Unidadedidáctica

A MINA CONTAMINA

OIMPACTOAMBIENTALDOEXTRACTIVISMO ATRAVÉSDOCASODAMINADESANFINS

EducaciónAmbientaleparaaSustentabilidade (paragruposconcrianzas)

AUnidadedidáctica«Aminacontamina».Oimpactoambientaldo

extractivismoatravésdocasodaminadeSanfinsestápublicadapor

coapoiode

Avisoderesponsabilidade:Ocontidoeasopiniónsexpresadasnestapubli-caciónsonresponsabilidadedaspersoasautorasenonreflictennecesa-

riamenteaposicióndeUNU-IAS.

Disclaimer:Thecontentandviewsexpressedinthispublicationarethoseof

theauthorsanddonotnecessarilyreflectthepositionofUNU-IAS.

DistribuídabaixolicenzaCreativeCommonsAtribución-NonComercial-SenObraDerivada4.0(CCBY-NC-ND4.0)

ISBN:9781093136302

3

CONTIDOS

1.PRESENTACIÓN.......................................................................................................... 4

2.XUSTIFICACIÓN .......................................................................................................... 42.1.Desvendandoa(outra)historiadasminas.....................................................................62.2.AneomitoloxíamineiraenSanfins.................................................................................62.3.AminaríaindustrialenSanfins(1883atéopresente) ...................................................72.4.Olegadoenvelenado ...................................................................................................102.5.Oretornodaminaría:2008-.......................................................................................12

3.AQUENVAIDIRIXIDAESTAUNIDADEDIDÁCTICA?................................................... 14

4.TEMPORALIZACIÓNEESTRUTURACIÓNDAUNIDADE .............................................. 144.1.Primeirafase:motivaciónesensibilización..................................................................144.2.Segundafase:investigaciónecoñecemento ...............................................................144.3.Terceirafase:reflexiónecrítica ...................................................................................144.4.Cuartafase:acciónecomunicación.............................................................................15

5.OBXECTIVOS ............................................................................................................ 15

6.CONTIDOS................................................................................................................ 156.1.Conceptuais..................................................................................................................156.2.Procedimentais ............................................................................................................156.3.Actitudes,valoresenormas.........................................................................................16

7.MATERIAIS............................................................................................................... 16

8.ACTIVIDADES ........................................................................................................... 178.1.Primeirafase:motivaciónesensibilización ..........................................................................17

Actividade1.A-AsistenciaárepresentacióndaobraAminacontamina ................................17Actividade1.B-ContacontosAminacontamina......................................................................17

8.2.Segundafase:investigaciónecoñecemento ........................................................................17Actividade2-Falamossobreaobra.........................................................................................17Actividade3-Cadernodeactividades ......................................................................................18

8.3.Terceirafase:reflexiónecrítica ............................................................................................19Actividade4-Quepodemosfacer? ..........................................................................................19

8.4.Cuartafase:acciónecomunicación......................................................................................19Actividade5-Preparaciónerepresentacióndapezateatral ...................................................19

4

1. PRESENTACIÓN

Estaunidadedidácticaambientalestáencadradanunha iniciativadesensibilizaciónsocial sobreosconflitose impactosambientaise socioeconómicosasociadosaoextractivismomineiro.Conesefin,utilízasecomoexemploocasodaminadeSanfins(Lousame,Galiza).Anecesidadedesensibilizaciónedivulgación sobreaminaríadesdepuntosde vista alternativosebaseadosnasevidencias históricas e científicas tórnase necesaria nomomento actual ante a intensa actividade do lobbymineiroorientadaacrearun“estadodeopiniónfavorábel”apagandotodanegatividadeasociadaaoextractivismo.

O traballoé froitodacolaboracióndesinteresadadeedu-cadoras ambientais, docentes de ensino primario,secundario e universitario, activistas ambientais e histo-riadoras.Oseuobxectivoéfomentarunhaactitudecríticae reactiva en relación á visión da minaría proxectada naGaliza polo lobby mineiro e a propia administración(“Galicia es una mina”) co obxectivo de empoderar asociedadeparaadefensadasúaterra,saúdeefuturo.

Aíndaqueestaunidadedidácticasedesenvolveporvoltadosproblemase conflitos xeradosporunhaminaenparticular, ade Sanfins, osmateriais con-cíbense como ilustrativos dunha realidade moito máis ampla e ofrécense como adaptábeis aoutroscontextosespecíficos.AescolladeSanfinsestáligada,porunlado,áexistenciadunmuseomineiroque,atravésdainformaciónexpostaenonexposta,exemplificaapraxedolobbymineiroeservedeferramentadeenxeñaríasocial,eporoutroáconstanciadunhalongahistoriaderesis-tenciaseconflitosquedesdeasmesmasinstanciasseprocurousilenciar.

Outroscasosasociadosdeminaríametálica(Touro,MonteNeme,Corcoesto,Moeche,…)ounonmetálica (As Encobras, Triacastela, Terra Chá, Pico Sacro, as louseiras do Courel, …) ilustran aproblemáticaxeraldoextractivismoqueestaunidadedidácticaprocuraabordar.Exemplosmáisdistantes, comoo caso do Parque TemáticoMineiro de Río Tinto, exemplifican a imaxe distor-sionadaqueo lobbymineiropretendeestablecerna sociedade,bucólicae idílica, fronteádurarealidadedadestruciónextractivista:osríosTintoeOdielachegano50%detodoozincqueosríosdomundoverten,noseuconxunto,aosocéanosdoplaneta.

2. XUSTIFICACIÓN AsminasdeSanfinsrepresentanosiniciosdaminaríaindustrialna Galiza. As primeiras concesións mineiras, como se verá,datan de 1883 e a día de hoxe continúan en vigor. SanfinstaménrepresentaosproxectosdereactivaciónnaGalizadunhaminaríametálica altamente especulativa, que colapsara xuntocoascaídasdeprezosduranteadécadade1980.Atentativadolobbymineirode recuperareste tipodeproxectosextractivosaltamentecuestionábeisnafindadécadado2000,despoisdafin da burbulla imobiliaria, precisou dotarse dunha estratexiade enxeñaría social na procura dun estado de opinión

Oextractivismotradúcesenunhaseriedeactividadeseco-nómicascentradasnaobtenciónde‘recursosnaturais’dunterritorioparaasúacomercializaciónenbrutonosmercadosglobais.Xeragrandesbeneficiosparaascorpo-raciónsdescoidandoasnegati-vidadesambientaisesociaisasso-ciadas.

Aenxeñaría socialaplicatécnicaseestratexias

sobreunhapoboaciónconcre-taparainfluírnosseuspuntosdevistaecomportamentosco

propósitodeproducirresultadosdeterminados.

5

favorábeláminaríaenxeral,eacertosproxectosespecialmentedestrutivosecontaminantesenparticular. Este empeño vén, particularmente, da Cámara Oficial Mineira de Galicia, creadaduranteaditaduradePrimodeRiverapara“promover los interesesdesussocios”,asícomodaadministraciónmineiraedeadministraciónslocaisaliñadas.

Ascomunidadesescolares forondesdeo iniciounobxectivoprioritario,ofertándollesunamploabanodeposibilidadesdeexposición,comopodenserasvisitasáslouseirasdoCourel,áminadeTouro,ao‘lago’dasPontesouáfábricadecementodoOural,nascalesseocultanosverdadeirosimpactos sociais e ambientais daminaría. En 2019 a CámaraOficialMineira lanza, co apoio daDirecciónXeraldeEnerxíaeMinas,amáisambiciosadasacciónsnestesentido,creandomateriais“educativos”paraensinoinfantil,primarioesecundariobaixoolemaCoñeceaminaríadeGalicia.Os materiais, que inclúen manuais docentes, unidades didácticas, vídeos e o libro infantil Otesouso das estrelas, foron creados para os introducir directamente nos centros educativosdentrodunhacampañamáisampladeenxeñaríasocial(“MinaríaSostibledeGalicia”)orientadaaminimizar o impacto das crecentes críticas sociais aos novosproxectosmineiros.

Especial relevancia cobran neste escenario os denominados“museosmineiros”,doscalesodeSanfins,enLousame,éunexpoñente.Oproxectode“interpretación”foicreadoen2006a partir dun convenio que implicaba o concello, aconcesionariamineira e aCámaraOficialMineira, noque semanifestabaexplicitamente“elobjetivodecrearespectativas[sic], ‘inquietud’ y estado de opinión favorables”, froito “delinterésmanifestado por la CámaraOficialMinera de Galiciaendarunimpulsodefinitivoalproyecto”.Posteriormente,en2011, o Concello de Lousame e a Consellaría de Industria asinan un novo convenio no queremarcan a importancia do “labor didáctico” das instalacións para trasladar “á sociedade unhaimaxepositivadaindustriamineira”.

Estes centros son instrumentais no lavado de cara dos proxectos destrutivos e contaminantes(“greenwashing”), procurando lexitimar social e politicamente a transgresión sistemática dalexislaciónambiental e enmateriade restauracióndosespazosnaturais afectadospola actividade

mineira. Procúrase así transformar, conceptualmente, os espazosambientalepaisaxisticamentedegradadospolaactividademineiraen“paisaxesculturais”ou“paisaxes mineiras”.Sanfinsfoiundoslugaresnosque sedesenvolveuoproxectoeuropeo“GreenMines”coaintenciónde:“desenvolverecompartirnovasferramentasparaainterpretacióndopatrimonioedaspaisaxesmineiras,creandosensi-bilización pública e xerando actividades turísticas e educativas”. Nasecuenciadoproxecto,oConcellodeLousameadoptoucomolemaooxímoro“Lousame,naturezamineira”.

Despois de 2millóns de euros de investimento público nas insta-laciónsdo“museomineiro”deSanfins (quecontrastanvivamentecos cero euros dedicados ás urxentes medidas para minimizar agrave contaminación producida pola propia mina), hoxe estas

recibencadaanocentosdeescolarese públicoenxeralofrecendounha imaxeadulterada,poridílica e parcial, do que representa a minaría, sen referencia ningunha aos seus impactosambientais pasados e presentes. En 2017 o proxecto mesmo foi integrado no programa de

Ogreenwashing(bañoverde)éunhatécnicademar-ketingqueprocuracrearunhaimaxepositivadunhaactividadeocultandooudesviandoaatencióndosseusimpactosambientaisnegativos.

Oconceptopaisaxe mineirafoiapropiadopololobbymineirotentandoho-mologarzonasdegradadas

polaminaríaáspaisaxescul-turaisprotexidasdaUNESCOe,así,evitarascustosasres-ponsabilidadesderestau-

raciónambiental.

6

“turismo escolar” e recibe anualmente financiamento regular doutras administracións parasufragarasguíasquerecibenasvisitas.Comoseexpresanosseuspropósitos,asactividadesdoprogramade“turismoescolar”:“forxanrazónsexuízosdevalorqueoestudantadopoderáaplicarnorestodassúasactividadesvitais,servíndollesdeferramentasparaasúafuturaformación(...).”NocasodeSanfins,econformeosseusobxectivosfunda-cionais, un “estado de opinión favorábel” áminaría des-trutivaecontaminante.

As campañas de enxeñaría social por volta da mina deSanfins cobran especial relevancia despois dos fortesmovementos sociaisdeoposiciónqueemerxenen2016,candoamineiraValorizaMinería (SACYR) retomaopro-xectoextractivo.Estasinerxíaentreconcesionaria,lobbyeadministracións mesmo se traduce na participación enmillonariosproxectoseuropeosorientadosaavaliaredefinir“xeitosmodernosdeobteralicenzasocialparaaminaría”.Aíndaquealicenza socialnonsexaxuridicamentevinculanteparaaobtención de autorizacións administrativas dos proxectos, as empresas mineiras e admi-nistracións son conscientesde como resultapracticamente imposíbel operar cos estándaresdepermisividadehabituaisanteunhasociedadeinformadaemobilizada.

2.1. Desvendando a (outra) historia das minas

"Quencontrola o presente, controla o pasado e quen controla opasado,controlaofuturo”(GeorgeOrwell,1984)

Museos mineiros como o de Sanfins ofrecen unha “interpretación” na que non só os impactosambientaisestánausentes,senóntaménosimpactoseconflitoscoaveciñanza,conflitoslaboraisesindicais, usurpación e espolio do territorio, violencia, torturas e asasinatos, todo nun trasfondopolítico e económico ligado ás principais guerras do século XX (alimentadas tamén co volframio

extraídonestasminaseenviadoaosbelixerantes)e,polotanto,co militarismo, imperialismo e fascismo, e tamén coa intensarepresión sufrida durante a Guerra Civil e posguerra. Esta his-torianonpodeserabordadanosbrevesapuntamentosquecon-forman esta unidade, senón que debe ser considerada comocontexto necesario para entender a historia de degradaciónambiental e conflitos asociados á mesma. Contrasta ademaisvivamente coa superficialidade presentada no museo mineiro,que ofrece unha visión idílica de prosperidade socioeconómicaparaazona.

2.2. A neomitoloxía mineira en Sanfins

Candonadécadade1880a familia inglesadosBurbury chegaáGalizaparapromoverdiversosnegociosmineiros,nondubidaronenapelardexeitosimbólicoaoantigocomerciodoestañodosfenicios na hora de escoller as designacións das súas concesións mineiras. Mentres asdúas primeiras concesións do grupo de Fontao reciben os nomes de “Tiro” e “Sidon” (as dúasprincipaiscidadescomerciaisdaantigaFenicia),asdeLousamerecibenosde“Phoenicia”e“Spes”

Alicenza socialdunproxectoconsistenoapoiocontinuadodascomunidadeslocaisafectadas.Alicenzasocialédinámica,poisaspercepciónseopiniónsvaríanenfuncióndainformacióndispoñíbel.

Concesión mineiraéundereitoconcedidopolo

Estadoaunhaempresaprivadaparaextraerunrecursodosub-

solo.Aconcesióntornaposíbelaexpropriaciónforzosadoter-ritorioparaocolocaraservizo

daempresaextractivista.

7

(deusa romana que personifica a esperanza), en canto outrapróxima,enNoia,sedenomina“Cornucopia”,precisamenteundosatributosdadeusaSpes.DificilmentepoderíanimaxinarosBurbury que o seu particular gusto polo clásico chegaría acrear toda unha neomitoloxía mineira que, diseminada ereplicadaen innúmerasocasiónsdurante a últimadécada, setenchegadoaconfundircoarealidadehistórica.Sencalqueraevidenciaarqueolóxica,SanfinsconverteuseenmaterializaciónconcretadaslexendariasCassitérides.

Estaconfusiónnonéinocentenininocuae,en2017,foiexpre-samenteutilizadapolaactualconcesionariamineirapara tentarcorresponsabilizar,ninmáisninmenos,queospropiosfeniciospoladegradaciónambientalqueaminaríavénproducindonovalde Sanfins desde1883.Moi pola contra, emalia a proliferaciónde artigosque citan estaminacomo xacemento preindustrial e mesmo prehistórico, non existe referencia probada ningunhasobreaexistenciademinaríafenicia,romana,medievalninanterioráindustrialización(1883)nazona.Nunca se realizaron traballos arqueolóxicosenSanfinsninna súa contornaquepuidesenapoiar tal suposición, nin foron achadas ferramentas mineiras atribuíbeis a labores da anti-güidade.Nonexisteninunsótraballoarqueolóxicoqueachegueevidencianingunhaaorespecto,demodoque calqueraafirmaciónnesta liña sópode ser consideradaunhamera conxectura.Apesardequenomuseomineiroseafirmafalsamenteocontrario,nonexisteninunsódocumentohistóricoquesustenteaexistenciademinaríamedievalouanteriora1883enSanfins.

Nunafándeescribir-inventarunpasadoremotoparaapresenzadaminaríaenSanfinsenaGalizacomo parte dunha antiquísima tradición mineira, quen promove esta interesada neomitoloxíamineiranonsópresentaosnomesdefantasíadeconcesiónscomo“Phoenicia”comoargumentoirrefutábel (cando o propio Mr. Burbury rexistrara outras con nomes tan variados como “LaFulana” ou “LaMengana”) senón quemesmo deturpa a toponimia local na procura de etimo-loxíasimaxinariaseimposíbeis.Porexemplo,aaldeacontiguadeFrojámédeturpadacomo“For-jano”parasuxeriroimposíbelétimo“forxa”(fornodemetais)paraestecoñecidotopónimopro-cedente do étimo xermánico “Froila”. Todo iso para presentar o xacemento como “Un recursomineral que desde hace cuatro mil años aporta a esta población [Lousame] riqueza, culturaindustrialyposibilidadesdedesarrollo”equeademais“estápresenteenlahistoriauniversaldelamineríadesdelaedaddelbronce”(ÁlvarezCampana,RuizMora,2006).

2.3. A minaría industrial en Sanfins (1883 até o presente)

EnSanfinsnonsóseconstrúeunhaneomitoloxíamineiraremontadaáantigüidadeclásica,senónquetaménahistoriamineiraquecomezaefectivamenteen1883sebaseaendatos incorrectosqueconstrúenunhanarrativafavorábel.AnarraciónduranteasvisitasguiadasaoMuseoMineirocomeza coa chegada de dous individuos británicos, identificados como Sir Henry Burbury e SirThomasBurbury.“Sir”éotratamentoprotocolardosCabaleirosdoImperioBritánico.Maisnadamáis lonxeda realidade,Mr.GilbertBurbury,queadoptaraonome“Thomas”á súa chegadaaSantander,eraunantigocurtidordacidade inglesadeCoventrynaque,sendoconcelleiro, foraincriminado por un célebre caso de fraude que o levara a prisión emáis tarde a saír do país.CandochegouaSantandernadécadade1870reuniuunpequenocapitalcriandoovellaseven-dendo lámpadasde carburo.Unhadécadadespois trasládaseaNoia coa súa familia, incluídooseufillomáisvello,Henry.

AsCassitérides (Illasdoestaño)eraonomedadonaantigüidadeclásicaaunarquipélagolendarioque,supostamente,esegundoEstrabón,estaríasituadoaoOestedasIllasBritánicas.

8

Asprimeiras tentativasdeexploraciónmineirada familia,de feito,nonseproducenenSanfins,xacementona alturadescoñecido, senónnomunicipiodeNoia.Andadosos anos solicítanseasprimeirasconcesiónsenSanfinse taménenFontao,queseríaooutropolomineirodonegociofamiliar.EnFontaoareacciónveciñaléintensa,opóndoseapoboaciónaorexistrodaconcesión“Sidon”en1888anteoGobernadorCivil,quenosignora.AmemoriaoficialEstadísticaMinerade1889revelacomo“aunquesusquejas[deMr.Burbury]hansidoatendidasporelGobiernoCiviláque corresponde, es lo cierto que los indígenas consiguen burlar losmandatos de la autoridad,segúnnoscomunicaelpropietariodedichasminas”.FalecidoBurburypaien1890,unanodespoisaveciñanzadeFontaoprendelumeácasadeBurburyfillo,novoproprietario,exaen1906acasaque este tiña en Silleda sería atacada con 12 cartuchos de dinamita extraídos da propiamina.Taménen Sanfins a veciñanza seopónaoproxectodesdeos seus inicios, particularmentepolaafectacionásaugas.Nunhanoticiado25demaiode1901,oxornalLaCorrespondenciaGallegaexplicacomo“LamayorpartedelosvecinosdeloslugaresdeForjan,SilvarredondayVilas,eneldistrito de Lousame, se oponen á la concesión á D. Enrique Winter Burburi [sic] delaprovechamientodeaguasdelosarroyosForjanySilva”.

Asminas de Sanfins e Fontao pertenceron entre 1897 e 1914 aomagnate dos viños e licoresRobertBanksLavery,queadquiriraasconcesiónsaosBurburyestablecendoa“TheSanFinxMinesCompanyLimited”(onome“SanFinx”reflicteapercepcióninglesadapronuncialocaldafricativapalatoalveolarxorda[ʃ],quedesignabaoríoqueatravesabaasconcesións,asícomounhacapelaaltomedieval contigua). Entre 1900 e 1908 asminas de Sanfins alcanzan un dos seus picos deproduciónhistóricos,poiscomercialízanseneseprimeiroano185toneladasdeconcentradosdevolframioeestañoqueentrannosmercadoseuropeossenapenascompetencia,porserenasprimeirasen introducirunnovosistemadeseparaciónelectromagnéticadesteselementos.Esta

intensa produción trae consigo unha igualmente intensacontaminación do río e da ría, como evidencia non só orexistrohistóricodesedimento,senóntaménundosprimeirosconflitos ambientais da Galiza nos que os danos porcontaminaciónchegaronatéospropiosxulgados.

En 1911, despois dun proceso de expropiación asociado áconcesión“Lavery”,osenxeñeirosá frontedasoperaciónsenFontao solicítanlle ao Gobernador Civil autorización dedescarga das augas procedentes da planta de lavado do

mineraldirectamentenoríoDeza,oqueseautorizanoanoseguinte.En1914,anonoquefaleceLavery,iníciaseunhainvestigaciónnoXulgadodeInstrucióndeLalínanteadenunciadeque“losresiduosdelmismo[plantadelavado]infeccionanelríoconsustanciasvenenosasdestruyendolapesca”. A empresa reacciona publicando unha carta ao Gobernador Civil asinada por 127operarios da mina na que se nega calquera contaminación, “porque esas sustancias no sonvenenosas”,enaqueseameazaconque“decerrarseestasminascomoproyectalaEmpresavistoloqueocurre,nosquedaremossinpancientosdeciudadanosynosobligaránaimplorarlacaridadpúblicayademásdelostrastornosenelordeneconómico,puedeacarrearotrosdeordenpúblicoprovocadosporlamiseriayquenuestroesfuerzonobastaráacontener”.Undiscursoeestratexiaquenonmudouenabsolutomáisdunséculodespois.

Oadventoda IGuerraMundial (1914-1918)motivaa intervencióndirectadogobernobritánicoque,atravésdorecentementecreadoMinisteriodasMunicións,financiaaadquisicióndasminasdeSanfins,quepasanaintegraruncártel internacionalqueprocuramonopolizarocomerciodevolframioeestaño.Esteperíodo,queseestenderáaté1940,seráodemáisaltasproduciónsen

Ovolframio,taméncoñecidocomotungsteno,éometalconmáisaltopuntode

fusión,tornándoorelevanteparausosmilitarescomomísilese

outrostiposdeproxectís.

9

Sanfins, que chegan a superar as 400 toneladas deconcentrados en 1928 aumentando de xeito significativo osresiduos acumulados nas escombreiras. Será tamén unperíododeintensosconflitossindicaismarcadospolaspésimascondicións de traballo, que provocan numerosos mortos eferidos entre os operarios. A orientación anarquista dosindicato mineiro derivará na participación masiva dostraballadoresnadenominada“ColunaSanfins”,queenxullode1936seenfrontaaoexércitosublevadonasrúasdeCompostelae da Coruña, transformándose posteriormente en núcleo daguerrillae resistenciaclandestina.Undos seus integrantes, “OVarela” (tamén coñecido como “Curuxás”) manteríase na clandestinidade até a súa morte en1967,nonsendonuncacapturadopoloréxime.

Asescombreirasdamina“SanFinx”,situadasaopédorío,foronaumentandoxuntocosniveisdeprodución.

DuranteaIIGuerraMundial(1939-1945)asminasdeSanfinsgañanimportanciaestratéxicaanteademandainternacionaldevolframiodestinadoaoarmamentomilitareaguerraeconómicaqueaspotenciasenconflitoestablecenparaoseucontrol.En1940,estranguladaporun longopro-cesoxudicialpordébedascoasúasubministradoraeléctricaeaanulacióndevariasvendassimu-ladasparatentarevitarasmesmaseconsolidarausurpacióndeterreoscomunais,osbritánicosvenseobrigados a transferir amina a Barrié de laMaza, financeiro dos sublevados naGaliza eposteriormentenomeadoCondedeFENOSAporFranco.AminaentraencrisefinalizadaaGuerraMundial,e sóengalarábrevementeduranteaGuerradeCorea (1950-1953),paraentrardefini-tivamente en expediente de crise coa Catástrofe de 1960 (ver abaixo). Despois dese desastreambiental,asminasseríanadquiridasporGabrielPérez,queasmanteráoperativasaté1990,anonoquefechannocontextodunhainvestigacióncriminalpordelitosambientais,conflitoscostra-balladorese,finalmente,ofalecementodotitularneseúltimoano.

Asescombreiras sondepósitosaoairelibrenosqueseacumulanosresiduosdosprocesosdeextracciónelavadodeminerais,nosqueconfrecuenciasóseapro-veitaunhafracciónmínimadosmateriais.

10

Estímase que a produción total dasminas de Sanfins, desde o inicio da atividade en 1883 até1990,poderíaacadaras10.000toneladasdeconcentradosdevolframioeestaño,dascales5.672correspondenáproducióncertificadaaté1943.Istoimplicaríaaextraccióndeaproximadamente4.000.000detoneladasdematerialdointeriordaminaque,aproveitadaunhamínimaparteconfins comerciais, se acumularía en diversas escombreiras e represas de residuos,levantadasdirectamente sobreo río.Atendendoá súaprodución, Sanfins foiunhadasmaiores

minasde volframioeestañodoEstado,o cal implicouenormesnegatividades ambientais, nunca recoñecidas polas sucesivasempresas titulares, e só en ocasións pola administracións,maissen consecuencias para os responsábeis. Abandonada en 1990,foi unha das últimasminasmetálicas en pechar durante a crisexeralizadadosectornafindadécadade1980,etaménunhadasprimeirasareabrir,en2008,duranteunhanovafasedeminaríaespeculativa causada polo aumento do prezo dos metais nosmercados internacionais, a fin da burbulla imobiliaria e aspolíticasdemateriais“críticos”daUE.

2.4. O legado envelenado

MáisdunséculodeextractivismoimplicouquedesdeSanfinsseenviasenparaosmercadosmun-diaismillaresdetoneladasdeconcentradosminerais,xerandoenormeslucrosparaasempresasconcesionarias.Mais eses concentrados representaron unha parte ínfima dosmillóns de tone-ladasdemateriaisqueseextraerondarochaequeincluíanoutrassubstanciasqueimplicaronecontinúanaimplicarunhaameazaparaavida.Aléndoestañoedovolframio,osfilónsescavadosestánaíndacompostosporelementossulfúricos.Aexposicióndesteselementos,bennasgaleríassubterráneas abertas artificialmente, ben nas escombreiras de residuos, ao osíxeno e á auga,facilitaadisolucióndemetaispesadosqueseencontrabanpreviamenteinmobilizadosnasrochas.Este fenómeno denomínase “drenaxes ácidas de mina” e supón un problema recorrente naminaríametálica,particularmentecandoaexplotaciónserealizapordebaixodonivelfreático(oqueimplica,comoenSanfins,obombeoouaaperturadegaleríastransversaisdedrenaxeparaextraerestasaugas contaminadasdo interiordamina)oucandosexeranescombreirasde res-diuosexpostasaoselementos.

En Sanfins, as transformaciónsfísicas, químicas e biolóxicasqueformandrenaxesácidasdemina causan a disolución demetais pesados, con especialincidencia de cadmio (Cd),cobre (Cu) e zinc (Zn), o queprovoca concentracións 160,31 e 17 veces, respec-tivamente, superiores aoslímites lexislados nas “Normasde Calidade Ambiental”. Istosupónunhaaltacontaminacióndasaugasdorío,dasmarxesdomesmo e da ría de Muros e

Asrepresas de residuossonencorosconstruídosparareter

residuossólidoseaugacon-taminadaresultantesda

extracciónelavado.

LaboresmineirosaceoabertonazonadomontePión(aofondo,Froxán).

11

Noia,ondeoríodeitaassúasaugasequepresentaaltosvaloresdecontaminaciónporcobreezinc na súaparte interna.O caudal destas drenaxes deminaque se descargan sen tratamentoningún no río Sanfins é de aproximadamente 50.000 litros por hora, segundo medicións daempresaconcesionaria.NapontedeTrava,a7quilómetrosríoabaixoepoucoantesdadesem-bocaduradoríonaría,apesardadisolución,osvaloresdalgúnsmetaispesadoscomoocadmiomedidosen2017superabanaíndaoslímitesdasNormasdeCalidadeAmbiental.

Osmetaispesados son substancias tóxicasbioacumulábeisqueafectan seriamentea saúdedaspersoasedosorganismosencontactoconestasaugas,asícomoasúacadeatrófica.Ocadmio,por ser unha substancia xenobiótica (da que calquera concentración é tóxica), está definidolegalmentecomounhasubstanciaperigosaprioritaria.Oimpactosobreavidaacuáticaficouevi-denciadono“EstudodosmacroinvertebradosnoríoSanfins”realizadoen2017,quecomparouapresenzadedistintasfamiliasdestesorganismosaugasarribaeaugasabaixodamina.Oestudoevidencia o grave estado ecolóxico que sufre o río augas abaixo da mina en contraste co boestado das augas río arriba dos efluentes da mina, e obsérvase unha drástica diminución demacroinvertebradosnasaugasafectadasaoseupasopolaexplotaciónmineira.

As concentracións de metais pesados súmanse á presenza de arrastres procedentes dasescombreirasqueenturbianocaucefluvialeimpactanavidaacuática.EstesarrastrescolmataranasdúaspresasmineirassituadasnoríoSanFins.O impactoambientalcausadopolaminaviuseagravado polo abandono destas dúas represas de decantación de residuos, situadas sobre opropiocursodo ríoeconstruídasen1928e1939, respectivamente.Durantedécadasaspresas

acumulararon boa partedos lodos da planta deprocesamento dosminerais, así como ossólidos arrastrados desdeas escombreiras,decantando en parte osmetais pesados proce-dentes das drenaxes dointerior da mina. A pesardo dilatado e ben docu-mentado histórico daspresas, na actualidade,tanto a empresa conce-sionaria como a admi-nistracióndeminas tentaneximirse das súas respon-sabilidades sobre estasinstalacións de residuosque ameazan, polo seuestado de abandono, cunaccidente que provocaríaun importante desastreambiental. A súa roturaimplicaría verter centosde

milesde toneladasde residuosmineirosque colapsaríanas ribeiras edosque,boaparte, iríanpararáríadeMuroseNoiacausandounhaafectaciónambientalirreparábel.

Evolucióndaspresasmineirasdamina“SanFinx”desde1945a2009.

12

Noano1960acomportadapresamaiorrompeu,sucesoqueoAlcaldeToméFuentes,enescritode8deoutubrode1966,describecomo“verdaderodesastrede1960"e"catástrofede1960":

“Talocurrióenelaño1.960que,conmotivodeunascrecidasserompióuntablónde lacompuerta del cerramiento antesmencionado y por allí salieronmiles de toneladas dearenaquearrastradasporlasaguascubrieronunaextensazonadelaferazvegareferidaydejaronestérilesmuchastierras,algunadelascualescontinuatodavíasinvegetacióndeningunaclase.”

Daquelacatástrofeaíndadancontaadíadehoxexentesdoslugaresafectados,benporvivilaoupolo que lle contaron persoas achegadas. Algúns deses testemuños foron recollidos nodocumentario “San Finx 1960” que acompaña o proxecto didático no que está inserido estaunidadedidáctica.Naaltura,oimpactovisíbelexplicáraseprincipalmenteentermosdosresiduosque se acumularon nos terreos das ribeiras, sen se coñeceren os procesos de contaminaciónquímica,sebenaveciñanzaerasabedoradequeamina“matara”oríoetodaavidadeste.

Os impactosambientais causadospolaactividademineiraenSanfinseoutrasminas ficaronatéhai pouco tempo silenciados polas empresas concesionarias en conivencia con diferentesadministraciónspúblicas.OsdiversosconflitossociaiseambientaiscontextualizadosnoséculoXX(como o da catástrofe de 1960) foron e seguen a ser ocultados na opaca e distorcida historiarelatadapoloprogramadeenxeñaríasocialdesenvolvidoa travésde,entreoutras formas,polaanáliseinterpretativadomuseomineiro,actividadesasociadasecampañasmáisamplasdirixidaspolopropiolobbymineiro.

2.5. O retorno da minaría: 2008 - ...

AminadeSanfinspechouen1990porunhaconfluenciadefactores:caídadeprezosinternacionaisdoestañoevolframioduranteosanos80, folgascontinuadasdos traballadoresdamina,o iniciodunprocedementodeinvestigacióncriminalpordelitosambientaise,finalmente,ofalecementodotitulardaconcesiónmineira.Maliaoseuabandono,ostitularesmineirosmanteñendurantealgúnsanos,atéo2000,unha ficciónadministrativaparaevitara caducidadedas licenzas.Comoconse-cuencia do desastre ambiental causado polos depósitos de residuos mineiros de Aznalcóllar,apróbaseunhalexislaciónmáisestritaenrelaciónaestetipodeinstalaciónsderesiduosquefaiqueostitularesdaminacesenapresentacióndosplansanuaisdelabores,nosqueconstabanasdúasrepresas de residuos damina. Durante case unha década amina non atende ningunha das súasobrigaslegaiseadministrativas,situaciónqueaadministraciónignora,aononobrigarostitularesárestauraciónnindeterminandoacaducidadedasconcesiónsmineiras.

Despois da caída da burbulla inmobiliaria en 2008, diversos empresarios con intereses en can-teirasprodutorasdeáridosparaaconstruciónalíanseparatentarresucitarvariasminasmetálicasque levaban abandonadas desde os anos 80. Isto acontece aínda no contexto de recuperacióninternacionaldosprezosdecertosmetaisedasnovaspolíticasdaUniónEuropeaqueestablecíandiversasmateriasprimasde intereseestratéxico,entreelas,ovolframio.En2009apróbanseosproxectosdeoperacióndaminaederestauraciónenSanfins,sensetersometidoaavaliacióndeimpacto ambiental nin a participación pública, a pesar de que a resolución de transmisión datitularidade dos dereitos de 2008 establecía esa condición. O órgano ambiental e outrasadministraciónscomoAugasdeGalicianonsoninformadasdatramitacióndosproxectos,cocal,en ningún momento se avalía formalmente o modo en que o reinicio da actividade mineirapodería afectar os ecosistemas fluviais. Os proxectos aprobados non só non contemplabanningunha formade tratamentoparaasdrenaxesácidasdeminaprocedentesdaescombreirae

13

dasgaleríasdedrenaxedointeriornamina,senónqueademais,sorprendentemente,asrepresasderesiduosdesaparecenporcompletodosproxectos,senningunhaprevisiónparaasúaclausura,desmantelamento e restauración dos espazos afectados, omitíndose así a responsabilidade doconcesionariomineiro.

Mesmo con estas facilidades á hora de evitar os pasivos ambientais asociados ámina, a novaempresamineiravaiáquebracatroanosdespois,en2013,edespoisderecibircasedousmillónsde euros en subsidios públicos para o financiamento do reinicio da actividade e o acondi-cionamento das instalacións. A empresa recibiu estes subsidios a pesar de que o Consello deContas,noseuinformedefiscalización,alertaradequesetratabade“proxectosdecalidademar-xinal”queospropiosavaliadorescalificarancomo“cuestionábeis”ede“formulacióndubidosa”.Finalmente,partedestasaxudasnuncasexustificarone,cosoperariosdaminaen folga,opro-ceso de quebra fai que sexa outra empresa, Sacyr, a través da súa recentemente creada filialmineira Valoriza Minería, a que se fai coa pro-piedadedaminaen2015.

Determinadas empresas que durante a burbullainmobiliaria se lucraron na construción e obrapública, pretenderon abrir novas vías de negocio,entreoutras as de acceso a importantes subsidiospúblicos ligados áminaría. En decembro de 2014,mesesantesdeadquirirenconcursopúblicoaminadeSanfins,ValorizaMinería indicabanunproxectode I+D presentado ante o Ministerio de Industriaque tiña a propiedade da mina, para así facersecunha axuda de máis de medio millón de euros.Poucosmesesdespoisamesmaempresasolicitaríaoutra axuda de máis de 2 millóns de euros paraoutro proxecto de I+D de desenvolvemento dunsimuladordemaquinariamineira. En2019ValorizaMinería conseguiría, ademais, apoiodo Ins-titutoEuropeodaInovacióneaTecnoloxíaparaunproxectoquetenentreosseusobxectivosadefinicióneavaliaciónde“aproximaciónsmodernasparaobteralicenzasocialnaminaría”,istoé,odesenvolvementodeestratexiasdefabricacióndeopiniónfavorábeleenxeñaríasocial.

Anovatentativadepórenandamentoaminaencóntrasedestavoltacunhaoposicióninformadaque por primeira vez, en 2016, ten coñecemento dos altos niveis de metais pesados que aempresapretendíaliberaraomediosentratamentoeficaz.Acontestaciónsocialfaiquenonsexaposíbel unha autorización sumaria dedescarga de augas contaminadas ou a repetición da des-carga ilegalqueseproduciranaanterioretapa.Nestascircunstancias,aempresaparalizanova-menteaactividadeendecembrode2017áesperadeobteraautorizacióndedescargadeaugascontaminadas.Nesemedio tempoo fococéntrasenas represasderesiduos,cuxa titularidadeeresponsabilidade refusa a empresa, co apoio da administración de minas. A empresa procuratenta novos argumentos, como a existencia dun fondo natural de metais pesados ou míticoslaboresrealizadosporfenicioseromanos,queaeximandaresponsabilidadepolacontaminacióncausadaeminimicenasobrigaseinvestimentosentratamentodasdrenaxesdemina.

Estaúltimaetapaprovocouunhaamplamobilizacióntraducidaenplataformassociaiscomo“Vidae Ría ouMinaría?”, resolucións aprobadas de forma unánime no Concello deNoia e na Depu-tación Provincial, numerosas preguntas nos parlamentos galego, español e europeo, unhacomisiónde investigaciónnocomitédepeticiónsdoparlamentoeuropeo,unprocedementono

OríoSanfinstinxidodelaranxaabaixodaspresas.

14

ComitédeCumprimentodaConvencióndeAarhusnaONUetaménunprocesodeinvestigacióncriminalquenoiniciode2019mesmoimplicouadeclaracióncomoacusadodoDirectorXeraldeEnerxíaeMinasresponsábeldaaprobacióndoproxectomineirode2009sentrámiteambiental.

3. A QUEN VAI DIRIXIDA ESTA UNIDADE DIDÁCTICA?

Dexeitoorientativoaunidadedidácticavaidirixidaásociedadeenxerale,enparticular,afamiliasegrupossociaisdosqueformenpartecrianzasentre6e12anosdeidade,aproximadamente.

4. TEMPORALIZACIÓN E ESTRUTURACIÓN DA UNIDADE

Dadaamagnitudedaproblemáticasobreaqueversaestaunidadedidácticacentraremosotra-balloadesenvolvernunhacuestiónfundamental:aevidenciadequeaminacontamina.Estefeitofoi sistematicamente negado non só no caso de Sanfins, senón en moitos outros proxectosmineiros servindo,polo tanto,apautadeactividadesparaoescrutiniodoutras realidades simi-lares. No caso de Sanfins as evidencias foron negadas ouminimizadas utilizando infinidade deargumentos: desde osmitolóxicos e lendarios (fenicios, romanos e picheleiros) até os pseudo-científicos(fondonaturaldemetaisouxeoxénico).

Sabedoras de que o tempo é un ben escaso e que a dispoñibilidade do mesmo pode ser unproblema, estrutúranse as actividadesde xeitoque as persoasque asumanopapel dedinami-zadorasdaunidadedidácticadispoñandaflexibilidadenecesariaparaaspodertraballarenfun-ción das súas posibilidades de tempo e recursos. É por iso que non podemos establecer unhatemporalizaciónestritaentermosdehoras,poisestadependerádirectamentedasdecisiónsdoequipodinaminizadorrelativasásactividadesquepodendesenvolver.

Odesenvolvementodasactividades,desdeunhaperspectivademáximos(istoé,seguindotodaaplanificacióndaunidadedidáctica),organízaseencatrofases:

4.1. Primeira fase: motivación e sensibilización

Asactividadespropostasparaestafaseteñencomofinalidadeaaproximaciónaocontextocoquesevaitraballar,procurandoxerarunimpactonointeresedasparticipantesquerevertanungraodeimplicaciónóptimoparaodesenvolvementodoprograma.

4.2. Segunda fase: investigación e coñecemento

As actividades están direccionadas para a procura de coñecementos relacionados co problemaambientalevidenciado.

4.3. Terceira fase: reflexión e crítica

Nondebeserentendidacomounhafaseillada.Aíndaquenestemomentododesenvolvementodaprogramaciónsepresentaunhaactividadeespecíficadereflexióneanálisecrítica,estasdebenestarpresentes tamén,enmaioroumenormedida,durante todooprogramanoseuconxuntodadoo carácter construtivista.Osdebatese aspreguntasque levanadebatepoden ser inten-

15

cionais dentro do propio desenvolvemento do programa, mais tamén poden xerarse de xeitoespontáneo,circunstanciaquedebeseraproveitadaparaenriqueceroprocesoeducativo.

4.4. Cuarta fase: acción e comunicación

Nesta faseculminao traballo realizadonas fasespreviasesupón levaracaboacciónsquecon-tribúanasolucionaroproblemaestudado.Se,nestaalturadoprograma,seconseguequeaspar-ticipantes se animen a ser suxeitos activos da sociedade ante problemas como o aquí tratado,poderemosconsiderarqueoprogramaformuladotivoungrandeéxito.

5. OBXECTIVOS

Osobxectivosquea seguir se enumeran seguenunhaorde cronolóxicaparella á secuenciacióndasfasesantesdescritas:

• Fomentara creacióndunvínculoafectivo coas zonasafectadaspolaactividademineira,recoñecendoestecontextocomopartedoentornoconsignificadoerelevancianassúasvidas.

• Contribuíráidentificacióndacontaminaciónderivadadaactividademineirairresponsábelefacilitarocontrasteentreoestadodaszonasnonafectadaseaszonasafectadas.

• Reflexionar sobre as causas dese impacto, as consecuencias a nivel local e o seu con-tributoaproblemasmáisglobais.

• Favorecer o debate construtivo como vía de procura de solucións á problemáticadetectada, procurando o equilibrio entre as intervencións antrópicas e o respecto aoambiente.

• Fomentarodesenvolvementodeacciónsparareaccionar fronteaoproblemaambientalestudado.

• Favorecerodesenvolvementodaactitude crítica fronteáocultaciónemanipulacióndainformación,asícomofronteáinaccióndaAdministración.

6. CONTIDOS

6.1. Conceptuais

• Oríocomoecosistemaefontedevidaearelacióndoserhumanocomesmo.• Oimpactoambientaldaminaríairresponsábel:acontaminación.• Drenaxes ácidas de mina, metais pesados e a súa introdución na cadea trófica: impli-

caciónsparaasaúdeeoambiente.• Ociclodaauga.• Métodosdeestudodacontaminación:analíticasdeauga,estudodemacroinvertebrados.

6.2. Procedimentais

• Representaciónteatralencadeada.• Lecturaoupresentacióndolibroamododecontacontosporpartedasdinamizadoras.• Traballossobrearepresentaciónteatrale/ouolibroAminacontamina.

16

• VisionadoeanálisedodocumentalSanFinx1960(IrenePin,2019)quesepresentacomoactividadecomplementariaparaosgruposconcrianzasmaioresde9anos.

• Procuradesolucións.• Traballoenequiposedebates.

6.3. Actitudes, valores e normas

• Sensibilizacióncoaproblemáticaambiental.• Actitudecríticafronteásacciónsirresponsábeisquedananoambienteefronteáinacción

dasAdministraciónspúblicasqueopermiten.• Actitudes de respecto e tolerancia para o debate construtivo: dialogantes, de argu-

mentacióneescoitaactiva.• Compromisocoaparticipaciónactivanaresolucióndeproblemasambientais.• Valoracióndotraballodeequipo.Colaboración.

7. MATERIAIS

Todos os materiais deseñados para seren utilizados con esta unidade didáctica foron dispoñi-bilizadosbaixounhaLicenzaCreativeCommonsCCBY-NC-ND3.0quepermiteoseuusoerepro-ducióngratuítasenfinscomerciaiseconatribucióndefonte.Anímaseacopiaereproducióndosmateriais. Para a creación de novosmateriais derivados, contactar coas entidades promotoras.Estaunidadedidácticaestáconcibidaparatraballarosseguintesmateriais:

! LibroAminacontamina.Osgruposquenondispoñandeexemplares impresospoderándescargalodebaldeenPDFnapáxinawebwww.saberes.eu

! Cadernodeactividades.IncluídonopropiolibroAminacontamina.! PezateatralAminacontaminaouoquenonvosquerencontar,incluídataménnolibro.! Material audiovisual para acompañar a representación ou o traballo co libro: pre-

sentacióndediapositivasepezasmusicais,taméndispoñíbeisenwww.saberes.euSobreasmúsicas:1. CantodasminasdeFrojám.RecolhidonaaldeiadeFrojám,Lousame.Arranjo:J.L.do

PicoOrjais.Voz:HelenadeAfonso.Piano:Orjais.Técnicodesom:JoseLaraGruñeiro.2. Sinosparaunpoetadefunto.VariaçõesdeAidaSacosobreumamelodíade J. L.do

PicoOrjais.Interprete:AidaSaco.Técnicodesom:Jose.3. CantodasminasdeFrojám.RecolhidoaosvezinhosdeFrojám,Lousame.Arranjo:J.L.

doPicoOrjais.Vozeadufe:Orjais.Têcnicodesom:JoseLaraGruñeiro.! SanFinx1960.DocumentalsobreodesastreambientalquetivolugarenLousameeNoia

apartirdafallacríticadarepresadelodosmineirosdeSanfinsen1960,asícomoaconti-nuidade dos impactos ambientais causados polas diferentes empresas concesionariasdesta mina e consentidos polas diversas administracións. Inclúese como actividadeopcionalecomplementariaparaosgruposnosqueparticipencrianzasmaioresde9anos.Encalqueracaso,consideramososeuvisionadounpuntodepartidafundamentalparaoequipodinamizador,poispermiteabordaraproblemáticacunhavisiónmoitomáisamplado que ofrece a simple lectura da xustificación desta unidade didáctica. O documentalpódesevernaseguinteligazón:https://youtu.be/zv_z2EEn_V8

17

8. ACTIVIDADES

O material que acompaña esta unidade didáctica ofrece diferentes posibilidades de traballo.Desenvolvemosaquívariasalternativas,desdeasmáis integrais (eeficaces)atéasposibilidadesdemínimosparacircunstanciasnasquenonsexaposíbelodesenvolvementopleno.

Nasúaconcepciónplena,asactividadesvanfiadasatravésdunharepresentaciónteatralenca-deada (véxaseActividade5).Esteprocedemento implicaanecesidadederelacionamentoentrediferentesgrupos,oque supónen simesmoun factordeenriquecementoeducativoque,ade-mais,favoreceengranmedidaoaspectomotivacional.

Aactividadedesenvólveseencatrotemposquesecorrespondencoasfasesanteriormentedescritas.

8.1. Primeira fase: motivación e sensibilización

Actividade 1.A- Asistencia á representación da obra A mina con-tamina ou o que non vos queren contar

Nesteprimeiromomentoo grupoasiste á representacióndapeza teatral organizadaporoutrogrupo(paraogrupoencargadoderepresentaraobra,estaactividadeformapartedaúltimafasedoseudesenvolvementodaunidadedidáctica:fasedeacciónecomunicación).

Será requisito fundamentaloprevio relacionamentoentreequiposdinamizadoresdediferentesgrupos.Ocontactoinicialpodedarseendoussentidos:queungrupoquexatraballaraaunidadedidáctica ofreza a outro grupo a posibilidade de representarlle a obra; ou que un grupo inte-resado procure algún grupo que xa traballase a unidade didáctica e lle soliciten a súa repre-sentación.Idealmenteogrupoqueasisteárepresentacióndeberíaasumirocompromisodecon-tinuaracadea.

Actividade 1.B- Contacontos A mina contamina

Nonsendoposíbelaanteriorhipótese,étaménposíbeliniciarodesenvolvementocolibroAminacontamina. Para esta segunda opción recomendamos presentar este libro non a través da súasimple lectura polas crianzas ou dinamizadoras, senón a xeito de contacontos. Os materiaisaudiovisuais (presentación de diapositivas e pezas musicais) incluídas como parte da peza deteatro poden servir para enriquecer este tipo de actividade. As habilidades e imaxinación doequipo dinamizador para organizar esta sesión de contacontos farán que a súa eficacia esteaigualadaápropiarepresentaciónteatral.

8.2. Segunda fase: investigación e coñecemento

Actividade 2- Falamos sobre a obra

Logodeasistirá representaciónteatralousesióndecontacontos,oumesmodespoisdasimplelectura d’A mina contamina se as anteriores actividades non son posíbeis, organizarase unhasesión de reflexión sobre a obra. A dinamizadora ou equipo dinamizador guiará esta sesión através dunha serie de preguntas tratando de implicar a todo o grupo. Débense tomar apun-tamentosdasideasprincipaisqueemerxandasesióndereflexiónparaservircomoguíanorestodeactividadesquesevandesenvolver.

18

Seformasenpartedogrupocrianzasdepoucaidade(de5a6anos,porexemplo),aspreguntaspodeniracompañadasdevariasopciónsderespostaentreascalesescoller,paradarllesásmáispequenasaposibilidadedeparticipar.

Convénqueadinamizadorateñaconsigooguióndaobraparapoderreproducir literalmenteaspartesqueconsidereoportunas.

Amododeexemplo,suxírenseaspreguntasaseguir:

- Porquea(s)pinga(s)lledixeroná(s)lavandeira(s)quenonbebanaugadorío?1- Achadesqueasprotagonistasdaobraestánafalardunproblemaqueexistenarealidade

ou que é todo unha invención? Lembrades as fotografías que se amosaban na repre-sentación?Eranreais?

- AlguénescoitoufalardasminasdeSanfins?2- Arepresaquehainoríoestámoideteriorada.Queachadesquepodepasarserompe?- Oquesepodeverasimplevistanofondodorío,decorlaranxa,éóxidodeferro.Éeseo

verdadeiroproblema?- Osmetaispesadossonsubstanciastóxicasmoiperigosas.Pódensevernaauga?- Deondesaetodaacontaminación?- Lembradesociclodaauga?Quetenqueverociclodaaugacoaviaxequea(s)pinga(s)

describe(n)?- Que pasaría coa(s) lavandeira(s) se comese(n) vermes que se alimentan de follas de

árboresqueabsorbenaugadorío?- Estánobrigadasasempresasproprietariasdaminaaevitaracontaminaciónearestaurar

osdesastresambientaisquecausan?Porquenonofan?- Ovolframioéoprincipalmineralqueseextraedesasminas.Paraquefoiempregadoboa

partedestemineralnahistoria?- As administracións públicas e a empresa propietaria da mina promoveron un museo

mineiro no que nada se di sobre a contaminación. Por que credes que aos grupos quevisitanomuseononsellesmencionanestesgravesproblemasambientais?

- Para que a xente poida facer algo para que este problema se solucione é preciso queestea informada do que realmente acontece. Considerades que, en xeral, a poboaciónestáinformadasobreestetipodeproblemas?

- Quedecidenfacera(s)pinga(s)ea(s)lavandeira(s)paraaxudar?Parécevosunhaboaidea?

Actividade 3- Caderno de actividades TrátasedunconxuntodeactividadesdeseñadascoafinalidadedeafondarnascuestiónstratadasnolibroenapezadeteatroeestánincluídasnopropiolibroAminacontamina.Lembradequesepodedescargarenwww.saberes.euefacercopiasdaspáxinasdocaderno.

1 No itinerario da Actividade 1.A, fundamentadas na obra de teatro, hai varias pingas e lavandeiras,mentresquenolibroutilizadonaAtividade1.Bapenasunhapingaeunhalavandeira.2Utilizarunmapaparasituaro lugar,aproveitandoparaobservarporondediscorreoríocontaminadoecomoacabapordeitar as súas augasna ríadeMuroseNoia.Alternativamente, pódese contextualizar aactividadenoutraminamáispróximaárealidadedogrupoequeteñasimilaresproblemáticasambientais.

19

8.3. Terceira fase: reflexión e crítica

Actividade 4- Que podemos facer?

Estaactividadeconsisteenfavorecerareflexiónconxuntaatravésdodiálogo,exposicióndeideasemesmodebatesobre:Quepodemosfacerparacontribuírasolucionaroproblema?Pode ser recuperada aquí a pregunta da actividade 2 “Que deciden facer a(s) pinga(s) e a(s)lavandeira(s)paraaxudar?Parécevosunhaboaidea?”.

Dunha actividade coma esta poden xurdir ideas diferentes á que se formula nesta unidadedidáctica para desenvolver na cuarta fase de acción e comunicación. O equipo dinamizadordeberávaloraraposibilidadedelevalasadiante,bensexaconxuntamentecoaquesepropónnafasefinal,bencomoalternativaámesma.

8.4. Cuarta fase: acción e comunicación

Nesta fasedesenvólvenseaspropostasdeacciónacordadasnaanterioractividade, culminandoasíoprocesonaconsecucióndoobxectivofundamentaldaunidadedidáctica:reaccionaranteunproblemaambientalprocurandoserpartenasúasolución.

A actividade que se propón forma parte dametodoloxía da representación teatral encadeada,mais pódese desenvolver calquera outra acción concibida e acordada na anterior fase (elabo-racióndemurais informativosorganizandoexposicións itinerantes,elaboracióndetraballosquesepubliquennosmediosdosquedispoñaogrupo,organizacióndunhapresentaciónedebatecodocumentalSanFinx1960,etc).

Actividade 5- Preparación e representación da peza teatral

Nonsedebeesquecerqueafinalidadedestaactividadeéadifusióndainformación.Polotanto,apreparacióndestarepresentacióndebeiracompañadadospreparativosparaachegaraobraaunpúblicodescoñecedordatemáticatratada.Onúmerodefunciónsqueserealizaránpoderávariarsegundoasposibilidadesdogrupo,maiscomomínimoogrupodeberíaasumircomometarepre-sentaraobraparaoutrogrupoalleo.

Oequipodinamizadordebeocuparsederealizarasxestiónsnecesariasparaorganizarafunciónouasfunciónscontemposuficiente,sinalandodatasquepermitanestruturarotraballonotempodoquesedispón.Aléndiso,apropiaaxendaconfirmada influirámoipositivamentenoaspectomotivacionalrelacionadocoaactividade.

Sobreoguióndapezateatralincluídanolibro,vertebraraseodesenvolvementodestaactividade.