Ri taq k’utunïk ri nib’anchirij ri rujalik meq’tewal

IDIOMA MAYA KAQCHIKEL

Edwin Castellanos y Jackeline BrinckerTijonïk richin ri Retamab’alil Kajulew richin ri Jalajoj K’aslemal -CEAB-

Nimatijob’äl richin ri del Valle de GuatemalaSamajel Ajtz’ib’ richin ri Sistema Guatemalteco de Ciencias del Cambio Climático

Nimatijob’äl del Valle de Guatemala

Tijonïk richin ri Retamab’alil Kajulew richin ri Jalajoj K’aslemal -CEAB-

Ri taq k’utunïk ri nib’anchirij ri rujalik meq’tewal

Edwin Castellanos y Jackeline BrinckerTijonïk richin ri Retamab’alil Kajulew richin ri Jalajoj K’aslemal -CEAB-

Samajel Ajtz’ib’ richin ri Sistema Guatemalteco de Cienciasdel Cambio Climático

Iximulew, n B’aqtun, a K’atun, e Tun n Winäq, p Q’ijd Tz’ikin

1 ¿Achike ruma niqatz’ila’ qi’ chirij ri rujalik meq’tewal re re’ qatz’eton, qana’on yan?

Ri meq’tewal richin ri ral ik’ rujalon ri’ k’o yan chik k’iy juna’. Pa taq Kajk’ala’ juchuy woq’o’ juna’ (650,000 juna’) e k’o winäq wuqu’ rujalajri’l, akuchi ri k’isb’äl tanaj (edad de hielo) xk’is pa ri juna’ wuqlajq’o’ lajk’al. Re jalajtajneq re’ nib’ana-täj pa taq nïm peraj ramaj juna’.

Ri rumeq’enal ri ruwach’ulew b’enäq pa jotol, man jun b’ey tz’etël ta ojer kan. Nel chi tzij, ojer kan ri taq nima’q rujalik meq’tewal xb’anatäj pa taq nima’q ramaj juna’ (millones o miles de años), chupam re taq k’isb’äl juna’ wuqk’al lajuj juna’ (150 años) qatz’eton rujalaxik achi’el xb’anatäj ojer kan taq juna’, janila xjote’ ruk’atanal. Ri yalan rumeq’enal nuq’et ri ütz kik’aslemal ri taq winaqi’ taq chikopi’ chuqa’ taq che’ q’ayïs.

Ri taq na’owinaqil kitz’eton, chupam ri k’isb’äl mokaj juna’, jalajoj rujalaxïk rumeq’enal riral ik’: ri k’iyirisanem rumeq’enal chi jun ruwach’ulew; ri rukiyirisanem ri taq palow; nok ya’ ri saqb’akon (deshielo) richin rinima’q saqb’akon; töq nok ya’ churuwäch ri saqb’kon richin ri Ártico; chuqa rukiyirisanem ri raxal. Chuqa’ ri waqlajuj richin ri wuqlajuj juna’ yalan ruk’atanal keri’ nub’ij ri na’owikaq’iq’al (meteorológicos) petenëq pe pa ri juna’ woq’o’ (2,000)

Ri tz’ib’atel kan, chupam ri kajq’o’ kajlajk’al juna’ (1880) ntz’etetej riral ik’ nimeq’e’ janila, chuqa’ niqoyob’ej jalajoj peraj ramaj apon.

Achib’äl: National Geographic

Ojer kan ri taq nima’q rujalik meq’tewal xb’anatäj pa taq

nima’q ramaj juna’ (millones o miles de años), chupam re taq k’isb’äl juna’ wuqk’al lajuj juna’ (150 años) qatz’eton rujalaxik achi’el xb’anatäj ojer kan taq juna’, janila xjote’ ruk’atanal.

2 c

2 ¿Achike kan qitzij ri nub’ij ri na’owinaqil chirij ri rujalik meq’tewal?

K’o na’ojib’äl kichin ri na’owinaqil chirij ri ruja-lik meq’tewal nikib’en ri winaqi’ ri jalajoj molaj ajuk’an ya’ nikiya’ ruq’ij, achi’el ri Panel Inter-gubernamental de Cambio Climático (IPCC por sus siglas en inglés). Ja re’jun molojri’il chi jun wach’ulew, chupam ri kajq’o’ b’elejla-jk’al waqxaqi’ juna’ (1988) nutojtob’ej ri taq k’ak’a’ solwuj na’owinaqil, ri k’o churuwech ri wach’ulew ri nitzijon chirij ri jalajoj meq’tewal. Rik’in ruto’ik ri IPCC ni’ox rutzijol ri xtz’etetej rik’in ri na’owinaqil ri taq jalwäch meq’tewal pa taq k’isb’äl juna’, achi’el nitz’etetej chupam ri nab’ey wachib’äl.

Ri wachib’äl peteneq richin ri ro’ rutzijonem, ri xtz’ib’atäj kan ruma ri kaq’o’ na’owinaqil, ri e k’o ketamab’al chi jun ruwach’ulew chuqa’ xnik’ox ruma jun molaj na’owinaqil chuqa’ ri peteneq pa kiwi’ ri chanpomal.

Chupam ri molojri’il richin ri na’owinaqil nikib’ij ri rumeq’enal ri ruwach’ulew petenäq pa kiq’a’ ri winaqi’. Achi’el nub’ij chupam ri jun mokaj na’owinaqil (Anderegg W. et al, 2010), ri xno-jij ri samaj richin ri juna’ kaq’o’ waqxaqlajk’al

Nab’ey achib’äl. Chi jun rumeq’enal richin ri juna 1880-2012

Chupam ri molojri’il richin ri na’owinaqil nikib’ij ri

rumeq’enal ri ruwach’ulew petenäq pa kiq’a’ ri winaqi’.

kab’lajuj (1,372) ri aj nojb’äl chirij ri rujalik meq’tewal xk’is pa taq 97- 98% chupam ri’ xkijunumaj kina’oj chirij ri rujalik meq’tewal xkik’ut ruma ri IPCC. Ri taq nimaq’ molojri’il richin ri qiximulew chuqa’ richin ajuk’an ya’, chi jun wach’ulew nikijunumaj kina’oj chirij ri meq’tewalruma nuya’ k’ayewal pa qak’aslem ri öj k’o chupam re jun ral ik’ re’.

Xkanux pa IPCC, 2014. Climate Change 2014: Synthesis Report. Ginebra, Suiza, 151 pp.

3 ¿Achike ruma ketaman ri taq na’owinaqil achike ruk’atanal xk’uje’ pa juq’o’ wok’al juna’, chuqa pa wok’al juna’ apon, wi maketaman ta ri nib’anatäj juna’ apon?

Rukan achib’äl. Rujalaxik chi ronojel ri q’aqtewal chupam ri woq’o’ wok’al juna’ (2100)

Fuente: IPCC, 2014

Nijun winäq etamayon achike nikulwachitej pa jun q’ij chupan wok’al juna’ (100 años), ri taq na’owinaqil nikib’ij chi ri ral iq’kan yalan ni-meq’e’. Ri qitzij k’o chin natz’et rujalaxik rin taq ramaj. Achike rub’anon ri kaq’iq’al (atmósfera) akuchi’ k’o wi töq nijalatäj ri rujalik meq’tewal, runik’oxik rumeq’enal pa juk’al lajuj juna’ (30 años) nijalatäj janila juna’ ruma ri’ niqetamaj achike nikulwachitäj apon.

Ri jalajoj meq’enal pa ruwi’ ri meq’tewal k’o ruxe’el pa rutz’etik rub’anikil, rujalik ri jalajoj meq’tewal, chuqa’ nikitz’et rub’eyal ri itzel iq’ala’ ruma ri Itzel na’oj kib’anon pe ri winaqi’. Ri rukan achib’äl nuk’ut ka’i’ rub’eyal: jun qajnäq na’oj, k’o pa käq rub’onil jari ri nuya’ ri itzel iq’ala’ pa taq k’isb’el taq juna’. Pa xar rub’onil nuk’ut jun utziläj na’oj, ruma ruqasaxik ri Itzel iqala’.

Chi jun ruk’ojlem ri xb’anatäj pa ruwi’ rutoj-tob’enik, nkib’ij ri ruk’atanal kan janila nijote’

chiruwech ri ruwach’ulew chupam re jun mokaj juna’ re’ (siglo XXI). Rik’in jub’a’ruk’atanal janta-pe nib’ejote’ chwaq kab’ij apon. Janila nimeq’e chuqa’ runimirisaj ri ruchamik ri ya’ richin ri sa-qapalow.

Ma tikirel ta nab’ij pa qitzij k’a akuchi ri wach’ulew nimeq’e’ pa wok’al juna’ (100 años) ruma ri ja-lajoj ruk’ayewal richin rujalik ri ral ik’, maqeta-man ta k’a akuchi yetikir nikiq’et ri itzel iq’ala’ ri winaqi’. Ri nkib’ij pa qitzij, chi ri ruwach’ulew xtimeq’e’ ronojel q’ij, estape’ niqapab’a’ ri itzel iq’ala’. Ri rox achib’äl nuk’ut rumeq’enal qo-yob’en apon pa utziläj na’oj chuqa pa kajneq na’oj. Chuqa’ nuk’ut rik’in ri rumeq’enal röj wi-naqi’ niqatz’ila’ qi’ ruma ri jalajoj rub’eyal ri jäb’. Niqoyob’ej pa Iximulew ruqasaxïk ri jäb’ pa 10-20% pa ruk’isb’äl re mokaj juna’ re’.

4 e

Rox achib’äl. Rujalaxik chupam ri q’aqtewal pa woq’o’ wok’al juna’ (2100). Pa xokon ri ütz yenojin pa ajkiq’a’ ri man ütz yenojin

4 ¿Aruma k’o janila k’aten, wi nqatz’et, nqana’ janila tew chuqa’ ri saqb’aqon?

Jantape’ yojrusech ri nib’anatäj wakamin chirij ri rub’anikil ri ramaj rik’in rujalik meq’tewal, chuqa nanojij pa ruq’ijul apon, yalan kayew niq’ax pa qajolom chirij ri ruq’ijul ri meq’tewal. Achi’el at k’o pa ruchi’ palow, k’o chi nanojij wi ri ya’ richin ri palow nijote’ niqa. Ri eqal rujalik ri ya’ ma tz’etetej ta ruma yalan rusiloxik.

Junan chuqa’ ntz’etetëj töq nijote niqaqa’ ri ütz ramaj ja ri’ ri nub’en chi yalan k’ayew rutz’etik ri jalajoj eqal rujalaxik ri meq’tewal, k’o k’a ri’ sa-qb’aqon chuqa yalan tew, ri ri’ ma nel ta tzij chi nijote’ rumeq’enal pa k’iy juna’ apon.

Richin nawil ri taq ruchojmilal richin ri meq’tewal k’o chin niqakanuj rub’eyal töq nijalatej pa jun nïm ramaj, chuqa xa xe’ pa ri ramaj wakamin, chuqa’ tikirel pa ka’i’ oxi’ taq q’ij k’a pa jun ik’.

Achib’äl: Ri saqb’aqon richin ri Ixchiguán, San Marcos,Guatemala. Pixabay

Ri taq saqb’aqon chuqa ri yalan tew nik’ulwachitäj eqal eqal töq nimeq’e’ ri wach’ulew, manikulunta chi tzij chi nik’is ronojel ruma

niqatz’et nijote’ jun ruk’atanal.

Chuqa’ niqatz’et ri meq’tewal töq k’o jalajoj meq’tewal pa juk’al lajuj juna’ (30 años).

Ri taq saqb’aqon chuqa ri yalan tew nik’ulwa-chitäj eqal eqal töq nimeq’e’ ri wach’ulew, ma-nikulunta chi tzij chi nik’is ronojel ruma niqatz’et nijote’ jun ruk’atanal.

5f

5 ¿Achike ruma man ütz ta ri nijote’ jun ka’i’ raqän, ruk’atanal ri ruwach’ulew, wi pa jun q’ij pa jun juna’ ri rusilonïk riq’aqtewal k’a napon pa lajuj raqän?

Achib’äl: Chaqi’j pa relab’äl q’ij richin Iximulew. Taluy tz’ib’ Prensa Libre

Pa jun jalaxïk richin jun chuti mokaj chupam k’iy juna’ tikirel nijalatäj chupam ri runuk’ulem

ruwach’ulew.

K’o chi niq’ax chiqawäch achike nel wi ri meq’tewal rik’in ri ramaj juna’. Xqab’ij yan chi ri ramaj juna’ nik’axawachuj achike rub’anon ri rub’anikil ri kaq’iq’al, nijalatäj q’ij q’ij chuqa nuq’ajuj apon pa rub’eyal richin keri’ niqetamaj xabachike rujalaxik. Xa b’ankuchi’ at k’o wi, ri ja-lajoj ramaj tikirel nib’an pa jujun ramaj chuqa pa jujun q’ij. Ruchojmirisaxïk ri ramajja ri’: ri q’ij, ri

jäb’, ri muqul, ri taq kaq’iq’, ri saqb’äch, ri mustew (nieve) ri tew jäb’, ri taq k’iyirisamen raqän ya’, ri taq kaquljay, ri janila tew chuqa ri juley chik. Ri taq ajkaq’iq’al (meteorólogos) pa kiq’a’ rije’ k’o rub’ixik achike nik’ulwachitej chwaq kab’ij apon, ruma k’a ri’ maqetaman ta achike nikulwachitej.

Pa jun chik na’oj, ri meq’tewal ntz’etetej pa k’iy juna’ apon k’imb’a pa juk’al juna’ (30 años). Tikirel niqatz’et pa ri nïm ramaj re’, ri jalajoj meq’tewal, re nik’ulwachitäj eqal eqal, ruma pa jun jalaxïk richin jun chuti mokaj chupam k’iy juna’ tikirel nijalatäj chupam ri runuk’ulem ruwach’ulew. Öj k’o pa rub’eyal richin ru-meq’exik ri ral ik’ pa ka’i’pa kaji’ chuti mokaj richin ri woq’o’ wok’al juna’ (2100) rik’in ruki-yirisamen ri itzel iq’ala’.

Kanojin kere’: ¿Achike majunan ta chupam ri wa’ix rik’in jun ch’uti mokaj? Ütz k’a, jare’ ru-jalaxïk rik’in ri saqb’akon rik’in ri ya’. Xmeq’e’ yan ri ruwach’ulew paruwi’ 0.8 ch’uti mokaj richin ri juna’ kajq’o’ kajlajk’al juna’ (1880). Re re’ ma niq’ajuj ta chi k’iy qachapon yan rutz’etik ri jun ruwach’uew yalan rumeq’enal jari’ qoyob’en: kamïk taq jäb’, k’iy chaqirisa-nem, ri k’aten yalan nijote’. Jalajoj taq kiwach chikopi yek’is yan. ¡ Ja re xa xe’ ri 0.8 chuti mokaj! Kanojin wakamin achike nik’ulwachitäj wi man jun niqab’en chirij ri itzel iq’ala’ wi man qaq’et ta ri taq tikirisanem ri nikiya’ ruchuq’a’ ru meq’enal ri ruwach’ulew wi ri ral ik’ nimeqe’ pa wo’o’ chuti mokaj.

6 g

Ri taq na’owinaqil kib’anon kisamajel wuj ri-chin nikiya’ rutzijol chirij rujalaxïk ri meq’enal, niqakusaj xa xe’ ri k’o churuwech ri wach’ulew (nch’ich’an q’ij, rukojolil, retab’al tz’uk rik’in ri ral ik’, ch’aqa chik). Re kisamajel wuj re’ ma etikiri-neq ta, nikik’iyirisaj ri yalan ruk’atanal kitz’eton pe. Xa xe jun rub’eyal k’o richin ruk’iyirisanem ri tzijonem ki tz’eton, ja re’ ri niya’ox jun ru tz’aqat pa kiwi ri winaqi’. Ri itzel iq’ala’ rub’i’nian efecto invernadero. Töq nikitz’aqatarisaj ri samaj, ti-kirel nik’iyirisaj jeb’el ri rutzijol, kitz’eton pa taq mokaj juna’.

Rub’i’ “efecto invernadero” ri nuya’ ri rulum aq’a’l (dióxido de carbono) ch’aqa’ chik iq’ala’ ri k’o pa kaq’iq’al k’o ruchuqa’ richin nuchap ri meq’enal. Pa taq nimaq’ kib’anoj (industrias) Qasq’opin k’iy taq rulum aq’a’l, chuqa’ itzel iq’ala’ pa kaq’iq’al.

Ri taq na’owinaqil ketaman ri qameq’tewal nujel ri’ ruma ri tz’ilonem richin ri rulum aq’a’l richin nuya’ ri uchuq’ab’il rik’in ri rujalik ri q’eqaq’o’l chuqa’ ri aq’a’l ya’ab’äj; re re’ xuya’ ri (91%)richin rutz’ilaxïk pa ruk’ojojil juna’ woq’o’ waqi’ pa woq’o’ wolajuj (2006 y 2015). Rukan ruxe’el ri tz’ilolem aq’a’l jari’ ruqasaxïk

ri taq che’. Qitzij k’a ri’ k’o ch’aqa’ chik ri nikiya’ ruk’ayewal ri qameq’tewal achi’el ri räx wos (metano) ri nitz’ukutäj pa taq tiko’on chuqa’ pa taq awajb’äl, ri jalwachil q’ij, ri taq ixkanul chuqa’ ri taq sutz’ ri nikiya’ ruk’ayewal ri meq’tewal.

Röj ri öj winaqi’ qaya’on wok’al mul (100 ve-ces) ri lum aq’a’l pa kaq’iq’ churuwech ri taq ixkanul: chi ruchi’ ri lajq’inchil waqxaqlajk’ala’ wolajchuy (35 mil millones) richin ri rejqalem pajib’äl richin ri CO2 pa ri Kaq’iq’al pa taq jun juna’ ruma ruk’ataxik ri K’atb’äl, ruqasaxïk taq che’. Ri jalajoj rujalaxïk ri b’anajtajnäq pa taq k’iy juna’, wakamin nib’anatäj ruma pa taq mokaj juna’ ruma ri winaqi’ nikitz’ila’ .

6 Ütz k’a, rikin jub’a’ yalan nimeq’e’. Po, ¿Achike rub’eyal niqab’en richin niqetamaj wi röj k’o qamak? ¿Pa qitzij yalaj k’o quchuqa’ richin niqatz’ila’ chi jun kaq’iq’al? Rik’in jub’a’ k’a ri’ ri meq’enal nipe ruma ri q’ij, ruma ri taq ixkanul chuqa ruma ri rujalik ruwach’ulew.

Xa xe jun rub’eyal k’o richin ruk’iyirisanem ri tzijonem ki tz’eton, ja re’ ri niya’ox jun ru tz’aqat pa kiwi ri winaqi’.

7h

7 Ri taq winaqi’ niqajiq’aj iq’al chuqa’ niqelesaj ri lum richin ri rulum aq’a’l. Ruma k’a ri’ ¿achike niqab’en? ¿Ma nojiq’an ta chik?

Manaxib’ij ta awi’, ri jiq’axïk nijun nukulwachij rik’in ri jalajoj meq’tewal.

Jun winäq nrelesaj pa ruxla’ jun nimamokaj ri rulum aq’a’l pa jun q’ij. Re re’ nel chi tzij yalan k’iy töq qetaman öj k’o (7,000,000,000) wi-naqi’ chiruwech ri ruwach’ulew, ri aq’a’l ri ni-qajiq’aj ma petenäq xab’ankuchi, petenäq pa chupam ri ronojel niqatij. Rat niqa’ chi ak’u’x, ri taq che’ q’ayïs nikichop ri lum aq’a’l richin nok kuchuq’a’ ri lumaq’a’l ri xkichop ri taq che’ q’ayïs nok quchuq’a’, k’a ri’ niqelesaj qu-xla’ ri lum aq’a’l töq yojwa’ niqelesaj nikichop jumb’ey chik ri taq che’ q’ayïs.

Ri k’ayewal k’o töq niqakusaj ruchuq’ab’alil ri e k’o chuxe’ ruwach’ulew, ruma niqatunaj ri lum aq’a’l pa kaq’iq’ pa yalayan chik juna’, ri yakon chuxe’ ruwach’ulew ach’iel nima’q taq yakäl richin ri ya’ aq’a’l, q’eqaq’o’l, chuqa’ ri wos. Jun b’ey niqachep ri aq’ala’ richin ri ulew tikirel nik’uje pa kaq’iq’al pa taq k’iy juna’.

Keri’ k’a kajiq’an janila, ri awuxla’ manjun ruk’ayewal rik’in ri jalajoj meq’tewal.

Ri k’ayewal k’o töq niqakusaj ruchuq’ab’alil ri e k’o chuxe’

ruwach’ulew, ruma niqatunaj ri lum aq’a’l pa kaq’iq’ pa yalayan

chik juna’.

8 i

Estape’ ri k’iyirisanem pwaqil chike taq amaqi’ ki jotob’an pa mokaj juna’ ruma rukusaxïk ri k’atb’äl, ri ütz uchuq’ab’il tikirel nikusex pa taq kisamaj ri winaqi’. Ri kutuxïk richin ri uchuq’ab’il niqaqa’ ruma ri k’ak’a’ taq ch’ajch’oj na’ojb’äl samaj, nikik’iytisaj jalajoj utziläj samaj chuqa k’ak’a’ kuchuq’a’ ri taq aj moloj k’aynel.

Jalajoj taq tijonïk xb’an ruma taq ajpwaqil ni-kik’ut ri sachonïk pwaqil pa ruq’ijul apon ruma ri ruk’ayewal ri meq’tewal, xa xe’ niqab’ij chiwe chi yalan nim chwäch ri yakik ri nuya’ chwaq’ kab’ij, ruma niqakisaj ri uchuq’a’ ri qeq’aq’o’l chuqa’ ri rab’ajal aq’a’l. Xa xe’ ti qa chi ak’u’x chiri kamïk jäb’ ri xb’anatäj wawe’ pa Iximulew kela’ kan xkitz’ila’, xkiqasaj ruchuq’a’ ri pwaqil, richin ri juna re’. Xa xe taq niqak’ulwachij jun kamik jäb, ri qiximulew man xk’iyta ri rupwaqil xa xe xuya’ qameb’a’il.

K’o tijonïk ri yech’on chirij ri lum aq’a’l pa nukulem k’amasaqilal , (Dejar de quemar combustibles fósiles) man qasech ta k’iy pwäq, chwa’q kab’ij apon ruma ri kusaxij ri combustibles fósiles, chuqa ri aq’a’l, chuqa ri wos richin nuya’ ri ruchuq’amalil. Ri taq qajneq rajil richin ri nawilij ri k’amasaqil hidráulica, eólica chuqa’ ruma ri q’ij rije’ tikirel nikiya’ rajil richin ri ütz ruchuqab’alil.

Ri kamïk jäb’ ri xb’anatäj wawe’ pa Iximulew kela’ kan xkitz’ila’,

xkiqasaj ruchuq’a’ ri pwaqil, richin ri juna re’.

Achib’äl: Megaplanta de energía solar en Santa Rosa, Guatemala. Agencia Doblevía

8 Wi niqaqasaj ri taq rulum aq’a’l, ¿man qapab’a’ ta ri rukiyirisanem, ri qapwaqil, qach’utirisaj qa PIB, niqasech qasamaj niqatz’ila’ ri qapwaqil?

K’utunïk, pa qamaq’el ri ruchuq’a’ ri gene-ración hidroeléctrica yalan rujotob’alil, k’o chuqa’ ri ruchuq’a’ ri majani samajin, achi’el ri: ruchuq’ab’alil q’ij, eólica, geotérmica, jare’ nta-jin ntz’ukutej pe. . Ri taq kina’ojib’äl ajuk’an ya’, achi’el richin ri nb’inan Acuerdo de París, nuteq pa taq ri amaq’el chi rukanuxïk jun descarbo-nización ri ximon ri’ rik’in taq k’ak’a’ taq na’oj ri nuya’ pe ri qapwaq chuqa’ ri k’iyirisanem.

9j

9 Estape’ niqakusaj ri uchuq’ab’il pa wok’al mokaj (100%) pa ch’ajch’oj wakamin, ri ral ik’ ri k’a nimeq’e’ na. Pa ri nojb’äl re’, ¿ma xb’eyan ta ri ramaj richin niqab’en rutzil?niqab’en rutzil?

Ri k’ayewal ri xqaya’yan kan pa ri kaq’iq’al jantape’ juna’ öj

peteneq, k’a xtijena el k’iy juna’ apon chiqa wäch.

Achib’äl: Planta de energía eólica en Guatemala. SOY502

Qitzij, estape’ niqaya’ kan ri ronojel tikirisa-men ri GEI, k’a niqatz’et nachi jun rumeq’enal pa taq k’iy juna’ apon. Re re’ ruma ri k’ayewal ri xqaya’yan kan pa ri kaq’iq’al jantape’ juna’ öj peteneq, k’a xtijena el k’iy juna’ apon chiqa wäch. Taq xqaya’yan kan ruk’ayewal chupam ri kaq’iq’al, mayojtikir ta niqaq’et chik.

Niqakusaj re jun nuk’u’x na’oj re’ ach’el ni-qab’ij k’o ak’as man tikirel ta natoj, k’aya-loq’on na chuqa’ k’anasech ri apwaq. Xa junan nuk’axawachuj rik’in ri rujalik ri meq’tewal. Wi ch’anin yojsamej pa ruwi’ re k’ayewal re’, niqajel ri ruchuq’ab’alil pa ch’ajch’oj kimb’a’ re’ yojtikir niqajel ruchuq’a’ pa ka’i’ chuti mokaj (2 grados centígrados), niqaqasaj ri k’ayewal pa k’iy juna’ apon. Wi manqab’enta manjun xa xe’ niqaya’ ruk’ayewal niqajotob’a’ pa waqi’ chuti mokaj (6 grados) ri rumeq’enal ri ruwach’ulew chi jun ruqakaslemal.

Wakamin, niqana’ yan ri ruk’ayewal ri ruja-lik meq’tewal, wi maniqachep ta rusajmaxïk wakamin, pa ruq’ijul apon nik’uje’ janila kik’ayewal ruma janila nimeq’e’. Ronojel re’ nuya’ chiqak’u’x chi qonojel k’o chin yojsa-mej ri chin niqaqasaj ri tikirisaxik ri k’ayewal, chuqa’ k’o chin niqab’en jalajoj taq moloj richin yojk’ase’ pa taq k’ayewal. K’o chin niqetamaj achike niqab’en rik’in ri kamik jäb’ chuqa’ rik’in ri chaqi’j jäb’ pa taq juna’.

10k

A Retal junamaxel ¿Achike k’a tikirel ninb’en richin yito’on?

Rat yatikir naqasaj ri aq’a’l ri awichin (ronojel ri GEI chi qajujunal, pa moloj) pa jalajoj rub’eyal, re re’ yatruto’ richin nakolapwaq. Tikirel najel rik’in ri saqib’äl ko’ol ruchuq’a’, nachup ro-nojel ri taq saqib’äl pa taq ronojel jay akuchi mank’atzin ta, takusaj pa ruloman taq ch’ich’, takusaj taq ch’ich’ richin taq tinamït, ma-nak’i’eq ta ri arikil, manatej ta k’iy ti’ij.

Ri ti’ij richin wakx jari’ ri nuya’ k’iy k’ayewal ruma ruk’iyirisamem nrajo k’iy ulew, nuya’ pa ruk’ayewal ri taq k’ichelaj; nrajo’ k’iy ya’ chuqa’ ruchuq’a’ ulew richin kiway ri taq wakx; ri taq wakx nikiya’ k’iy wos (metamo) (jun ruchuq’a’ GEI) töq nik’iyer.

K’o chuqa’ chin niqanojij ronojel ri taq ch’ich’ chuqa’ ri taq ch’ich’ kaq’iq’ nikiya jun nïm ti-kirisaxik ri wos (emisiones). Tikirel niqakusaj ri taq ch’ich’ richin taq tinamït richin yojsilon richin keri’ niqaqasaj ri tikirisaxik ri wos, ruma ri’ k’atzinel niqachomirisaj ri taq qach’ich’ pa taq tinamït chi jun amaq’el. Wi nawajo’ jun k’iyirisanem, takusaj jun ch’ich’ K’amasaqilal (xolon k’amasaqilal rik’in ruway ch’ich’) chuqa taya’ kajtz’ik richin ri q’ij pa ruwi’ awachoch.

Chuqa’ ütz nawetamaj ri ch’aqa’ chik na’oj:

� Tajala’ ri man ütz ta nakusaj, achi’el ri t’im, manak’ul ta rukusaxïk, tach’ara’ ronojel ri man ütz ta, ta kusaj ri ronojel ri nik’atzin na.

� Taqasaj rukusaxïk ri ya’, achi’el ri meq’en ya’.

� Pa aq’a’ k’o wi ri nakusaj (manakusaj ta ri taq tik’ajim pisonïk, taqasaj rukusaxïk ri yakb’äl t’im).

� Ch’utirisanïk, tach’ara’ ri man ütz ta takamuluj ri nik’atzin na.

� Tatija’ ri taq tik’ajim ri kib’anon pa ütz rub’eyal, takusaj ri nib’an pa atina-mit richin keri’ maniqakusaj ta ri taq ch’ich’ ruma ruk’ayewal ri nuya’ chire ri ruwach’ulew.

Chi jun tinamït:

� Tiqamolo’ qi’ richin niqab’en samaj pa ruwi’ ri tiko’on che’, takamuluj ri nik’atzin na taqaqasaj rukusaxïk ri ya’.

� Qaya’ rutzijol chirij ri tijonïk richin ri kaq’ib’äl, nab’ey pa taq qachoch.

� Kojsamej, kojnojin chirij ri kaq’ib’äl chu-qa chirij ri rujalik meq’tewal. Tawak’axaj achike nuk’ulwachij ri atinamit rik’in ri rumeq’tewal ankuchi’ öj k’äs wi.

Achib’äl: Kamuluxïk tikonïk che’ pa Iximulew Prensa Libre: Gildaneliz Barrientos

Tikirel najel rik’in ri saqib’äl ko’ol ruchuq’a’, nachup ronojel ri taq

saqib’äl, takusaj pa ruloman taq ch’ich’, takusaj taq ch’ich’ richin

taq tinamït, manak’i’eq ta ri arikil, manatej ta k’iy ti’ij.

11l

B ¿Achike k’a niqab’en achi’el öj Amaq’el chirij ri rujalikmeq’tewal?

Ri Iximulew jun amaq’el pa qitzij man k’o ta pa nïm tikirisanel richin ri GEI. K’o chin yojto’on ruma ri rujalikmeq’tewal yojruya’ chiqonojel pa k’ayewal.

Achi’el röj öj winaqi’ tikirel niqawak’axaj, qaya’ ruchuq’a’ ri taq auditorías sociales chupam ri samajib’äl wuj richin ri kaq’ib’äl, chuqa’ qak’utuj chike ri taq q’atb’äl tzij tikiya’ ruq’ij ri taqonem tzij chirij ri kaq’ib’äl amaq’el (chuqa’ ri choltaqanel tzij 7-2013 richin ri Ajpopi’ richin ri Iximulew, q’eta-man rub’i’ achi’el Ley Marco de Cambio Climático)

Ri Chitüy winäq richin ri Retamab’alil Kajulew (MARN) pa ruq’a’ k’o wi ri rujalik meq’tewal. Ri chitüy ri’ k’o ruka’n ruchitüy ri nusamajij ri rujalik meq’tewal jarija’ k’o chin nutz’et wi

yesamej pa ruwi’ richin nuqasaj ri q’ajojtaqen chuqa’ ri taq tikirisanem.

Chirij ri Ley Marco de Cambio Climático ntz’ukutej ri Consejo Nacional de Cambio Climático (CNCC), rusamaj richin nutz’et wi yesamej pa rub’eyal richin keri’ nuya’ q’ij ri ta-qonem tzij. Ri CNCC ruk’wan rub’ey ri Tataxel richin ri Amaq’ Iximulew rik’in rija’ yesamej ja-lajoj molojri’il: richin amaq’el chuqa’ ma richin ta amaq’el, molojri’il richin achamq’i’, molojri’il aj tikonela’, aj ichimoloj, q’atb’äl taq tzij chuqa’ na’owinaqil.

Ri Sistema Guatemalteco de Ciencias del-Cambio Climático (SGCCC). Re re’ jun ajna’oj chupam ri Consejo Nacional de Cambio Climá-tico, Xtz’ukutej pe chupam ri juna’ woq’o’ ka-jlajuj (2014) rik’in lajuj (10) molojri’il: wo’o’ (5) nimatijob’äl, ka’i’ (2) rukanuxik molojri’il, ka’i’ (2) richin ri amaq’el chuqa’ jun (1) molojri’il pa ruyonil. Rusamaj richin ri SGCCC nunik’oj chu-qa’ nuya’ rutzijol, nuq’axaj kik’in ri taq na’owiqil chirij ri rujalik meq’tewal, richin ri Ciencia del Clima, Adaptación Vulnerabilidad, riMitigación chuqa’ ri Inventarios richin ri GEI.

Qaya’ ruchuq’a’ ri taq auditorías sociales chupam ri samajib’äl wuj richin ri kaq’ib’äl, chuqa’

qak’utuj chike ri taq q’atb’äl tzij tikiya’ ruq’ij ri taqonem tzij chirij

ri kaq’ib’äl amaq’el.

12 m

C ¿Achike k’a sikiwuj k’o richin wetamaj chirij ri rujalik meq’tewal?

Ri Ley Marco de Cambio Climático nub’en jun ru-samajb’el wuj rik’in ri Plan de Acción Nacional de Cambio Climático (PANCC), ri qitzij ri nunojij jari’ ri nuya’, pa saqil, pa ruchojmil, ri taq na’ojib’äl ri konojel ri taq molojri’il ri chin taq achamaqi’ chu-qa ri ch’aqa’ chik k’o chin niketamaj nikikwaj pa rub’eyal richin ri ruqajaxïk ri q’ajojtaqen, rucho-mirixïk kuchuq’a’ richin nikiqasaj ri itzel iq’ala’. Ri PANCC k’o chin nikijel achi’el ruraponil richin taq Ch’ob’onem Amaq’el pa ri RujalikMeq’tewal.

Ri taq Ch’ob’onem Amaq’el pa ri Rujalik Meq’tewal nikiya’ rutzijol achike rub’anon pa rub’eyal ri Chanpomal chuqa’ ri ch’aqa’ chik molojri’il chirij ri rujalik meq’tewal. Wakamin k’o pa qaq’a’ ri Nab’ey chuqa Ruka’n Ch’ob’onem Amaq’el chirij ri rujalik Meq’tewal, ri xu’ox rutzijol pa ri juna’ woq’o’ jun (2001) chuqa’ pa woq’o’ wolajuj (2015). Achi’el rub’ixïk kik’in ajuk’an ya’, ri amaq’ k’o chin nuya’ rutzijol pa taq jalajoj ramaj keri’ ri MARN nsamej yan richin rub’anikil ri Rox Ch’ob’onem. Chuqa’ ri PANCC achi’el taq Ch’ob’onem Amaq’el tikirel nawil pa web richin ri MARN (www.marn.gob.gt).

Ri MARN ruchapon ruchojilanem richin ri Siste-ma Nacional de Información sobre Cambio Cli-mático (SNICC), akuchi konojel nikiya’ rutzijol ri taq molojri’il chirij rirujalik meq’tewal, achiel ri tikirisanem chuqa ri ruqasaxik ri Itzel iq’ala’, ri q’aqojtaqen, chuqa ri rucholajem. Ronojel tzijo-nem re’ k’atzinel richin ri tinamït k’o jeb’el rut-zijol, xa xe’ keri’ nitikir nipa’e’ churuwech re jun k’ayewal re’.

Chuqa’ kib’anon ka’i’ Molojri’il Samaj Amaq’el richin ri rujalik Meq’tewal, chupam ri juna’ woq’o’ kajlajuj (2014) chuqa’ pa woq’o’ waqlajuj (2016), xub’en ri SGCCC ruma ri taq Molojri’il Samaj re’ kiya’on rutzijol paruwi ri etamab’alil meq’tewal,ri rucholajem, chuqa’ ruqasaxik ri wos chike ri wi-naqi’ re re’ k’a tikirel na nib’anatej pa taq kaka’ juna’ apon, pa taq jalajoj tinamït richin ri amaq’el. Ri tzijoxïk ri xeb’an pa taq Molojri’il Samaj tikirel nakanuj pa www.cambioclimaticogt.com

Wakamin nib’anatej ri Nab’ey Rutzijol richin ri Tojtob’enïk chirij ri etamab’äl richin rujalik meq’tewal. Re jun wuj re’ nukajun rutojtob’enik ri rutzijol ri na’owinaqil, chuqa qetamab’äl ri ojer kinojib’äl ri ach’amaqi’ re e k’o churuwech ri Ixi-mulew ronojel chirij ri rujalik meq’tewal. Ri chin ri ruxe’el ri cholajen samaj, richin ri ruchuq’a ri etamab’alil chuqa’ ri kina’ojibäl ri ajch’amaqi’. Re jun tzijonem re’ nuq’ajarisaj ri amaq’el chuqa’ ri ruk’u’x ab’ya yala pa ruwaq Rutzijoxïk richin Ru-tojtob’enïk ri nub’ebana’ ri IPCC chupam ri juna’ woq’o’ waqxaqlajuj (2018).

13

D Achike k’a ri’ ri Acuerdo richin ri París achike majunan ta rik’in ri Protocolo richin Kyoto?

Chupam ri juna’ kajq’o’ b’elejlajk’al kab’lajuj (1992) xtz’ukutej ri Convención Marco de las Naciones Unidas. Paruwi’ ri rujalik Meq’tewal (CMNUCC), ja ri’ jun tunun na’oj ri k’o chu-pam ri b’elejk’al kab’lajuj (192) amaq’el ri-chin ri wach’ulew, richin nikiqasaj ri k’ayewal ri k’o rub’eyal rik’in ri rujalik meq’tewal chi jun ruwach’ulew, akuchi nik’uje’ ri itzel iq’ala’ richin ri Kaq’iq’al richin nakol kik’ayewal ri winäqi’ chupan ri meq’tewal.

Chupam re jun Molojri’il re’, pa taq juna’ nib’anatej re jun Molojri’il samaj (COP), molo-jri’il kichin ri ajch’amaqi’ ri nikijuch’ ri wuj richin rutz’etik ri Na’ojinem richin keri’ nikisuj k’ak’a to’ïk rik’in ri to’ïk re’ nikikol ri taq tikiri-sanem richin ri GEI.

Chupam ri juna’ woq’o’ wolajuj (2015) xb’ana-tej ri rujuk’al nab’ey Molojri’il samaj (COP21) pa París, Francia. Chupam re jun molojri’il re’ xkiju’ ri Acuerdo richin París, akuchi nikib’ij ri meq’enal ruwach’ulew nik’oje chuxe’ ri ka’i’

rumeq’enal. Re na’oj re’ xkikem pe pa Dur-ban, Sudáfrica, pa ri ramaj ri COP17 chupam ri juna’ woq’o’ julajuj (2011), akuchi’ xtz’etetej ri k’atzinel nikiya’ jun chik tob’äl rik’in rujalaxïk ri Protocolo richin ri Kyoto, ri ruchapom pe q’ij k’a woq’o’ juk’al juna’ (2020). Ri Protocolo richin Kyoto, rutunun ri’ rik’in COP3, nub’ij chike taq amaq’ela’ richin nikiqasaj ri taq tikirisanem re re’ xb’ix pa ri juna’ 1990. Ri k’ak’a’ na’oj richin ri Acuerdo rik’in ri Protocolo richin ri Kyoto ruqa-saxïk nib’an chi jun ruwach’ulew, chuqa’ ri taq amaq’ela’ ri k’o janila kipwaq.

Töq majani nichapatäj ri COP21 pa París, ri Iximulew xk’ut Ruto’ïk chi jun Amaq’el (NDC), chire CMNUCC pa ri juna’ woq’o’ wo-lajuj (2015), re na’oj re’ xya’ox pa ri Acuerdo richin París. Re jun to’ik re’ richin nuqasaj pa juljajuj ka’i’ chuti mokaj richin ri GEI richin ri juna’ woq’o’ juk’al lajuj (2030) rik’in jub’a’ jun ruqasaxïk k’a 22.4%, wi k’o kito’ik kichin ri winaqi’ ri epetenäq juk’an ya’ , richin nijotayin pe re ruk’u’x samaj re’ tikirel kojsamej junan richin keri’ nqaqil ri qanojin (Uchuq’ab’il chuqa’ ri ch’ich’, rujalaxïk richin rukusaxïk ri ulew; ru-nik’oxïk ri man ütz ta). Re re’ tikirel rik’in rono-jel runimirisaxik ri uchuq’ab’alil, qanik’oj ri taq ütz taq ch’ich’ töq yeb’e pa taq b’ey, qatz’eta’ chwaq mani niqasex ri taq che’ qatz’eta’ achi-ke ruchuqab’alil ri ulew niqakusaj.

Niqab’ij apon ri Acuerdo richin Paris nijun ruk’ayewal pa kiwi’ ri taq amaq’ela’ mayeb’e apon ta kik’in ri kirayb’el kinojin. Ruma ri’ nib’an jun moloj ri nisamej pa saqib’äl xa xe’ rije’ nikib’ij chike ri molojri’il tikib’ana’ ri samaj kisujun.

14o

Qatz’eton ri Iximulew ruya’on jub’a’ ok chirij ri taq ruq’asaxïk ri itzel iq’ala’ (chuxe’ ri 0.04% richin ronojel), kichin ri taq amaq’ela’ ri k’o janila kiq’ajojtaqen chirij ri jalajoj meq’tewal ruma akuchi e k’o wi. Maniqaya’ ta k’iy qano-jib’al chuqa’ niqak’ul jun itzel k’ayewal ruma ri’.

Ri taq k’ayewal (jäb’, kamik jäb’, salkum) janila xjote’ pa qamaq’el, k’ayewal ach’iel: nib’ulub’u’ ri ulew, nijote’ ri räq ya’, k’iy ch’eqarisanem juley chik. Re re’ nuya’ ruk’ayewal ri tiko’on, manäq qaway, manäq qaq’om. Re k’ayewal re’ nojrutz’ila chi qonojel. Ri k’ayewal kichin ri taq tinamïtal yalan kimeb’a’il, niqasech ri k’o pa qachoch chuqa’ ri niqatij poqon pa qak’as-lem, nuya’ janila ruk’ayewal richin ri winaqi’ pa qatinamit.

Ruma ri taq kamik jäb’ niqatz’et jun nïm ramaj chi rukojol ri taq jäb’. Re re’ nuya’ k’ayewal ri tiko’on, ri janila nikitij k’ayewal ri taq ko’ol tiko-nela’. Niqatz’et k’iy taq q’ij manäq jäb’, töq nipe rik’in ronojel ruchuq’a’ ruma ri’ nijote’ ri taq räq ya’, nipe’ ul.

Ruma ri taq meq’enal yek’iyer pe ri chikopi’, achi’el ri taq us, ruma re taq us re’ k’o janila yab’il achi’el ri dengue chuqa ri malaria, waka-min e k’o wi akuchi’ ojer man e k’o ta.

Chuxe’ ri taq qitzij re’, k’atzinel niqaya’ ruq’ij richin niqaqasaj ri q’ajojtaqen, kik’in taq jalajoj molojri’il ri e k’o churuwech wach’ulew. Richin niqaq’i’ apon k’atzinel niqato’ niqaya’ kina’oj, kitijonïk ri winaqi’ ri e k’o pa taq tinamït. K’at-

zinel niqachomirisaj ri rukusaxïk ri e k’o pa ri taq ya’ xa xe’ keri’ niqachomirisaj ri k’ojlem ri kichajin. Keri’ chuqa’, k’atzinel niqaya’ ruchuqa’ akuchi’ yojkito’ achi’el ri winaqi’ ajuk’an ya’, ronojel re’ nib’an rik’in rusaqil.

Rik’in ronojel re’ ri xqanojij xojch’ob’on kan, katzinel niqataluj chi jun amaq’el, ri taq tunun na’oj chi kikojol ri jalajoj rumolojri’il (ak’axane-la’, ichimoloj, Rumoloj winaqilal chuqa’ na’owi-naqilal) rik’in rije’ niqajunumaj quchuq’a’ chirij re jun k’ayewal re’ ri k’o pa qamaq’el chuqa’ chi jun ruwach’ulew.

E ¿Achike ruk’ayewal k’o pa Iximulew ri rujalik meq’tewal?

15p

1 Nima’aq Saqb’akon (Glaciar): Jun saqb’akon ri manisilon ta ri k’o paruwi’ ri ulew ri rumolon ri’ ruma ri mustew, nuk’ut ruk’ayewal richin ri ramaj ri xq’ax yan chuqa’ ri ramaj wakamin (ruma rusilonxïk pa ru-xe’el) ri taq nima’aq saqb’akone k’o ruma nikimol ki’ ri taq nïm mustew rik’in ruto’ïk ri taq tunun ri e k’o pa xulan chuqa ruma ri taq ruchuqa’ ri palow.

2 Jalajoj Rulewal setul (Cambios Geoló-gicos): Ronojel re e k’o churuwech ri rulewal setul ri xek’uje’ ojer kan ja rije’ nikito’ ruk’ayewal ri ruwach’ulew k’a wakamin, ronojel ri jalajoj re’ ni-kich’ob’ rik’in ri etamab’alil aq’alil (paleontología) chuqa rik’in ri liqiloj ab’äj (estratigrafía ) (Servicio Geológico Mexicano, 2017).

3 Nïm ch’ewe’ q’axab’äl tzij (Fenómeno me-teorológico extremo): Ch’ewe’ q’axab’äl tzij k’o pa taq jalajoj k’ojlib’äl richin ri ruq’ijul juna’. Tikirel najech achi’el yalan nïm ri ch’ewe’ q’axab’äl tzij töq k’o pa taq ramaj, (achi’el jun peraj), achi’el ruchuqa’ yalan nïm (achi’el chaqi’j pa jun nïm ramaj).

4 Antropógeno: Rutzolixïk ri nikib’en ri taq winaqi’.

5 Itzel iq’ala’ (Efecto Invernadero): Ja ri’ ri ch’ewe’ ruma rija’ ri uchuq’ab’alil infrarroja ri nuya’ ri Ulew ri peteneq rik’in ri q’ij nuchop ronojel ruma ri kaq’iq’al k’ari’ nutzolij pa ri wach’ulew. Ruma re jun ch’owe’ re’ nuch’uch’urisaj rumeq’enal pa ral ik’ (Cen-tro Internacional para la Investigación del Fenómeno El Niño, 2017). Re re’ junam töq niqaya’ jun ch’ich’ chuxe’ ri q’ij rik’in ri taq okeb’äl tz’apetel pa jun nïm ramaj. Ri lem richin ri okeb’al nisamej achi’el ri taq iq’ala’ manuya’ ta q’ij richin nel ri k’aten ri k’o chupam ri ch’ich’.

6 Itzel iq’ala’ richin ri invernadero (GEI) (Gas de efecto invernadero (GEI)): Ri ruk’wan iq’ala’ ri k’o pa kaq’iq’al ri nikib’en ri winaqi’ (antropógeno) ri nuchop nuya’ ri radiación xa b’ankuchi’ najropin richin ri onda del espectro de radiación terrestre rutaqon Ruwäch ri ruwach’ulew, ruma ri kaq’iq’al chuqa’ ri taq sutz’. Re re’ nuy’a k’ayewal. Ri Sïb’ richin ri ya’ (H2O), ri Rulum aq’a’l (CO2), ri q’aynäq nitroso (N2O), ri räx wos (CH4) chuqa’ ri li’q (O3) ja re’ ri iq’ala’ ri k’o pa kaq’iq’al.

7 Ruqasaxïk che’ (Deforestación): Töq k’o janila ch’e wakamin manäq chik che’.

8 K’ak’a’ ruchuq’ab’alil (Energía renovable): Xa b’achike ruchuq’ab’alil richin ri q’ij, geofísico chuqa ri k’aslemalil ri nusiloj ri’ j rik’in ri k’o churuwech ri ruwach’ulew.

9 Ri ma jalaxïk ta ruchuq’ab’alil (Energía no renovable): Ja ri’ ri taq rutob’äl ya’ik yalan ti jub’a’ limitados. Ri ruya’ik petenäq xa xe’ richin ri Ulew ruma niyaloj yalan yalan juna’ richin ruk’iyirisanem ruma ri’nik’is. (Rutzijol: Centro de Estudios en Medio Ambiente y Energías Renovables, México. 2017)

A Relesaxïk ri aq’al (Descarbonización): Ja ri’ ri taq amaq’ela’ chuqa ch’aqa’ chik molojri’il nkajo’ yetikir nikiqasaj relesaxïk ri aq’a’l chuqa’ ri winaqi’ nikiqasaj rukusaxïk ri aq’a’l.

B Acuerdorichin París (Acuerdo de París): Na-tab’el richin ri taqonem tzij richin ri Convención Marco de las Naciones Unidas chirij ri Rujalik Meq’tewal ri nuya’ ruq’ijul richin ruqasaxïk ri emisiones richin ri Gases de Efecto Invernadero (GEI) ruma ri ruqasaxïk, chi jun rumeq’enal ri ruwach’ulew.

C Retal richin ri aq’a’l (Huella de carbono): Etab’äl richin rojonel ri rulum aq’a’l (CO2) ri k’o pa rub’eyal ri man k’o ta pa rub’eyal ruma jun samaj numol ri’ pa taq jalajoj k’aslemal richin jun tikojil.

D Q’ajojtaqen (Vulnerabilidad): Retab’alil ri nitikir ri manitikir ta, richin nuq’et ri itzel rujalik meq’tewal, chuqa’ ri yalan tew chuqa yalan k’atän. Ri q’ajojtaqen k’o pa ruwi’ ri rujalik meq’tewal ri k’o chiruwech nuk’ulem (sistema), runa’onik chuqa ru-chuq’a’ richin ütz nuna’ pa k’ayewal nuch’uch’urisaj ruchuqa’ .

E K’o chupam (Adaptación): Jare’ rutz’aqat ri e k’o chupam ri taq k’aslemalil ri winaqi’ ri nuk’ut ri’ pa rujalaxik meq’tewal ri e k’o wakamin chuqa’ pa ruq’ijul apon, ruma ri’ nuqasaj ruk’ayewal.

F Ruchuponïk (Mitigación): Taq samaj nikiq’et ri taq q’asaxïk richin ri GEI nikijotob’a’ ruchapik ri aq’a’l chupam ri raqän ya richin ri jäb’ (sumideros), rik’in runojib’äl richin nuqasaj ri meq’tewal pa ruq’ijul apon.

Ch’uticholtzij (Glosario):16 q

Rik’in ruto’ik ri:

Centro de Estudios Ambientales y de BiodiversidadUniversidad del Valle de Guatemala11 Calle 15-79 zona 15, Guatemala

Tel: (502) 2368 8353Email: cea@uvg.edu.gt

www.uvg.edu.gt/investigacion/ceab/index.html

Imp

reso

en

•Te

léfo

no: 5

86

6 0

70

5 •

m

aya

gra

fica

@ya

hoo.

com

Correo electrónico: info@sgccc.org.gtwww.sgccc.org.gt