari muyuavisiemacave, ta'aurie que xemüte'axürüve. 26 Me xücaxecatevareuyehüvirieni teüteri, xe'uquiyari muyuavisiemacave pücatixeheuyehüvirieni xeme ta'aurie quexemüte'axürüve.

Quesusi heiserie que mürexeiyacai(Mateu 21:23‑27; Rucaxi 20:1‑8)

27 Mericüsü tavari meneta'axüani Querusaremesie.Tuqui curaruyarita yeyeicacacu, mara'acatememühüritüariecai, mümeta 'inüaricümemüte'üquitametetücai, 'uquiravesixi vahamatüyunaitü 'aura meniu'axüani. 28Müpaü metenita'ivaviya,Haque pemieme heiserie pemexeiya 'ipaüpemütiyurienecü. Quepaicü heiserie masipitüa'ipaü pemütiyurienecü. 29 Hicü Quesusi müpaütinivaruta'eiya, Neta nepüxeta'ivaviya xeimecü xeicüa.Xüca xenesita'eiya, neta nepütixetahüave haquememieme heiserie nemexeiya 'ipaü nemütiyurienecü.30 Vani quepaucua müti'üyanecai, taheima timiemetücai'üyarica, teüteri vahesüa pümiemetücai nusu.Xequeneneuta'eiya.

31 Hicü müme niuqui menixüatüacaitüni müpaüme'utiyuatü, Xüca tame müpaü te'utiyuani quename

Maricuxi 11:32 45 Maricuxi 12:7taheima miemetücai, mücü müpaü nitayümücü, Titayariyuri xecate'i'erri. 32 Masi xüca müpaü te'utiyuaniquename teüteri vahesüa miemetücai, quesü yüni.Müpaü meteniyücühüavecaitüni memüvamacarücaicüteüteri. Müme yunaitü müpaü meniutiyuanecaitüniVani hepaüsita, quename yuricü tixaxatametücai.33 'Ayumieme müpaü metenita'eiya Quesusi,'Asitepücatemate. Quesusita müpaü tinivaruta'eiya,Mericüte, neta 'asinepücatixetahüave haque memiemeheiserie nemexeiya 'ipaü nemütiyurienecü.

Te'üviyamete 'axa teyuruvamete(Mateu 21:33‑46; Rucaxi 20:9‑19)

121 Hicüsüari nisutüani tivacuxaxatüvatü, 'üxasi

hepaüsita ti'üquitatü. Müpaü niutayüni, Tevi haravericaniutavevieni. Caxie 'uca'uitüaca, 'utatesaca,vati'ineca caxie püname, 'e'utevime 'utaveviecaneniereme capa caxie 'ucacuaiyanicü, te'üviyametenivaruhüritüani vacuetatüatü, tevapai caneyani. 2 Hicütucari 'aye'acu muticuacuaxesie, ti'uximayatameniutanü'ani te'üviyamete vahesüa, haraverita mieme'icuaxi yapaümeme mütanaqui'erienicü cusiyarisiemieme. 3 Müme masi me'iviyaca, me'icuvaxüaca,yacü xeicüa maveme meneinü'ani. 4 Hutariecata xeimeniutanü'ani ti'uximayatame vahesüa. Mücü menituaxamu'uyasie, meninanaimacaitüni. 5 Xeimeta 'utanü'acu,menimieni. Yuvaücavame cuxi nivanü'acaitüni. Hipamemenivarutivani, hipame menivarucuini.

6 Xeime cuxi canexeiyacaitüni yunivetümemünaqui'eriecai. 'Imatürieca nitanü'ani vahesüa,müpaü tiyücühüavetü, Meteneiyehüviriecuni nenive.7 Te'üviyamete masi müpaü meteniyücühüavecaitüni,Camüsü, 'icüsie catininaquimücü cusiyari piniteya. Cümü

Maricuxi 12:8 46 Maricuxi 12:17tepimieni, tahesie pütamütinaquenicü. 8Hicüme'iviyacamenimieni, haraveri varie meneicahüani.

9 Mericüte, que tiyurieni haraveri cusiyari. Can-inuamücü, te'üviyamete nivatixütüamücü, hipame ni-vahüritüamücü püta yuharaveri. 10 Cari ni 'icü 'utüaricaxecatetiterüvavave,Mücü tete memutaxani'eri qui vevivamete,Mücü 'isiquina titutuicame nayani.11 Ti'aitame müpaü catiniuyurieni,Canimariveni que temüte'ixeiya.

12 Müpaü mepütemaicai müvaxatacaicü 'üxasi hep-aüsita ti'üquitatü. 'Ayumieme metenicuvautüvecaitünique memüte'iviyacü, peru menivamacarücaitüni teüteri.Hicü meheicu'eirieca menecüne.

Cuviyexunu tuminieya(Mateu 22:15‑22; Rucaxi 20:20‑26)

13 Hicüsüari hesüana menivarutanü'ani Pareseusixihipame, mümeta Herurexisie memüteviyacai hipame,niuquieyasie memiviyacü. 14 Mana me'u'axüaca müpaümetenitahüave, Neuxei ti'üquitame, tame tepümasimate'ecü yuri pemutainecü, pemüca'acuerivayuriecü sepaxevitü que mütiyücühüave, yücü pemücativaxeiyacüteüteri, masi Cacaüyari huyeya hepaüsita pepüti'üquitaque mütivaiyacü. Tamüsü, titauniva mütiyutuanicüSesaxi cuviyexunuyasüa mieme, pücatauniva nusu.15 Tepi'üitüani, tepüca'i'üitüani nusu. Mücü yatimaitüyuhesie 'axa mü'ane que memüte'avietacai, müpaütinivarutahüave, Titayari xenete'inüatatüve. Tuminiyarixequena'üi nemixeiyacü xeime. 16 Müme meni'atüirienixeime. Müpaü tinivarutahüave, Quepai ramu'u püra'uxa,quepai püra'utüarica 'icü. Sesaxi mu'uya canihücütüni,'utüaricayata, metenita'eiya. 17 Quesusi müpaütinivarutahüave, Tita Sesaxisüa mütimieme, Sesaxixequetenapinirieca. Tita Cacaüyarisüa mütimieme,

Maricuxi 12:18 47 Maricuxi 12:27Cacaüyari xequetenapinirieca. Meniuhüxiyani quemutayü.

Quememüte'ita'ivaviyaxü,müquite quememüte'anucu'unihepaüsita

(Mateu 22:23‑33; Rucaxi 20:27‑40)18 Hicü hesüana meniu'axüani Saruseusixi.

Müme yameniutiyuanecaitüni quename müquitemeca'anutaneniereni. 19 Hicü müpaü metenita'ivaviya,Neuxei ti'üquitame, Muisexi 'ipaü catiniu'utüanitahesie mieme, tevi xüca masicaya 'umüni, xücacueya 'uyuhayeva türi cavarexeiyatü, mücü tevicanitivitümücü yucue, türi nivativevimücü masicayanivemama memütaterüvarienicü. 20Mericüsü 'atahutatü'amenititecaitüni 'ivamarixi. Vamasi 'uca niutivitüni,niumüni türi cavaruhayevaca. 21 Mutaya nitivitünita,mücüta tiumü türi cavaruhayevaca. 'Iyata mutayayunaitüta yaxeicüa menitivitüni. 22 'Atahutatüyunaitü 'ivamarixi türi mepücavaruhayevaxü. Yunaitüme'ucuicu, 'ucata tiumü. 23 Mericüte, quepaucua xeniumemanucu'uni, 'atahutatü memitivitü quepai ra'üyapürayani.

24 Hicü Quesusi müpaü tinivaruta'eiya,Camü, 'ayumieme xecaniyuyarieca, 'utüaricayarixemücamatecü, que mütitürücaüye Cacaüyari'asixemücatematecü. 25 Quepaucua müquitememanucu'uni, mepücaneneüqueni mepücaviquieca.Cacaüyari tupirisiximama taheima miemetevahepaü mecaniyüacacuni püta. 26 Müquitevahepaüsita que müre'uxa que memüte'anucu'uni,cari xecate'ititerüvavave Muisexi xapayasie haquetupiriya mexata, Cacaüyari que mütitahüavixü,'Apurahami, 'Isahaqui, Cacuvu necanivacacaüyaritünine, cananuyüneni. 27 'Ayumieme müquite pücavaxataquename vacacaüyari haitü. Memayeyuyuri püta

Maricuxi 12:28 48 Maricuxi 12:34vacacaüyari caniyuxatani, sepa memucui. Cuini miemexepüyuyari.

'Aitüarica müve'eme(Mateu 22:34‑40)

28 Hicü xevitü 'inüaricü müti'üquitametücai 'aura 'ay-aca, varu'enieca niuqui mexüatüacame, tinimaicaitüni'aixüa mütivata'eiyacü, müpaü tinita'ivaviya Quesusi,Que mü'ane 'aitüarica masi püve'eme naime 'aitüaricasiemieme. 29 Quesusi müpaü tinita'eiya, 'Ipaü cananuyü-neni 'aitüarica müve'eme, Xequeneu'enana 'Ixaherisixi.Ti'aitame mütacacaüyari, 'iya Ti'aitame caniyuxevini.30 Peninaqui'eriecamücü Ti'aitame mü'acacaüyari naimeque pemüre'iyaricü, naime que pemüti'amatecü, naimeque pemüticu'erivacü, naime 'atürücariyacü. 'Icü 'aitüar-ica masi canive'emetüni. 31 'Esivatücacu hepaünamüve'emecü 'ipaü cananuyüneni, Peninaqui'eriecamücü'ahepaü tevi que pemüti'anaqui'eriepaü. Xevitü 'aitüar-ica pücaxuave masi ve'emetütü, 'icü hutatü xeicüa.32 Hicü 'iya ti'üquitame müpaü tinitahüave, 'Aixüapü'ane ti'üquitame. Yuri pecaniutaineni, Cacaüyaricaniyuxevini, xevitiüxa 'apüca'uyeica hepaüna 'anetü,que pemaine. 33 Xüca tevi 'inaqui'erieca naime quemüre'iyaricü, naime que mütimaivecü naime yutürü-cariyacü, xüca yuhepaü tevi naqui'erieca que mütiyu-naqui'eriepaü, yemecü 'aixüa caniyümücü, que mü-catiyüni naitü mavari mütaiya mücui'iva. 34 Hicü Que-susi 'i'enieca timaivemepaü que mütita'ei müpaü tini-tahüave, Teva pepüca'uyeica pemaye'anicü, Cacaüyarimati'aitüvametütü mayanicü. Hipatü tavari mepücayu-vaüriyacai tixaütü memüte'ita'ivaviyacü.

Cürisitu quepai püranive, que mütivaruta'ivaviyaxü(Mateu 22:41‑46; Rucaxi 20:41‑44)

Maricuxi 12:35 49 Maricuxi 12:4335 Quesusi müpaü niutayüni tuquita ti'üquitatü,

Titayari müpaü mete'utiyuane müme 'inüaricümemüte'üquitamete, quename vaniu Cürisitu Ravirixiüyarieya hücütüni. 36 Mücü Raviritütü müpaüniutayüni 'Iyari Mütiyupata 'icuyuitüvacacu,Ti'aitame müpaü tinitahüave que mü'ane müneti'aitüva,Neserieta quenacani'Aquetatüa mexi nevarahapani müme memü-

masi'aca'unie.37 Tamüsü Raviri Neti'aitüvame tinitaterüva. Mer-icüte, xüca Cürisitu tita'aitüani Raviri, que timasiücüniquename xiüyarieyatüni. Teüteri meyutemamavietümeni'eniecaitüni yuvaücavatü.

Quesusi que mütivaxanetacai sicürivanusixi(Mateu 23:1‑36; Rucaxi 11:37‑54; 20:45‑47)

38 Ti'üquitatü müpaü tinivarutahüave, Xequeneyu-cuerivayurieca müme 'inüaricü memüte'üquitametevahepaüsita, müme müvanaque memeu'uvanicü'etütüme me'anacatütü, quiecari hixüapa vaürisicamemüpitüarienicü, 39 teüteri vahüxie memayaxecütuquita, quiecame 'aurie memayaxecü 'ixüararipa, mümevahepaüsita. 40 Viyurasixi vapini mepütevarutixütüiri,'emeteheutevitü neneviericü mücamasiücünicü quememüteyurie. Vahesie masi yemecü tinahüivani.

Viyura tumini que müti'atüiri Cacaüyari(Rucaxi 21:1‑4)

41 Hicü tumini macaxürüva cacuniyari hüxieniutayerüni Quesusi. Teüteri nivaxeiyacaitüni tuminime'acaxürüvame cacunisie. Xicusixi yumüiretü vaücameneicaxürüvacaitüni. 42 Mericüsü xevitü viyuracaninuani tuminicü mavetü, hutame neucaxürienixei senitavuyari müraye'atüca 'axeicüa. 43 Hicüyu'aurie varutacuevieca teyü'üquitüvamete, müpaütinivarutahüave Quesusi, Niuqui caniseüyeni que

Maricuxi 12:44 50 Maricuxi 13:8nemütixecühüave, 'icü viyura tumini mavetü cacunisieneicaxürieni vaücava, müme yunaitü memeicaxürüva'esiva xeicüa meneicaxürieni. 44 Yunaitü mümemeneicaxürieni tita müranuyuhayeva, peru 'iya yuhaverimieme neucaxürieni, naime cümana mütiyumicuacai.

13Quesusi que mutayü, tuqui 'amüpa que

mütica'unarieniquecaicü 'arique(Mateu 24:1‑2; Rucaxi 21:5‑6)

1 Hicü tuquita 'ayenecacu, teyü'üquitüvametemamaxevitü müpaü tinitahüave, Neuxei, ti'üquitame, tetexique timamarivave quite. 2 Quesusi müpaü tinitahüave,'Icü qui petixeiya 'amüpapa. Tete pücahayevarieniyuheima 'atetü. Naitü canica'unariemücü.

'Inüarite que mütimasiücüni taparirümecacu(Mateu 24:3‑28; Rucaxi 21:7‑24; 17:22‑24)

3 Hicü Huriva Macu'u yemurisie 'ucaicu tuqui 'amüpahüxie, Pecuru Cacuvu Vani 'Atürexi yühücüate müpaümetenita'ivaviya, 4 Quetatineutaxatüa quepaucuamüpaü pütiyüni que pemaine. Tita ti'inüariyaritüniquepaucua maye'aximeni 'icü naitü. 5 Quesusinisutüani müpaü tivacuxaxatüvatü, Yumarima 'aixüa,xevitü catixe'u'irüviya. 6 Yumüiretü mecani'axüacunimüpaü me'utiyuatü quename nehesüa memiemete,Ne Cürisitu necanihücütüni, me'utiyuatü. Yumüirememenivacuamanacuni.

7 Xeme quepaucua xemüva'enieni cuyaximeyucuitüveme, quepaucua xemi'enieni cuyaniuqui, xepücayuxamurieca. Neuyeveca müpaümütiyünicü, peru 'acuxi naitü pücatapare mücücü.8 Nuivarite mecaniyeha'acuni mevacuicutü hipamenuivarite, xexuime cuiesie quiecatari mecaniyeha'acunihipame cuiesie miemete mevacuicutü. Naisarie cuie

Maricuxi 13:9 51 Maricuxi 13:19canitayuamücü, haca canitavemücü. Peru que mütiyüni,mücücü canisutüariemücü xeicüa cuiniya.

9 Xemesü xequeneyucuerivayurieca. Mecanix-eyetuacuni 'isücate vahesüa. Tuquiteta xecani-tiveiyacuni. Cuvexunarurisixi te'aitamete vahüxiexecaniti'ivaviyariecuni nehesüa xemümiemetecü,xemüvahecüatüacacü que xemüte'unenierixü.10 Neuyeveca 'icü niuqui 'aixüa manuyünememütaxatüarienicü yunaitü nuivarite meri.11 Quepaucua memüxetiviya memüxe'anuhapani'isücate vahüxie, xeta'icuevatü xepücayu'iyaritüacaque xemutiyuaneni. Masi que xemütepitüarieni 'ana,müpaü xeputiyuaneni. Xeme xepücahüme que mü'aneyamütayüni, 'Iyari Mütiyupata püta canihücütünique mü'ane yamütayüni. 12 Ra'iva pürayetuanimümierienicü, quemasieya yunive niyetuamücü,türi meniyeha'acuni yu'uquiyarima vahepaüsita,metenita'aitacuni memücui'ivanicü. 13 Yunaitümenixe'uxive'eriecacuni nehesüa xemümiemetecü.Que mü'ane tiuca'enivatü 'amuyeicani quepaucuamümünique, mücü nitavicueisitüariemücü.

14 Xeme 'uxa'atüni xenixeiyacuni mücü tevi müvase-viximani müracumaveriyani mana 'utiveme haque 'aixüamüca'ane mutivenicü, que mainecai tixaxatame Tanieri.Titerüvame quetimaiveni tita mütixata. 'Ana hürisiemequeyuta'una müme Cureya cuieyarisie meme'uvani.15 Que mü'ane caxetunisie macaca 'uxipietü, mücü'anacayame yuquita pücaheutahani yupini tivayepinique.16 Que mü'ane yeuta meyeicani, yu'utüma pücanuaniyu'ücari tivayehurienique. 17 Xüa 'ui müme memuhucamüme memütesisitüa 'ana. 18 Xequeneyunenevieca mü-paü catiuyünicü muhaütüsie. 19 'Iya tucarisie 'uxi-matüarica canitixuaverimücü cuini mieme, matüaripaiquepaucua Cacaüyari nai mütiunetüa hicüque que mü-

Maricuxi 13:20 52 Maricuxi 13:31catixuavecai, tavari que mücatixuavenita. 20 Ti'aitamexüca 'esicareiteritüanique 'uximatüarica, ni xevitü tevipücatavicueniqueyu. Mesü müme müvaranuyexei vacü'esipüreiteritüa.

21 'Anari xevitü xüca müpaü tixecühüaveni,Camü, 'ena caniuyeicani Cürisitu, Camü mana,xüca haineni nusu, yuri xepücate'i'eririeca quemü'ane müya mutaineni. 22 Yacü Cürisitusixi,yacü texaxatamete mecani'axüacuni. 'Inüarimecanitiveviecuni mamarivaveme mevacuamanaque'asita müme memanuyexeiyarie xüca meyüvavenique.23 Xemesü xequeneuyü'üviya. Nai nepütixe'utaxatüayacatiyüvecacu cuxi.

Yuri Tevi que mütinuani(Mateu 24:29‑35, 42‑44; Rucaxi 21:25‑36)

24 'Ana 'iya 'uximatüarica heunuayu, taucaniyürimücü, mesa cacanihecüarivimücü, 25 xuravesiximecanicaxüricuni muyuavisie miemete, mümetürücariya memexeiya muyuavisie mecaniyuitüariecuni.26 'Ana Yuri Tevi que nemütiteva mecanenixeiyacunihaisata ne'acamiecame, cui netürücaüyetü, nexavatütü.27 'Anarita netupirisixima nenivatanü'axüamücü, mümenemüvaranuyexei nenivacuxeürimücü, taserieta ta'utatatahixüata tasutüapamemeu'uva, naisarie cuiemanunieremuyuavitüa.

28 Narüca xeha'erivatü müpaü xequetenemaica,quepaucua xavari mücavivieni xücari yürani,xüca mamateya cuneicani, tasüari 'auracacutüca.29 Xemeta yaxeicüa, quepaucua xemixeiya 'ipaütiyüaneme, yaxequetenemaica quename hehurari,quitenie müta'aximenipaü. 30 Niuqui caniseüyeni quenemütixecühüave, hicü miemetexi mepücatixüni,mexi 'icü naitü ca'aye'ave. 31 Cuie muyuavi naitücanitixümücü, peru ne neniuqui pücaxüni.

Maricuxi 13:32 53 Maricuxi 14:232 Tevi 'asipücatimate quepaucua maye'ani 'iya tu-

cari, taheima miemete tupirisixita 'asimepücatemate,neta 'asinepücatimate Cacaüyari Nu'aya nehücütütü.Ne'uquiyari xeicüa catinimaica.

33 Yumarima, xequenayeneniereni xe-queneyunenevieca, 'asixemücatematecü quepaucuamaye'ani. 34 Müpaü cani'aneni que mütiuyü, tevitevapai metüa, yuqui mucu'eiri. Te'uximayatametenivaruhüritüani yuxexuime, vamayüitaricü vahüritüatü.Quiteni tihüveme tiuta'aitüani mayenierenicü. 35Xemeta'ayumieme xequenayeneniereni, 'asixemücatematecüquepaucua munuani qui cusiyari, ya taicai yatücari hixüapa, ya vacana tahivayu, ya yuimuana.36 Xequenayeneniereni capa xecusume xe'utaxeiyacüyapaucua nuame. 37 Que nemütixecühüave xeme,yunaime netinivacühüaveni vahesie mütinaquecü,xequenayeneniereni.

14Que memüte'iviyaquecai Quesusi(Mateu 26:1‑5; Rucaxi 22:1‑2; Vani 11:45‑53)

1 Mericüsü huta tucari neuyevecaitüni 'ixüararimaye'anicü quepaucua mema'erivacai Cacaüyari quemütivaruhayevaxü vateüterima, quepaucua pa cacux-axanime memücuacai. Mara'acate memühüritüariecaimüme 'inüaricü memüte'üquitametetücai vahamatümetenicuvautüvecaitüni que memüte'iviyacüme'icuamanatü, que memüte'imienicü. 2 Müpaümeteniyücühüavecaitüni, Mecuxi 'ixüaramete vahüxie'asitemücateyurieni, teüteri capa meyutaxamurienicü.

Visi mu'üa que mütiucaviriyari Quesusisie(Mateu 26:6‑13; Vani 12:1‑8)

Maricuxi 14:3 54 Maricuxi 14:11

3 Mericüsü Vetaniyasie 'uyeicatü tiniucuani Simu-nisüa que mü'ane cuiniyacü müca'itiyacaisüa. Hicü 'ucamana caninuani tete visi mü'ane puteyayari 'ahanatü,visi mu'üa 'aye'üneme narüru titevacame canücame cuimüraye'arücai. Puteya cüipieya 'anumuraca, Quesusimu'uyasie neitiyeurieni visi mu'üa. 4 Hipatü meha'atümüpaü meteniyücühüavecaitüni, Titayaricuta yacü xe-icüa reiyehüa 'icü visi mu'üa. 5Püyüveniqueyumituanicü'icü visi mu'üa haica sienituyari 'inüariyaricü heimanayapaümemecü, tuminiyari memümiquienicü puvüresixi.Menitiecucaitüni 'uca.

6 Peru Quesusi müpaü niutayüni, Xequeneuhayeva,titayari xete'i'uximatüa. 'Aixüa catiniuyurieni ne-hesie mieme. 7 'Uxa'atüni varie 'amecaniu'uvacunipuvüresixi xehesüa. Quepaucua xemüyuvaüriya xe-caniyüvaveni 'aixüa xemüvayurienicü, nesiere