ค ำน ำ

การรเทาทนสอเปนเครองมอส าคญในการเสรมสรางพลงอ านาจใหแกประชาชนผบรโภคสอ ซงการรเทาทนสอนนตองอาศยทกษะในการเขาถง วเคราะหและประเมนขอมลขาวสารจากสอ อยางมประสทธภาพ หนงสอ “รเทาทนสอ” เลมน จดท าขนภายใต “โครงการการสรางความรวมมอกบสถาบนการศกษาเพอพฒนาหลกสตรและสงเสรมประชาชนในการรเทาทนสอ” โดยมวตถประสงคเพอน าไปใชในการเรยนการสอนรายวชาการรเทาทนสอในสถาบนการศกษาตาง ๆ อนจะท าใหเกดการขยายผลสการพฒนาหลกสตรนเทศศาสตร และพฒนาความสามารถของประชาชนใหรเทาทนสอ และสรางสงคมการเรยนรเกยวกบกระบวนการสงเสรมและพฒนาความสามารถของนกศกษาและประชาชนในการรเทาทนสอ ตอไป

การจดท าหนงสอ “รเทาทนสอ” ซงเปนเปาหมายหนงของโครงการฯ ดงกลาวขางตน สามารถด าเนนการส าเรจลลวงเปนอยางดยง นเปนผลมาจากการสนบสนนและการรวมมอของหลายฝาย ประกอบดวย ส านกงานคณะกรรมการกจการกระจายเสยง กจการโทรทศน และกจการโทรคมนาคม (กสทช.) ทใหการสนบสนนงบประมาณการจดท า คณาจารยจากเครอขายสถาบนการศกษา 9 แหง ไดแก มหาวทยาลยกรงเทพ มหาวทยาลยราชภฏนครราชสมา มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช มหาวทยาลยราชภฏวไลยอลงกรณ มหาวทยาลยราชภฏอตรดตถ มหาวทยาลยรงสต มหาวทยาลยอบลราชธาน สถาบนการจดการปญญาภวฒน และมหาวทยาลยราชภฏสวนดสต ทเปนผเรยบเรยงเนอหา ตลอดจน อาจารยและเจาหนาททเปน กองบรรณาธการ คณะผจดท าจงขอขอบพระคณ ไว ณ ทน

สดทายน คณะผจดท าหวงวาหนงสอ “รเทาทนสอ” นจะเปนประโยชนตอนกศกษา ประชาชนผบรโภคสอ สมดงเจตนารมณตอไป

คณะผจดท า พ.ศ. 2557

สำรบญ

หนำ

บทท 1 แนวคดเกยวกบสอ 1

บทท 2 ปจจยทมอทธพลตอสอ 21

บทท 3 แนวคดและทฤษฎเกยวกบบรบทสอ 39

บทท 4 แนวคดและทฤษฎการรเทาทนสอ 59

บทท 5 อทธพลและผลกระทบของสอ 81

บทท 6 จรยธรรมและความรบผดชอบของสอ 93

บทท 7 การคดเพอการรเทาทนสอ 103

บทท 8 การใชประโยชนจากสอ 125

P a g e | 1

บทท 1 แนวคดเกยวกบสอ

ดร.อราเพญ ยมประเสรฐ

การสอสารเกยวของกบมนษยตลอดชวตและเปนสวนส าคญพนฐานของการด ารงชวต หรออาจกลาวไดวา มนษยเราผกพนกบชดประสบการณการสอสาร ตลอดเวลา คนเราไมสามารถด าเนนชวตอยตามล าพงไดโดยไมตองพงพาอาศยผอน การตดตอสอสารจงมความจ าเปนอยางยง โดยเฉพาะในสงคมปจจบนทเปนสงคมขอมลขาวสาร ซงอดตประธานาธบดสหรฐอเมรกา นายโรแนล รแกน ยงเคยกลาวถงความส าคญของขาวสารไววา “Information is the oxygen of the modern age” และเมอเทคโนโลยทางการสอสารมการพฒนาไปอยางรวดเรว กระบวนการสอสารกตองพฒนาเปลยนแปลงมากขนตามไปดวย ทงในดานผสงสาร สาร ผรบสาร และสอ หรอ ชองทางการสอสารทยคนจดวาเปนยคสอหลอมรวม (media convergence) สงทนาสนใจอยางยง กคอ ส อหลอมรวมดงกลาวจะสงผลกระทบตอเน องตอประชากรร นใหม ท เรยกกนวากล ม Millennial ซงคนกลมนมเทคโนโลยการสอสารเปนปจจยท 5 ในการด าเนนชวต จากฐานขอมล Badgeville :The #1 Gamification Platform for the Enterprise ไดการคาดการณถงการเตบโตของประชากรกลมนในป พ.ศ. 2568 วาจะมปรมาณเปน 75% ของประชากรวยท างานทงหมดในโลก (So Now You Know, 2013) ดวยแบบอยางการด ารงชวตลกษณะน จงหลกหนไมพนทสอและรปแบบการสอสารใหม ๆ จะเขามามอทธพลเสมอนผน าทางความคดมากขน ตงแตกจวตรประจ าวนงาย ๆ เชนการซอสนคาไปจนถงการตดสนใจลงคะแนนเสยงเลอกตง จากการศกษาอทธพลของสอในตางประเทศ เปรยบเทยบสอวามความใกลชดกบผคนมากเสมอนอากาศทแวดลอมอยรอบตวคน และสอสามารถสรางบรรยากาศใหคนคลอยตามได โดยการแทรกซมเขาไปในจตใจ ระบบความคด ตลอดจนกระบวนการทางจตส านก (Campbell and et al, 2012) ทกวนน การเกดขนของสอ หลอมรวมท าใหการตดตอสอสารรวดเรวกวาเดมและผสานกนทงโลกไวดวยกน ผลทตามมา คอพลงขาวสารทครอบง าสงคมและวฒนธรรมทกภาคสวน ค าถามคอทกคนยงจะยอมใหสอมอทธพลเหนอผคนตอไป หรอพวกเราตองเปลยนบทบาทตนเองมาเปนผมอทธพลตอสอ ดงนนการรเทาทนสอ (media literacy) จงเปนทกษะชวตทจ าเปนตอพวกเราทกคนในการรบมอกบสภาพแวดลอมทเตมไปดวยสอหลากหลาย

P a g e | 2

ความหมายของสอ ค าวา “สอ” นน มผนยามความหมายของค าสน ๆ ค านไวอยางหลากหลาย

ตวอยางเชน เมอพจารณาตามค าศพท สอ ตรงกบค าในภาษาองกฤษวา medium (เอกพจน) หรอ media (พหพจน) แปลวา สายกลาง ภาวะทอยตรงกลาง สงทอยระหวางกลาง สอมวลชน เชน วทย โทรทศน หนงสอพมพ แมกกาซน พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2542 ใหความหมายไววา สอ (กรยา) หมายถง ตดตอใหถงกน เชน สอความหมาย ชกน าใหรจกกน สอ (นาม) หมายถง ผหรอสงทตดตอใหถงกนหรอชกน าใหรจกกน เชน เขาใชจดหมายเปนสอตดตอกน เรยกผทท าหนาทชกน าใหชายหญงไดแตงงานกนวา พอสอ หรอ แมสอ (ศลปะ) วสดตาง ๆ ทน ามาสรางสรรคงานศลปกรรม ใหมความหมายตามแนวคด ซงศลปนประสงคแสดงออกเชนนน ตวอยางเชน สอผสม

ความหมายในดานการเปนชองทางการสอสาร หากพจารณาจากแบบจ าลองของเบอรโล (Berlo ,1960 อางถงใน ปรมะ สตะเวทน,

2546) สอนบวาเปนองคประกอบส าคญในกระบวนการสอสาร (communication process) ทหมายถง ขนตอนของการสอสาร จากผสงสารท าการสงสารไปยงผรบสาร โดยผานชองทางการสอสาร และอาจมปฏกรยาสะทอนกลบจากผรบสารสผสงสาร โดยในกระบวนการสอสารนน ผสงสารจะท าหนาทเปนผรบสารในบางขณะ และผรบสารกจะท าหนาทเปนผสงสารในบางขณะสลบสบเปลยนกนไปตามบทบาทในขณะนน ทงนในกระบวนการสอสารอาจมเปนสงรบกวนหรอกดขวางการสอสารได

ภาพท 1 แบบจ าลองเบองตนในการสอสารของมนษย (Basic Model of Human

Communication) ทมา : McQuail and Windahal, (1993, quoted in Rodman, 2010)

ปฏกรยาสะทอนกลบ (Feedback)

ผสงสาร (Sender, Source)

บคคล

(Person) กลมคน

(Group) องคกร

(Organization)

ชองทางการสอสาร (Channel)

การเผชญหนา (Face to face) ผานสอบคคล (Mediated

interpersonal) ผานสอมวลชน

(Mediated mass) ผานสอหลอมรวม

(Mediated converged)

สาร (Message)

บนเทง (Entertainment)

ขาวสาร (Information) การจงใจ (Persuasion)

วจนะ หรอ อวจนะ Verbal or nonverbal เจตนา หรอไมเจตนา

Intentional or unintentional

ผรบสาร (Receiver)

บคคล

(Person) กลมคน

(Group) องคกร

(Organization)

สงรบกวน (noise) สงรบกวน (noise) สงรบกวน (noise) สงรบกวน (noise)

P a g e | 3

เหนไดวาในกระบวนการสอสารนน สอคอสงทขนสงสาร เปนพาหนะของสาร หรอเปนชองทางการสอสาร ประสทธภาพของสอยอมมอทธพลตอประสทธผลของการสอสาร เชนเดยวกบ องคกรอน ๆ สอแตละสอยอมมความสามารถตางกน ผรบสารรบสารผานการไดยนจากสอวทย รบสารผานการไดยนและเหนภาพจากสอวทยโทรทศน รบสารผานการเหนจากสอส งพมพ หากผสงสารเลอกใชสอทเหมาะสมกบสถานการณการสอสาร ประสทธผลของการสอสารกจะมมาก ผสงสารจงตองเลอกใชใหเหมาะสมกบผรบสาร อยางไรกตามผรบสารจะรบสารไดดทสดเมอผสงสารใชสอหลาย ๆ อยาง เชน ใชสอวทยกบการสอสารระหวางบคคล เปนตน

ความหมายในดานการเปนผสงสาร มค ากลาววา “The source is the originator of the message.” คอ เปนตนตอ

ของขาวสาร ซงความหมายโดยทวไปของผสงสาร อาจเปนบคคลหรอกลมบคคลทตองการจะท าการสอสารความคด ความรสก ความตองการ ขาวสาร และวตถประสงคของตน หรออกนยหนงอาจเปนองคกร หนวยงานตาง ๆ เชน พรรคการเมอง บรษท รฐบาล หนวยงานราชการกได มความส าคญในการเปนผเขารหส (encoder) ซง Turrow (2009) แหงมหาวทยาลย Pennsylvania’s Annenberg School for Communication ไดอธบายวา “A source creates or encodes a message in anticipation of its transmission to a receiver.”

ส าหรบในทนจะแสดงความหมายของผสงสารในฐานะทเปนสอ โดยเฉพาะฐานะส าคญทางนเทศศาสตรคอการเปน“สอมวลชน”

สอมวลชนนบเปนผสงสารทมบทบาทส าคญมากในสงคมปจจบน โดยสอมวลชนทแสดงบทบาทในฐานะผสงสาร ไดแก 1) สอมวลชนประเภทสงพมพ (printed media) คอ

หนงสอพมพ (newspaper) และนตยสาร (magazine) 2) สอมวลชนประเภทอเลกทรอนกส

(electronic media) คอโทรทศน วทย และ 3) สอใหม อยางสออนเทอรเนต (internet) ซงปจจบนนบเปนสอมวลชนประเภทหนง เพราะหลอมรวมเครอขายดานเทคโนโลย และเครอขายทางสงคมไวดวยกน ท าใหสามารถสอสารไปยงกลมผรบสารจ านวนมาก ในระยะเวลาใกลเคยงกน แบบไรพรมแดน ทเรยกวา any time any where กท าหนาทเปนสอระหวางบคคลไปในตวดวยเชนกน

เบอรโล (Berlo, 1960 , pp. 40 - 71) ผคดกระบวนการตดตอสอสารโดยเสนอแบบจ าลองการสอสารทรจกกนแพรหลาย คอ SMCR แนะน าวา สอมวลชนทกประเภทในฐานะผสงสารจะสามารถสอสารไดอยางมประสทธภาพนน ตองประกอบดวยปจจย ดงตอไปน

1. ทกษะในการสอสาร หากสอมวลชนในฐานะผสงสารมทกษะในการใชภาษาเขยน ภาษาพด และภาษาทาทางไดเปนอยางด กจะท าใหการสอสารของสอมวลชนมประสทธภาพ

2. ทศนคต หากสอมวลชนในฐานะผสงสารมทศนคตทดตอตนเอง มความมนใจในตวเองวาสามารถสอสารออกไปไดด มทศนคตทดตอเนอหาสารทจะสอ มทศนคตทดตอประชาชนผรบสาร จะสงผลใหการสอสาร มความถกตอง เปนกลาง และมประสทธภาพ

3. ความร หากสอมวลชนในฐานะผสงสารมความรในหลกการสอสาร มความรในเนอหาสารทตองการสอออกไป การสอสารกจะมประสทธภาพ

P a g e | 4

4. ระบบสงคม สอมวลชนในฐานะผสงสารตองเขาใจระบบสงคมทตนอาศยอย เชน สอมวลชนไทยตองเขาใจระบบของสงคมไทย อยางระบบอาวโส เปนตน จะท าใหสอสารไดดยงขน

5. วฒนธรรม นอกจากระบบสงคมแลว สอมวลชนในฐานะผสงสารตองเขา ใจวฒนธรรมในสงคม การสอสารของสอมวลชนกจะมประสทธภาพมากขน เชน วฒนธรรมการออนนอมถอมตนของสงคมไทย

ความหมายในดานเศรษฐศาสตรนเทศศาสตร สอทางนเทศศาสตรในปจจบนมการบรณาการเพอปรบใชรวมกบศาสตรอน ๆ อยาง

กวางขวาง โดยเฉพาะในทางเศรษฐศาสตร นเทศศาสตรมความสมพนธกบการพฒนาเศรษฐกจและตางกสนบสนนซงกนและกนอยางเหนไดชดเจน กลาวคอการทประเทศใดมเศรษฐกจด มความเปนอยทดและมความกาวหนา กมผลท าใหระบบสอสารมวลชนในประเทศนนมความคลองตวสง สามารถแพรกระจายขาวสารไดรวดเรวและทวถง ประชาชนทกคนจงมโอกาสไดรบขาวสารเทาเทยมกนและมเครอขายทกวางขวางทวประเทศ

มมมองการนยามความหมายสอในเชงเศรษฐศาสตรนเทศศาสตร จงกลาวไดวา สอมวลชนเปนเครองมอทชวยในการรบสงขอมลขาวสารเกยวกบระบบการผลตและการจดการกบปจจยการผลตตาง ๆ อยางมประสทธภาพแกหนวยธรกจดวยความชาญฉลาดและทนเหตการณ นอกจากน สอมวลชนยงชวยสงเสรมการขายใหมประสทธภาพโดยอาศยกลยทธการโฆษณา เพอสรางความตองการและสรางกระแสความนยมใหเกดกบมวลชนโดยกระตนใหมการซอสนคาและบรกา รมากขน ถามปรมาณความตองการสนคาสง และสนคาขายไดมาก กจะมผลท าใหสามารถลดตนทนการผลตใหต าลง อนจะมผลท าใหสนคาราคาถกลง (สทต ขตตยะ, 2555, หนา 28-29)

ประเภทของสอ

ในปจจบนการพฒนาระบบเทคโนโลยสารสนเทศไมไดหยดนง สออนเทอรเนตมการพฒนาไปอยางมาก เพอการตดตอสอสารทเพมขน ดงนนกลาวไดวา การเปลยนแปลงของระบบเทคโนโลยสารสนเทศ สามารถแบงสอออกเปน 2 ประเภท ตามลกษณะของการใชสอ คอสอแบบดงเดม และสอใหม ดงน (พรจต สมบตพานช, 2547, หนา 4)

1. สอดงเดม (traditional media) หมายถง สอทผสงสารท าหนาทสงสารไปยงผรบสารไดทางเดยวทผรบสารไมสามารถตดตอกลบทางตรงไปยงผสงสารได สามารถแบงยอยไดดงน

1.1 สอท าหนาทสงสารเพยงอยางเดยว หมายถง สอท าหนาทส งสารตวหนงสอหรอเสยงหรอภาพไปเพยงอยางเดยว ไดแก สอสงพมพ และสอวทย

1.2 สอทท าหนาทสงสารสองอยาง คอสงทงภาพและเสยงไปพรอมกน ไดแก สอโทรทศน สอภาพยนตร

2. สอใหม (new media) หมายถง สอทเออใหผสงสารและผรบสารท าหนาทสงสารและรบสารไดพรอมกนเปนการสอสารสองทาง และสอยงท าหนาทสงสารไดหลายอยางรวมกน คอ

P a g e | 5

ภาพ เสยง และขอความไปพรอมกน โดยรวมเอาระบบเทคโนโลยของสอดงเดม เขากบความกาวหนาของระบบเทคโนโลยแบบประสม (multimedia) ปจจบนสอใหมพฒนาขนหลากหลาย ทเปนทรจกและนยมกนมากคอ สออนเทอรเนต สอโทรศพทเคลอนท นอกจากนในอนาคตสอใหมพฒนายงขน โดยการน าเอาสอดงเดมโดยเฉพาะอยางยงสอโทรทศนมาผนวกรวมกบสออนเทอรเนต เรยกวา สอโทรทศนแบบปฏสมพนธ ทท าหนาทสงสารหลายอยางเชนกน คอ ภาพ เสยง และขอความ ดงนน เมอผบรโภคดรายการโทรทศนแบบเฉพาะบคคลจะสามารถมปฏสมพนธผานสออนเทอรเนตพรอมกน

นอกจากน ธดาพร ชนะชย (2550, หนา 1-3) ยงไดแบงความหมายของสอใหม ออกเปน 3 ประเภท ดงตอไปน

2.1 สอดจทล (digital media) เปนการสอสารไรสายทรวดเรวดวยระบบใยแกวน าแสง เชอมตอขอมลผานดาวเทยม

2.2 สอซงเปนสอใหมทนอกเหนอจากสอพนฐานเดมทมอย 2.3 สอสรางสรรคขนใหมเพอสนบสนนงานบางอยาง โดยเนนเรองนวตกรรม

เชงสรางสรรค (creativity innovation) ในเวลาน นกวชาการสอสารมวลชนนบวา“สอใหม” อยางสออนเทอรเนตเปน

สอมวลชนประเภทหนงทงท าหนาทเปนสอระหวางบคคลไปในตว เชน การสงขอความทางสอสงคมออนไลน (social media) การสงไปรษณยอเลกทรอนกส (e-mail) การสนทนาทางเวบบอรด การพดคยผานโปรแกรม (chat) ตาง ๆ เปนตน สอใหมยงมพฒนาการอยอยางตอเนองตลอดเวลา โดยมหลกการทส าคญ คอ การบรรจบกน (convergence) ของเทคโนโลยการสอสาร (communication technology) 3 ประเภท ไดแก เทคโนโลยการแพรภาพและเสยง (broadcast technology) เทคโนโลยการพมพ (printing technology) และเทคโนโลยคอมพวเตอร (computer technology) โดยมเทคโนโลยสอสารโทรคมนาคม (telecommunication technology) เปนปจจยสนบสนนการเปลยนแปลงน

สอใหมในรปแบบเนอหาแบบดจทลทพบเหนในปจจบน มแนวโนมวาจะมบทบาทส าคญมากยงขนในอนาคต โดยสอใหมแตละประเภทมความโดดเดนและแตกตางกนตามประโยชนและวตถประสงคในการใชสอ ซงสามารถแบงประเภทของสอใหมไดดงน (ปยะพร เขตบรรณพต, 2553, หนา 9) คอเวบไซต (web site) อนเทอรเนต (internet) อเมล (e-mail) เทคโนโลยส าหรบอปกรณพกพาหรอแพลตฟอรมเคลอนท (mobile platform) วดโอเกม และโลกเสมอนจรง ซดรอมมลตมเดย ซอฟตแวร บลอกและวกพเดย หนงสออเลกทรอนกส (e-book) ตใหบรการสารสนเทศ โทรทศนโตตอบ อปกรณพกพาหรออปกรณเคลอนท เชน โทรศพทมอถอ พดเอ พอดแคสต เปนตน และนวนยายแบบขอความหลายมต (hypertext fiction)

นอกจากน วเวยน (Vivian, 2013) นกวชาการจากมหาวทยาลย Winona State University ประเทศสหรฐอเมรกา ไดเขยนหนงสอ Media of Mass Communication ทมการจดแบงประเภทสอไวดงน

1. แบงตามประเภทอตสาหกรรมสอ (mass media industries) ไดแก 1.1 สอสงพมพ (ink on paper) เชนหนงสอพมพ นตยสาร หนงสอ เปนตน

P a g e | 6

1.2 สอเสยง (sound media) เชน วทยกระจายเสยง: วทยผานดาวเทยม (satellite radio) พอดแคสตง (podcasting มาจาก broadcasting + iPod) หรอการเผยแพรเสยงรวม ไปถงการพดคย เลาเรอง สนทนาเรองตาง ๆ ผานทางระบบอนเทอรเนต และวทยตามความตองการของผฟง (on-demand radio) ทสามารถรบฟงรายการสดหรอยอนหลงกได

1.3 สอภาพเคลอนไหว (motion picture) เชนโทรทศน ภาพยนตร เปนตน 1.4 ภมทศนสอใหม (new media landscape) เชน สอออนไลนตาง ๆ

นวนยายมอถอ (cell phone novel) บลอก (blog) สอสงคม (social media) เกม (game) โปรแกรมในการคนหาขอมลตาง ๆ ผานระบบเวบไซตและเครอขายอนเทอรเนต (search engine) คลงดจทลเกบขอมล (digital store) วกพเดย (wikipedia) และการบนทกขาวสาร (news record)

2. แบงตามประเภทเนอหาสอ (mass media content) ไดแก 2.1 ขาว (news) เปนการรายงานความเปลยนแปลง เหตการณตาง ๆ ท

เกดขน ในหลากหลายรปแบบ เชน การรายงานสด สกปขาว สารคดขาว วเคราะหขาว 2.2 การประชาสมพนธ (public relations) เปนสอสารทม งหวง

ความพงพอใจ ตองการสวนแบงทางจตใจ (share of mind) ผานการจดกจกรรมชกจงใจตาง ๆ เชน ขาวแจก สอสมพนธ ชมชนสมพนธ ลกคาสมพนธ เปนตน ความส าเรจในการประชาสมพนธ คอสมพนธภาพทด

2.3 การโฆษณา (advertising) มความมงหวงดานการขายสนคาหรอสวนแบงทางการตลาด (marketshare) ในยคการตลาดมวลชน โฆษณาจะน าเสนอไปกลมคนจ านวนมาก แตในปจจบนเมอการบรโภคขาวสารเปลยนไป โฆษณากตองปรบเปลยนการน าเสนอใหเขาถงสมาชกสงคมกลมยอย

2.4 ความบนเทง (entertainment) เปนการสรางความสนกสนาน เพลดเพลนกบผรบสาร เชน แสดงการเลาเรอง (storytelling) ดนตร กฬา เกมโชว วาไรต รวมทงคณคาทางศลปะ

3. แบงตามประเภทเทคโนโลยสอ (media technology) ไดแก 3.1 เทคโนโลยการพมพ (printing technology) จากการคนคดแทนพมพ

และตวพมพโลหะไดในราวกลางป ค.ศ. 1440 นน การสอสารดวยการเขยนไปยงมวลชนกเปลยนเปนการพมพ และทมผลตอการด ารงชวตของคนยคนน จนกระทงในปลายป ค .ศ. 1800 เทคโนโลยดานภาพถายเขามาผสมผสานกบการพมพ ท าใหสอสงพมพไดรบความนยมมากขน

3.2 เทคโนโลยเคม (chemistry technology) ตามประวตศาสตรกลาวไววา ภาพถายมรากฐานมาจากการคนพบทางปฎกรยาเคม และพฒนาการตอเนองตงแตยคสงครามกลางเมองของสหรฐอเมรกา ทงนเพอสรางรปแบบใหมในการเกบบนทก เมอมการน าภาพถายมาใชใน สอสงพมพทเปนมรดกทางความคดของ Johannes Gutenberg สอมวลชนเรมเขาสยคการสอสารดวยภาพ จากนนในราวปลาย ค.ศ. 1800 ภาพยนตร (movie) ถกสรางขนจากเทคโนโลยเคมเชนกน พรอม ๆ กบการประดษฐกลองถายภาพ (camera) กลองถายภาพยนตร (movie camera) และเครองฉายภาพ (projector)

P a g e | 7

3.3 เทคโนโลยไฟฟา (electrical technology) เกดจากการปรบเปลยนรปแบบการด าเนนชวตของผคนราวตน ค .ศ. 1900 ทตองการความเปนสนทรยทสมผสได อตสาหกรรมเพลงจงเฟองฟขน กอรปกบเทคโนโลยการบนทกเสยงและการเปดฟงเสยงทมคณภาพมากขน สงผลใหสอมวลชนประเภทวทยและโทรทศนไดรบความนยม รวมทงมการพฒนาเทคโนโลยไฟฟาเพอการรบสงสญญาณนอยางตอเนองจนถงปจจบน

3.4 เทคโนโลยดจตอล (digital technology) ทกวนนเทคโนโลยดจทลถกน ามาใชอยางมประสทธภาพในทก ๆ ดานของการด าเนนชวตมนษย รวมทงบรณาการกบสอเดมตาง ๆ ทเชอมตอกนดวยระบบอนเทอรเนต และใยแกวน าแสง (fiber optic) เกดการนยามสอมวลชนรปแบบใหมนวา สอหลอมรวม (convergence media)

คณลกษณะของสอ ธรรมชาตของสอแตละประเภทมความแตกตางกนอยางเหนชด สอมรปแบบเฉพาะ

มลกษณะทโดดเดนและมองคประกอบทตางกนออกไป จงจ าเปนตองท าความเขาใจถง คณลกษณะเฉพาะ รปแบบ ลกษณะ และองคประกอบของสอใหเปนอยางด เพราะมความส าคญตอการเปดรบสอและการใชประโยชนจากสอ ในบทนจะกลาวถงคณลกษณะของสอมวลชน ซงมลกษณะทแตกตางกบสอประเภทอน ๆ อยางมาก มความซบซอนในแงกระบวนการด าเนนงาน และมอทธพลตอสงคม อยางมากดวย

สอมวลชนมคณลกษณะแตกตางจากสอทใชในการสอสารรปแบบอน ดงน (สรสทธ วทยารฐ, 2550)

1. ตองเปนสอทสามารถน าพาขาวสารไปยงมวลชนผรบสารซงอาศยในหลากหลายพนทไดอยางรวดเรว

2. เปนสอทมความสลบซบซอน เนองจากตองอาศยเทคโนโลยในการด าเนนงานและตองมการลงทนสง

3. เปนสอทมลกษณะเปนการสอสารแบบเอกวถ และไมเออใหเกดปฏกรยาตอบกลบแบบทนททนใด

4. สอมวลชนมหลายประเภท และมหลากหลายทางเลอกในสอประเภทเดยวกนจงท าใหมวลชนผรบสารสามารถเลอกรบสารไดตามความตองการ ผสงวารจงไมสามารถบงคบใหกลมเปาหมายทก าหนดไวรบสารจากสอของตนไดตามตองการ

5. สอมวลชนมขอจ ากดเรองชองทางการรบร ดงนน ประสทธภาพในการน าเสนอสารผานสอ จงมผลอยางยงตอประสทธผลในการสอส ารความหมาย เชน การสอสารผานวทยกระจายเสยงเปนการสงสารผานคลนเสยงซงรบรไดโดยการไดยนเสยงเทานน หากผพดเรยบเรยงสารไมชดเจนกอาจท าใหผรบสารเขาใจผดพลาด เพราะไมมบรบทแวดลอมอนชวยใหเขาใจสารไดเหมอนกระบวนการสอสารระหวางบคคล

6. เมอเปรยบเทยบกบกระบวนการสอสารระหวางบคคลแลว สอมวลชนมศกยภาพในการใหขาวสาร ขอมล หรอความรสงกวาสอบคคล ซงมศกยภาพในการโนมนาวใจใหเกดการเปลยนแปลงทศนคตและพฤตกรรมไดสงกวาสอมวลชน

P a g e | 8

อยางไรกตาม เมอกลาวถงสอใหมทเรยกวาสอมวลชนรปแบบหนงในปจจบนนน ไดชวยลดขอจ ากดในเรองการสอสารแบบทางเดยวตามทกลาวไวขางตน และชวยใหคสอสารสามารถแสดงปฏกรยาตอบกลบระหวางกนไดทนททนใด อกทงเปนสอกลางในการสรางความสมพนธระหวางบคคลไดอยางมประสทธภาพ

วฒนา พทธากรานนท (2546 อางถงใน สรสทธ วทยารฐ, 2550) กลาวถงลกษณะของสอมวลชนไวดงน

1. สอมวลชนเปนสวนหนงของสงคม จะตองมสถาบน และกลมสาธารณชนเพอจะสอสารไปสกลมเปาหมาย

2. สอมวลชนจะถายทอดขาวสารไปยงกลมสาธารณชนไดโดยตรงอยางรวดเรวดวยเทคโนโลยททนสมย

3. สอมวลชนเปนของสวนรวมจะน าไปใชเพอบคคล ประโยชนของบคคลใดบคคลหนงหรอชนกลมใดกลมหนงไมได สงทจ ากดขอบเขตของสอมวลชนกคอ กฎหมาย ระเบยบ ขอบงคบ และจรรยาบรรณ

4. กลมเปาหมายของสอมวลชนมภมแตกตางกน การใชสอมวลชนประเภทใดใหไดผลจะตองศกษาท าความเขาใจกบภมหลงของกลมเปาหมายนนกอน

5. สอมวลชนสามารถตดตอสอสารไปยงกลมเปาหมายทอยหางไกลวทยสามารถเขาถงกลมเปาหมายทอยหางไกลไดดกวาสออน

6. วธการเสนอขาวสารของสอมวลชนแตกตางกนตามวธการของสอสารมวลชน แตละประเภท ดงนน ประชาชนกลมเปาหมายยอมมความคดและการรบสารทแตกตางกนตาม พนฐานความร ประสบการณของแตละคน

7. สอมวลชนมจตวทยาในการกระตนและสรางสรรคสงทเปนประโยชนตอสงคม ตลอดจนความรวมมอกนในกจกรรมตาง ๆ คอการเกดประชามต

สวนคณลกษณะของการสอสารมวลชนทมสอมวลชนเปนองคประกอบส าคญ มลกษณะดงน

1. สอมวลชนจะตองมโครงสรางองคกร มการแบงงานกนท า 2. สอมวลชนมจดมงหมายทจะสงสารไปยงผรบสารเปนจ านวนมากในเวลา

เดยวกน โดยอาศยเทคนคและวธการทงดานการผลตและการสอสาร 3. สอมวลชนเปนกจกรรมสาธารณะ เนอหาของสารเปนทเปดเผย 4. ผรบสารเปนบคคลหลายประเภท มความแตกตางกนในดานอาชพ การศกษา

ฐานะเศรษฐกจ 5. สอมวลชนสามารถเขาถงกลมคนจ านวนมากไดอยางรวดเรว ถงแมผสงสารและ

ผรบสารอยหางไกลกน 6. ผสงสารและผรบสารไมมความรสกสมพนธกนโดยสวนตว 7. ผรบสารมลกษณะเปนกลมทแนชด เชนกลมผฟงวทย กลมผชมโทรทศน เปนตน

แตละกลมประกอบดวยเพศชายและหญง ซงมอายแตกตางกน

P a g e | 9

สอแตละประเภทจะมลกษณะเฉพาะทแตกตางกน ลกษณะเฉพาะนมสวนในการก าหนดรปแบบการน าเสนอเนอหาของสอแตละประเภทใหแตกตางกนไปดวย หากสอมลกษณะอยางไร คนกจะตองปรบตวและปรบกระบวนการรบรเพอใหเขากบลกษณะของสออน ๆ จงอาจกลาวไดวาสอมอทธพลในการก าหนดการรบรของคนเปนอยางมาก กลาวอกนยหนงกคอ ลกษณะของสอจดเปนสารประเภทหนงทไดสงทอดมายงผรบสารขณะเปดรบขาวสาร โดยจะเขามาก าหนดรปแบบการรบรของผรบสารโดยทผรบสารอาจจะไมรตวเลยกได และทงนรปแบบการน าเสนอทตางกนกอาจจะท าใหผรบสารคนเดยวกนเลอกทจะรบขาวสารแตกตางกนออกไป และสามารถจดจ า เขาใจเนอขาว และรสกพงพอใจในขาวสารทน าเสนอไดแตกตางกนดวย (กาญจนา แกวเทพ, 2541 อางถงในวราภรณ กลสมบรณ, 2547, หนา 32)

ลกษณะทางธรกจของสอมวลชน ในการด าเนนงานของสอมวลชนนน มการด าเนนงานซอนกนอย 2 ประการ คอ

1) เปนธรกจ 2) เปนบรการสาธารณะ กลาวคอ สอมวลชนจะท าหนาทใหบรการตาง ๆ แกสงคม โดยเฉพาะดานขาวสารและความคดเหน ในขณะเดยวกนกจะตองหลอเลยงธรกจตวเองใหไดดวยในปจจบนการด าเนนงานของสอมวลชนมแนวโนมทมงเนนทางธรกจมากขน (สรสทธ วทยารฐ, 2550) โดยสรปไดดงน คอ

1. กจการสอมวลชนตองลงทนสงตองอาศยนกธรกจและนกบรหารเขารวมประกอบการ การก าหนดนโยบาย ตลอดจนการตดสนใจแกปญหาตาง ๆ จงมกแสดงออกตามลกษณะทางธรกจยงกวาการบรการสาธารณะ

2. ภาพยนตรแตเดมเปนสอมวลชนทมรายไดโดยตรงจากผบรโภคเปนหลก แตในปจจบน ผอ านวยการสรางภาพยนตรตองเพมรายไดจากการหาผสนบสนนรายการ (sponsor) โดยภาพยนตรหลายเรอง มการก าหนดใหตวละครใชสนคาทสนบสนนรายการ โดยเนนใหเหนตวสนคาและชอสนคาอยางชดเจน

3. หนงสอพมพและนตยสาร ไมอาจหวงพงรายไดจากการขายมาเลยงตนเองไดโดยตลอด ในขณะทวตถดบ คาจางแรงงาน และคาใชจายอนมราคาสงขนเรอย ๆ แตหนงสอพมพและนตยสารไมอาจขนราคาตามไปไดเสมอ ทงนเพราะ

3.1 เพอเปดโอกาสใหประชาชนทวไปสามารถซอได เปนการสรางจ านวนผอานและอทธพลดานอน ๆ

3.2 การแขงขนกนเองท าใหหนงสอพมพระดบใหญ ไมกลาขนราคา เพราะกลบยอดจ าหนายจะลดลง หนงสอพมพระดบใหญ นนมรายไดหลกจากการโฆษณาอยแลว ถาหากจ าเปนจะตองขนราคา ทางแกไขกคอ ใชวธหารายไดจากการลงแจงความ และบรการโฆษณาสนคากอน

P a g e | 10

การเปรยบเทยบสอ จากคณลกษณะของสอดงทกลาวมา เหนไดวาสอแตละประเภทลวนมลกษณะเฉพาะ

ของตวเอง หากจะเปรยบเทยบสอประเภทตาง ๆ อาจมเกณฑมากมายทน ามาใชได ในบทนจะเปรยบเทยบสอโดยแบงประเภทของสอออกเปน 2 ประเภท ตามลกษณะของการใชสอ คอสอดงเดม (traditional media) และสอใหม (new media) ดวยเกณฑองคประกอบส าคญของกระบวนการสอสาร ดงน

1. ผสงสาร มความแตกตางกน สอดงเดมนนผสงสารเปนองคกรขนาดใหญ เชน หนงสอพมพ วทย โทรทศน สวนสอใหมนนผสงสารมกเปนบคคลทวไปทสอสารกนระหวางบคคลหรอสอสารกนภายในกลม เชน เฟซบค ทวตเตอร เวบบอรด เปนตน

2. สาร เนอหาสารจากสอดงเดมอยางสอมวลชนนนมกถกกลนกรองความถกตองและเปนเนอหาทสรางผลกระทบตอสงคมวงกวางมากกวาสารของสอใหมทมกเปนเนอหาความคดเหนสวนบคคล

3. ชองทางการสอสาร มความตางกนดวยธรรมชาตของสออยางชดเจน สอดงเดมใชชองทางการสอสารคอสอมวลชน ไดแก สอหนงสอพมพ สอนตยสาร สอวทย สอโทรทศน เปนหลก สวนสอใหมใชชองทางการสอสารคอ สออนเทอรเนตเปนหลก โดยมอปกรณสอสารทสงผานระบบออนไลนทางอนเทอรเนตไดจ านวนมากมายมาเปนเครองมอในการสอสาร เชน สมารทโฟน แทบเลต เปนตน

4. ผรบสาร สอดงเดมอยางสอมวลชนนนผรบสารไมเปนทรจกของผสงสาร แตผรบสารของสอใหมมกเปนทรจกกนกบผสงสาร

5. ปฏกรยาสะทอนกลบ ผรบสารของสอดงเดมมกไมมปฏกรยาสะทอนกลบไปยงผสงสารคอมกเปนการสอสารทางเดยว แตกตางจากผรบสารของสอใหมทมกมปฏกรยาสะทอนกลบไปยงผสงสารคอเปนการสอสารสองทาง

ทงน เครองมอการสอสารของสอใหมนน สรางความเปลยนแปลงทงในดานการเกบรวบรวมขอมลขาวสาร การเลอกรบสาร ปฏสมพนธท เกดขนระหวางผสงสารและผรบสารในกระบวนการสอสาร รวมถงสงผลตอการเปลยนแปลงการท างานขององคกรสอทตองมความยดหยนมากขนในการบรณาการขอมลและชองทางการสอสาร (Pavlik, 1999) อยางไรกตาม นอกจากเกณฑทใชเปรยบเทยบสอประเภทตาง ๆ ดงกลาวแลว สอแตละประเภทยงมบทบาททแตกตางกน อนแสดงใหเหนถงหนาทของสอทตางกนดวย

บทบาทของสอ สอนบเปนกระจกสะทอนสภาพของสงคม เปรยบเสมอนเครองมอทมบทบาทส าคญ

ตอการสรางคานยม เจตคต การรบรของประชาชนในสงคม และมยงผลตอการสรางอตลกษณของชาต สอน าเสนอขอมลขาวสารออกมาในลกษณะใด สภาพสงคมยอมแสดงออกมาในลกษณะนนไดเชนกน บทบาทของสอนนมหลากหลาย ทงทางดานสงคม การเมอง เศรษฐกจ การศกษา วฒนธรรม การสอสารทางปญญา จตวทยาสงคม การเปนสอทางเลอก การพงพาสอในภาวะวกฤต และบทบาทของสอใหม

P a g e | 11

บทบาทของสอดานสงคม การเมอง เศรษฐกจ การศกษา และวฒนธรรม ปรมะ สตะเวทน (2539) กลาวถงบทบาทหนาทของสอมวลชนในดานสงคม

การเมอง เศรษฐกจ การศกษา และวฒนธรรม ไวดงน 1. เปนความจ าเปนตอสงคม (a social need) การสอสารถอเปนสวนประกอบท

ส าคญของกระบวนการสงคมโดยท าหนาทในการใหขาวสารแกสงคม สงคมไมสามารถด ารงอยไดในวนนหากสงคมไมมขาวสารทถกตองเกยวกบกจกรรมทางการเมอง เหตการณระหวางประเทศ และเหตการณในทองถน หรอสภาพดนฟาอากาศ รฐบาลตองการขาวสารตาง ๆ จากทกมมของประเทศ และจากทกซกของโลกเกยวกบแนวโนมของการเพมของประชากร ผลของการเกบเกยวผลผลตทางการเกษตร แหลงน า ฯลฯ หากรฐบาลตองการทจะวางแผนลวงหนาเพออนาคต หากปราศจากขอมลเพยงพอเกยวกบสนคาโลกและตลาดเงนตรา เจาหนาทของรบกจะขาดดอยประสทธภาพในการปฏบตงานเกยวกบกจกรรมและการตกลงระหวางประเทศ อตสาหกรรมกตองการขาวสารทรวดเรวจากหลายแหลงเพอทจะเพมผลผลตและท าใหกระบวนการการผลตทนสมย ฯลฯ กองทพ พรรคการเมอง สายการบน มหาวทยาลย สถาบนวจย และองคกรอน ๆ ทกชนดไมสามารถปฏบตหนาทไดในปจจบนโดยปราศจากการแลกเปลยนขาวสารทมประสทธภาพในแตละวน

2. เปนเครองมอทางการเมอง (a political instrument) ในสงคมการเมองประชาธปไตย สทธของพลเมองในการทจะไดรบขาวสาร (the citizen right’s to information) เปนสงทไดรบการสนบสนน สทธดงกลาวคอสทธในการทจะไดรบขาวสารเกยวกบสงใดกตามทอาจจะมผลกระทบตอชวตประจ าวน ชวยในการตดสนใจของคน และชวยในการใชความคดของคน ขาวสารตาง ๆ จากสอมวลชนชวยใหประชาชนรเขาใจและตดตามบทบาทและการปฏบตภารกจของรฐบาลไดทน ดงนนขาวสารจากสอมวลชนจงเปนเครองมอทส าคญของสงคมในอนทจะตรวจสอบการปฏบตงานของรฐบาลและเปนตวถวงดลอ านาจของรฐ สอมวลชนท าหนาทเปนทงผสะทอน และผสรางประชามต ในสงคมการเมองประชาธปไตยประชามตเปนปจจยทส าคญในการตดสนใจของรฐบาลเกยวกบนโยบาย แผนและแนวทางการปฏบตภารกจ การปฏบตหนาทของสอมวลชนจงเปนกระจกสองใหรฐบาลทราบถงประชามต

3. เปนพลงทางเศรษฐกจ (an economic force) การเผยแพรขาวสารอยางตอเนองของสอมวลชนมความส าคญตอวถชวตของเศรษฐกจ รวมทงเปนปจจยส าคญตอการพฒนาดวย ทงนเพราะขาวสารจากสอมวลชนมผลกระทบตอการท างานและการผลต ความกาวหนา และความทนสมยทางเทคโนโลยของสอมวลชนทเผยแพรขาวสารไดอยางกวางขวาง รวดเรว ชวยใหเกดการขยายตวทางธรกจในหลาย ๆ ดาน ทงอตสาหกรรม การคา การธนาคาร การบน ฯลฯ ไปสทองถนตาง ๆ ในประเทศและภมภาคตาง ๆ ในโลก โดยเฉพาะอยางยง “ขาวสารดานวทยาศาสตรและเทคนค” (scientific and technical information) ในปจจบนถอวาเปนทรพยากรทส าคญในการพฒนาเศรษฐกจ เพราะชวยใหเกดการท างานทมประสทธภาพ การเพมปรมาณ และคณภาพของผลผลต

4. ศกยภาพทางการศกษา (an educational potential) ไมเพยงแตสถาบนการศกษาเทานนทท าหนาททางการศกษา แตสอมวลชนกไดท าหนาทนดวยในลกษณะตาง ๆ ดงตอไปน

P a g e | 12

4.1 ขาวสารและสอมวลชนมอทธพลตอการพฒนาสตปญญา (intellectual development) ขาวและขาวสารทเผยแพรผานสอมวลชนไปทวโลก ชวยในการพฒนาความรและสตปญญาของประชาชนในประเทศและชมชน

4.2 สรางบคลกภาพใหม (emergence of a new framework for the personality) การมสอมวลชนอยางแพรหลายในทกถนทกทองทในสงคมสมยใหมชวยสรางบคลกภาพใหมแกประชาชนดวยการยกระดบรสนยมทางการศกษา แนวคดเร อง “หมบานโลก” (global village) แสดงใหเหนถงการทสมาชกของสงคมสามารถเขาถงขาวสารและความรเดยวกนไดขาวสารจากสอมวลชนท าใหเกด “คนใหม” (new man) ทถกสรางนสยในการคด ทศนคตในการวเคราะห และการรจกวธการท างานดานเทคนค

4.3 สรางมาตรฐานทางปญญา (Intellectual standardization) การเผยแพรขาวสารความรทางสอมวลชนชวยลดความแตกตางระหวางกลมตาง ๆ ในคณภาพดานความร ท าใหกลมตาง ๆ รเหมอน ๆ กน ท าใหเกดมาตรฐานทางความรเปนอยางเดยวกน ยกตวอยางเชนรายการศกษาทางโทรทศนมสวนชวยอยางยงในการท าใหคนมความรระดบเดยวกน รวมทงการใหความรแบบไมเปนทางการผานสอสารมวลชนแกชาวนา ผใหญและประชาชนทตองการความรดานเทคนค

4.4 ท าหนาทเปนโรงเรยน (the school) นบตงแตศตวรรษท 20 เปนตนมา สอมวลชนไดท าหนาทเปนผใหความรแกสมาชกของสงคมแขงกบโรงเรยน สอมวลชนใหทกสงทกอยางทตรงกบความสนใจของคนและเปนเรองแปลกใหม ทสะทอนใหเหนถงความยงเหยงของโลก ทเขาใจงาย และทมคณคานาพอใจ

สอมวลชนแสดงใหเหนถงความสามารถอยางยงในการเผยแพรขาวสารและความร สถาบนการศกษาไดใหความรเรองสอมวลชนและการใชสอมวลชนในโรงเรยนตงแตระดบประถมจนถงระดบมธยมดวยการน าหนงสอพมพเขามาในโรงเรยน โดยมจดมงหมายเพอสอนใหนกเรยนมปฏกรยาเชงวจารณตอขาวสาร และรจกเลอกอานเนอหาของหนงสอพมพ เลอกฟงและ ดรายการ และเลอกท ากจกรรมในเวลาวางโดยเฉพาะอยางยงการดโทรทศนทมคณภาพและเหมาะสมกบวฒนธรรม

4.5 ท าใหเกดการแลกเปลยนความร (an exchange of knowledge) สอมวลชนท าใหการถายทอดความรเปนไปในลกษณะของการแลกเปลยนระหวางกน ไมมอปสรรคสกดกนระหวางบคคล ชนชน กลม และประเทศ กลาวโดยสรปศกยภาพทางการศกษาของสอมวลชนกคอการท าหนาทสอนใหคนหนมสาว มความทนสมยและสามารถด าเนนชวตในโลกสมยใหมไดอยางเหมาะสม

5. เปนแรงกระตนวฒนธรรม (an impulse to culture) สอมวลชนเปนองคประกอบทส าคญของวฒนธรรม สอมวลชนท าหนาทเปนพาหนะขนสงถายทอดวฒนธรรม สอมวลชนเปนเครองมอของวฒนธรรมโดยท าหนาทในการสงเสรมทศนคต จงใจ และสงเสรมรปแบบของพฤตกรรมของคนในสงคม ตลอดจนกอใหเกดความเปนอนหนงอนเดยวกนในสงคม สอมวลชนเปนเครองมอส าคญทท าใหประชาชนสามารถเขาถงวฒนธรรมได สอมวลชนสามารถสะทอนใหเหนถงวฒนธรรมของสงคม สงทตองระวงกคอการแทรกแซงทางวฒนธรรมของตางประเทศซงเผยแพรผานสอมวลชนอนเปนอนตรายตอเอกลกษณทางวฒนธรรมของชาต

P a g e | 13

บทบาทของสอดานการสอสารทางปญญาและจตวทยาสงคม คลอส (Clause) ไดเสนอบทบาทหนาทของสอทแตกตางไปจากทกลาวมา โดยแบง

บทบาทหนาทออกเปน 2 ดาน คอบทบาทหนาทของสอทเปนการสอสารทางปญญา และบทบาทหนาททางดานจตวทยาสงคม ดงน (บ ารง สขพรรณ, 2522 อางถงใน วณา แกวประดบ, 2548)

1. บทบาททางดานการเสรมสรางความรและการใหการศกษา (intellectual communication) เปนบทบาทส าคญของสอมวลชนทจะตองเสรมสรางความรและการใหการศกษาแกคนในสงคมเพอใหไดรบประโยชนมากทสด การแถลงขาวสารจงเปนหนาทหลกในประเดนน ทงนเพราะในสงคมปจจบนมเหตการณเกดขนมากมายจนไมสามารถตดตามรบรไดดวยคนเพยงคนเดยว สอมวลชนจงตองชวยท าหนาทรวบรวมเสนอขาวคราวใหไดรบทราบอยางเพยงพอ โดยสามารถแบงหนาทของสอมวลชนในดานนออกไดเปน 4 ประเดนคอ

1.1 เพอใหขาวสาร ซงรวมถงขาวประจ าวนและขาวสารทวไปในดานตาง ๆ สอมวลชนนนจะตองท าหนาทเปนผรวบรวมขาวสารและเหตการณทเกดขนโดยไมล าเอยง ตองเสนอขาวหรอเรองราวทบดเบอนความจรงท าใหผอานหรอผฟงและผชมเขาใจผด สอมวลชนจะตองใหขอมลเพอใหผรบสารนนตดสนเอง ฉะนนการเสนอเรองราวตองเสนอในลกษณะอาศยขอเทจจรงเปนหลก

1.2 เพอใหการศกษา เปนหนาทของสอมวลชนทจะยกระดบการศกษาของคนในสงคมใหสงขนใหสามารถน าความรไปประกอบอาชพไดตามควรแกอตภาพ หนาทการศกษานเปนการใหขาวสารและถายทอดความนกคดตาง ๆ ไปยงคนรนหลง ๆ อกดวย

1.3 เพอแสดงออกทางสงคม การแสดงออกในดานอดมการณ ความคดเหนในการปรบปรงสงคมสามารถแสดงผานสอมวลชนได และจะเปนการเผยแพรความคดเหนนนใหแพรหลายยงขนและอาจกลายเปนอดมการณของชาตขนกได นอกจากนสอมวลชนยงเปนเครองมอในการถายทอดวฒนธรรมไดอกทางหนง เพราะภาษาและตวหนงสอเปนสญลกษณทบอกถงความเปนอยในดานวฒนธรรมไดแงหนง

1.4 เพอขจดความกดดนและขดแยงในสงคม สอมวลชนเปนเวทกลางท ทกคนในสงคมแสดงความคดเหนไดอยางเสร เมอสงคมไดทราบความตองการหรอความกดดนแลวกจะสามารถแกไขได และในปจจบนการด าเนนงานตองมการสรางความเขาใจอนดระหวางหนวยงานและทกคนในสงคม จงมการใชสอมวลชนในดานการประชาสมพนธเพอสรางความเขาใจอนดขนดวย

2. บทบาททางดานจตวทยาสงคม (psycho social functions) บทบาททางดานนเพอเปนการบ ารงขวญและสรางพลงจตใจของสมาชกในสงคมใหดขน โดยแยกเปน 3 ประเดนคอ

2.1 เพอสรางความผกพนในสงคม ในขณะเดยวกนขจดความโดดเดยวทางสงคมใหลดนอยลงไป

2.2 เพอการพกผอนหยอนใจ คลายความตงเครยดจากการท างาน 2.3 เพอบ าบดทางจต (psychotherapy) คอ การรกษาเยยวยาภาวะไมสบาย

ตาง ๆ ทางจตใจ เชน ใหขาวสารทอาจชวยชดเชยสงทสงคมขาดและเสนอเรองราวตาง ๆ เพอใหสงคมด าเนนไปในทางทดขน

ในยคสอหลอมรวมหรอยคสงคมขอมลขาวสารน สอยงมบทบาทใหมทนาสนใจเพมขน ไดแก บทบาทการเปนสอทางเลอก (alternative media) และบทบาทการพงพาสอในภาวะวกฤต

P a g e | 14

บทบาทการเปนสอทางเลอก ปจจบนไดมการน าสอใหมและสอดงเดมไปใชงานในลกษณะสอทางเลอก จาก

เหตการณความขดแยงทผานมา สงผลให “สอทางเลอก” หรอ “สอใหม” มรปแบบหลากหลายและเพมบทบาทมากขน ไมวาจะเปนอนเทอรเนต เครอขายทางสงคมออนไลน เคเบลทว หรอวทยชมชน อบลรตน ศรยวศกด (2554) ชใหเหนถงสอใหมในฐานะทเปนพนทสาธารณะทางการเมองและเสรภาพในการสอสารวา “ประเดนพนทสาธารณะส าหรบขอมลขาวสารและการแสดงความคดเหนทางการเมองในสอในระบบปจจบนมปญหา อนน าไปสการเปดพนทใหม แสวงหาพนทการสอสารใหม แตไมไดหมายความวาสอใหมจะแทนทสอกระแสหลกขนานแทและดงเดมทเดยว พนทในโลกออนไลน แมจะเปนพนทใหม แตกไมใชพนทส าหรบคนไมมปากไมเสยง หรอ voice of voiceless หากแตเปนพนททเพมชองทางการสอสารใหกบคนกลมเดมทมความสามารถเขาถงชองทางการสอสารอนอยแลว” จากการเปดพนทสอสารในโลกออนไลน สงผลใหประชาชนไดรบสทธในการรบร ขอมลขาวสารและสทธในการแสดงความคดเหนเทาเทยมกน ดงนนผทมบทบาทส าคญและมอทธพลทางสงคมจาก ทกภาคสวนควรจะตองรวมมอกนส ารวจตรวจสอบกนเอง (self-control) เพอเปนตวอยางทดใหกบคนรนใหมทเปนทงผบรโภคสอ ผผลตสอ และผสงสาร

ในกลมของภาคธรกจกน าสอทางเลอกเหลาน มาเพมชองทางทางการตลาดทเรยกกนวาการพาณชยอเลกทรอนกส (e-commerce) เพอใหบรษทมพนทและเปนทรจกในโลกออนไลนทขยายตวใหญขนเรอย ๆ และดวยคณสมบตทแตกตางจากสอดงเดมของสอสงคมออนไลน ไมวาจะเปนความสะดวกรวดเรว เปดการคาตลอดเวลา ความสามารถในการขยายฐานลกคา และผลกระทบในวงกวาง (broad influence) ความงายในการใชงาน ความประหยดคาใชจาย ความสามารถในการเปนชองทางรบค าตชมจากผบรโภค สงผลใหธรกจบางประเภทมชองทางทางการตลาดเพมขน จากการทคาใชจายทางการตลาดถกลงพรอม ๆ กบความกาวหนาทางเทคโนโลยจะสงผลใหธรกจตอบสนองผบรโภคทเปนกลมยอย ๆ ไดมากขน นอกจากนขอมลตาง ๆ ทงค าถาม การโตตอบ และรปภาพจากผใชจะเปนหนงในขอมลส าคญส าหรบการวางกลยทธของธรกจ (market insight) อกดวย (วธาน เจรญผล, 2554) ส าหรบผบรโภคกมชองทางทหลากหลายขนในการรบรขอมลขาวสารเกยวกบสนคาหรอบรการนน ๆ กอนการตดสนใจซอ รวมทงพฒนาการตลาดแบบผบรโภคกบผบรโภค (consumer to consumer or c2c) อยางกวางขวางมากขน เชน การตดตอแลกเปลยนขอมลขาวสารในกลมคน ทมการบรโภคเหมอนกน หรออาจจะท าการแลกเปลยนสนคากนเอง รวมไปถงการขายของมอสอง ซงถอวาการสอสารทางเลอก ท าใหการตลาดเปนของผบรโภคชดเจนขนในยคน

บทบาทการพงพาสอในภาวะวกฤต สอมวลชนแสดงบทบาทเปนผเชยวชาญ โดยการรวบรวมและเผยแพรขอมลตอ

ประเดนปญหาตาง ๆ ในสงคม ทงน สมาชกของสงคมหรอผรบสารจะตองพงพาแหลงสารสนเทศจากสอมวลชน เพอท าใหตนไดรบความรความเขาใจ และลดความวตกกงวลหรอไมแนใจในเรองใดเรองหนงทเกดขนในสงคมของตน ลกษณะและระดบการพงพาสอมวลชนจะเกยวพนกบระดบความมนคงทางสงคมเปนประการแรก หากสงคมมความเปลยนแปลงและขดแยงสง หรอถาสถาบน ความเชอ และกจวตรบางอยางของสงคมถกทาทาย จะสงผลใหผรบสารตองพงพาสอสงขน และประการทสอง

P a g e | 15

จะเกยวพนกบระดบความนาเชอถอของสอมวลชนในระบบสงคมนน ซงผลของการท าหนาทของระบบสอมวลชนตามแบบทฤษฎการพงพาสอนแบงไดเปน 3 ดาน ไดแก ดานความคด ดานความรสกและดานพฤตกรรม (Rokeach and DeFIeur, 1976) ตามทฤษฎการพงพาสอ (Media dependency theory) แสดงใหเหนวา ในภาวะทสงคมเผชญกบวกฤตการณ “ขาว” คอเนอหาส าคญของสอมวลชนทสงคมมงพงพาเพอตองการรบรเกยวกบความเปลยนแปลงทเกดขนอยางรนแรงฉบพลนยงสภาพแวดลอมมความเปลยนแปลงและขดแยงสงมากเทาใด หรอความคดความเช อและกจวตรบางอยางของสงคมถกเปลยนแปลงหรอมขอจ ากดมากเทาใด กจะสงผลใหผรบสารตองพงพาขาวสารมากขนเทานน (เสรมศร นลด า, 2551)

ทงน นอกจากสอมวลชนทวไปแลว สอใหมกไดแสดงบทบาทในภาวะวกฤตทางการเมองดวย ดงงานวจยเรอง บทบาทหนาทของเวบไซตหนงสอพมพออนไลนในภาวะวกฤตทางการเมองและความคดเหนของผอาน (ลกษณา คลายแกว และดวงใจ ใจรกษโชคไพศาล, 2555) ทพบวา บรรณาธการเวบไซตหนงสอพมพออนไลนใหความส าคญเกยวกบบทบาทหนาทของสอมวลชนในการดานการน าเสนอขาวสารขอมลขอเทจจรง ไมแสดงทศนะหรอความคดเหนสวนตวลงไปในขาว โดยมวตถประสงคเพอไมใหขาวทน าเสนอไปนนกอใหเกดความขดแยงและเนนการหาแนวทางการแกไขปญหา ทงในภาวะวกฤตทางการเมองหรอในภาวะปกตกตาม สวนบทบาทของหนงสอพมพออนไลนในภาวะวกฤตทางการเมองทพบมากทสดคอ บทบาทการน าเสนอขาวสารขอมล รองลงมาคอ บทบาทการอธบายเชอมโยงประสานเรองราว บทบาทการใหความรและสรางความตอเนองทางสงคม และบทบาทการระดมสรรพก าลงหรอผลกดนใหเกดการเคลอนไหวทางสงคม

บทบาทของสอใหม สอใหมมบทบาทอยางหลากหลายรอบดานในปจจบน โดยนอกจากบทบาทดานการ

สอสารทวไปแลว สอใหมสามารถแสดงบทบาทการเสรมสรางคณภาพของความร ความคดเหนเสรทหลากหลาย รวมทงการสงเสรมการสรางความสมานฉนทปรองดองได โดยเจาของสอหรอผกอตง ทงในระดบองคกรขนาดใหญหรอสวนบคคล ทงน ผใหบรการเนอหา เจาของชองทางการสอสาร และผใชสอออนไลนทกคน ควรมความตระหนกรถงอทธพลและความสามารถของสอใหม และผลกระทบจากการใชสอใหม ซงสอใหมสามารถน าไปใชในทางทจะเกดประโยชนในดานขาวสารทรวดเรวหลากหลาย เปนพนทสาธารณะขนาดใหญ เปดโอกาสใหความคดเสร การมสวนรวม ใหมการสบคน ตรวจสอบความจรง และน าเสนอใหเปนทประจกษได (ธาม เชอสถาปนศร, 2553)

แมคเควล (Dennis McQuail, 1994) เหนวาบทบาทของสอมวลชนโดยทวไปควรมหนาทพงประสงค 5 ประการคอ

1. การใหขาวสาร (information) - การใหขาวสารเกยวกบเหตการณและสภาพการณในสงคมและในโลก - บอกใหทราบถงสมพนธภาพแหงอ านาจ - ชวยสงเสรมใหเกดความคดใหม ๆ การปรบตวและความกาวหนา

P a g e | 16

2. การประสานสมพนธ (correlation) - อธบาย แปลความ และวพากษวจารณเกยวกบความหมายของเหตการณ

ตาง ๆ และขาวสาร - ใหการสนบสนนแกสถาบนหลกของสงคมและบรรทดฐานตาง ๆ - เสรมสรางกระบวนการเรยนรทางสงคม - ประสานเชอมโยงกลมคนและกจกรรมตาง ๆ เขาดวยกน - ก าหนดวาเรองใดส าคญมากนอยกวาหรอการก าหนดวาระทางสงคม

3. การสรางความตอเนองทางสงคม (continuity) - ถายทอดวฒนธรรมหลกและยอมรบวฒนธรรมยอยหรอวฒนธรรมทางเลอก

และวฒนธรรมใหม - เสรมสรางและธ ารงไวซงคานยมพนฐานของสงคม

4. การใหความเพลดเพลนแกสมาชกของสงคม (entertainment) - ใหความสนกสนานเพลดเพลนและวธการพกผอนหยอนใจ - ลดระดบความเครยดและขอขดแยงทางสงคม

5. การรณรงคทางสงคม การเมอง และเศรษฐกจ (mobilization) - รณรงคดานการเมอง สงคราม การพฒนาทางเศรษฐกจ และการท างาน

เพอวตถประสงคของสวนรวม

สรป การนยามความหมายของค าวาสอนนมหลากหลาย ในทนแสดงความหมายของสอ

ในดานการเปนชองทางการสอสาร ดานการเปนตวผสงสาร ดานเศรษฐศาสตรนเทศศาสตร และความหมายตามเหตการณในเชงการเมอง เศรษฐกจ และสงคม ซงไมวาจะมความหมายอยางไรกตาม สอกมความหมายรวมกนคอ เปนตวกลางทใชในการตดตอสอสาร

หากแบงสอตามลกษณะของการใชสอ สามารถแบงประเภทของสอ ออกเปน 2 ประเภท ไดแก สอแบบดงเดม (traditional media) คอ สอทผสงสารท าหนาทสงสารไปยงผรบสารไดทางเดยวทผรบสารไมสามารถตดตอกลบทางตรงไปยงผสงสารได เชน สอสงพมพ สอวทย สอโทรทศน สอภาพยนตร เปนตน และสอใหม (new media) คอ สอทเออใหผสงสารและผรบสารท าหนาทสงสารและรบสารไดพรอมกนเปนการสอสารสองทาง และสอยงท าหนาทสงสารได หลายอยางรวมกน คอ ภาพ เสยง และขอความไปพรอมกน โดยรวมเอาระบบเทคโนโลยของสอดงเดม เขากบความกาวหนาของระบบเทคโนโลยแบบประสม (multimedia)

ดานคณลกษณะของสอหรอธรรมชาตของสอแตละประเภทมความแตกตางกน สอมรปแบบเฉพาะ มลกษณะทโดดเดนและมองคประกอบทตางกนออกไป โดยเฉพาะสอมวลชนมคณลกษณะแตกตางจากสอทใชในการสอสารรปแบบอนอยางชดเจน เชน สามารถน าพาขาวสารไปยงมวลชนผรบสารซงอาศยในหลากหลายพนทไดอยางรวดเรว มความสลบซบซอนเนองจากตองอาศยเทคโนโลยในการด าเนนงานและตองมการลงทนสง มศกยภาพในการใหขาวสารขอมลหรอความร

P a g e | 17

สงกวาสอบคคล เปนตน นอกจากน สอมวลชนยงมการด าเนนงานซอนกนอย 2 ประการ คอ 1) เปนธรกจ 2) เปนบรการสาธารณะ ซงสอมวลชนในปจจบนมแนวโนมทเนนลกษณะทางธรกจ เปนส าคญ

การเปรยบเทยบสอแตละประเภทนน สอดงเดมและสอใหมมความแตกตางกนทงในดานผสงสาร สาร ชองทางการสอสาร ผรบสาร และปฏกรยาสะทอนกลบ โดยสอดงเดมมขอไดเปรยบในดานผสงสารทเปนองคกรขนาดใหญ เนอหาสารจากสอดงเดมมกถกกลนกรองความถกตองและเปนเนอหาทสรางผลกระทบตอสงคมวงกวาง และสอดงเดมใชชองทางการสอสารคอสอมวลชน ไดแก สอหนงสอพมพ สอนตยสาร สอวทย สอโทรทศน เปนหลก สวนสอใหมมขอไดเปรยบในดานผรบสารของสอใหมมกเปนทรจกกนกบผสงสาร และผรบสารของสอใหมทมกมปฏกรยาสะทอนกลบไปยง ผสงสารคอเปนการสอสารสองทาง

สวนบทบาทของสอนนมหลากหลาย ทงทางดานสงคม การเมอง เศรษฐกจ การศกษา วฒนธรรม การสอสารทางปญญา จตวทยาสงคม การเปนสอทางเลอก การพงพาสอในภาวะวกฤต และบทบาทของสอใหม ซง ไมวาสอจะมบทบาทดานใด หากเปนบทบาททแสดงออกดวยจรยธรรมวชาชพสอแลว ยอมเปนบทบาททดและเปนประโยชนตอผอนเสมอ

P a g e | 18

เอกสารอางอง

กาญจนา แกวเทพ. (2541). อางถงใน วราภรณ กลสมบรณ. (2547). ผลของการอานขาวออนไลนทมรปแบบการจดเรยงสารแบบเปนล าดบและไมเปนล าดบตอความเขาใจ ความจ า และความพงพอใจของผอาน. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต คณะนเทศศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ธาม เชอสถาปนศร. (2553). ปรากฎการณความขดแยงทางการเมองบนเครอขายสงคมออนไลน ใน 13 ป สภาการหนงสอพมพแหงชาต. กรงเทพฯ: หางหนสวนจ ากด รตนฟลมรทชชง.

ธดาพร ชนะชย. (2550). New Media Challenges: Marketing Communication Through New Media.สบคนเมอ 28 มถนายน 2557 จาก http://commarts.hcu.ac.th/images/

academic_article/nok/new_media_newchallenges.pdf. บ ารง สขพรรณ. (2522). อางถงใน วณา แกวประดบ. (2548). บทบาทของสอโทรทศนตอการเสนอ

ขาวสารในสถานการณวกฤต. คณะนเทศศาสตร มหาวทยาลยธรกจบณฑตย. ปรมะ สตะเวทน. (2539). การสอสารมวลชน กระบวนการและทฤษฎ. กรงเทพฯ: หางหนสวนจ ากด

ภาพพมพ. _______. (2546). หลกนเทศศาสตร. พมพครงท 10. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย. ปยะพร เขตบรรณพต. (2553). พฤตกรรมรบการสอสารการตลาดผานสอใหมของผบรโภคใน

อ าเภอเมอง เชยงใหม. การคนควาแบบอสระปรญญาบรหารธรกจมหาบณฑต สาขาวชาการตลาด บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม.

พรจต สมบตพานช. (2547). โฆษณาในทศวรรษท 2000-2010: การศกษาถงปจจยดานสอทมตอรปแบบโฆษณา. วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต คณะวารสารศาสตรและสอสารมวลชน มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ราชบณฑตยสถาน. (2542). พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2542. กรงเทพฯ: นานมบคส พบลเคชนส.

ลกษณา คลายแกว และดวงใจ ใจรกษโชคไพศาล. (2555). บทบาทหนาทของเวบไซตหนงสอพมพออนไลนในภาวะวกฤตทางการเมองและความคดเหนของผอาน. วารสารวชาการ นเทศศาสตรปรทศน. คณะนเทศศาสตร มหาวทยาลยรงสต ปท 15 ฉบบท 2 เดอนมกราคม - มถนายน 2555.

วธาน เจรญผล. (2554). ธรกจจะเดนอยางไรในยคสอสงคมออนไลน. วารสาร Insight. Economic Intelligence Center. เดอนกรกฎาคม – สงหาคม 2554.

วฒนา พทธาภรานนท. (2546). อางถงใน สรสทธ วทยารฐ. (2550). การสอสารและการพฒนา. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยราชภฎสวนสนนทา.

สรสทธ วทยารฐ. (2550). การสอสารและการพฒนา. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยราชภฎสวนสนนทา. _______. (2552). วาดวยสารพดค าเรยกสอ. บทความ 6 ธนวาคม 2552. สบคนเมอ 12 มถนายน 2557 จาก สทต ขตตยะ. (2555). เศรษฐศาสตรนเทศศาสตร. กรงเทพฯ: วฒนาพานช.

P a g e | 19

เสรมศร นลด า. (2551). หลกคณคาขาวในภาวะวกฤตทางสงคม: กรณศกษาวกฤตการณจงหวดชายแดนใต. วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต คณะนเทศศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

วทย เทยงบรณธรรม. (2541). พจนานกรมองกฤษ-ไทย. กรงเทพฯ: ซเอดยเคชน. อบลรตน ศรยวศกด. (2554). พดถงนวมเดย พดถงสทธในการสอสาร ในสอออนไลน BORN TO BE DEMOCRACY. กรงเทพฯ: PRACHATAI BOOKCLUB A Few Words about "Media Literacy" (2013). Retrieved February 7, 2013. from

http://www.cmp.ucr.edu/education/programs/digitalstudio/studio_programs/vidkids/ medialit.html.

Ball-Rokeach, S. J., and DeFleur, M.L. (1976). A Dependency Model of Mass Media Effects. Communication Research 3

McQuail, D. (1994). Mass Communication Theory: Introduction. London: Sage Publications. Rodman, G. (2010). Mass Media in a Changing World - History Industry ontroversy: The McGraw-Hill Companies. Vivian, J. (2013). The Media of Mass Communication: Pearson. Boston. New York. Turow, J. (2009). Media Today: An Introduction to Mass Communication.

Routledge. New York. Pavlik J.V. (1999). New Media and News: Implications for the Future of Journalism.

New Media and Society 1.1. Campbell, R. Christopher R. Martin, and Fabos, B. (2012). Media and Culture. An Introduction to Mass Communication. 8 ed: Bedford/St. Martin’s.

Boston. New York. So Now You Know (2013). The-Rise-of-the-Millennial. Retrieved December 26, 2013.

from http://thumbsup.in.th/2013/12/rise-of-millennials/

P a g e | 20

P a g e | 21

บทท 2 ปจจยทมอทธพลตอสอ

ผศ.เมตตา ดเจรญ และ ผศ.ประกอบเกยรต อมศร

แนวทางการศกษาบทบาทหนาทของสอมวลชนเรมจากการศกษาทมองสอมวลชนเปนตวการหรอเปนผกระท าตอสงคม จะเหนไดจากพฒนาการก าเนดของทฤษฏทนกวชาการศกษาถงพลงอ านาจของสอมวลชนผานทฤษฏเขมฉดยา ทเชอวาสอมวลชนมพลงอ านาจกอใหเกดผลกบผรบสารอยางมากมายมหาศาล จากนนมาสยคทเชอวาสอมวลชนมผลกระทบอยางจ ากด ดงทฤษฏการไหลสองทอดของขาวสาร และการศกษาตามแนวทฤษฏวพากษทอธบายใหเหนภาพของสอมวลชนวาเปนตวการอยางไรในกระบวนการสอสาร ทงนในบทนจะกลาวถงการศกษาสอมวลชนในมมมองปจจยทมอทธพลตอสอมวลชนภายใตบรบททางกายภาพ ซงเปนปจจยภายนอกองคกรอนไดแก สงคม เศรษฐกจ การเมอง วฒนธรรม และบรบทภายในองคกร อนไดแก การบรหารจดการภายใน ระบบเทคโนโลย และลกษณะทางวชาชพของสอมวลชนทมอทธพลตอสอมวลชนในการสรางสารและตความสาร

องคกรสอมวลชน องคกรสอมวลชน มความสมพนธกบสงคมในวงกวาง โดยสอมวลชนตองปฏบตงาน

ภายใตการควบคมหรอมอทธพลจากสงคมเขามาก ากบ อาท กฎระเบยบ ทงเปนทางการ และไมเปนทางการ ตลอดจนบรรทดฐานอน ๆ ในสงคม จากทกภาคสวนทอยแวดลอมองคกรสอมวลชน ทงอทธพลภายใน และภายนอกขององคกร แมคเควล (McQuail, 1983, p. 280) ไดแบงระดบการวเคราะหปจจยแวดลอมทมอทธพลตอองคกรสอมวลชน ดงแสดงในภาพท 2.1

P a g e | 22

ภาพท 2.1 ระดบของการวเคราะหองคกรสอสารมวลชน ทมา : (Mcquail, 1983, หนา 280)

การวเคราะหองคกรสอมวลชน เพอศกษาถงปจจยกดดนจากสงคมทสงผลตอองคกรสอมวลชน ทงในสวนบคคลทท างานในองคกรสอสารมวลชนหรอบทบาทของบคคลในองคกรสอสาร มวลชน วเคราะหในระดบองคกร วเคราะหในระดบอตสาหกรรมสอมวลชนหรอสถาบนสอมวลชน วเคราะหในระดบสงคม และในระดบระหวางประเทศ จากปจจยแวดลอมทางสงคมซงสอมวลชนตองสมพนธดวย ส าหรบปจจยจาก 5 ระดบดงกลาวนนอทธพลจากสงคมสงผลตอความสมพนธกบองคกรสอมวลชนทงความสมพนธภายนอกสงคม และความสมพนธภายในองคกรสอมวลชนเองซง แมคเควล (Mcquail, 1983) ไดแสดงแบบจ าลองความคดดงกลาว ดงแสดงในภาพท 2.2

ภาพท 2.2 ปจจยความกดดนภายในและภายนอกทมผลตอองคกรสอมวลชน ทมา : (Mcquail, 1983, p. 282)

ระหวางประเทศ (International)

สงคม (Societal)

สอ/อตสาหกรรม/สถาบน (Medium/Industry/institution)

องคกร (Organization)

บคคล/บทบาท (Individual/role)

การสอสารมวลชน

(Mass communicator)

Events plus constant information and

culture supply

Legal/ political control Pressure groups Other social institutions

Social and political Pressures

Competitors News/ information agencies Advertisers Owners Unions

Ecomomic pressures

Distribution channels Audience

interest/demand

Management Technical

Media Professional

P a g e | 23

แบบจ าลองดงกลาว แสดงใหเหนวา การท าหนาทของสอมวลชนตองอย ในสภาพทตองเกยวพนกบปจจยตาง ๆ ในสงคม สงตาง ๆ เหลานมพลงและมอทธพลอยางยงตอบทบาทการท าหนาทของสอมวลชนไมวาจะเปนดานการก าหนดนโยบาย เนอหา รปแบบการน าเสนอขาวสารตาง ๆ จากแบบจ าลองสามารถสรปใหเหนถงปจจยทมผลกระทบตอการท างานของมวลชนได 2 ปจจย คอ ปจจยกดดนภายในองคกร และปจจยกดดนภายนอกองคกร ปจจยภายในองคกร

ปจจยภายในองคกร หมายถง ปจจยทเกดขนจากภายในตวองคกรของสอมวลชนเอง ซงแตละปจจยจะมสวนทเชอมและเกยวโยงกนโดยไมแยกขาดจากกนอยางชดเจน ปจจยกดดนภายในทมอทธพลตอสอมวลชน ม 3 ประการ ไดแก การบรหารจดการ เทคโนโลย และความเปนวชาชพ ดงรายละเอยดตอไปน

1. การบรหารจดการ การบรหารจดการทดจะมผลตอประสทธภาพในการท างานขององคกร ในทน

ขอแยกองคประกอบดานการบรหาร ดงน 1.1 นโยบายของผบรหาร โดยปกตผบรหารหรอเจาขององคกรจะมผลตอทศทาง

หรอแนวทางในการผลตหรอน าเสนอขาวสารขององคกร วระ สภะ (2537) ไดศกษากระบวนการในการผลตละครชดโทรทศนไทย และพบวา ปจจยทส าคญ 10 ประการทมผลตอกระบวนการผลตละครโทรทศน มดงน 1) บคลากร 2) นโยบาย 3) งบประมาณหรอเงนทน 4) ผชม 5) ผอปถมภรายการ 6) เวลา 7) สถานท 8) เทคโนโลย 9) สภาพสงคมในปจจบน และ 10) สภาพการแขงขน ปจจยตาง ๆ นสงผลใหการผลตงานละครโทรทศนประสบความส าเรจ และเปนอปสรรคในการด าเนนงาน แตปจจยทมผลกระทบตอการผลตละครโทรทศนมากทสดคอ นโยบายของผบรหารและผลทางธรกจ ซงผลการศกษาดงกลาวแสดงใหเหนถงความส าคญของนโยบายของผบรหารทมตอทศทางของการท างานสอ ผบรหารทมนโยบายใหความส าคญกบการแสวงหาผลก าไร เพอสงเสรมธรกจของตนใหยงยนและมนคง การมนโยบายดงกลาวจะสงผลถงคณภาพของขาวสารรายการทผลตออกมา ยงหากผบรหารเหนดานผลก าไรมากเทาไร คณภาพของรายการในเชงสาธารณะ เชงสรางสรรค หรอแมแตขาวสารเชงวเคราะห สบสวน สอบสวน กจะลดลง

ในปจจบน จากความกาวหนาดานเทคโนโลยและการเปลยนแปลงของวถชวต การแขงขนทางธรกจทมการแขงขนกนสงขน ท าใหนโยบายของผบรหารงานตองมการปรบเปลยนไปตามสภาพการตลาด ธรกจของสอจะมลกษณะเตบโตตาง ๆ กน องธดา ลมปปทมปาณ (2546, หนา 409-411) ไดกลาวถงการขยายตวของอตสาหกรรมสอสารมวลชนโดยเฉพาะอตสาหกรรมสอสงพมพการพจารณาการเตบโตดงกลาวขนอยกบแนวคดเชงธรกจหรออาจจะเปนแนวคดตามความเปนเจาของหรอลกษณะการเปนเจาของ เชน การรวมตวตามแนวนอน (horizontal integration) คอการรวมกจการหรอธรกจแบบเดยวกนใหมขนาดใหญขน การรวมตวตามแนวตง (vertical integration) คอ การรวมธรกจทกอยางใหเปนลกษณะธรกจครบวงจร การเปนเจาของธรกจขามสอ (cross media ownership) คอ การรวมตวธรกจสอหลาย ๆ สอเขาดวยกน เชน

P a g e | 24

วทยกระจายเสยง หนงสอพมพ วทยโทรทศน และแมแตการมเจาของเปนมหาชน (public corporation) คอ การน าธรกจเขาตลาดหลกทรพย เปนตน ซงลกษณะตาง ๆ เหลานท าใหอตสาหกรรมสอมวลชนจะผลตขาวหรอรายการทสนองตอบกลไกของตลาด คอ เนนความตองการของผบรโภคเปนหลก สอจงมการผลตเนอหาขาวสารออกมาเสมอนวาเปนสนคา ฉะนนผผลตจงพยายามหาวธการทจะท าใหสนคา ตวนขายไดโดยใชหลกการทางการตลาดมากกวาหลกวชาชพทางดานนเทศศาสตร เราจงเหนลกษณะการเปลยนแปลงในการน าเสนอขาวสาร เชน การเลาขาวทสามารถสอดแทรกความคดเหนสวนตว การน าดาราตลกหรอดาราทไดรบความนยมมาเปนพธกรรวมเพอใหรายการมสสน ดงดดความสนใจ อกทงยงสรางความบนเทงใหกบผบรโภค และนอกจากนนยงมการน าเอาสนคา ตราสนคา เขาไปเปนเสมอนสวนประกอบสวนหนงของรายการขาว ทงการน าเอารปสนคา ตราสนคา หรอแมแตค าพดสอดแทรกเขาไปเสนอในรปแบบของขาว (advertorial) ซงท าใหเกดความสบสนระหวางขาวและการโฆษณาเปนอยางมาก

ในสวนการบรหารจดการภายในองคกร ซงมกจะเกดจากนโยบายขององคกรโดยสวนใหญองคกรสอมวลชนจะใหความใสใจ มการบรหารจดการในสวนของบคลากร เงนทน ทรพยากร การมระบบงานทด การสงเสรมพฒนาในดานทกษะการท างานดวยการจดอบรมสมมนาใหความรใหม ๆ ในการพฒนาตนเองอยางสม าเสมอและตอเนอง สงเหลานจะมผลตอประสทธภาพในการท างานของบคลากรและในปจจบนบคลากรในองคกรตองพฒนาตวเองในการเรยนรเขาถงการสอสารระบบใหมและเทคโนโลยในยคปจจบนซง นกวชาการไดตกรอบแบงสอมวลชนในอดตและปจจบน โดยแบงเทคโนโลยทไมมศกยภาพเชอมโยงกบคอมพวเตอรหรอเครอขายโทรคมนาคม เรยกวา สอดงเดมหรอสอเกา (conventional media) ไดแก หนงสอพมพ วทยกระจายเสยง วทยโทรทศนและภาพยนตร และแบงเทคโนโลยการสอสารไมวาจะเปนสอเสยง ตวหนงสอตวเลข ภาพกราฟกหรอวดโอทมศกยภาพเชอมโยงกบคอมพวเตอรหรอเครอขายโทรคมนาคม วาสอใหม ไดแก อนเทอรเนต เปนตน

1.2 บคลากร การท างานในองคกรสอมวลชน แตละคนกจะมบทบาทและหนาทแตกตางกนไป เชน ตามลกษณะความร คานยม ประสบการณ และต าแหนงหนาท เปนตน ดงนนในการก าหนดเลอกขาวสารในฐานะผคดเลอกขาวสาร (agenda setting) หรอในฐานะผเฝาประต (gatekeeper) ของแตละคนกจะไมเหมอนกน เชน การเสนอขาวอบตภยตาง ๆ บางคนตองการเสนอมมมองในดานความรนแรง ความเสยหายทเกดขน ในขณะทบางคนกจะเสนอในแงมมของสาเหต และวธปองกน นกขาวทอยในสงกดแผนกการเมองกจะมองไปทนโยบายของรฐบาล หรอหนวยงานทเกยวของ นกขาวแผนกเศรษฐกจกจะมมมมองในดานความสญเสยทางดานเศรษฐกจ ความเสยหายหรอการสญเสยทางดานการสงออก เปนตน

ในยคสมยของการแขงขนทางการตลาดทรนแรง ซงเกดมาพรอมกบความกาวล าของเทคโนโลย ท าใหกระบวนการผลต และเนอหาขาวสารทน าเสนอตองปรบตวตาม มบางคนกลาววา ขาวสารทเผยแพร เปนไปตามกลไกของตลาด ดงนนบคลากรในยคนจงตองมการปรบตว มวธการสอสารมเทคโนโลยทเลนกบสอใหม การน าเสนอขาวในเชงคณภาพมากขน ไมวาจะเปน ดานการหาขอมล การน าเสนอขาวสาร การเตรยมตนฉบบ ทงนเพอใหคณภาพของขาวสารทออกมา มความถกตอง นาเชอถอ และมความรอบดาน

P a g e | 25

ทนาสนใจอกประการหนงในดานบคลากรกคอ ผท าหนาทในการเปนสอกลางระหวางแหลงขาวและผบรโภคไมไดถกจ ากดเฉพาะนกขาวในกองบรรณาธการเทานน แตนกขาวภาคประชาชน (citizen reporter) ซงเกดขนจากภาคประชาชนและความกาวหนาของเทคโนโลย ท าใหการรายงานขาวผานนกขาวประเภทนมจ านวนมากขน โดยเฉพาะในเครอขายสงคม (social network) เราตองยอมรบวานกขาวประเภทนสวนใหญไมไดผานกระบวนการอบรม หรอการเรยนรในสายวารสารศาสตรหรอนเทศศาสตร พวกเขามเพยงแคจงหวะโอกาสทไปพบเจอกบเหตการณ และมอปกรณเทคโนโลยททนสมยเพยงแคมอถอ อปกรณซอฟแวร ขาวสารตาง ๆ จากพวกเขากพรอมน าเสนอสสายตาสาธารณชนโดยไมผานการคดกรองจากกระบวนการคดเลอกขาวขององคกร ซงแตกตางจากนกขาวในองคกรทจะถกควบคมดานเนอหาขาวสารจากกรอบนโยบายขององคกร เปนทนาสงเกตวาปจจบนจะมจ านวนนกขาวประเภทนอยมากมายมหาศาลทงนเนองจาก ความสะดวกสบายในกระบวนการผลตทมอปกรณทหาไดงายในยคของเทคโนโลยปจจบน การไมอยภายใตกฎเกณฑขององคกรและการทผสงสารสามารถสอสารไดทงในระดบบคคล ระดบกลม และระดบสอสารมวลชนแตทงนมงานวจยทพบวาขาวทปรากฏทางอนเทอรเนต มความถกตองนอยกวาขาวทปรากฏในสอมวลชนดงเดม เนองจากความรวดเรวในการผลตและการขาดประสบการณในดานกระบวนการผลตขาว

2. เทคโนโลย ปจจบนความกาวหนาทางดานเทคโนโลยกอใหเกดการเปลยนแปลงในทก

อตสาหกรรมไมเวนแมแตอตสาหกรรมสอมวลชน เทคโนโลยกอใหเกดความกาวหนาและเกดการพฒนาควบคกนไป ซงความกาวหนาของเทคโนโลยท าใหสอมวลชนตองมการปรบตวเพอใหสามารถคงรอดอยไดในยคสมยใหมน สอมวลชนยคดงเดม (traditional mass media) ก าลงเผชญหนากบ สอใหม ซงมลกษณะของการใชสอหลากหลายรปแบบ โดยเฉพาะสอทางดานอเลกทรอนกส เชน จดหมายอเลกทรอนกส การสงขอความผานโทรศพทมอถอ การสนทนากนผานโปรแกรมพดคย ซง Mcquail (2005 อางถงใน สดารตน ดษยวรรธนะ จนทราวฒนากล, 2553, หนา 3) ไดกลาววา การสอสารมวลชนอาจไมมอยจรงอกตอไปเพราะธรรมชาตของผรบสารและผสงสารเปลยนแปลงไป การไหลเวยนของสารทางเดยวจะเปลยนมาเปนแบบทมปฏกรยาตอบโตกน ค ากลาวทวา เทคโนโลยเปนสวนส าคญทท าใหเนอหาการน าเสนอขาวสารตองเปลยนไป

สอใหมเปนสงทสรางปรากฏการณในวงการสอมวลชนดงเดม ซงเปนผลมาจากความเจรญกาวหนาทางเทคโนโลยการสอสาร (ศรวรรณ อนนตโท, 2553) กลาววา สอใหม มโครงสรางประกอบดวย 3 สวนส าคญ คอ

1) การบรณาการ (integration) คอ การผสมผสานสวนประกอบตาง ๆ ในดานโครงสรางพนฐาน การสงผานของขอมล การจดการ การบรการ และชนดรปแบบของขอมล

2) ปฏสมพนธ (interactivity) คอ การมปฏสมพนธระหวางกน ประกอบดวยมตตาง ๆ ในดานพนท มตดานเวลา มตดานพฤตกรรม และมตของสงทเกดขนในจตใจ

3) การใชรหสดจทล (use digital code) คอ การน าระบบดจทลมาใชงาน

P a g e | 26

สอใหมอนเกดจากการพฒนาเทคโนโลยการสอสาร นบเปนปจจยโครงสรางพนฐานทสนบสนนค าจนสงคมเครอขาย (network society) ตงแตระดบความสมพนธของปจเจกบคคล องคกร กลม ระดบสงคมและ ระดบโลก จากการทสอใหมมลกษณะสอแบบหลอมรวม (media convergence) โดยสามารถรวมหนาทการท างานในสอตาง ๆ ไวในอปกรณ ท าใหสามารถท าหนาทและบรรจเนอหาสาระไดมากกวาหนงอยาง เชน การดการรายงานขาวฟตบอลโลกทางสมารทโฟน และในขณะเดยวกนมการตดตอ อเมลกบเพอนได สอใหมเขาถงผรบสารไดมากและสามารถโตตอบกนไดในลกษณะทเรยกวา “real time” และอกทงยงมการเปดโอกาสใหผสงสารและผรบสารเขาถงขอมลในรปแบบตาง ๆ ซงสอแบบดงเดมไมสามารถท าได ดงนนการน าเสนอขาวจงน าเสนอพนททางสงคมการเสนอเรองขาวทไมเปนขาวซงสอดงเดมจะไมใหความส าคญขาวประเภทน ขาวในสอใหมจงมลกษณะในเชงลก เฉพาะดาน และการมสวนรวม

ความกาวหนาทางเทคโนโลยมผลตอการผลตเนอหาขาวสารของสอมวลชนเปนอยางมาก เนองจากในองคกรจ าเปนตองมการปรบตวใหเขากบบรบทภายนอก จากการศกษาของ เทย และ เทอรเนอร (Tay and Turner, 2010, pp. 31-50) เรอง Not the Apocalypse : Television Futures in the Digital Age พบวา เทคโนโลยสมยใหม ท าใหกลมผรบชมรายการทแพรภาพโทรทศนในปจจบนมเพมขน เนองจากกจวตรประจ าวนของแตละบคคลทเปลยนแปลงไปจากเดมเกยวของกบเศรษฐกจ เทคโนโลย และวฒนธรรม สงเหลานท าใหโครงสรางทางสงคมในแตละพนท ชนชาต มการพฒนารายการโทรทศนทไมเหมอนกน เพราะขนอยกบสภาพสงคม การเมอง การควบคมเนอหาของการ แพรภาพทางโทรทศนท าใหกลายเปนประสบการณในการพฒนารายการโทรทศนในแตละชอง แตละพนทมความแตกตางกน ซงแสดงใหเหนวาเนอหาขาวสารในยคเทคโนโลยสงจ าเปน ทตองมการปรบเปลยนตามบรบททแตกตางจากเดมซงหากสอไมมการปรบเปลยนตามเทคโนโลย ทเปลยนไป เรากอาจจะพบปรากฏการณทสอบางอยางตองปดตวลงไปเพราะไปสกบ สอทมการลงทนทางเทคโนโลยทสง ท าใหไมสามารถทจะชวงชงผอาน ผชม หรอผบรโภคได

3. ความเปนวชาชพ องคกรสอมวลชนตองมการพฒนาเปลยนแปลงใหเขากบยคสมย บทบาทของ

สอมวลชนอาจมใชเพยงแคผผลตหรอขายขาวสารเทานน แตอาจจะเปนองคกรทใหบรการขอมลขาวสารในสอประเภทตาง ๆ หลายรปแบบ ซงการด าเนนงานทขยายการผลตไปสชองทางอนท าใหการควบคมคณภาพท าไดยากขน

ความเปนวชาชพคอขดความสามารถ ทกษะความเกง ความเชยวชาญในการท างานตามความตองการของอาชพนน ๆ และในสวนหนงของความเปนมออาชพกตองมกรอบ การท างานคอจรรยาบรรณหรอจรยธรรมวชาชพ ค าวาวชาชพมาจากภาษาองกฤษวา professional พลตรพระเจาวรวงศเธอกรมหมนนราธปพงศประพนธทรงแปลวา อาชวปฏญาณ เดยวนนยมใชวา วชาชพ ทรงกลาวไวชดเจนตามรากฐานทมาของค าวา “...การปฏญาณตนตอสรรพสงศกดสทธวา จะประกอบอาชพตามธรรมเนยมทวางไวเปนบรรทดฐาน หาใชเปนการท ามาหากน หรอท ามาหาเลยงชพ แตเพยงอยางเดยว.” หมายความวา การเปนมออาชพจงตองเปนการท างานทมพรอมในดานทกษะความเชยวชาญในอาชพและตองพรอมในดานการท างานทมธรรมเนยมนยมในทางทดเปนบรรทดฐานซงกคอการอยบนพนฐานของจรรยาบรรณและจรยธรรมแหงวชาชพของตนเอง

P a g e | 27

นอกจากน กาญจนา แกวเทพ (2552, หนา 129) ไดใหความหมายของความเปนมออาชพวาหมายถง ความเปนผทเชยวชาญทมาจากทงการบมเพาะความรและการสงสมประสบการณ อนมลกษณะตรงกนขามกบมอสมครเลน

จะเหนไดวา การท างานแบบมออาชพขององคกรสอจะมลกษณะของวชาชพทควบคกบจรรยาบรรณ เพราะงานดานสอมวลชนมลกษณะของงานในการถายทอดขาวรวมถงการกลอมเกลาทางความคดของคนในสงคม การท าหนาทของสอตองเผชญกบความขดแยงภายใน เชน การท างานทตองการความรวดเรวท าใหขาดความรอบคอบ ขาดความเปนกลาง หรอมการเลอกขาง การท างานทตองการความคดสรางสรรคอาจกระทบกบนโยบายขององคกร หรอแมแตการเสนอขาวสารทตองสนองตอบระหวางมาตรฐานวชาชพและการตดสนใจทางธรกจ เปนตน

ส าหรบกรณศกษาในการเสนอขาวของสอมวลชนบนพนฐานจรรยาบรรณและจรยธรรมของสอนน ปรากฏการณทางสงคมททางสมาคมนกขาวนกหนงสอพมพแหงประเทศไทยไดออกหนงสอเพอเตอนสอมวลชนในกรณการน าเสนอขาวเกยวการถกท ารายของเยาวชนดงน

“....สมาคมนกขาวฯเตอนสอระมดระวงเสนอภาพนองแกมเสยงละเมดกฎหมายคมครองเดกโดยเมอวนองคารท 8 กรกฎาคม 2557 นายมานพ ทพยโอสถ อปนายกฝายสทธเสรภาพและการปฏรปสอ สมาคมนกขาวนกหนงสอพมพแหงประเทศไทย กลาววา จากเหตการณกรณการเผยแพร ภาพ "นองแกม" เหยอทถกละเมดทางเพศและฆาตกรรมกอนโยนลงจากโบกรถไฟในพนท อ.ปราณบร จ.ประจวบครขนธนน ขอใหสอทกประเภทระมดระวงในการเสนอภาพขาวดงกลาว ทอาจกอใหเกดความหดหโศกเศราตอครอบครวและสงคม ควรใหการเคารพตอครอบครวผสญเสย หากเสนอภาพขาว โดยไมระมดระวง มความเสยงละเมดตอกฎหมายคมครองเดกและเยาวชน 2546 มาตรา 27 ทระบวา หามมใหโฆษณาหรอเผยแพรทางสอมวลชนหรอสอสารสนเทศเกยวกบตวเดกโดยเจตนาทจะท าใหใหเกดความเสยหายแกจตใจ ชอเสยง เกยรตคณ หรอสทธประโยชนอนใดของเดก หรอเพอแสวงหาประโยชนส าหรบตนเองหรอผอนโดยมชอบ และมาตรา 50 หามมใหเปดชอตว ชอสกล ภาพหรอขอมลใด ๆ เกยวกบตวเดกในลกษณะทนาจะเกดความ เสยหายแกชอเสยง เกยรตคณ หรอสทธประโยชนของเดกหรอผปกครอง โดยผละเมดมโทษจ าคกไมเกน 6 เดอนปรบไมเกน 6 หมนบาทหรอทงจ าทงปรบ

ทงนอนสญญาวาดวยสทธเดกและพธสารเลอกรบอนสญญาวาดวยสทธเดก แหงสหประชาชาต ไดลงนามไวเมอป 2532 เพอมงหวงคมครองเดกและเยาวชนใหพนจากความโหดรายทารณและการถกขมเหงรงแกทกชนด เดกจะตองไมกลายเปนสนคาไมวาในรปแบบใด

นอกจากน ยงมขอบงคบวาดวยจรยธรรมของสภาการหนงสอพมพแหงชาต ขอท 15 ระบวาในการเสนอขาวหรอภาพใด ๆ หนงสอพมพตองค านงมใหลวงละเมดศกดศรความเปนมนษยของบคคลทตกเปนขาว โดยเฉพาะอยางยงตอสทธมนษยชนของเดก สตรและผดอยโอกาส การเสนอขาวตองไมเปนการซ าเตมความทกขหรอโศกนาฏกรรมไมวาทางใดทางหนง และขอ 17 ระบวาหนงสอพมพจะตองไมเสนอภาพขาวทอดจาด ลามกอนาจาร หรอนาหวาดเสยวโดยไมค านงถงความรสกของสาธารณชน

สมาคมนกขาวฯ จงขอใหสอมวลชนทกประเภททงวทย โทรทศน หนงสอพมพ และสอออนไลนทกประเภทไมควรเผยแพรภาพกรณทเกดความเสยหายตอเดกในกรณอน ๆ ดวย ซงสอทกประเภทควรไดตระหนกถงขอบงคบแหงจรยธรรมวชาชพ กฎหมายคมครองเดก และอนสญญาวาดวยสทธเดกอยางเครงครด...” (สมาคมนกขาวนกหนงสอพมพแหงประเทศไทย, 2557)

P a g e | 28

กรณศกษาดงกลาวเปนตวอยางในการน าเสนอขาวอยางมจรรยาบรรณและจรยธรรมทมตอบคคลผเปนขาว ดงค ากลาวทวา พรอมในดานทกษะความเชยวชาญในอาชพและตองพรอมในดานการท างานทมธรรมเนยมนยมในทางทดเปนบรรทดฐานซงกคอการอยบนพนฐานของจรรยาบรรณและจรยธรรมแหงวชาชพของตนเอง

ดานการบรหารสออยางมออาชพในยคสอใหมซงมการบรหารงานทแตกตางจากสอเดมท าใหการบรหารจดการตองมการปรบและประยกตวธการตาง ๆ เนองจากโครงสรางของสอ การบรหารงานภายใน ตวบคลากรภายในหนวยงาน และวธการปฏบตงานมการเปลยนแปลงตามเทคโนโลยนน หลายคนกงวลวาองคกรสอจะรกษาไวซงจรรยาบรรณ และความเปนกลางจะเปนเรอง ทท าไดยาก การมองสอวาเปนสนคาท าใหมการหาวธการตาง ๆ ในการเพมชองทางหารายได การยดเยยดโฆษณา การโฆษณาประชาสมพนธในรปแบบแอบแฝงในค าพด สนคาประกอบฉาก หรอการตดสนใจในการลงขาวเชงลบกบผสนบสนน (sponsor) ของสอซงหมายถงโอกาสทรายไดในสวนนจะหายไปทนท

ดานจรรยาบรรณแหงวชาชพสอนนกจะมการจดตงกลมเพอการควบคมกนเอง เชน สมาคมนกขาวนกหนงสอพมพแหงประเทศไทย สมาคมนกขาววทยโทรทศนไทย เปนตน แตอยางไรกตามในยคปจจบน การท าขาวในลกษณะรกล าความเปนสวนตว การน าเสนอขาวทลอแหลม ขาวทมขอเทจมากวาขอจรง และตองยอมรบวาขาวประเภทนขายได ผบรโภคชอบ แตสงทตามมาคอเนอทการผลตรายการทเปนสาธารณะประโยชนจะลดนอยลงดวย

ปจจยภายนอกองคกร บรบทหรอสงแวดลอมในการสอสารทางกายภาพ อนไดแก ปจจยการเมองซงก าหนด

โดยกฎหมายและนโยบายของรฐตลอดจนบรรทดฐานของแตละกลมสงคมและวฒนธรรม ปจจยทางเศรษฐกจ จากคแขงในตลาด จากผซอเวลาและเนอทโฆษณาซงเปนผอดหนนรายไดหลกใหสอมวลชน รวมทงแรงกดดนจากเจาของผลงทนและขอเรยกรองของสหภาพแรงงาน (พระ จระโสภณ, 2548, หนา 162) ปจจยดงกลาวลวนสงผลสมพนธตอการสรางสารและตความสาร ทงนองคกรสอมวลชนแตละองคกรตางมบรบทภายนอกทแตกตางกนไปแตละสงคม แยกพจารณาไดดงตอไปน

1. ดานการเมอง ระบอบการปกครองของแตละประเทศจะเปนตวก าหนดบทบาท หนาทสทธ

เสรภาพของสอมวลชน ในบทนจะกลาวเฉพาะสอมวลชนในแนวคดประชาธปไตยเสรนยม ค าวาประชาธปไตยหมายถงสงคมทถกปกครองขนมามอ านาจโดยไดรบอาณตหรอความยนยอมจากประชาชน หลกการประชาธปไตยเชงเสรนยมมลกษณะส าคญคอ มรฐธรรมนญหรอกฎเกณฑซงเปนทยอมรบกนเกยวกบการปกครองประเทศ การเลอกตง พฤตกรรมของผชนะและผพายแพการเลอกตง สทธเสรภาพของประชาชน ตลอดจนประชาชนตองเขามสวนรวมในกระบวนการประชาธปไตย โดยตองเปนสงคมทมทางเลอกอยางมเหตผล การทประชาชนมความสามารถในการเลอกอยางมเหตผลกเพราะเชอวา ประชาขนมความรและการศกษา แนวคดประชาธปไตยแบบเสรนยม การสอสารมบทบาทส าคญในการชวยกอใหเกดความเหนพองตองกน ชวยสรางความสมพนธอนดระหวางภาคหรอสวนตาง ๆ ของสงคมทแตกตางกน และชวยย าคานยมและเปาหมายรวมกนของคนในสงคม สอของ

P a g e | 29

การสอสารจะท าหนาทในการถายทอดขาวสารระหวางผปกครองและผทถกปกครอง ทงนเพอใหประชาชนเขามามสวนรวมในการตดสนใจในเรองทเกยวกบประโยชนสวนรวม และเพอสอดสองตรวจตราการบรหารงานของรฐบาล ดงนนสอมวลชนตองมอสระทไมใชเครองมอของรฐ จะตองท าหนาทแสวงหาขาวสารและเผยแพรความจรง สอมวลชนจงถอไดวาเปนฐานนดรทสของรฐบาลตามแนวคดประชาธปไตยแบบเสรนยม (เสถยร เชยประทบ, 2551, หนา 41)

จากงานวจยของพรงรอง รามสตร (2550) ศกษาเรองสถานภาพและสทธการสอสารในประเทศไทย : การสอสารในมณฑลสาธารณะ ผลการวจยพบวาประเดนเสรภาพของสอมวลชนมปญหาและขอจ ากดหลายประการ การศกษามองในชวง 2 ระยะเวลา คอ ชวงทอยภายใตการบรหารประเทศของรฐบาล พ.ต.ท ดร.ทกษณ ชนวตร (ในวาระทสองถงชวงกอนการรฐประหาร 19 กนยายน 2549) และชวงหลงรฐประหาร ในชวงแรกพบวา เสรภาพของสอมวลชนถกควบคมอยางแนบเนยนผานการฟองรองคดหมนประมาท การแทรกแซงความเปนอสระของบรรณาธการโดยการครอบครองกจการทางธรกจ ความสมพนธทางธรกจ และอทธพลทางการเมอง การเซนเซอรในสอทรฐเปนเจาของ การบบบงคบและคกคามสอผานกลมรากหญาทเปนพนธมตรทางการเมองของรฐ แตในชวงหลงการรฐประหารซงเปนการเปลยนแปลงส าคญทสงผลตอเสรภาพของสอมวลชน เปนการเปลยนแปลงอยางชดเจนของลกษณะการควบคม เปาหมายของการควบคม บทบาทขององคกรวชาชพพบวา สอมวลชนมเสรภาพสงกวาในสมยรฐบาลพ.ต.ท ดร ทกษณ นอกจากนน ในประเดนดานกฎหมายและการก ากบดแลทเกยวของพบวา รฐธรรมนญ พ.ศ 2540 มกฎหมายและบทบญญตในรฐธรรมนญสนบสนนเสรภาพของสอมวลชน ถงแมวาหลงจากนนจะเกดความลมเหลวของการสรรหาสมาชกคณะกรรมการกจการกระจายเสยงแหงชาต (กสช.) ซงกอใหเกดสญญากาศในการก ากบดแล กตาม เออใหผท าหนาทในกรมประชาสมพนธเขามาแทรกแซงในการเคลอนไหวทส าคญตามเจตนารมณของการปฏรปสอ

นอกจากนน ปรากฏการณทางสงคมกรณ “...นายกสมาคมนกขาวฯ ออกแถลงการณแสดงความเปนหวง ประกาศคณะรกษาความสงบแหงชาต หรอ คสช. ฉบบท 97 อาจสงผลกระทบสทธการรบรขอมลขาวสารของประชาชน โดยเฉพาะการใหอ านาจบคคลระงบการจ าหนาย จายแจก เผยแพรสงพมพ หยดการออกอากาศรายการ การหามวพากษวจารณการปฏบตงานของ คสช. เจาหนาทของ คสช. และบคคลทเกยวของ หากฝาฝนจะหรอไมปฏบตตามใหระงบการจ าหนายจายแจก หรอเผยแพรสอสงพมพ รวมทงการออกอากาศของรายการดงกลาวโดยทนท และใหพนกงานเจาหนาทตามกฎหมายทก าหนดความผดฐานนนด าเนนการตามกฎหมาย สมาคมนกขาวฯ จงเชญผบรหารสอ ผประกอบวชาชพสอทงหลาย มาประชมหารอวาจะหาทางออกรวมกนในเรองทเกดขนอยางไร อนง คณะรกษาความสงบแหงชาต (คสช) ไดประกาศไดประกาศกฎอยการศก และเขาควบคมการปกครองและประกาศใหรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ 2550 สนสดลง เมอวนท 22 พฤษภาคม ป พ.ศ 2557...” (สมาคมนกขาวนกหนงสอพมพแหงประเทศไทย, 2557)

จากปรากฏการณทเกดขนทางสงคม และงานวจยขางตนจะเหนไดวา หลกการแนวคดประชาธปไตยแบบเสรนยม สทธเสรภาพของสอมวลชนในประเทศไทยนนขดแยงสวนทางกบหลกการแนวคดประชาธปไตยแบบเสรนยม ปจจยดานการเมองสงผลสมพนธตอบทบาทหนาทของสอมวลชนจากรฐบาลแทบทกยคสมย การท าหนาทของสอมวลชนทด ารงอยจงบดเบอนไปจาก

P a g e | 30

บทบาทหนาททควรเปนตามสภาพความเปนประชาธปไตยสวนบคคล หรอคณะรฐบาลทจะออกกฎหมาย หรอกฎระเบยบตาง ๆ มากบกบดแลมากนอยแตกตางกนไปในแตละคณะรฐบาลหรอผน าในคณะรฐประหาร ปจจยกดดนทางการเมองทกดกนสทธเสรภาพของสอมวลชนจงเปนไปอยางชดเจนและแอบแฝงควบคกบพฒนาการทางการเมองไทยอยางตอเนอง

2. ดานเศรษฐกจ บรบทของระบอบการปกครองจะเปนตวก าหนดสทธเสรภาพดานเศรษฐกจของ

แตละสงคมใหมความแตกตางกนไป ระบอบประชาธปไตยแบบเสรนยม ภายใตระบบนจะมลทธทนนยมเปนองคประกอบทส าคญประการหนง องคกรสอมวลชนจงอยบนทางสองแพรงระหวางการตองด ารงไวซงระบบตลาด และอดมการณความเปนฐานนดรทส โดยบทบาทของสอมวลชนในระบอบประชาธปไตยแบบเสรนยม สอมวลชนตองด ารงไวซงความเปนพนทสาธารณะ

ปรากฏการณการเปลยนแปลงแกไขกฎหมายรฐธรรมนญป พ .ศ 2540 ก าหนดใหมการกระจายคลนความถใหในระดบชาตและทองถน การเปลยนแปลงดงกลาวเปนหลกประกนทดของการปกครองระบอบประชาธปไตย ทตองจดชองทางใหคนทกคน ทกกลมมโอกาสเขามาแสดงออกในพนทสาธารณะ (public sphere) ชองทางนมวธการแสดงออกหลากหลายรปแบบ เชน การเดนขบวนประทวง การนดรวมกลมเพอชมนมทางการเมองในประเดนขอเรยกรองตาง ๆ ทางสงคม ฯลฯ แตชองทางในสงคมมวลชน นบเปนชองทเออในการเปนพนทสาธารณะ เหตเพราะมผคนปรมาณมากอาศยอยรวมกน คอชองทางสอมวลชน ดวยเพราะศกยภาพทสามารถแปรเรองสวนตวใหกลายเปนเรองสวนรวม สอมวลชนจงเปนพนทสาธารณะทส าคญในสงคม แนวคดพนทสาธารณะน ฮาเบอรมาส (Habermas) นกสงคมวทยา แหงส านกแฟรงคเฟรต ผซงใหความสนใจ “การสอสาร” ในฐานะเครองมอของการเขาสความมเหตผลและเสรภาพ ระบบการสอสารแบบระบบเปด จ าเปนส าหรบสงคมทเปนเสร และเปนประชาธปไตยอยางแทจร ง โดยวางอยบนพนฐาน “ความเปนพลเมอง” ของประชาชน ผานพนทสาธารณะเพอเปนเวทส าหรบการน าเสนอขอมล อภปรายโตแยง แสดงออกซงความคดเหน อนเปนเงอนไขส าคญ กอนทจะใชสทธออกเสยงซงเปนขนตอนทเปนหวใจส าคญของระบอบประชาธปไตย (กาญจนา แกวเทพ, 2553, หนา 96-157)

จากหลกการขางตนจะเหนไดวาบทบาทหนาทของสอมวลชนนนตองปราศจากแรงกดดนจากระบบตลาดและการแทรกแซงจากภาครฐเพราะสอมวลชนเปนกลไกขบเคลอนการแสดงออกซงความคดเหนอยางมเสรภาพ เสมอภาค ของบคคลในสงคมระบอบประชาธปไตยแบบเสรนยม

พมพร สนทรวรยกล (2551) สะทอนปจจยการตลาดทมผลตอการประกอบสรางเนอหาสารผานสอมวลชน และสะทอนสดสวนการก าหนดวาระของสอมวลชนทใหความส าคญกบทนนยมเปนอดมการณหลกในการสอสารสสงคม ผานงานวจยเรอง กระบวนการประกอบสรางอดมการณทางการเมองในละครโทรทศนไทยในชวงวกฤตทางการเมอง โดยท าการศกษาจากละครโทรทศนไทยทออกอากาศระหวางเดอนกนยายน พ.ศ 2549 ถงเดอนธนวาคม พ.ศ 2550 ผลการวจยปรากฏชดเจนคอการตอสกนระหวางอดมการณทนนยม อดมการณวตถนยม-บรโภคนยม อดมการณเงนตรานยมทเปนอดมการณหลกมกถกน าเสนอบอยครงและเปนอดมการณทถกใชเปนสาเหตของความขดแยงในละครโทรทศนเสมอ ทงนอดมการณเศรษฐกจพอเพยง อดมการณทองถนนยมมกถกน าเสนอเปนอดมการณตอตาน อดมการณซงถกน าเสนอดงกลาวนน มผลมาจากสถานโทรทศนทถอ

P a g e | 31

เปนผทมอทธพลตอการน าเสนออดมการณ มปจจยทางการตลาดเปนตวควบคมระบบการท างานทคดเปนตวเลขเรตตง ซงก าหนดใหเนอหาในละครโทรทศนไทยตองวนเวยน อยกบเรองรก โลภ โกรธ หลง เนองจากเปนเรองทนยม โดนใจผชม โดยมผจดละครโทรทศนเปนผด าเนนการ ซ งมมมองทศนะประสบการณสวนตวของผจดละครโทรทศนจะถกสงผานไปยงคนเขยนบทโทรทศนทจะน าเสนอเนอหาทเปนผลใหเกดอดมการณผานละครโทรทศนตามความตองการของสถาน

นอกจากนนปรากฏการณแถลงการณรวมของสภาการหนงสอพมพแหงชาต และสภาวชาชพขาววทยและโทรทศนไทย ในเรอง

“...ขอกลาวหาสอมวลชนรบเงนบรษทเอกชนเพอปฏบตหรอละเวนการปฏบตหนาทตามวชาชพเหตมาจากกรณทศนยขอมล & ขาวสบสวนสทธพลเมอง (TCIJ) ไดเผยแพรเอกสาร โดยอางวาเปนของฝายประชาสมพนธยกษใหญทท าธรกจดานผลตภณฑส นคาเกษตรและอตสาหกรรมอาหารครบวงจร มเนอหาส าคญทสงผลกระทบตอความเชอถอของสอทงระบบ โดยเอกสารบางตอนระบวา มการจายเงนเปนรายเดอนใหสอมวลชนอาวโสเฉพาะราย รวม 19 รายเปนงบพเศษเพอสนบสนนสอมวลชน ทงนอาจเปนการใหในลกษณะตางตอบแทน ซงขดตอหลกการแหงวชาชพทสอมวลชนตองละเวนการรบอามสสนจางอนมคา หรอผลประโยชนใด ๆ เพอใหกระท าการหรอไมกระท าการอนใด อนจะขดตอการปฏบตหนาทเพอใหประชาชนไดรบร ขอมลขาวสารอยางถกตองรอบดาน นอกจากน เอกสารยงปรากฏขอความทแสดงถงการละเมดขอมลสวนบคคลของสอมวลชน โดยระบสถานทท างาน สภาพทพกอาศย ทศนคต วธการท างาน และการใชชวต ซงไมนาเกยวของกบการท างานตามปกต...” (ขาวเจาะ : สอสารมวลชน, 2557)

จากปรากฏการณทกลาวขางตน เมออธบายโดยใชทฤษฏเศรษฐศาสตรการเมอง จะท าใหไดค าอธบายกระบวนการท างานของสอ หรอองคกรผผลตในการผลตเนอหาในดานตาง ๆ วามความเปนมาอยางไร มปจจยใดบางเขามาเกยวของ แมคเควล เสนอทศนะเกยวกบกลมทฤษฏวพากษไววา ทฤษฏกลมนมองวาสอสารมวลชน เปนเครองมอในการก าหนดชนชน และเปนเครองมอทนายทนสรางผลประโยชนเพอแสวงหาก าไรในธรกจสอ สอเปนตวกระจายอดมคตสนบสนนและตอบสนองผมอ านาจขนปกครองโดยกดขชนชนอน ๆ ในสงคม (mcquail, 1983 quoted in Littlejohn and Foss, 2008, p. 305) ปรากฏการณจากแถลงการณสงสอบสอรบเงนบรษทยกษใหญ อธบายจากทฤษฏไดวาใครคอเจาของทนคนนนจะมอ านาจในการก าหนดสาร สอจะรบใชนายทนตามทนายทนตองการ สภาพการเปนฐานนดรส และ พนทสาธารณะจะผดเพยนไป สออาจประกอบสรางขาวสารแตดานดรบใชเจาของทนบนพนฐานการน าเสนอขอมลอยางมมาย าคต ประชาชนจะไมไดรบรขอมลขาวสารทเปนจรงและรอบดาน

นอกจากนนปจจยกดดนทางเศรษฐกจสอมวลชนในระบบทนนยม ยงตองประสบปญหาในเรองคแขงในวงการวชาชพสอดวยกนเอง เชน ส านกขาวจะท าหนาทในการแสวงหาขอมลขาวสารตางตองรบแยงชงพนทสาธารณะในการน าเสนอขาวเพอความรวดเรวกวาส านกขาวอน ๆ ตลอดจนเจาของโฆษณาทซอพนทในสอไมวาจะเปนสอดงเดมหรอสอใหมกตาม ปญหาทตามมาคอประชาชนจะไมไดรบรขอมลขาวสารทเปนจรงและรอบดาน

P a g e | 32

จากงานวจยและปรากฏการณทางสงคม เราสามารถน าแนวคดทฤษฏมาใชเปนหลกในการเรยนร เพอท าความเขาใจใหเกดการรเทาทนสอ หากเราน าทฤษฏทแตกตางกนไป กจะท าใหเรามองเหนโลกแหงความเปนจรงทเกยวกบการรเทาทนสอทแตกตางกนไปดวย ทงนในการน าเสนอพอสงเขปขางตนจะท าใหเหนถง พลงอ านาจของระบบทนนยมทเขามาครอบง าสอมวลชน ซงถอเปนปจจยกดดนทางเศรษฐกจสงผลสมพนธตอการสรางสารของสอมวลชนทสอสารสสงคม

3. ดานสงคมและศลปวฒนธรรม 3.1 ดานสงคม

ปจจยดานสงคมมอทธพลตอองคกรสอมวลชนอยางไรนน ตองยอนกลบไปท าความเขาใจถงทมาของแนวคดทเสนอไววา สอมวลชนตองมบทบาทตอสงคม แสดงใหเหนวา ขอเรยกรองจากสงคมหรอปจจยสงคมมอทธพลตอองคกรสอในกระบวนการสอสาร บาลาน และ เดวส (Baran and Davis, 2009) กลาวไววา ในชวง 10 ปแรกของศตวรรษท 20 ซงเปนชวงหลงจากทมการน าสอมวลชนไปใชในการท าโฆษณาชวนเชอ ทฤษฏสงคมมวลชนและทฤษฏโฆษณาชวนเชอถกน าไปใชเปนเหตผลส าหรบการควบคมสอมวลชน เพราะสอมอทธพลสงจงตองมผควบคม ซงมค าถามวาใครควรจะเปนผควบคมสอ ในการทจะท าใหสอมความนาเชอถอ มความเปนวชาชพ มการต งค าถามถงการท าหนาทของสอมวลชน เชน เราควรคาดหวงใหสอท าอะไรในภาวะทสงคมวกฤต จ าเปนหรอไมทสอตองท าหนาทเหมอนหมาเฝาบานปองกนสงเลวรายใหสงคม สอควรเขามาเกยวของกบการระบถงปญหาของสงคมและชวยแกไขดวยหรอไม สอควรมหนาทบรการสาธารณะหรอไม สอควรจะท าอะไรอยางอนมากกวาเผยแพรขาวสารทเราอารมณเพอดงดดรายไดหรอไม

ทฤษฏบรรทดฐานของสอมวลชน (Normative Theory) พยายามตอบค าถามขางตนโดยทฤษฏอธบายวาสภาพสงคมโดยเฉพาะดานการเมองมความเกยวของกบบทบาทของสอมวลชนในสภาพสงคมทแตกตางกนสอมวลชนตองมโครงสรางและมบทบาทหนาทแตกตางกน บาลาน และเดวส (Baran & Davis) ไดอธบายถงการเกดขนของบรรทดฐานของสอมวลชนแบบเสรนยมทมฐานความเชอวามนษยมเหตผล สอมวลชนควรท าหนาทรายงานความเปนจรงใหแกประชาชนทราบ การควบคมสอตามบรรทดฐานนใชวธใหสอมวลชนตรวจสอบตนเอง และการใหเปนตลาดเสรแหงความคด (laissez-faire) ใหสอมวลชนแขงขนกนรายงานขอมลขาวสาร แตการท าธรกจสอท าใหเกดการผกขาด ดงนนตลาดเสรทางความคดจงไมเกดขน ตอมามการพดถงการใหรฐบาลควบคมสอ การทองคกรวชาชพตงหลกจรยธรรมเพอใชควบคมตนเอง น าไปสทฤษฎบรรทดฐานความรบผดชอบตอสงคม (Social Responsibility Theory) ทงนทฤษฏบรรทดฐานไดพฒนาแตกแขนงเพมเตมอก 2 ทฤษฏ ไดแก ทฤษฎบรรทดฐานสอมวลชนเพอการพฒนา (Development Media Theory) หลกการของทฤษฏเรยกรองใหรฐบาลและสอท างานรวมกนในบางเรอง เพอประโยชนในการพฒนาประเทศ โดยเฉพาะกลมประเทศก าลงพฒนา และบรรทดฐานประชาธปไตยแบบมสวนรวม (Democratic Participant Theory) หลกการทฤษฏคอ สอตองท าหนาทตอบสนองตอกลมวฒนธรรมทหลากหลาย โดยเฉพาะกลมรากหญาทขาดโอกาสในการเชาถงสอมวลชนขนาดใหญ

P a g e | 33

ทฤษฏบรรทดฐานของสอมวลชนถกใชเปนแนวทางใหสงคมประเทศตาง ๆ ก าหนดมาตรฐานในการปฏบตหนาทของสอมวลชนแตกตางกนไปตามบรบทการเมองการปกครอง ตลอดจนระบบเศรษฐกจ ซงแงมมของทฤษฏนอกจากบทบาททสอตองปฏบตแลว ยงสะทอนความเปนปจจยทสงคมตองการกระท ากบสอหรอมอทธพลกบสอไดในขณะเดยวกนดวย

งานวจยของสชาดา จกรพสทธ (2552) เรอง แนวทางท าใหเกดการเสนอขาวเชงสบสวนในสอหนงสอพมพแสดงใหเหนถงปจจยทมอทธพลกบสอมวลชนทงภายในและภายนอกองคการสอมวลชนในการท าขาวสบสวน โดยผลการวจยพบวา สอมวลชนโดยเฉพาะหนงสอพมพ ตองเผชญกบปญหาดานการแขงขนทงภายในสอหนงสอพมพและการแขงขนขามสอ รวมถงวฒนธรรมการท าขาวรายวน และขอจ ากดของการเสนอขาวเชงสบสวนทงดานศกยภาพของนกขาว ท าใหขาวสบสวนซงมมาตรฐานสงกวาขาวทวไปมความยากล าบาก ใชเวลายาวนาน ทงเปนขาวทกระทบตอผลประโยชนของผมอ านาจและนกการเมอง ผบรหารหรอเจาของสอมกไมมนโยบายสนบสนน หรอไมอยากเสยงกบการถกฟองรองคกคาม ปญหาขอจ ากดของขาวสบสวนทงทเกดขนภายในองคกรวชาชพ และอ านาจจากภายนอก เปนปญหาทเกดขนในประเทศอน ๆ ทมบรบททางสงคม การเมองและเศรษฐกจทคลายคลงกนกบประเทศไทยเชนกน

จากงานวจยท าใหเหนมมมองปจจยทมอทธพลตอสอใหกระท าหรอไมกระท าหนาทซงควรในหลายมต บรบทการเมองการปกครองเศรษฐกจนบเปนการสรางกรอบการรบร (framing) ในการชประเดนการน าเสนอหรอไมน าเสนอของสอมวลชนเชนกน

3.2 ดานศลปวฒนธรรม การเปลยนแปลงเทคโนโลยดานการสอสาร นบแตศตวรรษท 21 ทม

ลกษณะบรณการ ปฏสมพนธ และการใชรหสดจทล ท าใหการตดตอสอสารถงกนไดทกทศทกทาง ไรขอจ ากดทงดานเวลา สถานท เกดลกษณะสงคมโลกาภวตน สงผลใหเกดการเคลอนยายและแลกเปลยนเงนทน ผคน ขอมลขาวสารทรวดเรวผานระบบโทรคมนาคม วธคด คานยมตาง ๆ ทตามมา ความเปนโลกาภวตนยงไดน าผลลบใหเกดขนกบทกประเทศ ทงปญหาการแทรกแซงทางการเมอง ครอบง าทางวฒนธรรมผานสอแขนงตาง ๆ โดยสอมวลชนถกใชเปนเครองมอและกลไกส าคญในการแผขยายอ านาจ ขาวเปนสอแขนงหนงทชาตมหาอ านาจ เชน สหรฐอเมรกา และชาตในยโรปใชเป นเครองมอในการน าพาแนวคด คานยมตาง ๆ เขาไปเผยแพรยงชาตตาง ๆ เพราะขาวเปนสนคาทเขาถงผคนทวโลกไดทกวน และวนละหลายเวลา คนตองการทราบวาเกดอะไรขนรอบตว และรอบโลก (กรรณกา รงเจรญพงษ, 2557)

โลกาภวตนนอกจากสงผลถงกระบวนการบรหารจดการภายในองคกรในดานรปแบบกระบวนการในการน าเสนอขอมลขาวสารทงดานการเมอง สงคม เศรษฐกจ วฒนธรรม และบนเทงแลว การก าหนดวาระ และการก าหนดกรอบในสารทจะสอสารไปสผรบสารขององคกรสอไทยยงไดรบแรงกดดนจากสงคมและวฒนธรรมใหม ๆ ตามกระแสสงคมโลกมาดวย ดงปรากฏการณทางสงคม “...รายงานขององคการเพอสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศและการเพมพลงของผหญงแหงสหประชาชาต ( UN Women Regional Office for Asia and the Pacific และ UNFPA Asia and the Pacific Regional Office) วจารณสอไทยไมใหความส าคญกบมตทางเพศ เรยกรองใหสอในภมภาคเอเชยแปซฟก รวมถงประเทศไทย เพมพนทขาวทสนบสนนใหเกดความเทาเทยมกนระหวางหญง ชาย และเพศ อนทหลากหลายอก 15%...” (มเดย อนไซด เอาท, 2557)

P a g e | 34

สงคมและวฒนธรรมจะเปนตวก าหนดกดดนการท างานขององคกรสอ เหนไดจากตวอยางงานวจย และรายงานของขององคการเพอสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศชายและการเพมพลงของผหญง บรบททางสงคมและวฒนธรรมคานยมแหงความเสมอภาคของพฒนาการทางความคดของสงคมโลกเปนปจจยกดดนในการผลตสารของสอมวลชนนอกจากปจจยกดดนภายในองคกรสอ

การน าเสนอขาวทเบยงเบนจากภาพความเปนจรงโดยล าเอยงไปในทศทางใดทศทางหนงนนมาจากปจจยหลายอยาง อาจจะมาจากปจจยภายในความล าเอยงทางวฒนธรรม ความล าเอยงทางโครงสราง การเมอง เศรษฐกจ และวชาชพ จะเหนไดจากการรายงานขาวของสอมวลชนในประเทศเศรษฐกจเสรนน ปจจยการตลาดคอนขางจะมอทธพลในการสรางความล าเอยงไปยงกลม ผมอ านาจในการซอสอและเนอทโฆษณา สวนปจจยทางวชาชพมอทธพลในกระบวนการคดเลอกขาวทก าหนดโดยองคประกอบขาวทจะสรางมลคาขาว (news values) ค าพดทวา “สอมวลชนเปนกระจกสะทอนสงคม” จงไมคอยสอดคลองกบความสมพนธระหวาง เนอหา สอมวลชน กบโลกของความเปนจรงนก โดยเฉพาะในการรายงานขาว นกขาวทท าหนาทเปนผรกษาประตนาจะเปรยบเสมอนผถอไฟฉายทสองไปในความคด คอสองไปตรงไหนของสงคมกเหนความจรงเฉพาะตรงนน ทไมสองกมองไมเหน บางคนอาจจะเปรยบสอมวลชนวาเปนหนาตางมากวากระจกเพราะเปนผวางกรอบมมมองตอสงคมแวดลอมผานกระบวนการเลอกสรรเนอหาขาวสารตาง ๆ (พระ จระโสภณ, 2548, หนา 214)

4. ดานผรบสาร ปจจยทสงผลสมพนธตอองคกรสอสารมวลชนในประเดนผรบสาร สามารถ

พจารณาไดทงปจจยดานจตวทยาสวนบคคลของผรบสาร ผสมผสานกบบรบททางดานพฒนาการของเทคโนโลยโทรคมนาคม สะทอนไดจากทฤษฏสอใหม (New media theory) ถกน าเสนอโดยมารค โพสเตอร (Mark Poster) ไดอธบายไววา สออนเทอรเนตจะน าสการเปลยนแปลง เดมทเมอกลาวถงสอในยคแรกไดแก สอมวลชน (โทรทศน วทยกระจายเสยง) มลกษณะผลตแบบรวมศนย มกถกควบคมจากรฐ ผลตซ าเนอหาไมเทาเทยมกน ผรบสารแบงเปนกลมยอย ๆ ในขณะทยคทสองสอหมายถง การสอสารผานเครอขายอนเทอรเนตมลกษณะตรงกนขามคอกระจายการผลต เปนการสอสารสองทาง อยเหนอการควบคมจากรฐ มความเปนประชาธปไตยสง สงเสรมการตระหนกรระดบบคคล และสนใจความเปนปจเจกบคคล หากพจารณาในแงปฏกรยาทางสงคม (social interaction) สอใหมสามารถสรางปฏกรยาระหวางผสอสารไดมากกวาในสอยคแรก Pierre Levy (quoted in Littlejohn, 2008, p. 291-292) กลาวไววา การสอสารในเวบไซตมลกษณะเปดกวางยดหยน และขาวสารมสภาพเคลอนไหวเปลยนแปลงได ลกษณะดงกลาวเปดโอกาส ใหผใชพฒนาความรและการสอสารอยางมปฏสมพนธกน สามารถสรางความเปนประชาธปไตยในการสอสาร รวมถงเสรมอ านาจใหผสอสาร (empowerment)

ดงปรากฏการณส านกขาวระดบโลกอยาง CNN รายงานเหตการณจลาจลกรงเทพฯ เมอป พ.ศ. 2553 การเขาสลายการชมนมกลมคนเสอแดง โดย Dan Rivers ผสอขาวในสงกด CNN เสนอเนอหาขดใจผมความยตธรรมในหวใจ คอการไมสามารถถวงน าหนกขอมลขาวของ CNN สงผลในวงกวางตอทงคนไทยและสอตางชาตดวยกนหลาย ๆ ส านกออกมาแสดงความส านกในการรายงานขาวครงน ประเดนปะทครงแรกเมอแดน รเวอรส เรมรายงานขาวถงการใชความรนแรงของกองทพ และอางวาตนเองเหนมอปนซมยง และเจาหนาททหารใชกระสนจรงยงเขาใสผชมนมคน

P a g e | 35

ขณะททางฝงผชมนมมเพยงทอนไมและหนงสตกทไมอาจตอกรอยางไรไดกบอาวธหนกททางรฐบาลน ามาใชสลายการชมนม การรายงานขาวท านองนมขนหลายครงเมอเปรยบเทยบกบส าน กขาวตางประเทศอน ๆ เปนเรองทรายงานไปคนละดานกบทแดน รเวอรสรายงานในขณะทส านกอนรายงานวน เวลาสถานทเดยวกน แตของส านกอน ๆ บรรยายถงเหตการณทโตตอบกนอยางรนแรงดวยรายละเอยดของอาวธอนตรายหลายชนดจากฝงผชมนม รวมถงการปรากฏตวของชายชดด าปรศนาทเปนตวหลกในการตอบโตทหารดวย ระเบดและอาวธปน จนเปนเหตใหเกดการเสยชวตของผคนจ านวนมาก แตทสรางความกงขาทสด คอคลปรายงานสด ทตวรเวอรสเองยนอยบนอพารตเมนตสงแหงหนงและเลาถงเหตการณความเปนไป ทง ๆ ทตวเองไมเคยลงมาตดตามสถานการณโดยใกลชดดวยตวเอง เหตการณนเองท าใหนกวชาการส านกตาง ๆ พากนจดเวทวพากษตแผการท างานของสอยกษใหญรายน และมผคนทตองการปกปองเมองไทยมการสงจดหมายทวงตงความเปนกลางและรองเรยกความเปนมออาชพในการท างานสอไปยงตนสงกด CNN ตามมาดวยกลมเครอขายสงคมออนไลน จ านวนมหาศาลตงกระท “...CNN Please Fire Dan Rivers บน Facebook...” (ประชาชน, 2557)

จากปรากฏการณสงคมการรายงานขาวของ CNN ผรบสารมลกษณะทางจตวทยาตนตวและรเทาทนสอ มการเปรยบเทยบสารทสงจากส านกข าว CNN และการรายงานขาวสารจากส านกขาวทงไทยและตางประเทศส านกอน ๆ ในเหตการณสลายการชมนมของกลมคนเสอแดงเมอป พ.ศ. 2553 ผรบสารมลกษณะกระตอรอรน (active audience) และมจตวทยาสวนบคคลทเหนความไมเปนธรรมในเนอสารแลวไมเพกเฉย รวมตวกนเปนพลงอ านาจผานสอในบรบททเทคโนโลยการสอสารท าใหผรบสารมอ านาจทจะรวมพลงและสอสารกนเองไดทกทศทกทาง มการตง facebook และโตตอบผลการรายงานขาวของส านกขาว CNN ตลอดจนยนจดหมายทวงถามความเปนกลาง และความเปนวชาชพของสอมวลชนผานจดหมายเปดผนก และตงเวทวพากษการท างานของส านกขาว CNN จะเหนถงปจจยกดดนในการท างานของสอมวลชนในกระบวนการสอสารดานบรบททางสงคมและดานผรบสารซงนบเปนปจจยภายนอกทองคกรสอจะมองขามไมได สรป

ปจจยทมผลกระทบตอการท างานของสอ ม 2 ดานคอปจจยภายในและปจจยภายนอก ส าหรบปจจยภายในไดแก การจดการภายใน ความกาวหนาทางเทคโนโลย และความเปนมออาชพ จากการพฒนาของเทคโนโลยท าใหสอมการแยกออกเปน 2 ประเภทคอ สอเกาและสอใหม ส าหรบสอใหมเปนสอทมการเปลยนโฉมหนาของสอเกาเปนอยางมาก ดงนนการบรหารจดการของ สอยคเกาจงจ าเปนตองมการปรบตวเพอใหธรกจสามารถอยรอดไดในยคปจจบน ปจจยแวดลอมองคกรสอมวลชนหรอปจจยกดดนสอมวลชนภายนอกนนมทงปจจยดานการเมอง เศรษฐกจ สงคมวฒนธรรม และผรบสาร ลวนเปนปจจยทสงผลกระทบกบกระบวนการสอสาร ทงผสงสาร สาร สอ และผรบสาร โดยปจจยภายนอกจะเปนเสมอนบรบทสภาพแวดลอมทางกายภาพ โดยเฉพาะพฒนาการเทคโนโลยการสอสารโทรคมนาคมทน ามาซงสอใหมและน าสความเปนยคของโลกาภวตน ท าใหประชาชนสามารถสอสารกนเองไดอยางไรขอจ ากดดานพนทและเวลา น ามาซงอ านาจในกระบวนการสอสารของตวผรบสาร และกลายเปนปจจยกดดนองคกรสอสารมวลชน

P a g e | 36

เอกสารอางอง กาญจนา แกวเทพ. (2553). แนวพนจใหมในการสอสารศกษา. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย. กรรณกา รงเจรญพงษ. (2556). ส านกขาวตางประเทศกบโลกาภวตน: กลไกผกขาดอ านาจจาก

ตะวนตก? สบคนเมอ 16 กรกฎาคม 2557 จากhttp://www.203.131.210.100/research/?p=205. 16 กรกฎาคม 2557.

ขาวเจาะ : สอสารมวลชน. (2557). สภาการหนงสอพมพสอบ ขอเทจจรงขาวสอรบเงน. สบคนเมอ 16 กรกฎาคม 2557 จาก http://www.TCIJthai.com.

จตรงค ดวงมณ. (2549). สอมวลชนกบสงคม. คณะวทยาการจดการ. มหาวทยาลยราชภฏบรรมย ประชาชน. (2553). หลงกรงเทพฯ วกฤตผาน ยอนมองสถานการณในสายตาสอนอก. สบคนเมอ

16 กรกฎาคม 2557 จาก http://www.whomagmedia.com/people_conten_detial. (2557, 19 กรกฎาคม).

พมพร สนทรวรยกล. (2551). กระบวนการประกอบสรางอดมการณในละครโทรทศนไทยในชวงภาวะวกฤตทางการเมอง. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

พรงรอง รามสตร. (2550). สถานภาพและสทธการสอสารในประเทศไทย: การสอสารในมณฑลสาธารณะ. ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย. กรงเทพฯ: กองทนสนบสนนการวจย.

พระ จระโสภณ. (2548) ทฤษฏการสอสารมวลชน. (หนวยท 10). ในประมวลสาระชดวชาปรชญา นเทศศาสตร และทฤษฏการสอสาร. นนทบร : มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช.

มเดย อนไซด. (2553). รายงานขององคการเพอสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศและการเพมพลงของผหญง แหงสหประชาชาต. สบคนเมอ 16 กรกฎาคม 2557 จากhttp://www.whomagmedia.com/people_conten_detial.

วระ สภะ. (2537). การศกษากระบวนการในการผลตละครชดโทรทศนไทย. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต คณะนเทศศาสตร บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ศรวรรณ อนนตโท. (2553). The Age of Networks. เอกสารประกอบการสอนวชา วทยปรชญาและทฤษฏการสอสาร. คณะนเทศศาสตร. มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช.

สมาคมนกขาวนกหนงสอพมพแหงประเทศไทย. (2557). สมาคมนกขาวฯ หวง คสช. 97 ปดกน สทธประชาชนรบรขอมลขาวสาร. สบคนเมอ 20 กรกฎาคม 2557 จากhttp://www.tja.or.th/index.php?o.

สมาคมนกขาวนกหนงสอพมพแหงประเทศไทย. (2557). สมาคมนกขาวฯ เตอนสอระมดระวงเสนอภาพนองแกมเสยงละเมดกฎหมายคมครองเดก. สบคนเมอ 16 กรกฎาคม 2557 จาก tja.or.th/index.php?o

สชาดา จกรพสทธ. (2552). โครงการวจยเชงปฏบตการเพอสงเสรมงานขาวสบสวนในสอหนงสอพมพ. ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย. กรงเทพฯ: กองทนสนบสนนการวจย.

P a g e | 37

สดารตน ดษยวรรธนะ จนทราวฒนากล. (2552). ระบบและกลไกการรบผดชอบของสอในยคดจตอล. ในการประชมใหญวชาการวชาชพสอสารมวลชนระดบชาต 16-17 พฤษภาคม 2552 มหาวทยาลยธรรมศาสตร ศนยพทยา ชลบร. ส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.)

เสถยร เชยประทบ. (2551). การสอสาร การเมองและประชาธปไตยในสงคมพฒนาแลว. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

องธดา ลมปปทมปาณ. (2546). อตสาหกรรมสอสงพมพกบสงคม. เอกสารประกอบการสอนวชา ความรเบองตนเกยวกบสอสงพมพหนวยท 8-15. คณะนเทศศาสตร. มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช.

Baran, J. Stanley & Davis, D.K. (2009). Mass Communication Theory: Foundations, Ferment and Future. (5th ed.) Boston, MA: Wadsworth Cengage.

Jinna Tay and Graeme Turner (2010). Not the Apocalypse: Television Futures in the Digital Age. International of Digital Television, Vol.1, Number 1, Pages 31- 50

Littlejohn, S. & Foss, K. (2008). Theories of Human Communication. 9thed.. Belmont, CA: Thomson/Wadsworth.

Mcquail, D. (1983) Mass Communication Theory An Introduction, 2nd ed.. London: SAGE publications, 2005.

P a g e | 38

P a g e | 39

บทท 3 แนวคดและทฤษฎเกยวกบบรบทสอ

ผศ.ดร.นษฐา หรนเกษม และ ดร.รด ธนารกษ

ในสงคมบรโภคนยมดงเชนทกวนน ทกคนตางไดรบปรมาณเนอหาและขาวสารตาง ๆ อยางมากมายจากสอหลากหลายชนด ทงสอมวลชน เชน โทรทศน วทย อนเทอรเนต นตยสารหนงสอพมพ ฯลฯ และสอบคคล เชน พรเซนเตอร ดารานกรอง พนกงานขายสนคา เพอน ญาต เนอหาและขาวสารเหลานลวนมผลกระทบทงตอตวเราและสงคม โดยเฉพาะในประเดนทมการศกษาวจยกนอยางมากในแวดวงวชาการเกยวกบอ านาจของสอทมผลกระทบตอสขภาพกายและใจ เชน เรองทางเพศ เรองความรนแรง เรองความกลว ภาพลกษณของรางกาย (ความอวน ความผอม ความขาว ความด า) รวมถงสารเพอการโนมนาวใจตาง ๆ ทปรากฏในโฆษณาตรงและโฆษณาแฝงทใชกลยทธของการท าใหเกดความกลว ความรสกผด หรอเกดอารมณขน เปนตน ผลลพธดงกลาวกอใหเกดความหวาดวตกกงวลตออทธพลอนทรงพลงของสอ จนกระทงเกดกระแสตนตวในแวดวงนกวชาการตะวนตกในเรองการรเทาทนอทธพลของสอและการพยายามหาแนวทางใหคนรเทาทนสอ

เปนทนาสงเกตวา แนวคดเกยวกบการรเทาทนสอในยคแรก ๆ นนดเหมอนวาจะมงมองไปทอทธพลของสอในประเดนดานตาง ๆ ดงไดกลาวมาแลวในขางตน ทมตอเดกและและเยาวชนทมลกษณะไรเดยงสาและเฉอยชา (passive) ตอการรบสารทมอยในสอ (ในสายตาของนกวชาการ) อยางไรกตามเมอกาลเวลาลวงเลยผานไปบรบททางสงคมกเปลยนไปประกอบกบมการขยายขอบเขตของการท าวจยออกไปอยางกวางขวาง ท าใหเกดขอคนพบใหม ๆ เกยวกบผลกระทบอนจ ากดของสอ ลกษณะของผรบสารทงปจเจกและกลม และลกษณะการเลอกรบสอและตความสารของผรบสาร จงเปนผลใหแนวคดเกยวกบการรเทาทนสอไดเปลยนแปลงโฉมหนาใหมของตวเองตามไปดวย อาท การเลกมองสอในแงราย การมองเหนถงพลงของผรบสารไมวาจะอยในวยเพศสภาพ หรอกลมชาตพนธใด ๆ ในการตอรอง ปรบเปลยน หรอตอตานคดคานทาทายตอสงทสอไดน าเสนอ

การรเทาทนสอมความเกยวของกบองคประกอบทงหมดในกระบวนการสอสาร ทงในดานของผสงสาร หรอผผลต เนอหาขาวสาร สอหรอชองทางการสอสาร ผรบสาร และผลกระทบทไดรบ แนวคดและทฤษฎทเกยวของกบสอตามองคประกอบดงกลาว ทน ามาใชเปนหลกในการเรยนรหรอท าความเขาใจเพอใหเกดการรเทาทนสอนนมงชใหเหนถงบรบทหรอสภาพแวดลอมของสอ เพอท าความเขาใจกระบวนการท างานของสอและตอบสนองตอเนอหาขาวสารของสออยางรเทาทน

P a g e | 40

ทฤษฎเศรษฐศาสตรการเมอง ทฤษฎเศรษฐศาสตรการเมอง (Political Economy Theory) เปนหลกในการมองการ

ท างานของสอหรอผสงสาร ทฤษฎนจะมองวาอทธพลตาง ๆ ในสงคม โดยเฉพาะมตดานเศรษฐกจหรอสงคมทนนยมจะมพลงอ านาจในการก าหนดการท างานของสอ และสถาบนสอเปนองคกรธรกจในรปแบบหนงทตองท าก าไรใหไดสงสด ดงนนความเปนอสระของสอจะมลดนอยลงและเนอหาขาวสารตาง ๆ ทออกจากสอจงเปนไปเพอตอบสนองการท าก าไรของนายทนเจาของสอมากกวาการท าหนาทของสอตามสงคมคาดหวงและมอบหมายใหสอท า

แนวความคดพนฐานของทฤษฎเศรษฐศาสตรการเมองสามารถน ามาประยกใชกบการท างานของสอมวลชนไดใน 3 ประเดน คอ

1. วตถนยม (materialism) ค าวา “วตถนยม” ในทนมความหมายวา “โลกและสงคมทด ารงอยนน (exist) มไดเกดมาเจตจ านงของมนษยคนใดคนหนง” และในอกดานหนงวตถนยมจะอธบายวา สงทเรยกวา “จตส านกของบคคล” (social consciousness) วาเกดมาจากการด ารงอยทเปนจรงของบคคลนน (social being) (กาญจนา แกวเทพ, 2541 หนา 50)

เมอน าเอาแนวคด “วตถนยม” มาประยกตใชกบระบบสอสารมวลชนจะพบวา นกสอสารมวลชนนนกจะมเงอนไขทางสงคม (social condition) หรอจตส านกในการตดสนใจวาจะหาขาวสารอะไรมาน าเสนอ และสงทส าคญกคอ จตส านกของนกสอสารมวลชนนนจะมอทธพลหรอผลกระทบถงจตส านกของคนอนดวย ยกตวอยางเชน การทหนงสอพมพทองถนละเลยการน าเสนอขาวทองถนหรอเรองราวของชาวบานตวจรงทไดรบผลกระทบจากปญหาในทองถนจรง แตกลบใหความส าคญกบเรองราวหรอบคคลทมอ านาจหนาทหรอเปนเรองของกรงเทพมหานครแทน เปนตน (ชลาพนธ อปกจ, 2545)

ดงนน หากจะประยกต ใชทฤษฎ เศรษฐศาสตรการเมองในการศกษาระบบสอสารมวลชนภายใตสถานการณการเมองและเศรษฐกจในปจจบนวากอใหเกดผลกระทบตอเราอยางไรนน กาญจนา แกวเทพ (2541, หนา 51) ไดใหตวอยางค าถามในการวเคราะหดงนคอ 1)ใครเปนเจาของสอมวลชนทงดานนตนยและพฤตนย 2) ใครเปนกลมผด าเนนการดานสอมวลชน 3)สอมวลชนมบทบาทอะไรตอการสรางสรรคจตส านกดานตาง ๆ ของประชาชน 4) มความคดอดมการณ คานยมอะไรบางทปรากฏในเนอหาของสอมวลชน ยกตวอยางเชน การสงเสรมใหใชและพงยามากกวาจะรกษาสขภาพดวยตนเอง และ 5) คนท างานในสอมวลชนถกโครงสรางตาง ๆ เชน แบบแผนของการเปนเจาของสอและการควบคมตาง ๆ เขามาก าหนดกระบวนการท างานอยางไรบาง

2. จตส านกทผดพลาด (false consciousness) ส าหรบค านอธบายไดวา ในความคดของเรานน มวธการไดมาซงความคดหรอ ขอมลอย 2 วธ คอ การเรยนรทไดเจอกบตวเองหรอแบบประสบการณตรง กบอกวธการหนงในลกษณะของ “banking concept” นนคอ การสรปบทเรยนความรจากคนอน เชน ไปดหนง ดโทรทศน กไดความคดความรในเรองอน ๆ

อยางไรกตาม ในทามกลางความรความคดทผอนน ามาใสใหเรานน จะมความรความคดบางอยางทไมเปนประโยชนตอตวเราเอง ตราบใดทเรายอมรบความรดงกลาวไว ท าใหเรามความคดขดแยงกบผลประโยชนของตวเอง ตราบนนจะเรยกวา จตส านกทผดพลาด

P a g e | 41

งานวจยของ วอลแลค (Wallack อางถงใน กาญจนา แกวเทพ, 2541, หนา 200) พบวา ผลงานทางดานอดมการณทบรรดารายการสขภาพทางโทรทศนไดทงรองรอยเอาไวในความคดของคนด กคอความเชอเดมเกยวกบปญหาสขภาพ สาเหตของปญหาและวธสรางความชอบธรรมใหแกปญหา ตวอยางทเขายกมากคอ ความเขาใจทวาปญหาสขภาพนนเกดจากพฤตกรรมสวนบคคลมใชสาเหตทางเศรษฐกจ การเมอง และสงคม ดงนนบคคลจงจ าเปนตองรบผดชอบดวยตวเอง เชน โรคทางเดนหายใจซงเกดจากฝนควนพษนนเกดเปนปญหาขนมากเพราะบคคลไปสดควนมาเอง มใชปญหาทมการสรางฝนควนเหลานน

3. สงคมบรโภค (consumption society) เมอมาถงศตวรรษท 20 พลงการผลตสนคาและสงของไดพฒนามาถงขนทผลตไดเกนกวาความตองการของบคคล ดงน นทนนยมสมยใหมจงตองแกไขปญหานดวยการกระตนและเรงใหบคคลเกดการบรโภคใหมากและเรวทสด เครองมอชนส าคญทกระตนใหการบรโภคเปนไปดวยด คอ การโฆษณา

การโฆษณาถกน ามาใชเพอตอบค าถามความแปลกแยกของมนษย การโฆษณาชวยกระตนใหมนษยมก าลงใจทจะท างานหนกตอไป เพอใหไดเงนและน าไปจบจายซอของบรโภคใหสบายใจไดเปนพก ๆ โฆษณาชวยใหความตองการของเราทกอยางบรรลเปาหมาย (กาญจนา แกวเทพ, 2541, หนา 59)

อาจกลาวไดวา บทบาทของสอมวลชนในกระบวนการน คอ 1. การสงสอนและวางแบบแผนการบรโภคของผคนวาจะกนจะใชอะไรหรอ

อยางไร เชน การลดความอวนดวยตวเองนนเปนเรองทไมควร เพราะวายากมากและตองใชเวลานาน ถาอยากจะผอมในเวลาอนรวดเรวและไมตองท าอะไรเลย กจะตองใชผลตภณฑอาหารเสรมเพอลดความอวน ใชบรการสถานเสรมความงามหรอเลอกท าศลยกรรม เปนตน

2. สอมวลชนตดเยบความตองการหรอรสนยมของผบรโภคใหสอดคลองกบสนคา ยกตวอยางเชน ในสมยกอนความตองการสนคาของผบรโภคจะเกดขนกอนแลวจงมการผลตสนคาแตในปจจบนธรกจจะผลตสนคาออกมากอนแลวจงคอยตดเยบใหคนในสงคมเกดความตองการ เชน น ายาท าความสะอาดจดซอนเรนของผหญง ปรากฎวามบทความทางการแพทย หรอโฆษณาสารพดทบอกวาท าไมหรอเพราะอะไรทเราจะตองใชสนคานน ถาไมใชแลวจะเกดอะไรกบเรา

3. เปนยาฝนบรรเทาความเจบปวด ใหเราสามารถหลบหนจากโลกแหงความเปนจรงทเตมไปดวยความเจบปวด หรอสารพนปญหาทเขามารมลอมเขาสโลกแหงความบนเทง และสนกสนาน

อยางไรกตาม จดออนส าคญของทฤษฎนกคอ การประเมนพลงของผรบสาร ต าเกนไป มองเหนเพยงวาผรบสารนนมลกษณะเฉอยชา คอ ยอมรบการครอบง าจากสอมากกวาจะมพลงในการคดคานหรอตอรองตอการครอบง าดงกลาว

หากจะประยกตใชทฤษฎนเขากบการศกษาเรองการรเทาทนสอ อาจแยกประเดนการศกษาตามองคประกอบในกระบวนการสอสารได (กาญจนา แกวเทพ, 2543) ดงนคอ

P a g e | 42

1. ในการวเคราะหระบบสอมวลชนนน ตองเชอมโยงเขากบระบบเศรษฐกจและการเมองของสงคมอยเสมอ เพราะเราไมอาจจะเขาใจสอผลผลตของสอและเนอหาของสอไดเลย หากไมไดพจารณาสอ เชนเดยวกบสายตาของนายทนทมองวาสอเปนอตสาหกรรมชนดหนงทท าการผลตไปเพอขายหวงผลก าไร

2. ในการวเคราะหระดบเนอหานน นกทฤษฎกลมนเชอวาสวนของเนอหาจะถกก าหนดมาจากระบบตลาด (อาจเปนผรบสารสวนหนง) และอกสวนหนงจะถกก าหนดมาจากผลประโยชนของเจาของเงนทนหรอผตดสนใจระดบนโยบาย

3. ในการวเคราะหผลทเกดขนนน กลมเศรษฐศาสตรการเมองไดท านายวา สอมวลชนทด าเนนงานอยในระบบทนนยมนนจะตองเจอกบสภาวการณตอไปนอยางไมสามารถหลกเลยงไดเลย คอ

1) สอจะท างานอยางมอสระนอยลงทกท 2) จะเกดการรวมศนยของตลาดในทกระบบ ท าใหเกดการกระจกตวของสอ 3) ผท างานสอจะตองใชกลยทธการผลตทลดความเสยงใหเหลอนอยทสด

ยกตวอยางเชน การน าเอาละครโทรทศนหรอ ภาพยนตรเกา ๆ ทผชมรจกกนดมาสรางใหมซ าแลวซ าอก เปนตน

4) ลดการลงทน ในสงทท าใหก าไรไดนอย อาท รายการสารคดตาง ๆ ท ไมมโฆษณาเขา หรอรายการธรรมะ รายการส าหรบเดกหรอคนแก

5) เนอหาของขาวสารจะมลกษณะไมสมดลทางการเมอง ทงนเพอเอาใจเจาของทนซงมกเปนผทมอ านาจทางการเมอง ทฤษฎการปลกฝง

ทฤษฎการปลกฝงหรอการอบรมบมเพาะ (Cultivation Theory) นใหความสนใจในการศกษาโลกทแวดลอมตวบคคล โดยตงแนวคดพนฐานไววา ในขณะทโลกแวดลอมตวบคคลนมอยสองโลก คอ โลกทเปนจรง (real world) กบโลกทผานสอ (massmediated world) โดยเฉพาะสอโทรทศน คนทวไปจะยดถอเอาโลกใดเปน "ความเปนจรง" (reality) ของเขา (กาญจนา แกวเทพ, 2545, หนา 274)

เหตททฤษฎนใหความสนใจสอโทรทศนมากทสด เพราะโทรทศนเปนสอทอาศยการเลาเรองดวยภาพและเสยง ราคาถกและไมตองออกไปดขางนอกเหมอนกบภาพยนตร ดวยคณลกษณะ ดงกลาว โทรทศนจงสามารถเขาถงทกระดบการศกษา ทกชนชน ทกเพศทกวย จนกระทงกลายเปนศนยกลางของชวตประจ าวนของผคนทวโลก เปนตวน าขาวสารเรองตาง ๆ ไปยงคนสวนใหญเกอบตลอดเวลา

การทโทรทศนเปนศนยกลางในชวตประจ าวน การน าเสนอรายการของโทรทศนจงกอใหเกดผลกระทบตอความเชอตาง ๆ ของผชม โดยเฉพาะอทธพลและผลกระทบของโทรทศนทไดท าหนาท "ปลกฝง" หรอ "สรางโลก" ทแมวาจะไมตรงกบ "โลกแหงความเปนจรง" ใหกลายเปน "ความเปนจรงของบคคล" (กาญจนา แกวเทพ, 2545, หนา 275)

P a g e | 43

ยกตวอยางเชน การสรางโลกในประเดนทเกยวกบเรองความรนแรง อาชญากรรม จนกระทงคนเกดความรสกวาโลกทตวเองอยนนนากลวและไมปลอดภยเหมอนกบโลกทอยในสอรวมไปถงการเหมารวมทางเพศสภาพ ทางเชอชาต หรอสผว เปนตน อยางเชน การสรางโลกของคนพการในสอจากงานวจยของ Garder and Radel (Greenberg and Brand, 1993) ศกษาเนอหาเกยวกบคนพการในหนงสอพมพและรายการโทรทศนในชวงเวลา prime - time เปนเวลามากกวา 3 อาทตย พบวา 68% ของการน าเสนอภาพคนพการจะเปนลกษณะของการพการทางรางกาย และ 22% เปนลกษณะของขอจ ากดในดานพฒนาการทางอารมณและความเจบปวยทางดานจตใจ การพการทางรางกายนนประกอบไปดวยการเปนอมพาตเนองจากความบกพรองของสมองกอนคลอดผปวยโรคเบาหวาน และมรางกายทพการหรออปลกษณ

ขณะเดยวกน การน าเสนอภาพของคนพการจะพบในรายการบนเทงมากกวาในรายการขาวหรอเนอหาสาระตาง ๆ ในรายการบนเทง 19 รายการจะพบการน าเสนอภาพของคนพการ ซงจ านวน 42% นน จะมลกษณะทตองพงพงผอน 21% เปนผกระท าความผดหรอมความประพฤตทเบยงเบนไปจากสงคมปกตและ 5% ตองตกเปนเหยอของการกระท าทารณกรรมในแบบตาง ๆ นอกจากนนแลว แนวคดหลกของรายการเหลาน 48% จะเปนภาพทคนพการตองเผชญกบปญหาตาง ๆ เพอใหสามารถด ารงอยในสงคมได 26% จะเปนบคคลหรอกลมบคคลทมลกษณะแปลกประหลาดตอตานสงคม หรอมลกษณะทเบยงเบนไปจากปกต

และเมอเชอมโยงทฤษฎนเขากบการรเทาทนในการน าเสนอเนอหาของสอ โดยอาศยวธการวเคราะหเนอหา (content analysis) หรอการวเคราะหระบบสาร (message system analysis) ของทฤษฎการปลกฝง เราจะไดวธวเคราะหเนอหาใน 4 มต คอ (กาญจนา แกวเทพ, 2545)

1. สงทปรากฏ (existence) คอ การหาค าตอบวา สงทโทรทศนไดน าเสนอไดแกอะไรบาง เปนเนอหาอะไรและมจ านวนมากนอย บอยครงเพยงใด สวนใหญใชการวเคราะหเนอหาแจงนบเนอหาทปรากฏ

2. การจดล าดบความส าคญ (priority) ไดแก การตอบค าถามวาเนอหาแบบใดทโทรทศนใหความส าคญมากทสด หรอเปนประเดนหลกของการน าเสนอ

3. คณคา (value) เปนการตดสนเกยวกบคณคาทแผงเรนอยในเนอหาทเกยวของกบระบบสารทางวฒนธรรม นนวาอะไรถกหรอผด อะไรดหรอไมด

4. ความสมพนธ (relationship) เปนการวเคราะหหาความสมพนธระหวางสวนตาง ๆ ของสารวาอะไรสมพนธกบอะไร

ส าหรบประเดนค าถามทวา โทรทศนเขามามบทบาทในการปลกฝงทางวฒนธรรมดวยการสรางโลกทางวฒนธรรม (ทกลายมาเปนความเปนจรง) หอหมประเดนตาง ๆ เหลานนไดอยางไร นนผลการวจยทผานมาของ Gerbner ไดค าตอบวาโทรทศนท าหนาทการปลกได เพราะเหตผลดงตอไปน (กาญจนา แกวเทพ, 2545)

1. ดวยธรรมชาตพเศษของโทรทศนแบบ "มาแรง มาบอย มาเรว" 2. ทกรายการมทศทางเปนไปในแบบแผนเดยวกน ดงนนโลกทโทรทศนสรางมา

หอหมตวบคคลจงสงสมพอกพนไปในทศทางเดยวกน 3. ในสวนของผรบสารเอง กลาวคอ ทง ๆ ไมไดตงใจจะดอะไรเปนพเศษ แตก

เปดโทรทศนไวเพราะความเคยชนท าใหอตราการเปดรบโทรทศนมสง

P a g e | 44

4. กลวธการปลกฝงของโทรทศน 4.1 แบบวธหลก (mainstreaming) ซงมกจะเกดกบพวกทดโทรทศนอยาง

มาก ท าใหมลกษณะผกขาดแหลงขอมลจากโทรทศน 4.2 แบบ resonance ซงเกดขนเมอประสบการณในชวตจรงของผชมตรง

กบเนอหาในโทรทศน จงเทากบวา เราถกปลกฝงความจรงถง 2 ชน ทงจากประสบการณจรง (ทจ ากด) และประสบการณผานสอ (ทเลอกรบมาเฉพาะสวน) และ

4.3 แบบ "อยใกล/เขาใจงาย" นนคอ โลกแหงความเปนจรงนนอยหางไกลจนเกนกวาจะเขาถง เปนโลกทซบซอนยากตอการเขาใจ แตโลกในโทรทศนนนเปนโลกทอยใกลประชดตว และเปนเรองทเขาใจงาย

ส าหรบในประเทศไทย บทบาทและผลกระทบของโทรทศนดงกลาวอาจดไดจากงานวจยของนภวรรณ ตนตเวชกล (2543) ทคนหาอทธพลของโฆษณาทางโทรทศนไทยทมตอเยาวชนตามแนวทฤษฎการอบรมบมนสยทางวฒนธรรม โดยใชวธการจดสนทนากลมกบเยาวชนในสถานศกษาอายระหวาง 12-18 ป และไดพบวา ลกษณะการอบรมบมนสยทางวฒนธรรม แบบกระแสหลกนน พบมากในกลมเยาวชนผรบชมโฆษณาโทรทศนมาก (heavy users)

ทงนสามารถจ าแนกลกษณะอทธพลทส าคญออกไดเปน 3 ลกษณะ คอ 1. อทธพลในการอบรมบมนสยเชงขอมลตอเยาวชน ซงเกดขนเมอโฆษณาไดท า

หนาทบอกเลาแนวคดเกยวกบขอมลสนคาแกเยาวชนผชมโฆษณาโทรทศนมาก 2. อทธพลทมตอพฤตกรรมการซอสนคาของเยาวชนทรบชมโทรทศนมาก ซง

เกดขนเมอโฆษณาแสดงใหเหนวาสนคาสามารถตอบสนองความตองการสวนบคคลของเยาวชนไดและ 3. อทธพลทมตอการใชภาษาแบบโฆษณาโทรทศน ซงเกดขนเมอโฆษณาได

น าเสนอแนวคดดวยภาษาโฆษณาซ า ๆ และคลายคลงกนอยางเหมาะสมสม าเสมอ จนเยาวชนทชมโฆษณาโทรทศนมากไดซมซบภาษาโฆษณาเหลานนอยางไมตงใจ แนวคดการสรางความเปนจรงทางสงคม

แนวคดหลกของกลมทฤษฎวฒนธรรมกคอ แนวคดทวาสงท เรยกวา “ความเปนจรง” (reality) นน มใชเปนสงทมอยแลว แตความเปนจรงนนเปนสงทถกสรางขนมาก (construct) (กาญจนา แกวเทพ, 2545, หนา 258) หรอถกนยามวา “อะไรเปนอะไร” (definition) (กาญจนา แกวเทพ, 2544, หนา 239) กระบวนการสรางความรหรอความจรงดงกลาวเรยกกนวาเปน “การสรางความเปนจรงทางสงคม” (social construction of reality)

แนวคดนเรมจากขอเสนอทวา โลกทแวดลอมตวบคคลนนมอย 2 โลก โลกแรกเปนโลกทางกายภาพ อนไดแก วตถ สงของ บคคล บรรยากาศดานกายภาพทงหลายทแวดลอมบคคล โลกนเกดขนตามธรรมชาต สวนอกโลกหนงมชอเรยกหลายอยาง เชน โลกทางสงคม (social world) สงแวดลอมเชงสญลกษณ (symbolic environment) หรอความเปนจรงทางสงคม (social reality) โลกทเกดจากการท างานของสถาบนตาง ๆ ในสงคม เชน ครอบครว โรงเรยน ศาสนา ทท างาน รฐ และสอมวลชน (กาญจนา แกวเทพ, 2544, หนา 238)

P a g e | 45

ยกตวอยางเชน เรองเลาของเดกหญงเวอรจเนย โอฮนลอน ทเขยนจดหมายถงหนงสอพมพนวยอรคซนเพอสอบถามวา ซานตาคลอสมอยจรงในโลกนหรอไม และบรรณาธการไดตอบจดหมายของเธอวา “Yes, Virginia, there is a Santa Claus!” แมวาจะไมมใครไดเหนตวของซานตาคลอส แตกไมไดหมายความวาไมมซานตาคลอสสงทเปนจรง (มอยจรง) ทสดในโลกคอ สงทแมแตเดกหญงหรอผใหญกไมสามารถมองเหนได (Newman, 1997, p. 53)

ขอความในจดหมายดงกลาวไดสะทอนใหเหนถงสภาพทเลอนไหลไปของธรรมชาตระหวาง “ความจรง” (truth) กบ “ความเปนจรง” (reality) และบทบาทการท างานของสถาบนสอมวลชนในการสรางความเปนจรงขนมาแวดลอมบคคล เดกหญงเวอรจเนยถกท าใหเชอในความเปนจรงของบางสงบางอยางทเธอไมสามารถและจะไมมวนไดรบรดวยประสาทสมผสของเธอ และแมวาเมอโตขนเธอจะไดรบรความจรงบางอยางทแตกตางออกไปในเรองของซานตาคลอสกตาม แตในตอนนเธอไดถกกระตนใหเชอในเรองราวของซานตาคลอสแมวาจะไมสามารถหาหลกฐาน ใด ๆ มาพสจนได

ความรจกโลกทงสองในขางตนถกน ามาสรางขนเปน “คลงแหงความรทางสงคม” (stock of social knowledge) ซงเปรยบไดกบคมอการเผชญโลกของมนษย เปนค าตอบส าหรบค าถามหลก 3 ประการ คอ

1) คนเราสรางความหมาย (make sense) กบโลกรอบตวอยางเราไดอยางไร 2) คนเรากอสราง/ดดแปลงสรางใหมและรอซอม (construct/reconstruct/

deconstruct) ชวตประจ าวนของตนเองไดอยางไร 3) คนเราสามารถท าอะไรไปไดโดยปรยายโดยไมตองหยดคดหรอยดตงค าถามได

อยางไร กระบวนการสรางคลงแหงความรของเรา ในชวตประจ าวนเปนคลาย ๆ กบระบบ

คอมพวเตอร ประสบการณทเราสมผสเปนเสมอนกระบวนการปอนขอมลเขาไปในซ พย (CPU) รปธรรมแตละครงทปอนเขาไป นนจะเขาไปถกจดระบบไวเปนหมวดหมเหมอนการจดแฟมทเรยกวา typification

จากกระบวนการสรางคลงแหงความรในขางตน อาจน ามาใชอธบายเรองการรเทาทนสอไดวา นกโฆษณาและนกการตลาดมออาชพไดประยกตแนวคดดงกลาวมาใชในการจดวางต าแหนงของสนคาหรอผลตภณฑใหม นนคอ การใสขอมลความรเกยวกบตวสนคาผลตภณฑหรอบรการ ขอมลเกยวกบชนดของกลมคนทใชสนคาหรอผลตภณฑนน รวมถงขอมลเกยวกบชอเสยงของบรษทผผลต เปนตน เพอใหเขาไปอยในคลงแหงความรของแตละบคคล ผลทไดรบกคอ ขอมลนน ๆ จะเปนตวน าทางใหเราซอสนคาหรอบรการตาง ๆ โดยไมมการหยดคดหรอตงค าถามใด ๆ กอนตดสนใจซอ

ส าหรบค าส าคญในแนวคดนกคอ ค าวา “ความเปนจรง” อนหมายถงโลกแหงสงคมหรอโลกแหงสญลกษณทหอหมแวดลอมคนอย ค าวา “ความเปนจรง” นประกอบดวยหลายมต (กาญจนา แกวเทพ, 2544, หนา 239) คอ

1. เปนแหลงส าคญของการใหค านยมแกสงคมตาง ๆ (dominant source of definition) เชน ความสขคออะไร สขภาพทดตองเปนอยางไร เปนตน

P a g e | 46

2. เปนภาพลกษณ (image) ของความเปนจรงทางสงคมของปจเจกบคคลหรอกลมหรอสงคมตาง ๆ เชน ทศนะทบคคลธรรมดามตอคนในวงการสอสารมวลชน ภาพลกษณระหวางหมอกบพยาบาล และผเชยวชาญ เปนตน

3. เปนคานยมทแสดงออกมา (value) เชน การเชอมโยงระหวางความดกบความชว เขากบความขาวและความด า ดงทผลการวจยหนงพบวา เมอเปรยบเทยบระหวางตวละครผวด ากบผวขาวแลว ตวละครผวด าจะมลกษณะทสนกสนานหรอมเนอหาสาระนอยกวาตวละครผวขาวและจะลงเอยในทางลบ ในขณะทตวละครผวขาวจะมตอนจบทเปนบวกมากกวา เปนตน

4. เปนบรรทดฐานส าหรบการตดสน (normative judgment) เชน ระหวางความกตญญตอพอแมกบการตดสนใจอยางอสระในเรองชวตรกของพระเอกละครโทรทศนสงคมใชอะไร เปนเกณฑบรรทดฐานในการตดสนใจวาพระเอกถกตองหรอไม

เมอความเปนจรงเกดมาจากการถกประกอบสรางหรอถกนยามจากการท างานของสถาบนตาง ๆ ในสงคม กจะมกระบวนการซมผานคานยมดงกลาวเขาไปในตวบคคล คานยมดงกลาวจะกลายเปน “แผนททางจตใจ” (mental maps) ทท าหนาทเหมอนแผนททวไปคอ ชทศทางวาอะไรเกยวของกบอะไรบาง ความคาดหวงตาง ๆ เปนอยางไร (level of expectation) แผนทนจะลากเสนกนบอกวาอะไรบางทเปนไปได (possible) (ก าหนด horizontal line) อะไรบางทเปนเรองปกต (normal) อะไรบางเปนเรองทยอมรบได (acceptable) รวมทงมการชแนะวามวถทางแบบใดบางทจะบรรลเปาหมายได

ยกตวอยางเชน การทเจาของธรกจสนคาและบรการใชความคดสรางสรรคของนกการตลาดและนกโฆษณา โดยอาศยธรรมชาตหรอคณลกษณะของสอและภาษาสอ เชน การวางมมกลอง ขนาดของภาพ การตดตอภาพ วธการเลาเรอง ฯลฯ เพอประกอบสรางความเปนจรงวาจดหมายแหงความสขของผคนคออะไร พรอมทงแสดงใหเหนวา จะท าอยางไรจงจะบรรเทาความบกพรองในตวตนใหลดไปได เชน ตองอาศยการจบจายใชสอยสนคาแบรนดเนมตาง ๆ เปนตน

นอกจากนนแลว หากศกษาถงเรองการรเทาทนสอ โดยน าแนวคดเรองการสรางความเปนจรงทางสงคมมาใชอธบายถงผลกระทบทเกดขนจากสอจะสรปไดวา ทกครงทสอมวลชนเผยแพรผลงานของตนกจะสรางผลกระทบไดในหลายระยะทงระยะสน (ขนแรก) ระยะกลาง (ขนทสอง) และระยะยาว (ขนทสาม) เชน หลงจากรบขาวสารไปแลว ผลกระทบระยะแรกกคอ การเกบขอมลเขาสคลงความรสรางทศนคตและคานยมตาง ๆ หลงจากนนกเปนขนตอนทมปฏกรยาตอบสนอง และเมอเวลาคอย ๆ ผานไปขอมลขาวสารทสะสมกนมาก ๆ เขากจะถกจดระบบและหอหมผรบสารจนกลายเปนโลกแหงความจรง (กาญจนา แกวเทพ, 2545) แนวคดสญญะวทยา

ทามกลางการไหลเวยนของขาวสารทมอยรอบตวเราในปจจบน และคนเราไดมการเปดรบสอประเภทตาง ๆ อยทกวนอยางหลกเลยงไมไดนน ทกษะทจ าเปนทจะท าใหเขาใจและรเทาทนคอ การวเคราะหสออยางเปนระบบและมวจารณญาณ โดยทผานมามทฤษฎมากมายทถกน าไปใชเปนหลกคดในการวเคราะหสอ ซงในสวนนจะขอน าเสนอทฤษฎทใชในการวเคราะหเนอหาหรอตวสาร

P a g e | 47

เพอใหสามารถแยกแยะความหมายทซอนอยและรเทาทนถงวตถประสงคของผผลตในการทจะผลตสารผานสอตาง ๆ สงมายงผรบสาร

การวเคราะหสอดวยทฤษฎสญญะวทยา (semiology) มแนวคดหลกทเนนเรองการกอเกดและการแปรเปลยนความหมายในสญญะตาง ๆ ซงงานดานสอมวลชนนนลวนแลวแตเปนงานดานสญญะทงสน

กาญจนา แกวเทพ (2543) ไดใหความหมาย สญญะ (sign) วาหมายถง สงทถกสรางขนมาเพอใหมความหมาย (meaning) แทนของจรงหรอตวจรง (object) ในตวบท (text) หนง ๆ เชน พระพทธรปเปนตวแทนของศาสนาพทธ เปนตน นอกจากนยงไดก าหนดขอบเขตและคณสมบตของสงทเปน “สญญะ” (sign) ไว 3 ประการ คอ 1) จะตองมลกษณะทางกายภาพสามารถจบตองรบรไดดวยอวยวะสมผส เชน ตวอกษรหรอภาพวาดทสามารถสมผสไดดวยจกษประสาท หรอเสยงเพลงทสมผสไดดวยโสตประสาท เปนตน 2) ผใชสญญะนน ๆ มความตองการทจะสงขาวบางอยาง เชน รายการพยากรณอากาศทใชรปเมฆครม เพอตงใจสอสารวาวนนจะมฝนตก และจากคณสมบต 2 ประการแรกดงกลาว ท าใหคณสมบต ขอท 3) คอ สญญะนน ๆ จะตองมความหมายมากไปกวาตวมนเอง

มนษยเรานนถอวาเปน sign-making (ผสรางหรอผลตสญญะ)และ sign-interpreting (ผตความสญญะ) ตามแนวของนกทฤษฎทางสญญะวทยา เพราะแนวคดของสญญะวทยามองวา ความหมายทถกบรรจอยในบทประพนธหรอผลงานดานสอนน มอาจผกขาดจากฝาย ผสงสารเพยงอยางเดยว หากทวาผรบสารเองมสวนส าคญในการผลตและสรางความหมายในขนตอนของการบรโภคผลงานดวยท าใหนกสญญะวทยาเรยกผรบสารวา “ผอาน” (reader) เพราะค า ๆ น บงบอกถงนยยะวา ผรบสารจะตองมลกษณะ active (กาญจนา แกวเทพ, 2543)

เพอทจะเกดความรเทาทนสอ การศกษาโดยใชแนวคดสญญะวทยาจงมงหมายทจะท าความเขาใจวา สญญะ คอ อะไร ความหมายของสญญะตาง ๆ นนถกสรางขนมาไดอยางไร ท าใหผรบสารสามารถเขาใจเบองหลงการท างานของนกโฆษณาทจะพยามจบคความหมายเชงสญญะเขากบตวสนคาหรอผลตภณฑนน ๆ จนผบรโภคไมมทางเลอกอนใดเหลออก นอกจากการยอมรบความหมายของสงทถกสรางมา (Baran and Davis, 1995)

ยกตวอยาง เชน หากเราไมมเงนซอผลตภณฑเสรมอาหารหรอวตามนสขภาพนานาชนด ความหมายทถกตดตงใสในตวสนคาโดยนกการตลาดหรอนกโฆษณากคอ เราจะมสขภาพออนแอ ไมแขงแรง และไมสามารถผอมได รวมถงเราไมรกไมหวงใยญาตผใหญ คนใกลชด หากไมซอสนคาเหลานนไปฝากเพอเปนตวแทนความกตญญ ความรก ความหวงใย เปนตน

อยางไรกตามการรเทาทนการครอบง าความคดของฝายผผลตดวยการฝงสญญะตาง ๆ เขาไปกบตวผลตภณฑนนจะชวยสรางพลงและอ านาจใหกบเราในฐานะผบรโภคได ดงไดกลาวมาแลวแนวคดเชงสญญะวทยาน มองผอานหรอผรบสารมลกษณะแบบกระตอรอรน active และความหมายตาง ๆ นนสามารถเปลยนไปไดตามกาลเวลาและตามบรบทของผใช พลงและอ านาจของเราในฐานะผบรโภคท “รเทาทนสอ” จงเกดขนไดจากการตอสเพอเปลยนความหมายทถกฝงเขามา

P a g e | 48

ยกตวอยางเชน กระแสแหงการโตกลบการสรางความหมายของความสวย “ผอมคอสวย สวยคอผอม” ดวยการใหคณคาตอความแตกตางทเทาเทยม สรางความหมายใหมเชงบวก ทท าให ขดเสนกนระหวางความผอมและความอวนคอย ๆ ลบเลอนและจางหายไป กรณตวอยางทเหนไดเปนรปธรรมชดเจนกรณหนง เชน การจดประกวดราชนชาง ทใครจะคดวาคนอวนเปนเทพได ใครจะคดวาสายสะพาย คฑา และมงกฎซงเปนสญลกษณส าหรบความสวยอนเกดจากความผอมของผหญงนน จะอยในมอของคนอวนได (Roonkasem,2003)

ส าหรบความหมายตาง ๆ ทถกบรรจลงในสญญะตาง ๆ นนมอยหลายประเภทดวยกน โดยในกรณนจะขออธบายสองประเภททถกน ามาตความบอยครงไดแก สญญะทเปนความหมายโดยอรรถและความหมายโดยนย และอกประเภทหนงคอ การใชอปมาอปไมย หรอ metaphor กบ metonymy

1. ความหมายโดยอรรถและความหมายโดยนย Barthes (1967 อางในกาญจนา แกวเทพ, 2543) ไดแบงประเภทของ

ความหมายทบรรจอยในสญญะทกอยางวามความหมาย 2 ความหมายดวยกน คอ 1.1 ความหมายโดยอรรถหรอความหมายโดยตรง (denotative meaning)

นน หมายถง ความหมายทเขาใจกนตามตวอกษร เปนความหมายทเขาใจตรงกนเปนสวนใหญและมกเปนทยอมรบกนทวไป ตวอยางทชดเจนกคอ ความหมายทบรรจอยในพจนานกรม เปนตน (กาญจนา แกวเทพ, 2547)

1.2 ความหมายโดยนยหรอความหมายแฝง (connotative meaning) เปนความหมายทถกประกอบสรางอยางมอตวสยหรอมเรองของอารมณความรสกเขามาเกยวของ มบรบท มความเปนทางประวตศาสตร ยกตวอยางเชน ของเลน ความคดของ Bathes นนเปนสงทมความหมายมากกวาการเปนเพยงของเลนธรรมดา ๆ ของเลนเปนกระบวนการการขดเกลาทางสงคม โดยสอดแทรกมายาคตหรอชวตของผใหญสมยใหมลงไปในนน เชน การเลนตกตาทหาร ของเลน ชดท าผม ท าครว (Berger, 1995)

2. การใชอปมาและอปไมย ซงเปนวธการหลกอก 2 วธทใชในการถายทอดความหมายจากสญญะตวหนง

โดยอาศยสญญะอกตวหนง metaphor หรอ อปมา อปมย เปนวธการถายทอดความหมายโดยอาศย

ความสมพนธของสญญะ 2 ตวทมความคลายคลงกนและถกน ามาใชถายทอดความหมายดวยวธการ “เปรยบเทยบอปมาอปมย” โดยทสญญะตวแรกนนเปนทรจกความหมายดอยแลว เพราะฉะนน เมอถกน ามาเขาคกบสญญะตวทสองซงยงไมคอยรจกความหมายกนด อาศยความหมายของสญญะ ตวแรกจงท าใหสญญะตวหลงถกรบรความหมายไปดวย (กาญจนา แกวเทพ, 2545)

ในทางการศกษาทางวาทศลปนน อปมาอปมยเกดจากองคประกอบทส าคญสองสวนทไมมความเกยวของกน แตกลบถกน ามาวางอยเคยงขางกน โดยองคประกอบหลกเรยกวา “vehicle” ยกตวอยางเชนในอปมาอปมยทวา “เพอนรวมหองของฉนอวนเหมอนหม” ค าวา “เพอนรวมหอง” เปน tenor และค าวา “หม” เปน vehicle หรอพวกยวเปรยบเปนกาฝากของชาต เปนตน (Foss, 1989)

P a g e | 49

การจะเลอกใชอปมาอปมยแบบใดนนยงเปนตวก าหนดการกระท าของเราอกดวย เหตเพราะในการอปมาอปมย จะมทงนยยะของขอตกลง มมมอง และการประเมน สงเหลานจะจดการกบทศนคตของเราผานทางอะไรกตามทไดบรรยายไว และใหแรงจงใจเพอใหการกระท าของเราเปนไปตามนน

metonymy เปนวธการถายทอดความหมายโดยทหยบยกเอาสวนเสยวเลก ๆ สวนหนงของสญญะ (part) มาแทนความหมายของสวนรวมทงหมด (whole) (กาญจนา แกวเทพ, 2545) ยกตวอยางเชน เครองหมายดอกบวแทนพทธศาสนา เทพสนตภาพ แทนอเมรกา ดอยสดเทพ แทนเชยงใหม เปนตน

เมอ metonymy เปนเรองของการเลอกภาพตวแทน (สวนยอย) มายนแทนความเปนจรง (สวนรวมทงหมด) มาน าเสนอ (representation of reality) จงเปนผลใหกระบวนการเลอกและการตดสนใจวาจะเลอกภาพ “อะไร” จงส าคญทสด และกระบวนการนไมสามารถหลกเลยงอคตของผเลอกไดเลย (กาญจนา แกวเทพ, 2543)

หากเปรยบเทยบความหมายทง 2 ประเภทนน จะพบวา “อปมาอปมยนนท างานแบบความหมายแฝงเพอกอใหเกดผลแบบจนตนาการหรอความเหนอจรง หรออาจกลาวไดวา ความหมายแฝงนนท างานในแบบของอปมาอปมย” ยกตวอยาง เชน นางฟาเปนสญลกษณทอปมาอปมยถงความสวย ความด ความงาม หากใครถกเปรยบวา สวยเหมอนนางฟา กแสดงวาสวยทงภายนอกและภายใน เปนตน อยางไรกตาม ความหมายแฝงเหลานนนตางเกดขนจากการถกประกอบสรางมากกวาทจะเปนอปมาอปมยจรง ๆ ดวยการเนนใหเกดความเหมอนหรอความคลายคลงและลดทอนความแตกตางลงไป

แนวคดหลงความทนสมย

การวเคราะหสอดวยแนวคดหลงความทนสมย (postmodernism) มแนวคดหลกหลากหลายมมมองทเนนใหผรบสารตงค าถามกบตวสอโดย ไมเชอวามความจรงเพยงหนงเดยวอย แตเหนวา "ความจรง" เปนสงทมองไดหลายมมมอง และควรผสมผสานมมมองทหลากหลายตาง ๆ เขาดวยกนรวมถงความจรงทวานนอาจเปนสงทคนเราสรางขน โดยระบบภาษา โดยส านวนโวหาร โดยการจงใจ โดยการบดเบอน โดยการหลอกลวงซอนเรนภายใตความขลงของทฤษฎหรอวาทกรรมแบบตาง ๆ หรอภายใตระบบปรชญาทซบซอนหรอดวยภาพลกษณทงาย ๆ

เพอทจะท าใหเขาใจถงแนวคดหลงความทนสมยอยางถองแทน น จ าเปนตอง ท าความเขาใจแนวคดท มมากอนหนาน อกสองยคสมยดวย คอ แนวคดกอนความทนสมย (pre-modernism) และ แนวคดความทนสมย (modernism) รวมกนกบแนวคดหลงความทนสมย กเปนกระบวนทศนสามยคสมย ดงน (กตพฒน นนทปทมะดล, 2551)

1. แนวคดกอนความทนสมย แนวคดกอนความทนสมย (premodernism) เปนแนวคดทไมไดใหโอกาส

มนษยในการคดในสงทเปนการทาทายตอโลก ไมอนญาตใหคดแมแตจะเปลยนแปลงธรรมชาต มนษยไมสามารถเปนนายของตวเองได ความคดทตองการใหมการเปลยนแปลงอยางถอนรากถอนโคนถอวา

P a g e | 50

เปนการดหมนเหยยดหยามและอวดดตอศาสนา ศาสนามค าตอบพรอมสรรพอยแลวส าหรบมนษย ความจรงทงหลายมาจากการดลใจใหมนษยใครครวญอยางลกซงในวจนะของพระผเปนเจาเทานน (สยมพร โยธาสมทร. 2543) สาระส าคญของแนวคดกอนความทนสมยถอวาความจรงคอสงสมบรณ (absolutism) ยกตวอยางเชน ภาพยนตรทน าเสนอความเรองความเชอของมนษยทมตอศาสนาและสงศกดสทธวาสามารถเปนจดยดเหนยวหรอค าตอบของปรากฎการณทกอยางทเกดขนบนโลกมนษย ดงทภาพยนตรคลาสสคในยค 1959 เรอง เบนเฮอร (Benhur) มเนอหาเกยวกบการถกตรงไมกางเขนของพระเยซครสต ซงเมอทานถกตรงไมกางเขนจนสนพระชนม เลอดกไหลมายงพนดน ฝนกตก และ แมและนองสาว ไดหายจากโรคเรอนเปนปลดทง

2. แนวคดความทนสมย แนวคดความทนสมย (modernism) กอตวขนมาตงแตยคแหงความรแจง

(enlightenment) ในศตวรรษท 18 สาระส าคญคอ การเชอมนวามนษยสามารถเปนนายของตนเองได มนษยมเจตจ านงเสรทจะกระท าการตาง ๆ เพอสรางสรรคประโยชนสขของตนและสงคม เครองมอทส าคญทมนษยคดคนขนมากคอ หลกเหตผล ซงถอวาเปนธรรมชาตทมนษยมอยในตว และชวยใหมนษยเขาถงแกนแทของสรรพสงตาง ๆ ได สามารถจดแบงสงตาง ๆ ออกเปนหมวดหมได พอเอาหลกและผลมาใชกบการเมอง การปกครอง การผลต การจดระเบยบสงคม กจะเกดเปนหลกวชาการตาง ๆ กอใหเกดความเจรญกาวหนาตอเนองไปเรอย ๆ

แนวคดความทนสมยเปนแนวคดทยนอยบนหลกการทางวทยาศาสตร เชอวาการใชเหตและผลและการสงเกตอยางเปนระบบจะชวยใหมนษยสามารถคนพบและเขาถงความจรงทปราศจากกาลเวลาสถานท วฒนธรรมและสงคม อนเปนมาตรฐานความจรงทเปนสากล ซงชวยใหความเปนมนษยเพยบพรอมไปดวยความเปนวทยาศาสตร (science) จรยธรรม (ethics) และความงาม (aesthetics) ความรจะชวยใหมนษยเขาใจ ควบคมและปรบปรงธรรมชาตได อนาคตเปนสงทมนษยสามารถก าหนดไดเอง ดงนน การท าใหโลกและสงคมดขนยอมเปนไปไดดวยการสรางสมวชาการ ทกาวหนาขนเรอย ๆ ของมนษยเอง การจดระเบยบสงคมเปนสงทมนษยสามารถด าเนนการเปลยนแปลงดวยตวมนษยเองได

แนวคดความทนสมยเปนการสรางภาพมนษยทสวยงามและสมบรณแบบอยางยง มองวามนษยเปนตนก าเนดของสรรพสงตาง ๆ เปาหมายกคอ ประโยชนสขของตวมนษยเอง และวธการทใชกลวนมาจากสตปญญาของมนษยเอง จะเหนวาภาพของมนษยในแนวคดความทนสมย เปนภาพทสมบรณแบบและเกนเลยไปจากความเปนจรงอยางมาก ดงนน เมอมาถงจดหนงแนวคดความทนสมยกถงจดอมตว (ชศกด ภทรกลวณชย และนพพร ประชากล, 2544, หนา 140 - 150)

สาระส าคญของแนวคดความทนสมยถอวาความจรงเปนสงทสามารถชวดและพสจนไดดวยหลกการเหตและผลทางวทยาศาสตร (scientism) หรอหลกความเปนวตถวสยหรอปรนย (objectivism) เทานน สงใดไมสามารถเปนไปตามหลกการวทยาศาสตรปรนยดงกลาวถอวาไมใชความจรง

3. แนวคดหลงความทนสมย แนวคดหลงความทนสมย (postmodernism) ก าเนดในยคทสงคมเปลยนแปลง

ไปสยคหลงยคแหงความทนสมย ซงหมายถงสภาวะของผคนและวถชวตความเปนอยของคน ใน

P a g e | 51

ปลายศตวรรษท 20 หรอยคในปจจบน ซงเปนสภาวะทประกอบดวยการหมนเวยนเปลยนแปลง ของปจจยหลกส าคญ 3 ประการทไมเคยเกดขนมากอนในประวตศาสตรของโลก ดงน

3.1 การเคลอนไหวหมนเวยนของคนจ านวนมากผานระบบการขนสงขนาดใหญทตดตอถงกนทวโลก

3.2 มการหมนเวยนของขอมลขาวสารขนาดมหมาผานระบบคอมพวเตอรและการสอสารทางไกลผานระบบโทรคมนาคม และ

3.3 การสงถายภาพลกษณ (images) และความคด (ideas) ผานระบบสอสารมวลชนกระจายไปยงพนททวโลกไดอยางรวดเรว ผลทตามมา กคอ เกดการแลกเปลยนทางวฒนธรรมระหวางพนทตาง ๆ ในโลกอยางกวางขวาง จนเกดเปนบรรทดฐานใหมขนมาใชรวมกนของคนในโลก สงเหลานท าใหความเขาใจเกยวกบเวลาและสถานท กาละและเทศะ ตลอดจนเรองทเปนองคความรทองถนและองคความรใหมของโลกเปลยนแปลงไป (วชต เปานล, 2542)

แนวคดหลงความทนสมยถอวาความจรงทงหลาย ยอมแตกตางกนไปตามกาละ เทศะ ในแตละทองถนทมชดการอธบายความเปนจรงอนเปนของตนเอง ดงนน ความจรงแททเปนความจรงสมบรณจงเปนสงทไมมจรง กลาวอกอยางหนง ยอมไมมระบบความเชอชดใดชดเดยวทจะสามารถอธบายความจรงเหลานนได การใชเหตและผลอยางเขมขนกด การสรางมาตรฐานสากลกด การผกขาดวธคดโดยกลมใดกลมหนงกด จงไมอาจน าพาใหเขาสความจรงทงหลายทมอยได

ปรากฏการณตาง ๆ ทเกดขนในโลกลวนเปนสญญาณของการเคลอนไหวท ไมหยดนง การหนมาปะตดปะตอสงตาง ๆ เหลาน ยอมจะท าใหเหนแบบแผนบางอยางทสดทายจ าเปนตองน ามาตความกนใหม ภายใตความคดทปฏเสธการมจดมงหมายทตายตวของมนษย

แนวคดหลงความทนสมยเปนแนวคดทคอนขางใหมปรากฏตวครงแรก ๆ ประมาณปลายทศวรรษท 1970 ในทวปยโรป นกปรชญาในกลมนสวนใหญเปนชาวฝรงเศส อาท มเชล ฟโกต (Michel Foucault) โรลองด บารธส (Roland Barthes) ฌารก แดรดา (Jacques Derrida) ฌอง ฟรองซวร ลโอตารด (Jean-Francios Lyotard) ชอง โบดรยารด (Jean Baudrillard) เปนตน นกคดกลมนเปนผเรมตนใชค านกอนใคร ๆ จากนนจงแพรหลายเปนทนยมไปจนถงสหรฐอเมรกาและทวโลกในทสด

ยกตวอยางเชน Jacques Derrida นกปรชญาชาวอลจเรย (อางถงในธรยทธ บญม, 2550) เขาเสนอวธการ deconstruct คอการแสดงใหเหนวาเราสามรถถอดรอความเหนของทฤษฎหรอวาทกรรมใด ๆ กได เพอเปดเผยใหเหนถงจดหละหลวมของมน ซงภาษานนกสามารถทจะสรางความหมายลนไหลไปไดเรอย ๆ

Michel Foucault นกปรชญาชาวฝรงเศส (อางถงใน ธรยทธ บญม, 2550) มงถอดรอความคด ทฤษฎ วาทกรรมทอางตนเองวาเปนความรทเปนกลางเปนประโยชนตอมวลมนษยชาต เชน ความรทางการแพทย ทางสงคม ทางจตวทยา ฯลฯ เขาถอดรอใหเหนวาความรจ านวนมาก รวมทงสถาบนตาง ๆ ไดถกสรางขนมาอยางมเงอนไขเพอปกปดอ าพรางบางอยาง โดยเฉพาะประโยชนทางอ านาจ เพอปดกนความรและความจรงอน ๆ อนเปนการกดดน บบบงคบ บดเบอน ละเลย หลงลม อ านาจ หรอการด ารงอยของสวนอน ๆ เชน ละเลยความส าคญของจตใตส านกของรางกายของคนกลมนอยกลมตาง ๆ เชน เกย เลสเบยน เปนตน

P a g e | 52

กตพฒน นนทปทมะดลย (2551) ไดอธบายการน าไปใชจ าแนกออกไดเปน 3 แนวทางทแตกตางกน คอ

แนวทางทหนง เปนการอธบายสภาพสงคมรวมสมยของทกวนน ทเราเรยกวา สภาวะของยคหลงความทนสมย (postmodernity) เปนสภาวะทสงคมเกดความแปรปรวนในการใหคณคากบปรากฏการณ หรอเหตการณ หรอสงตาง ๆ เปนความพราเลอนทใชแยกแยะสงตาง ๆ มาตรฐานการตดสนคณคาทเคยบงชชดเจนลงไปในยคสมยใหมเรมทจะสนคลอน เปนการยากทจะบอกวาอะไรด-เลว อยางไหนสวย-อยางไหนไมสวย อยางนเปนขาวหรอเปนด า

แนวทางทสอง แสดงความหมายในทางกลาวถง สกลทางศลปะ สกลหนง โดยค าวาโพสตโมเดรนใชส าหรบอธบายถงแนวทางการสรางสรรคศลปะวรรณกรรมแนวหนง ซงลกขนมาทาทายคตและรสนยมดานสนทรยะของสงคมในยคความทนสมย (modern) เปนการตอตานการจ าแนกวฒนธรรมออกเปนสองฝาย คอ high culture และ pop culture พวกศลปนแนวโพสตโมเดรนเหนวา สถาบนทางสงคมมอ านาจในการก าหนดวา อะไรคอศลปะ อะไรคอวรรณกรรม อะไรคอกลอน คอกว อะไรคอความงดงาม นกคดโพสตโมเดรนเหนวา ความงดงามเปนสงทมอยในสงตาง ๆ รอบตวเรา ไมจ าเปนตองเปนแบบแผนใดแบบหนง ไมไดขนอยกบการผกขาดวธน าเสนอความงามของใคร ผมองเหนความงดงามหรอผน าเสนอความงดงามกมตองเปนจตรกรหรอศลปนเสมอไป ไมควรมกลมใดหรอองคกรใดผกขาดความชอบธรรมในการก าหนดและน าเสนอความงดงาม ทก ๆ คนสามารถเหนความงดงามทแตกตางกนและสรางสรรคงานศลปะไดดวยตนเอง โดยมพกตองอาศยความรพนฐานหรอสถาบนใด ๆ มารบรอง

สาระส าคญของแนวคดหลงความทนสมยคอการถอวาความเปนจรงเปนสงสมพทธะ (relativism) ความจรงเปนสงทเปลยนแปลงไปกาละและเทศะ ความจรงไมใชสงสมบรณ และมมากมายหลากหลายกวาสงทพสจนไดดวยวทยาศาสตรปรนย

สวนแนวทางทสาม แนวคดหลงความทนสมย เปนค าทใชอยางล าลอง เพอเรยกชอแนวคดทางวชาการดานสงคมศาสตรและมนษยศาสตรแนวหนง ซงถาจะเลอกใชค าทเปนทางการมากกวานาจะใชค าวา “แนวคดหลงโครงสรางนยม” หรอ poststructuralism

นอกจากแนวคดหลงสมยใหมจะกาวเขามาเปนสวนของวถชวตในสงคมไทยแลว ทางดานผลงานสอมวลชนเองกปรากฏลกษณะแบบหลงสมยใหมในรปแบบตาง ๆ เชนเดยวกน ไมวาจะเปนการน าเสนอวธคดทยดตดการบรโภคสญญะหรอภาพลกษณมากวาคณภาพการใชงานอยางแทจรง ทเสนอผานโฆษณารถยนตระดบไฮคลาสหรอสนคาแบรนดเนมตาง ๆ หรอแมกระทงการจดงานหรอกจกรรมตาง ๆ เชน การเปดตวสนคาหรอผลตภณฑในยคนกเนนความส าคญกบสไตลทด “เขาทา เกไก” มากกวาเนอหาสาระและความหมาย (กาญจนา แกวเทพ. 2549)

การณก ยมพฒน (2548) ไดศกษา นตยสาร a day กบภาพสะทอนของกลมวฒนธรรมยอยแบบโพสตโมเดรน พบวา ลกษณะของโพสตโมเดรนทสะทอนในวถชวตของผอานนตยสาร a day นน พบในลกษณะทเกาะอยเฉพาะสวนผวของแนวคดโพสตโมเดรน กลาวคอ ผอานมคตนยมแบบโพสตโมเดรนในแงของรสนยมทางดานศลปะ และรปแบบทแตกตางของนตยสาร a day อนเปนลกษณะหนงของโพสตโมเดรนเทานน ผลการศกษารปแบบและเนอหาของนตยสาร a day อาจมองไดวา นตยสารฉบบนเปนการผสมผสานระหวางสอทางเลอก ในความหมายของรปแบบท

P a g e | 53

แสดงความแตกตางจากนตยสารฉบบอน ๆ ซงในขณะเดยวกน รปแบบทถกน ามาสนบสนนความแตกตางนนกคอ ความเปนโพสตโมเดรนทใหน าหนกกบมตของแนวคดแบบโพสตโมเดรนทเขาถงไดงาย โดยเฉพาะอยางยง ทาทแบบโพสตโมเดรนในมตของศลปะ วรรณกรรม และมตเกยวกบการบรโภค

ในขณะท ธาม เชอสถาปนสร (2555) ไดวเคราะหรปแบบของหนงสอพมพทเปลยนไปจากยคโครงสรางนยม (structuralism) สยคหลงสมยใหม (postmodernism) โดยมปจจยแหงการเปลยนแปลงมาจากภมทศนสอทเปลยนไปมการหลอมรวมระหวางสอเกาและสอใหมอยาง หนงสอพมพ วทย โทรทศนเขากบสออนเทอรเนตท าใหรปแบบของหนงสอพมพเปลยนจากกระดาษสดจทลเปนเวบขาวออนไลนในโลกอนเทอรเนต นอกจากน การเปลยนแปลงจากผอาน ผชม มาเปนผใชและผผลตเนอหา ยงท าใหผผลตขาวไมไดถกจ ากดวาตองเปนนกขาวหนงสอพมพอกตอไป ท าใหเกดแนวคดนกขาวพลเมองหรอผอานทสามารถเปนไดทงผอานแตกลายเปนผเขยนและผใชสอไปดวย ยกตวอยางเชน เวบไซตขาวออนไลนทเปดโอกาสใหผอานเขาไปเขยนวพากษ วจารณ เสนอแนะ จากปจจยดงกลาว ธาม เชอสถาปนาสร จงสรปวา หนงสอพมพทมความเปนโพสตโมเดรนมาก จะไมเชอวา ไมมความจรงใดทถกเลาอยางตรงไปตรงมา แมแตขาวทปรากฏอยในหนงสอพมพกเปนเพยงภาษาทเขยนเรยงรอยใหดนาเชอถอทเขาใจไดวา เกดอะไรขนซงเปนมมมองของผเลา ซงสวนกลบแนวคดของนกวารสารศาสตรทเชอวาขาวเปนองคความรทเชอในการรายงานบอกเลาความเปนจรง อยางตรงไปตรงมาเปนวตถวสย ปราศจากอคต

แนวคดวาทกรรม การวเคราะหสอดวยแนวคดวาทกรรม (Discourse Theory) มแนวคดหลกทเนนให

ผรบสารสามารถวเคราะหการน าเสนอของสอทประกอบสรางดวยวาทกรรม อนไดแก ขอความท ถกเขยนหรอพดถงเกยวกบเรองใดเรองหนง ในยคใดยคหนงซงเนอหาของขอความดงกลาวถกก ากบดวยกรอบความรของสงคมในยคนน ซงผมอ านาจหรอสถาบนในสงคมเปนผก าหนดวาทกรรมหรอกรอบความรนใหแกสงคม ดงนนผรบสารอาจตองวเคราะหวาวาทกรรมตาง ๆ ทปรากฎในสออาจเปนความจรงทไมใชขอเทจจรงเชงประจกษ ซงหากศกษาเรองนแลวจะชวยใหเราได "เปดมมมอง" และตระหนกวาสงทเคยเชอวาเปนความจรงนน ทแทกลบเปนสงทถกสรางขนมา

กรอบแนวคดเกยวกบวาทกรรมดงกลาว ถกตอกย าใหเดนชดขนในยคโลกสมยใหม ทมเทคโนโลยการสอสารและระบบการสอสารมวลชนท าหนาทในการแพรกระจายขอมลขาวสาร นอกจากนยงมความเปน “สถาบน” ทท าหนาทก าหนดวาระของขอมลขาวสาร วาประเดนใดควรถกน าเสนอสสาธารณะหรอไม รวมถงขอตกลงของสงคมทเปนทเขาใจกนดวา “ขาวสาร” โดยเฉพาะรายการขาว ท าหนาทผลต “ความจรง” ใหกบสงคม ในกรณนจงเหนไดชดวา สถาบนการสอสารมวลชนคอสถาบนทางสงคมในการผลตวาทกรรมทงหลายนขนมาและสถาปนาความจรงใหเกดขนและถกยอมรบโดยทวกนอกดวย

จากกระบวนการประกอบสรางวาทกรรมทงในรปของขอความ ภาพ สญลกษณ แบบแผนปฏบต ความเชอ ซงมผลตอการควบคมสงคม สถาบน และปจเจกบคคล อาจน ามาใชอธบายกบเรองการรเทาทนสอไดวา

P a g e | 54

สอมการประกอบสรางความหมายโดยใชองคประกอบของวาทกรรมตาง ๆ เชน ภาพ การใชภาษา ในการก าหนดกรอบการรบรของคนในสงคมใหเปนไปตามคานยม แนวคด ความเชอหรอทศนคตของคนกลมใดกลมหนงโดยแอบแฝงไปดวยผลประโยชนทางใดทางหนง

ยกตวอยางเชน ในหนาโฆษณานตยสารสตรมกมการน าเสนอภาพสรระรปรางของผหญงและการน าเสนอภาพสนคาน าเขาจากตางประเทศ โดยเนนการแสดงตนไปทชอสนคาเปนหลกเปนการสอความหมายของสญลกษณวาเปนสนคาทมชอเสยง ประกอบกบการใชภาพผหญงตะวนตก ทแสดงใหเหนความงามแบบตะวนตก เพอสรางใหเกดความเชอเรองความงามสมบรณแบบและเปนความงามในอดมคต ซงโฆษณาดานความงามทปรากฏอยในนตยสารสตรสงผลตอกระบวนการคดของผหญงและการผลตซ าภาพตวแทน ตกรอบในการจดระเบยบทวาดวยความงามอยคกบผหญงเสมอ โดยมจดมงหมายเพอหวงผลโนมนาวความคดและการปฏบตของผหญงทจะใหความส าคญเรองความงามเปนหลกมากกวาคณคาความดอยางอน (นพมาศ เรองพานชภบาล, 2550)

นอกจากนประเดนเรองสผว ทมกจะถกหยบยกขนมาใชเพอเปนคณสมบตของผลตภณฑตาง ๆ ยงสะทอนใหเหนถงความสมพนธระหวางสผวกบความงาม เชน เปนผหญงตองขาว ถงจะสวย และสะทอนใหเหนถงความสมพนธระหวางสผวกบเพศสภาพ เชน เปนผชายผวสคล ายงแสดงถงความเปนแมน แตความคล า ด าแลวสวยมกไมคอยปรากฏในการใหนยามทแสดงถงความงามของผหญง อยางไรกตามประเดนเรองสผวกยงผกตดกบความแตกตางทางชนชนหรอขนน าไปสการเหยยดสผวอยางรนแรงในบางประเทศ คนทผวขาวมกแสดงถงผทมฐานะด บคลกด เปนผเจรญ เปนชนชนสง ในขณะทภาพในละครโทรทศนมกแสดงใหเหนวาคนผวคล ามกเปนทาส เปนอาชญากร ซงเปนตวแทนของชนชนต า เปนตน

นอกจากนการนยามความหมายใหเปนวาทกรรมยงสามารถท าผานการใหความเหน การวพากษวจารณและขอสงเกตจากนกวชาการหรอผเช ยวชาญในสาขาตาง ๆ ผานสอมวลชน หนงสอพมพ ต าราเรยนตาง ๆ จนเราสามารถเขาใจไดตามนน เพราะถกตอกย าอยตลอดเวลาในชวตประจ าวน ซงบคคลเหลานนมกจะมสถานภาพทางสงคม มทนทางสงคมและวฒนธรรมทางสงคมอย และยงมากเทาไหรกจะท าใหมความนาเชอถอมากขนเทานน โดยเฉพาะถามสถาบนรบรองวามความรโดยตรง จะท าใหมความชดเจนนาเชอถอมากขน เชน หมอพดเรองโรคภย ยอมมความนาเชอถอกวาอาชพอนพด เปนตน สรป

แนวคดและทฤษฎเกยวกบบรบทสอประกอบดวยทฤษฎเศรษฐศาสตรการเมอง ทฤษฎการปลกฝง แนวคดการสรางความเปนจรงทางสงคม แนวคดสญญะวทยา แนวคดหลงความทนสมย และแนวคดวาทกรรม

แนวคดพนฐานของทฤษฎเศรษฐศาสตรการเมองน ามาประยกตใชกบการท างานของสอมวลชนได 3 ประเดน คอ วตถนยม จตส านกทผดพลาด และสงคมบรโภค

P a g e | 55

ทฤษฎการปลกฝง ใหความสนใจศกษาเรองสอโทรทศน ทสามารถเขาถงคนจ านวนมาก กอใหเกดผลกระทบตอความคดความเชอของผชม ท าหนาทปลกฝงหรอสรางโลกทแมจะไมตรงกบความจรงใหกลายเปนความจรงของบคคล

แนวคดการสรางความเปนจรงทางสงคม สามารถน ามาอธบายผลกระทบทเกดขนจากสอไดวา ทกครงทสอมวลชนเผยแพรผลงานของตนกจะสรางผลกระทบไดในหลายระยะ

แนวคดสญญะวทยา เปนแนวคดทน ามาใชในการวเคราะหเนอหาหรอตวสารเพอใหสามารถแยกแยะความหมายทซอนอยและรเทาทนถงวตถประสงคของผผลตในการทจะผลตสารผานสอตาง ๆ มายงผรบสาร

แนวคดหลงความทนสมย เปนแนวคดทมงใหผรบสารตงค าถามกบตวสอโดยไมเชอวามความจรงเพยงหนงเดยว แตความจรงเปนสงทมองไดหลายมมมองและควรผสมผสานมมมองทหลากหลายตาง ๆ เขาดวยกน

แนวคดวาทกรรม เปนแนวคดทเนนใหผรบสารสามารถวเคราะหการน าเสนอของสอทประกอบสรางดวยวาทกรรมซงเปนขอความทถกเขยนหรอพดถงเรองใดเรองหนง ผรบสารอาจตองวเคราะหวาวาทกรรมทปรากฎในสออาจไมใชขอเทจจรง

P a g e | 56

เอกสารอางอง กาญจนา แกวเทพ. (2541). การศกษาสอมวลชนดวยทฤษฎวพากษ : แนวคดและตวอยาง

งานวจย. กรงเทพฯ: ภาพพมพ _______. (2543). "ความเรยงวาดวย "สญญะวทยา" กบสอสารมวลชน" ในมองสอใหม มอง

สงคมใหม. กรงเทพฯ: จฬากรณมหาวทยาลย. _______. (2544). ศาสตรแหงสอและวฒนธรรมศกษา. กรงเทพฯ: เอดสนเพรสโปรดกส. _______. (2545). สอสารมวลชน : ทฤษฎและแนวทางการศกษา. กรงเทพฯ: ศาลาแดง. _______. (2545). เอกสารประกอบการสอนวชาการวเคราะหสอ : แนวคดและเทคนค. 12 มถนายน 2545. _______. (2547). การวเคราะหสอโดยมทฤษฎเปนเครองมอ (พมพครงท2). กรงเทพฯ: เอดสน

เพรสโปรดกส. _______. (2549). ศาสตรแหงสอและวฒนธรรมศกษา (พมพครงท 2). กรงเทพฯ: เอดสนเพรส

โปรดกส. การณก ยมพมน. (2548). นตยสาร a day กบภาพสะทอนของกลมวฒนธรรมยอยแบบ

โพสตโมเดรน. วทยานพนธปรญญานเทศศาสมหาบณฑต จฬาลงกรณมหาวทยาลย. กตพฒน นนทปทมะดลย. (2551). อทธพลของแนวคดหลงความทนสมย (POSTMODERNISM)

ในการปฏบตงานสงคมสงเคราะห. เอกสารค าสอน.วชา สค. 111 พนฐานแนวความคดและปรชญาสงคมสงเคราะห คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

ธรยทธ บญม. (2550). โลก โมเดรน โพสต โมเดรน. วญญชน. พมพครงท 4. กรงเทพฯ ธาม เชอสถาปนาสร. (2555). คอลมน สนามวจารณเวบไซตกรงเทพธรกจ. สบคนเมอวนท 20

กรกฎาคม 2557 จาก http://mediamonitor.in.th ชลาพนธ อปกจ. (2545). บทบาทของหนงสอพมพทองถนรายวน จงหวดเชยงใหม ตามแนวคด

ประชาสงคม. กรงเทพฯ: วทยานพนธปรญญา นเทศศาสตรมหาบณฑต สาขาวารสารสนเทศ คณะนเทศศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

วชต เปานล. (2542). รายงานเรอง Postmodernism กบปญหาสาธารณสข. รายงานในวชา แนวคดและทฤษฎมานษยวทยาและมานษยวทยาการแพทย ภาค 1/2542 หลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สาขาสงคมศาสตรการแพทยและสาธารณสข มหาวทยาลยมหดล.

นภวรรณ ตนตเวชกล. (2543). การวเคราะหอทธพลของภาพยนตรโฆษณาทางโทรทศนตามแนวทฤษฎการอบรมบมนสยทางวฒนธรรมตอเยาวชนในสถานศกษา. วารสารนเทศศาสตร

ปท 18 ฉบบท 1 (มกราคม - มนาคม), หนา 36-55. สยมพร โยธาสมทร. (2543). บทวเคราะหแนวคดสมยใหมกบการสงคมสงเคราะห. รายงานวชา

สค. 702 พฤตกรรมองคการ ภาค 1/2543 หลกสตรสงคมสงเคราะหศาสตรดษฎบณฑต (การบรหารสงคม) มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

Mullaly, R. (1993). Structural social work: Ideology, theory and practice. Toronto, On: McClelland & Stewart.

P a g e | 57

Payne, M. (1992). Modern social work theory: A critical introduction. London: The MacMillan Press.

Pease, B., & Fook, J. (1999). Postmodern critical theory and emancipatory social work practice. In B. Pease, & J. Fook., (Eds.), Transforming social work practice: Postmodern critical perspectives. (pp. 1-22). London: Routledge.

P a g e | 58

P a g e | 59

บทท 4 แนวคดและทฤษฏการรเทาทนสอ

อาจารยแพรวพรรณ อคคะประสา

แนวคดการรเทาทนสอเกดขนจากพนฐานความเชอทวา สอมวลชนมอทธพลตอผรบสารทางใดทางหนง ในปจจบนเงอนไขของสงคมบรโภคนยม ภายใตกระแสโลกาภวตน ท าใหสอมสวนในการก าหนดความคด เจตนา นยยะ และการใชชวต การรเทาทนสอจงเปนสงทมความส าคญและจ าเปนอยางยงทจะชวยใหบคคลมเครองมอในการปองการตนไมใหตกเปน “เหยอ” ในกระบวนการสอสาร

ความหมายของการรเทาทนสอ แนวคดเรอง การรเทาทนสอ (media literacy) ไดถกกลาวถงอยางแพรหลายใน

ระดบสากลหลงจากทองคกร UNESCO ไดเลงเหนถงความส าคญและระบไวเปนแนวคดหลกในยทธศาสตรการด าเนนการดานการสอสารมวลชน ภายใตกรอบแนวคด เรอง การสงเสรมเสรภาพในการแสดงออกและการสรางเสรมสมรรถภาพในการเขาถงขอมลขาวสารและความร อยางทวถงและเทาเทยม (พรทพย เยนจะบก, 2552) จากการทองคกร UNESCO ไดระบแนวคดการรเทาทนสอเปนแนวคดหนงในยทธศาสตรสงผลใหหลายประเทศไดตระหนกถงความส าคญและไดน าแนวคดนไปเผยแพรและพฒนาองคความรดานวชาการ

การรเทาทนสอเปนค าศพทดานการสอสารมวลชน ถกใชครงแรกในประเทศแคนาดา และใชอยางแพรหลายในประเทศสหรฐอเมรกา บางประเทศในยโรป ญปน รวมถงประเทศไทย สวนในประเทศองกฤษใชศพทค าวา “media study” หรอ “media education” ทถกใชทงในประเทศองกฤษและฝรงเศส ซงหมายถงการรเทาทนสอเชนเดยวกน

ค านยามของ “การรเทาทนสอ” มนกวชาการทงในประเทศและตางประเทศรวมทงองคกรตาง ๆ ไดใหไว อาท

การรเทาทนสอวาเปนมมมองจากการทบคคลเปดรบสอและตความหมายของเนอหาสอตามทไดเปดรบดวยความตระหนกถงผลกระทบของสอและมสตในการเปดรบโดยวตถประสงคของการรเทาทนสอ คอ การเสรมสรางพลงอ านาจของบคคลเพอใหบคคลควบคมสอ ไมตกอยภายใตการครอบง าของสอ (Potter, 2005 อางถงใน บพผา เมฆศรทองค า, 2552, หนา 117)

P a g e | 60

การรเทาทนสอ คอ "ความสามารถในการเขาถง วเคราะห ประเมน และผลตสอไดในหลากหลายรปแบบ" (Center for Media Literacy, 2008)

การรเทาทนสอเปนความสามารถทจะเลอกและวเคราะหสารจากสอตาง ๆ ซงเปนความสามารถในการตงค าถามไดอยางเหมาะสมวามอะไรอยในสารนน และอะไรอยเบองหลงในการผลตสอ อนไดแก วตถประสงค เงนทนคานยมและเจาของ เพอใหรวาปจจยเหลานมอทธพลตอเนอหาอยางไร (Tallim, 2005 อางถงใน บพผา เมฆศรทองค า, 2552)

การรเทาทนสอ คอ การมทกษะ “การรเทาทนสออยางรตว” การทบคคลจะรบสออยางตนตวนน ตองมความสามารถตความ วเคราะห แยกแยะเนอหาสาระของสอ และสามารถตอบโตกบมนไดอยางมสตและรตว ตลอดจนสามารถตงค าถามวาสอถกสรางขนอยางไร เชน ใครเปนเจาของสอ ใครผลต และผลตภายใตขอจ ากดใด ควรเชอหรอไม หรอมคานยมอะไรแฝงมากบสอนน พวกทผลตหวงผลอะไรจากเรา

ทกษะ “การใชสออยางตนตว” การใชสออยางตนตวนน ผรบสารจะตองแสวงหาขอมลเพมเตม เขาถงขอมล ขาวสาร เขาถงสอทหลากหลายและมคณภาพ และสามารถทจะใชประโยชนจากสอ โดยมสวนรวมทจะพฒนาสอตาง ๆ ใหดขน เชน การทวงตงหรอรองเรยนเมอพบสอทไมเหมาะสม เรยกรองสทธในฐานะผบรโภคสอ ฯลฯ (ส านกงานคณะกรรมการกจการกระจายเสยงกจการโทรทศนและกจการโทรคมนาคมแหงชาต, 2556)

จากค านยามขางตน สามารถสรปไดวา การร เทาทนสอ คอ การทบคคลมความสามารถในอานสอ (literate) อยางเขาใจ สามารถประเมนคา ตความนยยะแฝงในสอ และสามารถสรปเปนแนวคดของตนเอง

แนวคดการรเทาทนสอ แนวคดการรเทาทนสอเปนเครองมอส าหรบผรบสารในการปองกนตนจากการตก

เปน “เหยอ” ในกระบวนการสอสาร Potter (2004) เสนอหลกการเบองตนของการรเทาทนสอ ซงสามารถสรปใจความส าคญ ไดดงน

1. ทกคนมหนาทในการเพมพนความรเทาทนสอของตน (responsibility axiom) 2. แนวคดการรเทาทนสอเกยวของกบการใหความสนใจถงผลกระทบทสอมวลชน

มตอผรบสาร (effect axiom) 3. แนวคดการรเทาทนสอเปนเรองเฉพาะบคคลของผรบสารในการตความและ

สรางความหมายสารในแบบฉบบของตน (interpretation axiom) 4. แนวคดการรเทาทนสอใหความส าคญตอการสรางความหมายรวม (share

meaning) ของสงคม ภายใตความแตกตางของแตละบคคล 5. แนวคดการรเทาทนสอเชอวาความร (knowledge) ของผรบสาร ทงความรทได

จากประสบการณตรงและความรจากสอมสวนในการเสรมสรางอ านาจ (power) ของผรบสารในฐานะผบรโภคขาวสารมากขน

P a g e | 61

แบบจ าลองทกษะการรเทาทนสอตามกรอบแนวคดของ UNESCO ภายใตกรอบแนวคด เรอง การสงเสรมเสรภาพในการแสดงออกและการสรางเสรม

สมรรถภาพในการเขาถงขอมลขาวสารและความร อยางทวถงและเทาเทยมขององคกร UNESCO การทบคคลจะทกษะการเรยนรของตนเองเพอการจะเทาทนสอไดนน ตองมทกษะทเปนองคประกอบทส าคญ 4 องคประกอบ เรยงตามล าดบ คอ การเขาถง (access) การวเคราะห (analyze) การประเมนคา (evaluate) และการสรางสรรค (create)

ภาพท 4.1 แบบจ าลองทกษะการรเทาทนสอ ทมา : พรทพย เยนจะบก, 2552

1. การเขาถง (access) คอ การไดรบสอประเภทตาง ๆ ไดอยางเตมทและรวดเรว

สามารถรบรและเขาใจเนอหาของสอประเภทตาง ๆ ไดอยางเตมความสามารถ มการแสวงหาขาวสารไดจากสอหลายประเภทและไมถกจ ากดอยกบสอประเภทใดประเภทหนงมากเกนไป ความสามารถในการเกบขอมลทเกยวของและเปนประโยชน พรอมทงท าความเขาใจความหมายอยางมประสทธภาพ โดย

1.1 อานเนอหาจากสอนน ๆ และท าความเขาใจอยางถองแท 1.2 จดจ าและเขาใจความหมายของค าศพท สญลกษณ และเทคนคทใชใน

การสอสาร 1.3 พฒนากลยทธ เพอหาต าแหนงทมาของขอมลจากแหลงตาง ๆ ทหลากหลาย 1.4 เลอกกรองขอมลประเภทตาง ๆ ทเกยวของใหสอดคลองกบวตถประสงค

ทตองการ

P a g e | 62

2. การวเคราะห (analyze) คอ การตความเนอหาสอตามองคประกอบและรปแบบทสอแตละประเภทน าเสนอ วาสงทสอน าเสนอนนสงผลกระทบอะไรบางตอสงคม การเมอง หรอเศรษฐกจ โดยใชพนความรเดมและประสบการณในการคาดการณถงผลทจะเกดขน ทอาจมาจากการวเคราะหถงวตถประสงคของการสอสาร การวเคราะหกลมเปาหมายของสอ (กลมผเปดรบสอ) จดยนของสอ บรบทตาง ๆ ของสอทสงผลกระทบตอการน าเสนอของสอ โดยอาจใชวธการของการวเคราะหเปรยบเทยบ การแตกองคประกอบยอยตาง ๆ หรอการวเคราะหขอมลเชงเหตและผลความสามารถในการวเคราะหขอมล โดยการตรวจสอบรปแบบการใชสอ โครงสรางและล าดบการเรยงเนอหาสอ ซงสามารถใชแนวคดจากศาสตรตาง ๆ ไดแก ศลปะ วรรณกรรม สงคม การเมอง และเศรษฐกจ เพอท าความเขาใจเนอหาบรบททตองการสอ

ตวอยางเชน 2.1 ใชความรและประสบการณเดมเพอท านายผลทจะเกด 2.2 ตความเนอหา โดยใชหลกการว เคราะห พนฐาน เชน ว เคราะห

“วตถประสงค” 2.3 “ผรบสาร” “ความคดเหน” “รปแบบทก าหนด” “ประเภทรายการ”

“บคลก” “พลอต” “แนวคดรวม” “อารมณ” “ภาพทเหน” และ “เนอหา” 2.4 ใชยทธวธซงรวมถงการเปรยบเทยบ/หาความแตกตาง ขอเทจจรง/

ความเหน เหต/ผล การล าดบความส าคญ/การเรยง 2.5 ใชความรเกยวกบบรบททางประวตศาสตร การเมอง เศรษฐกจ ซงเปน

ทมาของการสรางสรรคและตความหมาย 3. การประเมนคา (evaluate) เปนผลมาจากการวเคราะหสอทผานมา ท าให

สามารถทจะประเมนคาคณภาพของเนอหาสารทถกสงออกมาไดวามคณคาตอผรบมากนอยเพยงใดสามารถน าไปใชใหเกดประโยชนตอผรบในดานใดไดบาง คณคาทเกดขนเปนคณคาทเกดขนทางใจ อารมณ ความรสก หรอมคณคาทางศลธรรม จรรยาบรรณ สงคม วฒนธรรม หรอประเพณอยางไรบาง สงทสอน าเสนอมประโยชนตอการเรยนรในศาสตรใดศาสตรหนงหรอไม อยางไร ในขณะเดยวกนการประเมนคาทเกดขนอาจเปนการประเมนคณภาพของสอวา การน าเสนอของสอนนมกระบวนการผลตทมคณภาพหรอไมเมอเปรยบกบสอประเภทเดยวกน ความสามารถในการประเมนเนอหา โดยสรางความเกยวของของเนอหากบประสบการณ พรอมเสนอความเหนในแงมมของความหลากหลาย คณภาพ และความเกยวของกบเนอหาโดยใชวธดงน

3.1 ชนชอบและเกดความพงพอใจในการตความหมายสอ จากประเภทรายการและรปแบบทหลากหลาย

3.2 สนองตอบโดยการพมพหรอพดถงความซบซอนทหลากหลายและเนอหาสอ 3.3 ประเมนคณภาพของเนอหา จากเนอหาสอและรปแบบ 3.4 ตดสนใหคณคาของเนอหา โดยพจารณาจากหลกจรยธรรม ศาสนา และ

หลกประชาธปไตย

P a g e | 63

4. การสรางสรรค (create) การพฒนาทกษะการสรางสอในแบบฉบบของตนเองขนมาเมอผเรยนมความร ความเขาใจ สามารถวเคราะห วจารณ ประเมนคาสอไดอยางถองแทแลว ทกคนจะตองเปลยนบทบาทเปนผผลตทจะตองวางแผน เขยนบท คนควาขอมลเนอหามาประกอบตามเทคโนโลยของสอหรอรปแบบองคประกอบของสอแตละประเภท เพอทจะสามารถสอใหไดตามวตถประสงคการสอสารทตนไดวางไว การพฒนาทกษะนจงเปนบทสรปทท าใหครบกระบวนการรเทาทนสอไดสมบรณทสด ความสามารถในการสรางสรรค (หรอสอสาร) เนอหา โดยการเขยนบรรยายความคด ใชค าศพท เสยง และ/หรอสรางภาพใหมประสทธภาพตามวตถประสงคทหลากหลาย และ ตองสามารถใชประโยชนจากเทคโนโลยทหลากหลายของการสอสารเพอสรางสรรค ตดตอ และเผยแพรเนอหาดงกลาว

4.1 ใชประโยชนจากขนตอนการระดมสมอง วางแผน เรยบเรยง และแกไข 4.2 ใชภาษาเขยนและภาษาพดอยางมประสทธภาพทสดตามหลกของ

ภาษาศาสตร 4.3 สรางสรรคและเลอกภาพอยางมประสทธภาพ เพอบรรลเปาหมายตาง ๆ

ทก าหนดไว 4.4 ใชเทคโนโลยการสอสารในการวางโครงสรางของเนอหา นอกจากแนวคดเรองทกษะการรเทาทนสอขางตน Center for Media Literacy

(2008) ไดระบในรายงาน Learning for the 21st Century วาทกษะทจ าเปนในการรเทาทนสอ คอ ทกษะในการเขาถง (access skill) ทกษะการวเคราะห (analyze skill) ทกษะการประเมน เนอหาสาร (evaluate skill) ทกษะการสรางสรรค (create skill) และมองคประกอบทเพมเตม คอ ทกษะการมสวนรวม (participate skill) ซงเปนอกทกษะหนงทชวยใหบคคลสามารถในการแกปญหาและปฏสมพนธในการท างานรวมกบผอน สงผลใหมการแลกเปลยนเรยนรทหลากหลายเปนอกทกษะหนงทชวยเสรมใหบคคลสามารถพฒนาทกษะการรเทาทนสอ

โครงสรางของการรเทาทนสอของคณะกรรมการยโรป คณะกรรมการยโรป (Celot & Perez Tornero, 2009) กลาวถงโครงสรางของการ

รเทาทนสอวาประกอบดวย 2 มต คอ ปจจยเกยวกบสภาพแวดลอม (environmental factors) และ ความสามารถสวนบคคล (individual competences) ประกอบดวย

1. ปจจยทเกยวของกบสภาพแวดลอม (environmental factors) เปนระดบพนฐานซงเปนชดของปจจยทเปนไปตามบรบททมผลตอบคคลแตละคนและเชอมโยงกบสอมวลชนศกษาและสทธของพลเมอง ซงประกอบดวย 2 มตยอย ไดแก

1.1 ความสามารถในการเขาถงสอ (media availability) ไดแก หนงสอพมพ วทย โทรทศน ภาพยนตรอนเทอรเนตและโทรศพทมอถอ

1.2 บรบทการรเทาทนสอ (media literacy context) ไดแก สอมวลชนศกษา นโยบายการรเทาทนสอ ประชาสงคมและอตสาหกรรมสอ

P a g e | 64

2. ความสามารถสวนบคคล (individual competences) หมายถง ความสามารถเฉพาะของบคคลทเกยวเนองกบการฝกปฏบตทางทกษะ (การเขาถง การวเคราะหและการสอสาร) เพอเพมระดบของความตระหนก การวเคราะหอยางวพากษและความสามารถทสรางสรรคเพอแกปญหาซงประกอบดวย 2 มตยอย ไดแก

2.1 ความสามารถของบคคล (personal competences) ประกอบดวย 2.1.1 ทกษะการใชสอ (use skills) เปนเงอนไขแรกของการพฒนาการ

รเทาทนสอซงเปนการประสานระหวางความสามารถในการเขาถงสอและทกษะทเกยวกบการปฏบต ไดแก การใชสออยางเหมาะสมและคลองแคลว ทกษะทางคอมพวเตอรและอนเทอรเนตและการใชอนเทอรเนตทรดหนา

2.1.2 ท าความเขาใจในสออยางพนจพเคราะห (critical understanding) เปนสวนสวนส าคญทสดของความสมพนธระหวางลกษณะสวนบคคลและสอ โดยทแตละบคคลมปฏสมพนธกบสออยางไรขนกบความเขาใจอยางพนจพเคราะหทงในแงของเนอหาและบรบท ไดแก ความรเกยวกบสอและขอบงคบของสอความเขาใจในเนอหาสอและพฤตกรรมของผใชสอ

2.2 ความสามารถทางสงคม (social competences) ประกอบดวย ความสามารถทางการสอสาร ไดแก การมสวนรวม ความสมพนธทางสงคมและการสรางสรรค เนอหา

ดงนน องคประกอบของความสามารถของบคคลและความสามารถทางสงคมสามารถสรปไดดงน

P a g e | 65

ตารางท 1 ความสามารถของบคคลและความสามารถทางสงคม

ความสามารถ ของบคคล (personal competences)

การกระท า (action)

มตทกษะสวนบคคล (individual skills dimensions)

เปาหมาย (การด าเนนการทมความเกยวของกน)

ทกษะการใชสอ (use skills)

ทกษะทเกยวของกบเทคนค (technical skills) ทกษะทเกยวกบการด าเนนการทางสอทตองการการใชเครองมอสออยางมประสทธภาพ

การใชสอ (Using Media) การใชเครองมอ

ท าความเขาใจในสออยางพนจ พเคราะห (critical understanding)

ความสามารถเกยวกบการรบร (cognitive kkills) ความสามารถ ทเชอมโยงกบความรและการด าเนนการเกยวกบเครองหมายและสญลกษณ: การเขารหส/ การถอดรหส/การตความ/ การประเมนตวบทสอ

การประเมนและการไดมาในการรายงานของสอและเนอหาสอ (evaluating and taking account of media and media content) ความเขาใจและความตระหนก

ความสามารถ ทางสงคม (social competences)

การสอสาร (communicate)

ทกษะทางการสอสารและการมสวนรวม (communicative and participative skills) ความสามารถในการมปฏสมพนธกบบคคลอนและการรกษาเครอขาย

• การสรางความสมพนธทางสงคม (building social relations) เครอขายทางสอ • การมสวนรวมในแวดวงสาธารณะ (participating in public sphere) • ทกษะการมสวนรวมของพลเมอง (citizen’s participation skills) ความเปนพลเมองทคลองตว • การสรางและผลตเนอหา (creating and producing content) การสรางสอ

ทมา : Celot and Tornero (2009 อางถงใน บบผา เมฆศรทองค า, 2552)

แนวคดเรองทกษะการรเทาทนสอขององคกร UNESCO อธบายถงทกษะทเปน

องคประกอบส าคญของการรเทาทนสอ ซงแตละบคคลมความแตกตางกน สอดคลองกบ คณะกรรมการยโรป (Celot & Perez Tornero, 2009) ทกลาววาปจจยทบรบท

แวดลอมของบคคล สงผลตอความสามารถของบคคลและมเชอมโยงกบสอมวลชนศกษาและสทธของพลเมอง กลาวโดยสรปคอ ปจจยสวนบคคลนนมความส าคญทสด (individual is prime) ในการทจะสรางการรเทาทนสอใหเกดขน Potter (2004) จงน าเสนอ ทฤษฏการรเทาทนสอ (The Theory of Media Literacy: A Cognitive Approach) เพออธบายความสมพนธระหวางปจจยทมผลตอ

P a g e | 66

ความคดของมนษย (human mind) กบการเปดรบสอ ซงจะน าไปสการท าความเขาใจในกระบวนการณรเทาทนสอ จากปฏสมพนธของปจจย 4 ประการคอ โครงสรางความร (knowledge structure) คณลกษณะเฉพาะตน (personal locus) ทกษะการรเทาทนสอ (media literacy skill) และกระบวนการประมวลผลขอมล (information processing task)

ปจจยทง 4 ประการขางตนจะท างานรวมกนอยางมปฏสมพนธเปนระบบ โดยผรบสารตองมความรพนฐาน ในเรองตาง ๆ ทเกยวของกบตนเอง และสงคม หลงจากนนเมอมการเปดรบสารกจะตองมเปาหมายและแรงจงใจทจะพจารณาเลอกรบและเลอกใหความสนใจ โดยมทกษะตาง ๆ เปนเครองมอส าหรบการสรางความหมายสารทไดรบอยางเหมาะสม และตอบสนองเปาหมายของตนเอง (ดวงแกว เธยรสวสดกจ, 2552)

ดงนน การพฒนาความรดานการรเทาทนและทกษะรเทาทนสอเราจงตองมความเขาใจ เรองความสมพนธระหวางความคดของมนษยกบการเปดรบสอ

ทฤษฎการรเทาทนสอ Potter (2004) ไดเสนอทฤษฎการรเทาทนสอ (Cognitive theory of media

literacy) เพออธบาย ถงปจจยทเปนองคประกอบหลกของการพฒนาความรดานการรเทาทนและทกษะรเทาทนสอ โดยใหความส าคญกบปจจยหลก 4 ประการ ประกอบดวย โครงสรางความร (knowledge structure) แรงจงใจในการตดสนใจ (decisions motivated) เครองมอของการประมวลขอมลขาวสาร (information processing tools) และ การไหลของการประมวลขอมลขาวสาร (information processing task) โดยมรายละเอยดแตละองคประกอบ ดงน

1. โครงสรางความร (knowledge structure)

โครงสรางความรจดเปนองคประกอบแรกของการพฒนาการรเทาทนสอ เปนสวนส าคญทจะท าใหผรบสารมกระบวนการคดทมประสทธภาพ ประกอบดวยองคความร 5 ดาน คอ ผลกระทบของสอ (media effects) เนอหาของสอ (media content) อตสาหกรรมสอ (media industries) โลกแหงความจรง (real world) และตวตนของผรบสาร (the self)

P a g e | 67

ภาพท 4.2 แบบจ าลองทฤษฎการรเทาทนสอ (Cognitive Theory of Media Literacy)

ทมา : Potter, (2004)

1.1 ผลกระทบของสอ (media effects) การทผรบสารจะตระหนกถงความส าคญของการรเทาทนสอไดนน ผรบสารตองมความรเกยวกบผลกระทบทสอมวลชนมตอผรบสารในรปแบบตาง ๆ เชน จากการใชวาจาทสรางความเกลยดชงในสอ (Hate Speech) มผลกระทบตอความคด อารมณ กอใหเกดความแตกแยกในสงคม เปนตน

1.2 เนอหาของสอ (media content) การมความรเกยวกบความแตกตางของแบบแผน (formulas) การน าเสนอเนอหาของสอประเภทตาง ๆ ไมวาจะเปน ละคร โฆษณา ภาพยนตร ขาว และสออน ๆ เชน โฆษณามกมลกษณะกระตนความสนใจ ชกจงใจใหซอผลตภณฑหรอบรการ ขาวมลกษณะการน าเสนอขอเทจจรง (fact) โดยไมใสอคต (bias) และความคดเหนสวนตวของผน าเสนอ ฯลฯ ทงน นอกจากผรบสารจะตองความรเรองแบบแผนของเนอหาสอแลว ความรเกยวกบคานยม (value) ทอยในเนอหาสอ เชน คานยมการแตงกายแบบเกาหล ความสวยคอความขาวและผอม สอไดแฝงคานยมเหลาน เพอขายสนคาและบรการ

1.3 อตสาหกรรมสอ (media industries) โครงสรางความรเกยวกบอตสาหกรรมสอจะชวยใหผรบสารเขาใจจดมงหมายของสถาบนสอมวลชนมากขน เชน การพฒนาอตสาหกรรมสอ มความเกยวของกบสงคมแบบทนนยม การอยรอดของสอตองอาศยเงนทนมหาศาลในการด าเนนการ สอตาง ๆ โดยเฉพาะอยางยงในสงคมบรโภคนยม การอยรอดของสอปจจยหนงทมความส าคญคอรายไดสนบสนนจากองคกรธรกจ เชน สอหนงสอพมพมรายไดจากการขายพนทโฆษณาเปนหลก เชนเดยวกบสอโทรทศนกยอมมรายไดจากการขายเวลาโฆษณา และสอโฆษณาเองนนกยอมมรายไดจากผผลตสนคาและบรการทตองการจะสอสารกบผบรโภค เปนตน

Four Major Factors

Flow of Information- Processing Tasks

Information- Processing Tools

Decisions Motivated

Knowledge Structures

Filtering Meaning Matching

Meaning Construction

Competencies and Skill

Personal Locus

Media Effects

Media Content

Media Industries

Real World

The Self

P a g e | 68

1.4 โลกแหงความจรง (real world) สารทน าเสนอสอมวลชนลวนมการประกอบสราง (constructed) เปนความรแฝง (tacit knowledge) และความจรงเทยม (virtual reality) เพอวตถประสงคอยางใดอยางหนง ในสงคมบรโภคนยมสารจ านวนมากถกสรางขนโดยมวตถประสงคในเชงธรกจ เชน การเขยนบทความใหความรเรองการดแลสขภาพ แตแฝงเนอหาวาการบรโภคสนคาของผทใหการสนบสนนมสวนชวยใหผบรโภคมสขภาพทดขน ดงนน ประสบการณจากโลกแหงความจรง จะชวยใหผรบสารเกดความรทตรงกบความจรงทถกตองมากขน เชน กอนการตดสนใจซอสนคาและผลตภณฑมการหาพดคยกบเพอน หรอทดลองใชผลตภณฑ กอนตดสนใจ เปนตน

1.5 ตวตนของผรบสาร (the self) ความรทเกดจากการสรางมมมองเฉพาะตนของผรบสารทเกดจากการเปดรบสอโดยปราศจากการถกครอบง าความคด ซงประกอบดวย ความตระหนกรเปาหมายของตนในการบรโภคสอ ความสามารถในการคดวเคราะหทน าไปสการพฒนาทางความคด (cognitive) อารมณ (emotional) และจรยธรรม (moral)

2. แรงจงใจในการตดสนใจ (decisions motivated)

องคประกอบโครงสรางความร เปนปจจยทกอใหเกดคณลกษณะเฉพาะบคคลเมอมการเปดรบสอ (personal locus) ซงจะมความสมพนธกบแรงจงใจในการตดสนใจ องคประกอบทสองของพฒนาการรเทาทนสอ Potter (2004, อางในดวงแกว เธยรสวสดกจ, 2552) กลาววา คณลกษณะเฉพาะบคคลเมอเปดรบสอ (personal locus) เปนลกษณะทจ าแนกผรบสารออกตามระดบของการควบคม (control) และระดบของการมสต (consciousness) ทเกดขนในขณะทผรบสารเปดรบสอ

ผรบสารแตละคนจะมคณลกษณะเฉพาะบคคลเมอเปดรบสอ (personal locus) ทแตกตางกนออกไป ผรบสารคนเดยวกนแตเมออยในชวงเวลาทตางกนกอาจมคณลกษณะดงกลาวแตกตางกนได Potter ไดอธบายคณลกษณะเฉพาะบคคลเมอเปดรบสอในแบบจ าลอง Neighborhood in the Locus ดงน

P a g e | 69

ภาพท 4.3 แบบจ าลอง Neighborhood in the Locus

ทมา : Potter (2004)

จากแบบจ าลองขางตน แบงคณลกษณะเฉพาะบคคลเมอเปดรบสอเปน 4 แบบ ประกอบดวย

1. automatic manipulated คอผรบสารทมความตระหนกรนอย ถกกระตนจากสารและสอ เพราะไมมเปาหมายและแรงขบของตนเองสอมวลชนจงเปนผควบคมการเปดรบสารเกอบทงหมด

2. automatic-habitual ผรบสารไมมเปาหมายทแนนอนในการเปดรบสอแตมองหาอะไรสกอยางทจะเปดรบ เชน การเปดโทรทศนเพอฆาเวลาไปเรอย ๆ เปนตน

3. mindful-manipulated ผรบสารมแรงขบและเปาหมายในการเปดรบสารแตขาดพนฐานความรเรองตาง ๆ จงท าใหมทางเลอกในการบรโภคสอนอย และอาจไดรบขอมลทผดพลาดจากสอเพราะมความรทจะใชตอรองกบสารทไดรบ

4. high degree of media literacy ผรบสารมความรเทาทนสอมาก ตระหนกถงเปาหมายและแรงขบในการเปดรบสาร เปนผควบคมการเปดรบสารเพราะมพนฐานความรทมากเพยงพอ

กลาวโดยสรปคอ ผรบสารทมระดบการรเทาทนสอมาก จะตองเปนผรบสารทมลกษณะเฉพาะบคคลแบบ high degree of media literacy กลาวคอ เปนผรบสารทมระดบของการควบคม (control) และระดบของการมสต (consciousness) อยในระดบสงมความตระหนกร (awareness) ในขณะทเปดรบสอ โดยทราบวาตนเองม เปาหมายอะไรในการเปดรบสอ เชน ตองการขอมลเพอประกอบการตดสนใจ ตองการขอมลเพอความร ตองการตดตามความเคลอนไหวของสถานการณทางการเมอง ตองการความบนเทง เปนตน

Media in Control

Automatic Manipulated

Mindful Manipulated

Mindful Automatic

High degree of Media Literacy

Automatic Habitual

Person in Control

P a g e | 70

3. เครองมอของการประมวลขอมลขาวสาร (information processing tools) เครองมอของการประมวลขอมลขาวสาร คอ ความสามารถและทกษะตาง ๆ ท

บคคลตองใช เ พอประมวลผลขอมล เปนองคประกอบทสามของการพฒนาการร เทาทนสอ ประกอบดวยทกษะ 7 ประการ ไดแก การวเคราะห (analysis) ประเมน (evaluation) จดกลม (grouping) คดแบบอปนย (induction) คดแบบอนมาน (deduction) สงเคราะห (synthesis) สรปใจความส าคญ (abstracting) ทกษะทงหมดนเปนเครองมอในการวเคราะหและประเมนเนอหา และคณคาของสอ ซงสามารถแบงออกเปน 4 มต คอ มตดานการรบร มตดานอารมณความรสก มตดานความไพเราะหรอความสนทรยะ และมตดานศลธรรม โดยความสามารถของแตบคคลในมต แตละดานอาจจะไมขนตอกน เชน บางคนอาจจะมความสามารถดานศลธรรมมากกวามตดานอารมณความรสก แตส าหรบผทมความรเทาทนสอมากจะเปนผทมทง 4 มตท างานรวมกนไดเปนอยางดดงน

ภาพท 4.4 มตการรเทาทนสอ ทมา : Potter (2004)

3.1 มตองคประกอบทางดานการรบรสอ คอ ความสามารถในการแยกแยะ

คดและวเคราะห เขาใจสญลกษณตาง ๆ ทน าเสนอในสอ ผรบสารตองมความรพนฐานทดพอในการสรปขอมลตาง ๆ เปนความคดของตนเอง

3.2 มตองคประกอบทางดานอารมณ ความรสก คอ ความสามารถในการจ าแนกสญลกษณทสอใชกระตนอารมณความรสกตาง ๆ และรบรวาสอตองการกระตนใหเรามความรสกอะไร เพอปรบอารมณความรสกของตนเอง

3.3 มตองคประกอบทางดานความไพเราะหรอความสนทรยะ คอ ความสามารถในการเขาถงและเลงเหน "คณคาของเนอหาสอในมมมองดานศลปะ" เนอจากการน าเสนอสารในสอ มสวนประกอบขององคประกอบศลป ตามลกษณะของสอแตละประเภท เชน การจดองคประกอบภาพในสอสงพมพ เสยงดนตรและภาพในสอภาพยนตร เปนตน

มตดานการรบร

มตดานอารมณความรสก

มตดานความสนทรยะ

มตดานการรบร

P a g e | 71

3.4 มตองคประกอบทางดานศลธรรม คอ ความสามารถในการวนจฉย วาสงตาง ๆ ทสอน าเสนอมคณคา ไมขดกบคานยม ขนบธรรมเนยม และระบบสงคม พจารณาและตดสนไดวาสงถก สงใดผด ตามมาตรฐานการผลต จรรยาบรรณวชาชพ และกฎหมายทเกยวของ

4. การไหลของการประมวลขอมลขาวสาร (information processing task) องคประกอบสดทายของการพฒนาการรเทาทนสอ เปนกระบวนการพจารณา

คดกรองและเลอกสารกอนเขาสขนตอนการประมวลผลเพอแปลความหมาย โดยในกระบวนการคดกรองในขนตอนนม 3 ระดบ ไดแก ระดบ ไดแก การคดกรอง (the filtering task) การเชอมโยงความหมาย (meaning matching) และการสรางความหมาย (meaning construction) โดยแตละระดบมรายละเอยดดงน

4.1 การคดกรอง (the filtering task) ในกระบวนการคดกรองผรบสารจะเลอกใหความสนใจกบสารบางอยาง

และเลอกทจะมองขามสารบางอยาง โดยมปจจยทเกยวของกบการคดกรองสาร ทงในปจจยเกยวกบองคประกอบของสาร เชน วธการน าเสนอทแปลกใหม ความคมชดของภาพ คณภาพของเสยง ฯลฯปจจยเกยวกบตวผรบสาร เชน แรงจงใจ อารมณ ฯลฯ และปจจยเกยวกบตวสอเอง เชน การมชองทางการน าเสนอสารทหลากหลาย เปนตน

4.2 การเชอมโยงความหมาย (meaning matching) การเชอมโยงความหมายเกดจากการจบคความหมายจากองคความรเดม

ทมพนฐานจากโครงสรางองคความร และประสบการณเดมของผรบสาร เชน การรบรและการตความสญลกษณ กอนเขาสเขาสกระบวนการตความหมายและแปลความหมายในล าดบตอไป

ผรบสารทมความรเทาทนสอนนจะใชพนฐานความร (knowledge structure) ในการคดพจารณาและเชอมโยงความหมายในการเปดรบสาร มการคดพจารณากอนตดสนใจวาสารนนมความหมายอยางใดอยางหนง เชน ความรนแรง (violence) มกถกสอดวยฉากทมเลอดปรากฏอยในละครหรอภาพยนตรสวนใหญ แตในบางครงแมไมมเลอดใหเหนกยงสามารถสอถงความรนแรงได เชน ภาพแมทบตลกสาวหกลมหวกระแทกแตไมมเลอดออกทสอถงความรนแรงทงทางรางกายและจตใจ ความผดปกตในครอบครว กบฉากอบตเหตทางรถยนตซงตวละครบาดเจบเลอดอาบนน คนทดละครมกมองวา สถานการณหลงมความรนแรงมากกวา เปนตน กรณดงกลาวเปนสงทเรามกพบเหนเปนประจ าจากการน าเสนอของสอ ซงถาผรบสารไมไดพจารณาไตรตรองแลวกจะมการเชอมโยงความหมายของความรนแรงทผดเพยนไปจากความจรง (ดวงแกว เธยรสวสดกจ)

4.3 การสรางความหมาย (meaning construction) ผรบสารทมความรเทาทนสอนน ตองสามารถสรางความหมายสารทม

ความหมายเฉพาะเจาะจงเปนของตนเอง โดยการใชโครงสรางความรทแขงแกรง และทกษะตาง ๆ เปนเครองมอในการน ามาสรางความหมายของสาร ในการเปดรบสารในแตละครงผรบสารจะตองหาขอมลเพมเตมจากหลาย ๆ แหลงมาเพมเตมและใชการประเมนรวมกบการสงเคราะหความหมายใหม

P a g e | 72

ทตอบสนองกบเปาหมายในการเปดรบสารของตน เชน โฆษณาสนคามกใหขอมลเฉพาะดานทเปนภาพลกษณทดกบสนคา ผรบสารตองแสวงหาขอมลอน ๆ ทเกยวกบสนคา น ามาแยกแยะคดเฉพาะ สงทเปนประโยชนและทงขอมลทไมเกยวของโดยใชทกษะของการอางองเหตผลเพอสรางการเชอมโยงขอมลทยงขาดอยดวยการตงสมมตฐานแลวใชหลกตรรกะรวมกบการพจารณาบรบทของสารวามความถกตองหรอไม

ดงนน การจดการกระบวนการทางขอมลสามารถสงเสรมใหผรบสารมความรเทาทนสอ สามารถทจะคดกรอง แยกแยะ สรางความหมายจรงในแบบของตนเองดวยทกษะการอางองเหตผลจากการหาขอมลทรอบดาน สามารถมองเหนสงทสอสรางขนทผดไปจากความเปนจรงได

แนวทางการรเทาทนสอ จากทฤษฎการรเทาทนสอ (Cognitive Theory of Media Literacy) ทอธบายถง

ปจจยทเปนองคประกอบหลกของการพฒนาความรดานการรเทาทนและทกษะรเทาทนสอ จะเหนวา ปจจยตาง ๆ ของสอมผลอยางยงตอโครงสรางการรบรของผรบสาร สอแตละประเภทมปจจยทซบซอนและเกยวพนซงกนและกนแนวทางการทผรบสารจะรเทาทน สงตาง ๆ ทแฝงมากบสอ จ าเปนตองมกรอบแนวทางเพอวเคราะหสอ ดงน (สชาดา จกรพสทธ, 2554)

แนวทางการรเทาทนและวเคราะห 1. สอคอสงทสรางขน

สอเกดขนจากการสรางสรรคของมนษย เพอสอสารกบผรบสาร ซงผานกระบวนการประกอบสรางขน ตงแตกระบวนการผลตทตองมการวางแผน คดออกแบบ และเลอกสรรสารทตอบวตถประสงคของผสงสาร โดยกระบวนการประกอบสรางนน สรางสงทเรยกวาความรแฝง (tacit knowledge) และความจรงเทยม (virtual reality) ท าใหผรบสารซมซบรบรเสมอนหนงเปนความจรงหรอประสบการณของตน เชน ภาพความงามของนางแบบทปรากฏโฆษณาสนคาลวนผานการปรบแตงโดยโปรแกรมคอมพวเตอร เพอสรางความจรงเทยมใหกบผรบชมโฆษณาเหนวานางแบบโฆษณามรปรางหนาตาผวพรรณดโดยสมบรณแบบ

นอกจากประเดนการสรางความรแฝงและความจรงเสมอนแลว ประเดนดานทศนคตเกยวกบการเปดรบสอของผรบสาร สวนใหญยงมความเชอวา ภาพทน าเสนอในหนาหนงสอพมพ คอความจรง camera never lies แตในความเปนจรงแลว บางครงภาพขาวในหนาหนงสอพมพกเกดจากการประกอบสรางไดเชนเดยวกน ยกตวอยางเชน ในกรณทหนงสอพมพฉบบหนงทน ารปเหตการณ กรอเซะทปตตานลงหนาหนง ภาพดงกลาวเปนผตายในเหตการณทก ามดสปาตารไวในมอ ซงสอสารถงความเปนโจรกอการรายทโหดเหยมและมขบวนการหนนหลง น ามาซงความหวาดกลวมาสคนในสงคม ในกรณดงกลาว แมวาในทสดหนงสอพมพฉบบนนจะไดออกมาขอโทษตอผอาน และสารภาพวาใชเทคโนโลยคอมพวเตอรในการตดแตงภาพ แตผลกระทบทเกดขนในสงคมคอ มผอานจ านวนมากรบร และเชอวาเปนความจรงไปแลว

P a g e | 73

2. สอมเปาหมายทางธรกจโฆษณา สอเปนองคกรธรกจทตองแสวงหาก าไรและมคาใชจายในการด าเนนการสง

ความอยรอดของสอจงมความสมพนธกบรายไดจากธรกจโฆษณา เชน สอหนงสอพมพ 1 ฉบบมตนทนการผลตเฉลยฉบบละ 80-100 บาท แตหนงสอพมพขายเพยง 10-25 บาทเทานน สงทท าใหสอหนงสอพมพอยรอดไดกคอรายไดจากโฆษณา ผลทตามมาคอ ในทางปฏบตการท างานของสออาจจะขดแยงกบหลกการความเทยงธรรมในการน าเสนอขาว บอยครงหากมขาวสารใดทมผลกระทบตอภาพลกษณและธรกจของผมอ านาจ สอกอาจจะหลกเลยงการน าเสนอหรอน าเสนอเพยงผวเผน หรอแมกระทงจงใจบดเบอนใหเปนประโยชนตอผอปถมภรายการ

ในปจจบนมลคาจากสอโฆษณาทางโทรทศนและวทย เมอเทยบกบอตราการเตบโตทางเศรษฐกจ (GDP) ของประเทศ พบวา รายไดจากการโฆษณามสดสวนมากกวา 4 เทาของอตราการเตบโตทางเศรษฐกจ จากปรมาณเมดเงนจ านวนมากในธรกจโฆษณา สงผลใหโทรทศนชองตาง ๆ พยายามหาวธการเพมพนทใหแกการโฆษณา เชน วธการ product placement หรอการ tie-in เพอการสรางความคนเคยและภกดตอสนคา (product loyalty)

ในสวนของรายการขาวกมการน าเสนอโฆษณาแฝงเสมอนหนงเปนขาวสารหรอเหตการณในรอบวน แตเนอแทคอการโฆษณาทบรษทธรกจตองจายเงนซอเวลา หรอแมแตการท สอท าเสมอนหนงการใหผรบสาร มสวนรวมในรายการอยางการสง SMS เพอตอบค าถามหรอแสดงความคดเหน ทแทกเปนความรวมมอทางธรกจระหวางสอกบบรษทโทรศพทเคลอนททมวตถประสงคหารายไดจากบรการโทร SMS เปนตน

3. สอสรางคานยมและอดมคต คานยม คอ ความเชอของบคคลสวนใหญ ซงเชอวา สงหนงมคา มความส าคญ

และเปนสงทปรารถนา พฤตกรรมทคนสวนใหญยอมรบ การทสอผลตซ าเนอหาทสรางความจรงแฝงหรอความจรงเทยมขน มผลตอการรบรของผรบสาร หากสอผลตซ าเนอหาบางอยางซ า ๆ ผลทเกดขนตามมากคอคานยมและอดมคตของคนในสงคมมแนวโนมทจะแปรผนตามกบสงทสอน าเสนอ เชน ละครโทรทศนทผลตซ าความรนแรงยอมมผลตอทศนคตเรองความรนแรง เสพตดความรนแรง หรอมองวาความรนแรงเปนเรองปกตในชวต คานยมความขาวคอความงาม หรอแมกระทงการสอน าเสนอภาพความรนแรงในเนอหาขาว ในกรณ 3 จงหวดชายแดนภาคใต สอมสวนในการสงสม อคต ความเชอและความแตกตางทางเชอชาตของมสลม เปนตน

การรเทาทนสอสรางคานยมและอดมคตทสอสรางขนจะเปนเกราะปองกนไมใหผรบสารหลงในภาพทสอผลตซ า เพอตอกย าใหเชอสงตามทแฝงมาในสอ

4. สอท าใหมผลทตามมาทางการเมองและสงคม สอเกยวของกบกลมอ านาจทางการเมอง ขอมลขาวสารในสออาจจะมวาระซอนเรน

เพอผลประโยชนดานความไดเปรยบทางการเมอง และกระตนใหคนในสงคมเปลยนแปลงพฤตกรรมไปในทศทางทสอตองการ สอมวลชนไทยในชวงเหตการณ "พฤษภาทมฬ 2535" แมวาจะมสถานโทรทศนชองใหมเกดขนจากอดมการณสอเสร แตปจจบนดวยเหตผลทางธรกจท าใหสถานโทรทศนชองดงกลาว เปลยนเปนสถานโทรทศนทด าเนนการทางธรกจ ภายใตเมดเงนการถอหนใหญจากกลมบรษทชนคอรปอเรชน วฒนธรรมการท าขาวของสอ โดยการเกาะตดกบนกการเมองและศนยอ านาจ

P a g e | 74

เปนอกปจจยหนงทท าใหสอตกเปนเครองมอทางการเมอง ท าใหขาวสารทางเดยวจากปากนกการเมองไหลลงสประชาชนผรบสารเพยงขางเดยว สถานการณการรกรานสทธเสรภาพสอมวลชน และการยดครองพนท สอรนแรงขนเรอย ๆ ทงการเขาจดการควบคมเนอหาและก าราบบคคลผานระดบบรหารของสอทเปนเครอญาต เชน ไลออก ถอดบทความ หรอโดยการกวานซอหนผานตลาดหลกทรพยเพอกมอ านาจบรหารเอง รวมถงการตอบโตทงทางลบและทางแจงแกสอมวลชน นกวชาการ นกเคลอนไหวทางสงคม จนกลาวไดวา พนททางสงคมทเหลออยของภาคประชาชนซงคอ "สอ" ตกอยภายใตอ านาจควบคมเบดเสรจ ทกวนน ขาวสารจ านวนมากทมวาระซอนเรน ( hidden agenda) และเปนขาวทถก "สราง" ขน (agenda setting) ดวยอ านาจและการสมรรวมคด ตวอยางขาวครกโครมกรณ นายกรฐมนตรด ารจะซอสโมสรฟตบอล "ลเวอรพล" ในหวงเวลาเดยวกบความวนวายในพรรคไทยรกไทยเพอปรบคณะรฐมนตร ท าใหสงคมทงสงคมหนไปจบตาขาวสรางดงกลาวนทนท หรอตวอยางขาว การระบาดของไขหวดนกใหญ ทสรางความตนตระหนกจนคนไมกลาบรโภคไก เมอนกการเมองและดาราโชวการกนไกวามความปลอดภย สอกรวมประโคมขาวกนทวประเทศ โดยไมไดน าเสนอขอมลดานแยงหรอบทเรยนอนแตอยางใด

5. สอแตละชนดมเอกลกษณและขอจ ากด สอแตละชนดมธรรมชาตทแตกตางกน เพราะในทางศาสตรและศลป ของสอทก

ประเภท แมจะจ าแนกเปน สาร = media content กบ สอ = media form เทานน หากแตรายละเอยด ขนตอน เทคนคและเครองมอ มความแตกตางอยางมาก ซงในกระบวนการผลตนท าให "สาร" บางอยางถกตดตอน ปรบแตง ลดปรมาณและคณภาพ รวมถงอาจกลายเปนการสรางความจรงเทยมขน

ยกตวอยางการรายงานขาวของหนงสอพมพทมกรายงานแตเพยงตวเหตการณวาใคร ท าอะไร ทไหน เมอไร อยางไร โดยปราศจากบรบทแวดลอมและความเกยวของของปญหาอน ๆ รวมถงการจ ากดบคคลในขาวแตเพยงผกระท า ผถกกระท าและผเหนเหตการณ แตไมสบคนคลคลายประเดน "ท าไม / อยางไร" ซงถอวาเปนสวนส าคญทสดของ "สาร" กดวยขออางเรองความจ ากดของเวลา การเรงรบปดขาวใหทนการตพมพ จนแมกระทงตดทอนรายละเอยดทเปนสาระส าคญลงเหลอเพยงขอมลฉาบฉวยและสสนทางอารมณ เชน การชมนมเรยกรองการแกปญหาเขอนและทดนของสมชชาคนจน หนาท าเนยบรฐบาลเปนเวลา 90 วน สอกไปรายงานทตวเหตการณ มคนมาชมนมเทาไร ขอเรยกรอง 1 2 3 วนนชาวบานสมชชาคนจนลงไปอาบน าในคลองแสนแสบ วนน ชาวบาน ยงธนเขาท าเนยบโดยผกจดหมายไวทปลายลกศร และถายรปลงหนาหนงจนดนาตนเตน เปนตน แตส าหรบผรบสารทเทาทนสอ ยอมมค าถามเกดขนทนทวา แลวเนอหาสาระทเขยนไวในจดหมายนนวาอยางไร ท าไมคนจนเหลานจงยนหยดตากแดดตากฝนอยหนาท าเนยบแทนทจะนอนหลบอนสบายในบานเกด เราแทบไมรเลยวา กอนหนาการชมนมหนาท าเนยบของสมชชาคนจน พวกเขารองเรยนตามขนตอนและรอคอยอยางสนเนอประดาตวมา 13 ป แลว

สอโทรทศนซงเปนสอทใหทงเสยงและภาพ ดเปนจรงและนาเชอถออยางยง ผรบสารถกจ ากดมมมองมมกลองในการน าเสนอ ภาพทเหนในสอโทรทศนอาจจะไมใชความจรงตามทสอน าเสนอ

P a g e | 75

จากแนวทางการรเทาทนสอขางตน ไดถกพฒนาเปนค าถามหลก 5 ค าถาม ส าหรบผรบสารใหใชเปนแนวทางในการวเคราะห ตงค าถามกบสอทตนเปดรบ เพอพฒนาความสามารถในการรเทาทนสอ ดงน

1. เนอหาสอลวนถกประกอบสรางขน ใครสรางเนอหาสอนขนมา 2. มวธการสรางเนอหาสอ ใชวธการใดบางการสรางสอน 3. แตละคนรบรเนอหาของสอตางกน แตละคนรบรเนอหาสอตางกนเพราะอะไร

และอยางไร 4. เนอหาสอซอนและปลกฝงความคดคานยมบางอยางไวเสมอ วถชวต คานยม

หรอทศนะใดทถกน าเสนอหรอละเวนไมน าเสนอ 5. เนอหาสอหวงประโยชนบางอยาง สอผลตเนอหานสงมาใหเราเพออะไร นอกจากแนวคดหลกในการรเทาทนสอดงกลาว นษฐา หรนเกษม (2546) ได

น าเสนอแนวคด การ “รอสราง” ตามแบบจ าลองการรเทาทนสอของ Eddie Dick โดยสรปใจความส าคญดงน

การสอสารทกรปแบบ ลวนเปนวาทกรรมทใชเพอประกอบสรางความเปนจรง สอสรางภาพตวแทนขน เพอก าหนดการรบรของผรบสาร เชน การสรางภาพวาผหญงทสวยจะตองขาว ผอมเพรยวหนบาง และรกเดก หรอถาเปนมสลมแลวจะตองหวรนแรง การสรางเรองเลาตาง ๆ ของสอ ในรายการสนทนาขาว และวเคราะหขาว ท งทางวทย โทรทศน หนงสอพมพ และอนเทอรเนต รายการปกณกะบนเทง แมกระทงรายการละคร ทงหมดนมนกคอความพยายามทจะอธบายหรอนยามความเปนจรง ซงกคอ "การประกอบสราง"

การเขาใจวาสอเปนผประกอบสรางความเปนจรงน เปนจดเรมตนไปสวธการต งค าถามทจะชวยผรบสารสามารถ "รอสราง" (deconstruction) สอไดใน 3 สวน คอ ตวบท (text) ผรบสาร (audience) และ ขนตอนการผลต (production)

1. ตวบท (text) คอ ผลตผลของสอทกชนดทผรบสารสามารถน ามาตรวจสอบได ไมวาจะเปนรายการโทรทศน หนงสอ โปสเตอร เพลงยอดนยม แฟชนลาสด ฯลฯ โดยผรบสารอาจเรมตนในการตงค าถามวาประเภทของตวบทตอไปน ตางจากตวบทประเภทอน ๆ อยางไร อยางเชน ความแตกตางระหวาง การตน นทานกอนนอน ละครแบบต ารวจจบผราย ฯลฯ จากนนกคนหาความหมายทซอนเรนอยในตวบทเหลานน โดยดทโครงสรางของการเลาเรอง วธการสอความหมายในเรอง คานยมทเหนไดอยางชดเจนจากตวบทนน เชน สอนใหมความซอสตย สอนใหประหยด เปนตน ซงความเชอมโยงระหวางตวบทกบตวบทอน ๆ เชน ผรายในละครโทรทศนมลกษณะนสยคลายคลงกบผรายทตกเปนขาวในชวตจรง หรอความเหมอนและความตางของนวนยายเรองหนงทถกถายทอดออกมาผานรปแบบของสอตาง ๆ เชน ไดรบการดดแปลงเปนบทภาพยนตร เปนละครทางโทรทศน เปนหนงสอเลมละ 25 บาท หรอเปนนวนยายทางหนาหนงสอพมพ เปนตน

2. ผรบสาร (audience) ผทไดรบสารจากสอ ไมวาผหญง ผชาย เดกหรอผสงอาย อาจเปนคนทก าลงนง

อานหนงสออยเพยงล าพงคนเดยว หรออยภายในโรงภาพยนตรทมผชมอยมากมาย ลวนแลวแตเปน "ผรบสาร" (audience) ดวยกนทงสน สงส าคญทจะตองเขาใจรวมกนในเบองตนกอนกคอ สอทกรปแบบลวนผานการวางแผน พจารณา คดเลอก กลนกรอง และถกออกแบบมาแลวเปนอยางด เพอ

P a g e | 76

ผลตกลมผรบสารเปาหมายของตนเอง เพอทสอ ในฐานะทเปนธรกจประเภทหนงทตองการผลก าไร จะได "ขาย" กลมผรบสารเหลานน (ซงกคอผอาน ผด หรอผชมรายการ) ใหกบผโฆษณาดวยกนทงสน

ผรบสารจงควรพฒนาอ านาจการตอรองความหมายกบสอ โดยพจารณาตวบทวามคานยม หรออคตแฝงมากบสออยางไรบาง เชน โฆษณาทน าเสนอตวบทวา ยงขาวเรวเทาไร ผอมลงเรวเทาไร ยงด แทจรงแลวอตราความเรวนนมาพรอมกบผลแทรกซอนในทางลบตอรางกายกยงเพมมากขนตามอตราความเรว

3. ขนตอนการผลต (production) ขนตอนในการผลตนหมายความครอบคลมถงทกสงในระหวางการผลตตวบท

ของสอในประเภทตาง ๆ ครอบคลมตงแตเทคโนโลย อ านาจการตดสนใจจากความเปนเจาของสอและระบบเศรษฐกจ เชน บรษทผลตสนคาและบรการตาง ๆ ทเปนผโฆษณา สนบสนนรายการ หรอทเรยกวา "สปอนเซอร" สถาบนตาง ๆ ทเกยวของ ประเดนทางดานกฎหมาย ธรรมเนยมปฏบต และบทบาทตาง ๆ ของคนท างานสอในกระบวนการผลต เชน นกขาว บรรณาธการ ชางภาพ เจาหนาทตดตอ ผก ากบ ฯลฯ และอน ๆ

ในระหวางทก าลงฟงเพลงจากวทย ดโทรทศน ชมภาพยนตร หรอก าลงรบสารจากสอตาง ๆ อยนน ความเพลดเพลนและตนตาตนใจไปกบเทคนคใหม ๆ สงทตองค านงถงและ ถามตนเองอยเสมอกคอ อะไรคอความสมพนธระหวางเนอหาในเรองกบความตงใจในการขายสนคาผานสอ คานยมทปรากฏในตวบทนน ๆ มความ เกยวโยงกบความเปนเจาของ รวมถงการควบคมหรอการเซนเซอรสารอยางไร ประเดนขาวและเรองราวตาง ๆ ทจะมาน าเสนอ อาจมทมาจากค าขอรองจากภาครฐหรอกลมนายทนการท าความเขาใจในสงตาง ๆ เหลานจะชวยใหเราเขาใจถงขนตอนใน การสรางสารหรอผลตตวบทของสอตาง ๆ ได

จากทกลาวมาขางตน สงทจ าเปนตองค านงอยเสมอดวยวา ในระหวางการ "รอสราง" สอเพอใหเกดความรเทาทนการแยกพจารณาทง 3 สวนออกจากกนอยางเดดขาดได แตตองพนจพเคราะหและตงค าถามควบคกนไปอยเสมอ ตองหมนตงค าถามและเตอนตนอยตลอดเวลาวา ในระหวางทรบสารจากสอนน มสงทสอเลอกมาน าเสนอ เลอกมาจดประเดน และเลอกตดทงออกไปอยเสมอ และ "ความเปนจรง" อยางทปรากฏในสออาจจะเปนเพยงความจรงเสมอนทสอสรางขน

แนวทางการรเทาทนสอใหม ในสภาวะปจจบนของการเปลยนแปลงของเทคโนโลยการสอสารสงผลใหเกดการ

เปลยนแปลงของภมทศนสอ บทบาทของผรบสารปรบเปลยนจากการเปนเพยงผรบขอมลขาวสาร (message) เพยงอยางเดยวในกระบวนการสอสารมวลชนแปรเปลยนเปนทงผรบสารและผสงสาร (sender) ในเวลาเดยวกน สามารถสงขอมลไปยงมวลชนในเครอขายออนไลนของตนไดอยางรวดเรวและงายดาย ความรวดเรวและงายดายนเอง น ามาสการสรางสาร สงตอสาร กนอยางมหาศาล ทงทเกดจากขอเทจจรง ความคดเหน อารมณ อคต ฯลฯ เกดเปนมลพษดานขอมลขาวสารทมมากมายเกนความจ าเปน

P a g e | 77

ธาม เชอสถาปณศร (2557) ไดเสนอแนวคด การรเทาทนสอในยคของการโพสต ไลค และแชรขอมลผานสอใหม สามารถสรปใจความส าคญ ดงน

1. มตพนท (space) คอความตระหนกวาพนทของสอใหมนน มใชพนทสวนตวหรอสาธารณะ แตพนทในสอใหมคอ "พนทสวนตวบนพนทสาธารณะ" ยกตวอยางเชน การนงรานกาแฟในหางสรรพสนคา หรอ ทานอาหารในรานอาหาร สถานทแหงนน อาจจะท าใหเกดความรสกวา "เปนพนทสวนตว" ทวาแทจรงแลว พนทนนมคนสรางขนมาเพราะฉะนน ทก ๆ ครงของการโพสตขอความ ขอความนนจงไมไดอยในขอบเขตพนทสวนตว แตเปนพนทสาธารณะ

2. มตเวลา (time) มนษยในยคสงคมสารสนเทศใชเวลากบสอมากขน ทงในพฤตกรรมการใชสอหลากหลายชองทางในเวลาเดยวกน และท ากจกรรมหลายอยางพรอม ๆ กน (multi-platform & multi-tasking) ดงนน การรเทาทนสอใหมจงหมายความถง "การรตววาใชเวลากบสอมากเกนไป หรอควรรวา เวลาใดควรใชหรอควรใสใจกบกจกรรมอน ๆ บาง" นอกจากการใชเวลากบสอมากเกนความจ าเปน สอใหมยงเขามาก าหนดความเรว และการแขงขนใหผคน "ตกหลมพรางความเรว/ชา" เชน รบกดแชร กดไลคหรอปลอยขาวลอไปอยางรวดเรว เสนแบงเวลา และกบดกความเรว เปนปจจยส าคญของความถกตองของขาวสาร และความเรงรบกลวตกขาวท าใหเกดโรค "FOMO" ทแปลวา "Fear Of Missing Out" หรอ "โรคกลวตกขาว/พาดขาว"

3. มตตวตน (self) คอความรสกตอตนเอง ในประเดนตาง ๆ ดงน 3.1 ความรสกวาตวตนทแทจรงของตนเองวา เราคอใครระหวางในโลก

ออนไลน ในเกมออนไลน ในเฟซบก หรอตวตนในโลกความจรง 3.2 ความรสกตอรางอวตารในสอออนไลนของตน ท าใหเกดความสบสน

ตออตลกษณความเปนตวตนทแทจรง ยอมสงผลในเชงจตวทยาตอการยอมรบตวตนของตนเอง 3.3 ความสบสนเรองอตลกษณตวตนกบตวตนทอยากจะเปน การหลงใน

ตวตนและชอเสยง สถานะทางสงคมในโลกสอใหม อาจกรอนท าลายอตลกษณทแทจรงได 4. มตความเปนจรง (reality) คอการรเทาทน ความจรง ขอเทจจรง และสงท

ความเปนจรง ในโลกของสอเกา การประกอบสรางความจรง เชน การโฆษณาตาง ๆ อาจจะท าใหหลงเชอกบความจรงเสมอนทสอก าหนดขน แตในโลกของสอใหม ความจรงในโลกคอมพวเตอร คอ ความจรงเสมอนแบบหนง ทพาไปสจนตนาการมากกวา กลาวคอ ในโลกของสอใหม เทคโนโลยสรางใหเกด "ความจรงเพมขยาย" (augmented reality) เชน ขอมลจากกเกล (Google) ทเพมเตมขอมลจากภาพหนาจอเขาทบซอนกบโลกความจรง

5. มตสงคม (social) ในโลกยคอทธพลอ านาจสอเกา สอนนมผล สงผลกระทบมากมายตอชวต ทศนคต ความร พฤตกรรมและจตวญญาณของมนษย ผรบสารกลายเปนผตงรบรอกระบวนการกลอมเกลาจากการประกอบสราง แตในสอใหม ผคนมอ านาจทจะสอสารกบโลกทกคนจะหนมาพดเรองตวเองมากขน ไมมใครใสใจจะฟงเรองของคนอน ๆ ทงความโกรธ อวดเกง ขอจฉา ความรนแรง อคต ความเกลยดชง ตางถกโยนทงลงมาทเครอขายสงคมออนไลน ทสงผลใหเกดพลงทงดานบวกดานลบ พลงสรางสรรคและท าลายเกดผลกระทบตอสงคมไดทงหมด ดวยเนอหา เวลาและสถานการณแวดลอมทเอออ านวย ค าต าหน ค าชม ขาวลอ ขาวจรง ความรก ความชง สนตและสงคราม

P a g e | 78

กลาวโดยสรปแนวคดการรเทาทนสอใหม ทง 5 มต คอ การรเทาทนตนเอง ในฐานะเปนผใชสอในสงคมขอมลขาวสารยคใหม เขาใจกฎเกณฑ กตกาการอยรวมกนในโลกออนไลน และตระหนกถงความรบผดชอบตอสงคม

สรป การรเทาทนสอ คอ การทบคคลมความสามารถในอานสอ (literate) อยางเขาใจ

สามารถประเมนคา ตความนยยะแฝงในสอ และสามารถสรปเปนแนวคดของตนเอง ในการพฒนาความรดานการร เทาทนและทกษะร เทาทนสอนน มความสมพนธกบปจจยหลก 4 ประการ ประกอบดวย โครงสรางความร (knowledge structure) แรงจงใจในการตดสนใจ (decisions motivated) เครองมอของการประมวลขอมลขาวสาร (information processing tools) และการไหลของการประมวลขอมลขาวสาร (information processing task) ทงน แนวทางในการรเทาทนสอคอ ฝกตงค าถามสอวา ใครสรางเนอหาสอนขนมา ใชวธการใดบางการสรางสอน แตละคนรบรเนอหาสอตางกนเพราะอะไร และอยางไร มเนอหาในสอทซอนและปลกฝงความคดคานยมบางอยางไวหรอไม สอผลตเนอหานสงมาใหเราเพออะไร กลาวคอ การรเทาทนสอคอการเปดรบสออยางมสตและรตว ตงค าถามกบสอแลวใชเหตผลพจารณาแยกแยะขอเทจจรง จากความจรงเสมอนในสอ

P a g e | 79

เอกสารอางอง

โตมร อภวนทนากร. (2552). คมอจดกระบวนการและกจกรรมเพอพฒนาเยาวชนรเทาทนสอ (พมพครงท 2). กรงเทพฯ: ปนโต พบลชชง.

ดวงแกว เธยรสวสดกจ. (2552). กระบวนการรเทาทนสอโฆษณาครมปรบสผวขาวทางโทรทศนของผรบสารสตร. กรงเทพฯ: คณะวารสารศาสตรและสอสารมวลชน มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ธาม เชอสถาปณศร. (2557). ทกษะการเรยนรเทาทนสอในศตวรรษท 21. สมมนาทางวชาการการสรางความรวมมอกบสถาบนการศกษาเพอพฒนาหลกสตรและสงเสรมประชาชนในการรเทา ทนสอระหวางวนท 22 – 23 พฤษภาคม 2557 ณ ศาลาชนอารมณ มหาวทยาลยราชภฏสวนดสต. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยราชภฏสวนดสต

ธาม เชอสถาปนศร และคณะ (2553). รทนสอ. กรงเทพฯ: ออฟเซท ครเอชน. นษฐา หรนเกษม. (2546). รเทา รทนสอ. เวบไซตมหาวทยาลยเทยงคน. บบผา เมฆศรทองค า. (2552). การรเทาทนสอ: การกาวทนบนโลกขาวสาร Media Literacy :

Keeping Pace with Information Age. วารสารนกบรหาร. ปท 31 ฉบบท 1 หนา 117-123.

พรทพย เยนจะบก. (2552). ถอดรหส ลบความคดเพอการรเทาทนสอ: คมอการเรยนรเทาทนสอ. กรงเทพฯ: ออฟเซท ครเอชน.

ส านกงานคณะกรรมการกจการกระจายเสยง กจการโทรทศน และกจการโทรคมนาคมแหงชาต (กสทช.). (2556). 100 เรองนารผบรโภคสอวทย-โทรทศน. กรงเทพฯ: กสทช.

อบลรตน ศรยวศกด. (2547). สอมวลชนเบองตน: สอมวลชน วฒนธรรม และสงคม. จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

Center for Media Literacy. (2008). Literacy for the 21st century: An overview & orientation guide to media literacy education (2nd ed.). Malibu, CA: Center for Media Literacy.

European Commission. (2007). A European Approach to Media Literacy in the Digital Environment. Retrieved July 20, 2010, from www.europa.eu/avpolicy/media_literacy/does/com/en.pdf.

OFCOM. (2008). What is media literacy? Retrieved May 28, 2010, from http://www.ofcom.org. uk/advice/media_literacy/of_med_lit/whatis/

Potter, W. James. (2004). Theory of media literacy: A Cognitive approach. California USA : Sage Publications.

P a g e | 80

P a g e | 81

บทท 5 อทธพลและผลกระทบของสอ

ผศ.ดร.ลดาวลย แกวสนวล และ ผศ.ดร.สภาวด พรหมมา

สอมวลชนเปนสถาบนทางสงคมทท าหนาทใหขอมลขาวสาร เปนเวทส าหรบการแลกเปลยนความคดเหนตาง ๆ ไดอยางเสร พนทของสอจงถกเปดกบบคคลทกชนชนในขณะทสอไดท าหนาทของตนเองในการแสวงหาขอมลขาวสาร ทงรปแบบของการเสาะแสวงหามาดวยตนเอง การผลต การสรางสรรคเพอใหผรบสารแตละกลมไดรบขอมลอยางครบถวนตรงไปตรงมา ยงในปจจบนจะเหนวาสอมอทธพลอยางส าคญในการสรางคานยม การก าหนดประเดนทางสงคม ซงเนอหาสาระทถกสอน ามาเสนอนนมทงสงทเปนขาวสารทสรางสรรคสงคม และในทางตรงกนขามคอการท าลายวฒนธรรม คานยมทดงาม การท าหนาทของสอมวลชนจงตองมความระมดระวงและมการกลนกรองขอมลกอนการน าเสนอไปสสาธารณะซงสงเหลานเกดจากสามญส านกของสอมวลชนเอง การสอสารกบสงคมมนษย

มนษยเปนสตวสงคมทตองอาศยการสอสารเพอการด ารงอย การจดกลมกรอบความคดหรอทฤษฎการสอสารกบสงคมทสามารถน ามาอธบายการสอสารกบสงคม โดยทวไปแลวมกจะกลาวถงประเดนดงตอไปน

1. ผรบสาร เปนการศกษาทเนนตวผรบสาร ซงเปนสวนส าคญในการสอสารสงคมทงน

เพราะผรบสารเปนเปาหมายส าหรบการสอสาร หากขาดการตอบสนองจากผรบสารแลว การสอสารสงคมกไรความหมายอยางสนเชง รปแบบการศกษาตวผรบสาร เชน ความแตกตางของปจเจกชน เปนแบบแผนทอธบายพฤตกรรมการสอสารของบคคลวา มความแตกตางกนประการใด อนเนองมาจากความแตกตางกนทางสภาพสวนบคคลหรอสภาพจตวทยา สภาพภายใน (จตใจ) ของบคคลทแตกตางกน ท าใหกระบวนการเรยนรของมนษยนนแตกตางกนไป ซงสงผลตอทศนคตของบคคลทท าใหมความชนชอบ หรอการกระท าของแตละบคคลทไมเหมอนกน โดยมรากฐานของความเชอทวา โครงสรางบคลกภาพของบคคลมผลตอกระบวนการเลอกสรรสารสนเทศ ซงกอใหเกดทศนคตของบคคลหนง ๆ ทแตกตางจากบคคลอน

P a g e | 82

2. ผลกระทบของการสอสาร ผลกระทบทเปนผลมาจากการสอสารมทงผลในดานสงเสรมสนบสนนพฤตกรรม

และตอกย าความคดเหน ทงทางบวกและทางลบ อาจเกดขนไดจาก 4 ลกษณะ คอ 1) แรงเสรม (reinforce) หมายถง การสอสารสงคมทชวยตอกย าพฤตกรรม

หรอนสยของผรบสารใหมนคงขนกวาเกา 2) แรงกระตน (activate) หมายถง การสอสารสงคมชวยท าใหผรบสารเกด

มานะทจะท าสงใดสงหนง หรอมพฤตกรรมตามความคาดหวง หรอความจ าเปนของตนหรอของสงคม 3) แรงสรางสรรค (create) เปนการสรางพฤตกรรมตอผรบสารในแนวทางใหม

โดยไมสนใจกบเงอนไขของสงคมและวฒนธรรมเดม 4) แรงเปลยน (convert) เปนการเปลยนแปลงพฤตกรรมของผรบสารแบบเดม

ไปสรปแบบใหม อยางไรกตาม นกวชาการหลายคนเชอวา แรงเปลยนจากการสอสารสงคมนน เพยงท าใหเกดการเปลยนแปลงเพยงชวคราวมากกวาการเปลยนแปลงทถาวร ทงนเนองจากการสอสารสงคมจะท าใหมนษยพฒนา (เปลยนแปลง) วถชวตตอไปอยางไมหยดยง โดยเปลยนแปลงพฤตกรรมจากรปแบบหนงไปยงอกรปแบบหนงอยเสมอ

ผลกระทบทเกดขนจาก 4 ลกษณะ สามารถใหผลลพธทเกดขนกบสงคมใน 2 ทางไดแก

1) ผลกระทบเชงปฏปกษสงคม (anti-social) เปนผลกระทบทสงผลในเชงลบตอสงคมเปนการมองโลกในแงรายทเหนวา การสอสารสงคมและสอมวลชนมสวนส าคญทท าใหพฤตกรรมของบคคลทวไปเลวลง เชน การกอความรนแรง การขมขน หรอการผละหนสงคม ทงนเนองจาก การน าเสนอของสอสงคมหรอสอมวลชนในรปแบบของความรนแรง กามราคะ หรอความชวราย เปนตน

2) ผลกระทบเชงเสรมสงคม (pro-social) เปนผลกระทบทสงผลกระทบเชงบวกตอสงคม ซงตรงขามกบผลลพธในแบบแรกโดยการมองวาสอสงคมและสอมวลชนใหประโยชนมใชใหแตความเลวรายอยางเดยวเสมอไปและเหนวาในภาพรวมแลว สอสงคมและสอมวลชนใหคณคามากกวาใหโทษ เชน การท าใหผรบสารเกดทกษะในดานขาวสารใหความบนเทงคลายเครยดและการใหความรดานตาง ๆ ในการปรบใชกบสงคม

พฒนาการของแนวคดเกยวกบอทธพลและผลกระทบของสอ บทบาทและอทธพลของสอในบรบทตางประเทศ การวจยทางดานอทธพลและผลกระทบของสอในตางประเทศ พบวา สามารถแบง

ชวงเวลาของอทธพลและผลกระทบของสอไดเปน 5 ยค ดงตารางท 5.1

P a g e | 83

ตารางท 5.1 แสดงชวงเวลาการแบงยคของสอและอทธพลและผลกระทบของสอ

ชวงระยะเวลา มมมองหลกเรองผลกระทบของสอ ขอมลสนบสนนและขอโตแยงส าคญ

ยคท 1 ยคทสอมพลงอ านาจ (พ.ศ. 2463-2473

ทฤษฎเขมฉดยา สอถกน ามาใชเพอการโฆษณาชวนเชอในชวงสงครามโลกครงท 1 อยางไดผล

ยคท 2 ยคอ านาจสอถกทาทาย (พ.ศ.2483-2493)

ทฤษฎเขมฉดยา ทฤษฎการเลอกรบ เลอกรบรและเลอกจดจ า

ผลงานวจยหลายชนยนยนขอมลตรงกนวาสอภาพยนตรไมไดมอทธพลโดยตรงตอ ความกาวราวรนแรงของเดกและเยาวชน

ยคท 3 ยคสอกลบมามอทธพล (พ.ศ.2493-2503)

ทฤษฎการก าหนดวาระขาวสาร (Agenda setting) ทฤษฎกระบวนการเรยนรทางสงคม (Socialization theory) ปฏเสธทฤษฎการเลอกรบ เลอกรบรและเลอกจดจ า

สอโทรทศนเรมเขามามบทในสงคมผลการศกษาพบวาสอเปนผก าหนดบรบท และประเดนของการสอสารในสงคมซงมผลตอทศนคตและพฤตกรรม

ยคท 4 ยคสอมอทธพลและผลกระทบในวงกวาง (พ.ศ. 2513-2523)

ทฤษฎการก าหนดวาระขาวสาร (Agenda setting) ทฤษฎการปลกฝงทศนคตและคานยมความเชอของสอ (Cultivation theory)

การเพมจ านวนของสอโทรทศนอยางรวดเรวผลการวจยระบวาสอโทรทศนมอทธพลตอทศนคต พฤตกรรมกาวราวและพฤตกรรมความรนแรง

ยคท 5 ยคพลงผรบสอในบรบทใหมของอ านาจสอมวลชน (2523-2533)

ทฤษฎเกยวกบพฤตกรรมผรบสาร (Cultural study) ทฤษฎเกยวกบผรบสาร (Reception theory) ปจจยทางดานความแตกตางระหวางภมหลงและความตองการของบคคลมผลตอการการตความ และผลกระทบของสอ

สอของอเมรกนมบทบาทอยางกวางขวางและผลการศกษาพบวา ความแตกตางทางวฒนธรรมกมการตอบสนองตอสอท แตกตางกน

ยคปจจบน ยคแหงการหลอมรวมสอและเทคโนโลย การผลตสอดจทล

รายงานสถานการณโซเชยลมเดย ไตรมาส 3 ป 2554 (บ.นลเสน, 2554)

คนอเมรกนมากกวารอยละ 80 มการ โซเชยลเนตเวรค และเวบบลอก และมแนวโนมการใชเวลาบนอนเทอรเนตเพมขนเรอย ๆ

ทมา : อบลรตน ศรยวศกด (2547, หนา 282)

P a g e | 84

บทบาทและอทธพลของสอในบรบทสงคมไทย

การท าตามบทบาทหนาทของสอมวลชนอจจะกอใหเกดผลไดทงในทางทเปนดาน

บวกและดานลบ อาจจะเกดจากความตงใจหรอไมตงใจของสอกตาม สามารถแบงผลกระทบดงกลาว

ไดเปน 4 ระดบ (อบลรตน ศรยวศกด, 2547 หนา 558-560) ดงน

1. ระดบปจเจก ผลกระทบในระดบนไดแก ดานความร (knowledge) และ

ความเหน (opinion) ดานความรสก (affcction) และดานพฤตกรรม (behavior) เชนกรณทเดก

เปดรบสอประเภทใดประเภทหนงมากเกนไป (heavy use of mass media) จนท าใหเกดปญหาการ

ตดตอสอสารกบบคคลอนๆ ทอาจน าไปสการถกครอบง าไดโดยงาย

2. ระดบกลมองคกร ผลกระทบในระดบนไดแก การน าเสนอรายการประเภทดนตร

และบนเทงมอทธพลตอการสรางกลมยอยของเดกและเยาวชน การโฆษณาโทรศพทมอถอท าใหคนรนใหม

ตดโทรศพทมอถอทเรยกกวาสมารทโฟนมการเปลยนโทรศพทมอถอ อยเสมอเมอมรนใหม ๆ เขามา

3. ระดบสถาบนทางสงคม ผลกระทบในระดบนไดแก การน าเสนอขาวสารเกยวกบ

สถาบนพระสงฆในทางลบบอย ๆ ยอมจะน าไปสการเสอมศรทธาทมตอสถาบนทางศาสนา ซงน าไปส

การปฏรปสถาบนนน ๆ เปนตน

4. ระดบสงคมและวฒนธรรม ผลกระทบในระดบนไดแกการน าเสนขาวสาร

เกยวกบการประกวดแขงขนเปนนางงาม ศลปน ดารา นกรอง สงเหลานเปนการตอกย าคานยมของ

ความตองการเดน ดง และตอกย าคานยมเรองรปเปนทรพย ท าใหเกดการเปลยนแปลงคานยมใน

วยรนในเรองการบรโภคแบบฟมเฟอย

นอกจากนการน าเสนอขาวสารตาง ๆ ของสอมวลชนยงอาจกอใหเกดผลกระทบใน

หลาย ๆ ระดบในขณะเดยวกน ซงเราอาจสรปเกยวกบผลกระทบของสอมวลชนในภาพรวมได ดงน

1) เปนเหตใหเกดการเปลยนแปลงตามความประสงคได

2) เปนเหตใหเกดการเปลยนแปลงทไมพงประสงคกได

3) เออใหเกดการเปลยนแปลงทงในทางทพงประสงคและไมพงประสงคได

4) ชวยหนนเสรมสงทมหรอเปนอยใหมอยหรอคงอยตอไป

P a g e | 85

อทธพลและผลกระทบของสอมวลชนตอเพศและความรนแรง การศกษาเกยวกบอทธพลและผลกระทบของสอน โดยทวไปมกขนอยกบบรบททาง

สงคม ปรากฏการณ และเงอนไขทางสงคมในชวงเวลานน ๆ ซงปจจยดงกลาวนยอมจะสงผลกระทบตอการท าหนาทของสอมวลชนอยางหลกเลยงไมได การเปลยนแปลงทางดานทศนคต และความเชอในเรองอทธพลและผลกระทบของสอจงไมมความสมพนธในลกษณะเสนตรง เนองจากมปจจยอนมาแทรกอยดวยเสมอ ทงนความรนแรงทปรากฏในสอมวลชนตาง ๆ โดยเฉพาะสอโทรทศนนนสงผลตอพฤตกรรมของผรบสารทงในแงบวกและในแงลบ มผลทงในดานการเลยนแบบและการเรยนร ซงผลกระทบจะเกดขนมากนอยเพยงใดนนยอมขนอยกบ ลกษณะทางจตวทยาและสงคม ตลอดจนเงอนไขทางสภาพแวดลอม และประสบการณของบคคลนนๆ ดวย ทฤษฎทเกยวของกบอทธพลของสอแบงออกไดเปนทฤษฎการกระตน และกลมทฤษฎทเกยวของกบความรนแรงในสอ ซงประกอบดวย ทฤษฎการผอนคลาย ทฤษฎการกระตน ทฤษฎการเรยนรโดยการสงเกตทฤษฎแรงเสรม และทฤษฎการปลกฝง โดยแตแตละทฤษฎมรายละเอยดประเดนทควรพจารณาส าคญ 4 ทฤษฎ (Bitter,1999 อางถงใน อบลรตน ศรยวศกด, 2547 หนา 562-563) ดงน

1. ทฤษฎการปลดปลอยความคบของใจ ทฤษฎนเหนวา รายการโทรทศนหรอสอทน าเสนอเนอหาความรนแรงจะสามารถชวยผอนคลายความคบของใจของปจเจกบคคลจากภาระตาง ๆ ในชวตประจ าวน และชวยใหความรสกเกบกดหรอความรนแรงทางอารมณภายในจตใจมโอกาสถกปลดปลอยผานรายการหรอเนอหาทมความรนแรงในสอ อยางไรกตามทฤษฎนไมไดรบการสนบสนนมากนกเมอเปรยบเทยบกบทฤษฎอน ๆ แมวาผลการวจยบางเรองจะสนบสนนแนวทฤษฎนอยบางกตาม

2. ทฤษฎสญญาณความกาวราว ทฤษฎนเหนวา การรบสอทมความรนแรงจะเพมระดบความตนเตน และจะเปนการประตนใหเกดการเชอมโยงกบพฤตกรรมอน ๆ ทปจเจกบคคลไดเรยนรมาแลว ซงกระบวนการเชนนสามารถน าไปสการกระท าทใชความรนแรงไดในสถานการณจรงเมอบคคลตองเผชญหนากบเรองทกระทบจตใจหรอตองตดสนใจแกปญหา

3. ทฤษฎแรงเสรม ทฤษฎนมพนฐานทใกลเคยงกบแนวทางของทฤษฎสญญาณความกาวราว ผเสนอทฤษฎเชอวาผลกระทบของสอทมเนอหารนแรงคอการไปสนบสนนทศนคต และพฤตกรรมทมอยแลวในตวผรบสาร ไมไดไปสรางใหเกดความรนแรงขนมาใหมในบคคลแตอยางใด ทฤษฎนแบงออกเปน 2 จ าพวกคอ กลมทมแนวโนมจะแสดงความกาวราวรนแรงหรอพวกทมความกาวราวรนแรงในตวเองกบพวกทไมมความกาวราวรนแรง ในกลมแรก เมอรบเนอหาทมลกษณะกาวราวรนแรงกจะมองเหนเปนเรองปกตในชวตจรงทสอดคลองกบแนวโนมของคนกลมนน ในขณะทกลมทไมมความกาวราวรนแรงในตวจะมองรายการทมเนอหากาวราวรนแรงเปนเพยงแคความบนเทงอยางหนง โดยไมมผลกระทบ

4. ทฤษฎการเรยนรจากการสงเกตการณ ทฤษฎนเหนวาปจเจกบคคลสามารถเรยนรเกยวกบพฤตกรรมการใชความรนแรงทไดจากการรบสอทมเนอหามมความรนแรงแฝงอย ซงทฤษฎนอาจจะน าไปประยกตกบเดกเลกมากกวาวยอน ๆ กลาวคอ หากพอแมปลอยใหเดกดโทรทศนทมเนอหาความรนแรงมาก ๆ ในชวงทเดกอาย 2-3 ขวบ การเรยนรในวยนจะเปนพนฐานทสะสมในตวเดก หากไดรบการเสรมแรงจากสอทมเนอหารนแรงตอไปในบางชวงของอนาคต กม โอกาสแสดงออกซงพฤตกรรมทใชความกาวราวรนแรงออกมาได

P a g e | 86

การศกษาวจยเกยวกบอทธพลและผลกระทบของสอ

นกวชาการทางดานนเทศศาสตร สงคมวทยาและองคกรทเกยวของกบเดกและเยาวชนหลายองคกรไดท าการศกษา วจยและศกษาผลกระทบของสอโดยเฉพาะกลมเปาหมายทเปนเดกและเยาวชนเปนกลมผรบสารทมความออนไหวตอการเลยนแบบจากสอในทกมต เนองจากในวยนเปนชวงของการเรยนรดานการด าเนนชวต ซงการพฒนาเดกและเยาวชนใหเตบโตเปนผใหญทมความร ความสามารถ มทกษะและความสามารถในการปรบตวเปนพลเมองทดในสงคมเรมมาจากสถาบนครอบครว และสถาบนการศกษาเปนล าดบถดมา จากนนสถาบนสอมวลชนจะเขามามบทบาทมากขนในการเรยนรเรองราว เหตการณ ความเคลอนไหวตางๆ ในสงคม สอมวลชนกลายมาเปนแหลงเรยนรแหลงใหมทสามารถกระตนการรบรและดงดดความสนใจจากเดกและเยาวชนไดเปนอยางมากโดยเฉพาะความกาวหนาทางเทคโนโลยใหม ๆ ท าใหเกดสอขนมากมาย โดยเฉพาะอนเทอรเนต ทสามารถเขาถงขอมลไดอยางไรขดจ ากด ในขณะทสอดงเดมไดแก วทย โทรทศน หนงสอพมพ และนตยสาร กพฒนารปแบบการน าเสนอใหนาสนใจมากขน โดยเนอหามกจะเนนไปทางดานเพอความบนเทงเปนหลก ทงในรปแบบ ละคร เกมโชว มวสควดโอ แฟชน โฆษณาขายสนคาและบรการ

ทงนผลการศกษาเรองผลกระทบของสอทมตอเดกและเยาวชนสวนใหญมกเปน

ผลกระทบในทางลบ ตวอยางงานวจยของมาลาภรณ วชย (2557) ซงไดท าการศกษาเรอง สอกบ

ผลกระทบตอการบรโภคของเดกและเยาวชน พบวา การเปดรบสอดานการโฆษณาสนคาสงผลใหเดก

และเยาวชนมพฤตกรรมการทานอาหารประเภทอาหารจานดวน ซงอาหารเหลานนไมมคณคาทาง

อาหาร สงผลตอภาวการณเกดโรคอวน มคานยมการซอสนคาฟมเฟอย เนองจากการรบขาวสาร

การโฆษณาสนคาจากสออนเทอรเนต การรบเอาคานยมหนผอมเพรยวมาจากพวกศลปน ดารา

และนางแบบ พฤตกรรมทางเพศ มกจะเกดจากการเลยนแบบสอโดยเฉพาะจากโทรทศน เนองจาก

สอดงกลาวนเปนตวแบบส าคญของการแสดงออกทางเพศของเดก เชน การมเพศสมพนธในวยเรยน

การแตงกาย การวางตวกบเพศตรงขาม การแสดงกรยาทไมเหมาะสม คานยมทไมเหมาะสมซงตดมา

จากตวละครในโทรทศนความรนแรง ผลการศกษาพบวาเดกและเยาวชนมพฤตกรรมเลยนแบบ

จากการตอสในเกม ความรนแรงทน าเสนอผานเกมออนไลนและเวบไซตทไมเหมาะสม มพฤตกรรม

ดานบคลกภาพทเสอมลง เชน มมนษยสมพนธต า มโลกสวนตวสง พฤตกรรมการยบยงชงใจตอเรอง

ตาง ๆ ทมากระทบลดลง

ในทางวชาการการสอสารมวลชน เชอวาสอมวลชนสามารถท าหนาทเปนสวนหนง

ของกระบวนการเรยนรทางสงคม (socialization) หมายถง เดกสามารถทจะเรยนรสงตาง ๆ ท

สอมวลชนน าเสนอและการเรยนรนจะขดเกลาความเปนตวตนของเขานบตงแตเขาเรมจ าความได

P a g e | 87

จนถงวยผใหญ และผลจากการเรยนรนน จะปรากฏออกมาเปนบคลกภาพของเขา ซงอาจเรยก

กระบวนการนวาเปนการปลกฝงกได

สอมวลชนสามารถแสดงบทบาทหนาทเปนเสมอนหองเรยนขนาดใหญ ทสามารถ

เปนตวถายทอดอดมการณความนกคดแกคนในสงคม แตทงน เนอหาทปรากฏทางสอสะทอนสงทเปน

การสรางการเรยนรทางบวกและทางลบ เชน สอละครทางโทรทศนทเปนละครส าหรบครอบครว

กเปนทางเลอกในการเปนแหลงเรยนรทดส าหรบเดก ทงนแนวเนอหาสวนใหญ นอกจากจะปลกฝง

แนวคดสนตภาพ เสรภาพแลว ยงสามารถเสรมสรางจนตนาการทดใหกบเดกไดอกดวย อยางไรกตาม

ใชวาการท าหนาทของสอส าหรบเดกจะมแตเรองนาชนชมเสมอไป บอยครงมาก ทมกพบบทความทาง

หนาหนงสอพมพ ขาวสารทางวทยโทรทศน หนงสอ ตลอดจนคอลมนในหนาหนงสอพมพตลอดจนสอ

นตยสารตาง ๆ ไดกลาวถงผลเสยของการน าเสนอเนอหาส าหรบเดกและเยาวชน อาท การน าเสนอ

เนอหารนแรง ภาพหวาดเสยว แบบอยางของความกาวราว เปนตน

สอมอทธพลตอเดก สอสามารถปลกฝงแนวคดเรองตางๆ ทงในทางสรางสรรคสงคม

การสรางคานยมทด การสรางตวแบบการปฏบต แตในขณะเดยวกนสอกสามารถปลกฝงแนวคด

เกยวกบความกาวราวและความรนแรงดวยเชนกน และลกษณะความกาวราวรนแรงมหลายประเภท

อาจเปนความกาวราวรนแรงเพอใหอทธพลอ านาจเหนอผอนทางรางกาย เชน การท ารายผอน หรอ

อาจเปนความรนแรงทางเพศกได ตวอยางทคอนขางชดเจนคอ ภาพยนตรการตนทเปนเรองเนอหา

แนวการตอสลางผลาญ ตวละครบางตวตองรวบรวมพละก าลงแหงความโกรธ ความเกลยดชงจงจะ

สามารถมพลงตอสได เรองนถอเปนเรองทคอนขางนากลว บอยครงภาพแหงการเขนฆาลางผลาญ

ถกน าเสนอ ซงแนนอนวา หากเดกเปดรบสอเหลานจนเกดความเคยชน เดกอาจเกดความเชอวา

พฤตกรรมเหลานนเปนเรองปกตกได ปรมะ สตะเวทน (2539, หนา 172-176) กลาวถงอทธพลของสอมวลชนทส าคญไว

ดงน ประการแรก อทธพลตอการซอของประชาชน ซงบรรดาผโฆษณามความเชอวา

การโฆษณานนชวยใหการขายสนคาและบรการไดดขน แตในขณะทการโฆษณาทางโทรทศน และในสออนๆ นนชวยใหประชาชนตดสนใจซอสนคาไดอยางชาญฉลาดขนหรอไม การโฆษณาท าใหประชนสนใจสนคาทไมมประโยชนแตมการใชกลวธการน าเสนอเนอหาทเกนจรง หรอสนคาทกอใหเกดความฟมเฟอยหรอความทะเยอทะยานเกยวกบฐานะทางสงคมของบคคลหรอไม

ประการทสอง อทธพลตอเดก วทยและโทรทศนเปนสอทมการศกษาถงผลกระทบทมตอเดกมากทสด ซงผลการวจยสรปไดวาอทธพลของโทรทศนทมตอเดกมดงน

1) อาจจะเพมความตนเตนของเดกใหถงจดๆหนง ซงจะท าใหเดกตดความตนเตนและไมชอบดรายการทไมตนเตน

P a g e | 88

2) อาจจะสรางนสยรนแรงและกาวราวแกเดกได โดยเฉพาะอยางยง ถาความกาวราวถกกระตนในเวลาตอมา

3) อาจจะท าใหเดกรสกล าบากในการทจะอดทนรอในสงทปรารถนา 4) เปดโอกาสมากเกนไปทจะท าใหเดกหลกหนจากความกดดนทางสงคม ท าใหเดก

ไมมความรบผดชอบตอสงคม 5) ท าใหเดกเพมแนวโนมของการพอใจในอ านาจตามแบบของบคคลผมอ านาจทได

ดจากโทรทศน 6) อาจแทรกแซงการปฏบตในชวตจรงของเดก มการพบวาโทรทศนท าให

ครอบครวใกลชดกนแตกลบสงผลเสยตอเวลาในการอานหนงสอ การเลน การพดคย การชวงกจกรรมงานบาน และกจกรรมอน ๆ ของเดกลดลง

ประการทสาม อทธพลตอรสนยม สอวทยและโทรทศนชวยยกระดบรสนยมของประชาชนดวยการน าศลปะและดนตรทมรสนยมด ซงเปนทนยมชมชอบในหมคนชนสงมาสความนยมในกลมคนทวไป ศลปะตางๆ เหลานรวมไปถงสถาปตยกรรม การตกแตงบาน การแตงกาย กรยามารยาท เปนตน ขณะเดยวกนไดมหลกฐานแสดงใหเหนวาคนสวนใหญหนมาใหความสนใจอานสอสงพมพทเปนเนอหาสาระประเภทชวประวต ประวตศาสตรมากขน สอมวลชนท าใหวฒนธรรมทแสดงถงรสนยมทดใหกลายมาเปนวฒนนธรรมของมวลชน (mass culture)

ประการทส อทธพลตอความกาวราวรนแรง ความรนแรงทางโทรทศนเปนประเดนทมการพดถงกนมานาน การวจยทางสอสารมวลชนพบวา ความรนแรงทางโทรทศน มอทธพลตอพฤตกรรมกาวราว

นอกจากนจากการศกษาเกยวกบผลกระทบของสอใหม ซงชวง 5 ปทผานมาจ านวนสมาชกของเครอขายสงคมออนไลนตางๆ เพมจ านวนขนอยางมหาศาล ในขณะทเทคโนโลยการสอสารไดรบการพฒนาอยางไมหยดยง สอสงคมออนไลนกลบสงอทธพลดานลบตอชวตประจ าวนและความสมพนธของคนในสงคมอยางชดเจนมากยงขนจนกลายเปนประเดนทางสงคม ททงสอกฎหมาย และประชาชนเองจะตองใหความส าคญในการปองกนและแกไขปญหาเหลาน (หนงสอพมพกรงเทพธรกจออนไลน, 2556) ไดแก

1. การคกคามผานสอออนไลน (cyber bullying) คอการคกคามหรอรงแกกนผานเทคโนโลยสารสนเทศ ทงการใชจดหมายอเลกทรอนกส (e-mail) ขมขหรอแบลคเมล (black mail) การสงขอความทางโทรศพท การขมขทางโทรศพท โปรแกรมออนไลน และชดเจนทสดคอการคกคามผานสอสงคมออนไลน แมวาการคกคามกนบนโลกออนไลนจะไมใชการท ารายรางกายหรอมใครไดรบบาดเจบ แตเปนการท ารายทางอารมณความรสกซงสามารถสรางบาดแผลทรนแรงมากในทางจตวทยาอนจะสงผลใหเกดอาการหวาดระแวง ซมเศรา หดห ไปจนถงการฆาตวตายในทสด

2. การโจรกรรมเอกลกษณบคคล (identity theft) ไดกลายเปนปญหาใหญทงในสงคมไทยและประเทศอนๆทวโลก และยงเปนอกสาเหตของการเตบโตอนรวดเรวของจ านวนสมาชกทเพมขนบนเครอขายสงคมออนไลน มรายงานจากกรมสถตออสเตรเลยเมอป 2008 วามประชาชนตงแตอาย 12 ปขนไป ตกเปนเหยอของการโจรกรรมเอกลกษณบคคลหรอขอมลสวนตวอน ๆ รวมกวา 806,000 คน เชนเดยวกบทสอมวลชนไทยรายงานขาวการโจรกรรมเอกลกษณบคคลทเพมขน

P a g e | 89

ใน 5 ปทผานมาอยางตอเนอง ซงมทงในกรณของการแอบอางตมตนเพอขดรดทรพยสน ไปจนถง การลอลวงไปมสมพนธเชงชสาว เปนตน

3. เครอขายสงคมออนไลนสรางปญหาทางความสมพนธของคนในสงคม ท าใหคนหางไกลกนมากขน เพราะวธการสอสารกบคนรจกและคนแปลกหนาบนอนเทอรเนตท าใหความรสกดานความผกพน ความเอออาทร ของคนเปลยนไป มตรภาพทเกดจากความไมรจกตวตนทแทจรง สงคมออนไลนเปนเหมอนการสรางสงคมแหงการหลอกลวง ผลกระทบทางลบอกอยางหนงของเครอขายสงคมออนไลนคอความสมพนธของคนในสงคม แมจะชวยสรางสมพนธภาพใหเรากบคนทไมสนทใหรจกกนแนนแฟนไดงายขน แตคนเรามกจะมองไมเหนวาเครอขายสงคมออนไลนนนกท าใหเราหางไกลจากคนทเราสนทดวยมากขน ดวยความเปน “เครอขายสงคม” จงท าใหสมาชกสวนใหญมความเขาใจผดคดวาเพยงแคเปนสมาชกในเครอขายกเทากบเปนการเขาสงคมแลว

จากอทธพลและผลกระทบของสอดงกลาวจงเปนหนาททผ เกยวของตองเรงด าเนนการใหการศกษา เพอสรางความร ความเขาใจและการรเทาทนสอ ตลอดจนการก ากบ สงเสรม และสนบสนนใหสอทกประเภทหนมาใหความส าคญในการสงเสรม สนบสนน ใหเกดการเรยนร แกเดกและเยาวชนในสงคม อกทงเสรมสรางทางดานพฒนาการตางๆ ทงทางดานรางกาย จตใจ สตปญญา สงคม และอารมณใหเปนเยาวชนทดสามารถเปนก าลงส าคญของประเทศในอนาคต

สรป อทธพลของสอมวลชนเปนประเดนท ไดรบความสนใจจากสงคม ชนชนน า

นกวชาการสาขาตางๆ ซงแมวาสอสวนใหญมความพยายามทจะสรางสรรคเนอหาเพอสงเสรมการเรยนร ความบนเทง สอมวลชนเปนพนฐานในการใหขอมลขาวสารทเกดประโยชน สรางสรรคสงคม แตในขณะเดยวกนกยงสงผลในทางตรงกนขาม ไมนอยไปกวากน คณประโยชนอนมหาศาลของสอคอการพฒนา และตอบสนองความตองการของบคคล การสอสารจงเปนปจจยหนงทสนบสนนและสงเสรมคณภาพชวตดงกลาว สอมวลชนมขอบเขตความรบผดชอบทกวางขวาง มอทธพลโดยตรงและโดยออมตอสงคม รวมทงสงผลกระทบตอสมาชกของสงคมทงในดานความร ทศนคต และพฤตกรรม โดยมหลกฐานทางวชาการสนบสนน ดวยเหตผลดงกลาวจงเหนไดวา การสอสารมบทบาทอยางสงยงในการเปนเสนเลอด และใยประสาทซงหลอเลยงสงคม ทสามารถสงผลกระทบตอระบบสงคมไดโดยตรงโดยเฉพาะกลมทมความเสยงคอเดกและเยาวชน ความระมดระวงในสวนทใหโทษของการสอสารโดยเฉพาะกลมผรบสารทเปนกลมเดกและเยาวชนทเปนทรพยากรทมความส าคญตอการพฒนาประเทศ การสงเสรมสวนทเปนคณของการสอสารยอมท าใหสงคมและสมาชกรนใหมของสงคมบรรลไปสคณภาพแหงชวต สงผลตอการพฒนาศกยภาพในเดกเยาวชน อนเปนเปาหมายของการด ารงอยและความมเสถยรภาพของสงคม สอมวลชนจงเปนตวจกรทส าคญ เพราะคณภาพของสอมวลชนสงผลตอคณภาพของสงคม อยางไรกตามสงทสามารถท าไดในการปองกนภยทมาจากสอมวลชนและสอสงคมออนไลนกคอการรเทาทนสอ หากสมาชกในสงคมทงทางกายภาพและสงคมออนไลนรหนาทของตวเอง มความรบผดชอบ ไมประมาท และค านงผลกระทบทจะเกดขนจากการกระท าของตน ปญหาของสงคมไมวาจะเปนสงคมใดกตามกนาจะลดลง

P a g e | 90

P a g e | 91

เอกสารอางอง กรงเทพธรกจออนไลน. โซเชยลมเดย...สอใหมททรงพลง.

www.bangkokbiznews.com/home/details/technology สบคนเมอ 19 กรกฏาคม 2557 ปรมะ สตะเวทน. (2539). การสอสารมวลชน : ทฤษฎและปฏบต. กรงเทพมหานคร : ภาพพมพ มาลาภรณ วชย. สอกบผลกระทบตอการบรโภคของเดกและเยาวชน.

www.gotoknow.org.posts/400183 สบคนเมอ 19 กรกฏาคม 2557 อบลรตน ศรยวศกด. (2547). สอสารมวลชนเบองตน : สอมวลชน วฒนธรรมและสงคม.

กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย. Bitter, J.R. (1999). Children Television Standards. (Variation) No.1 March.

P a g e | 92

P a g e | 93

บทท 6 จรยธรรมและความรบผดชอบของสอ

ผศ.พมพณฐชยา สจจาศลป ดร.ฉลองรฐ เฌอมาลยชลมารค

ในสงคมประชาธปไตย สอมวลชนมสทธและเสรภาพในการแสวงหาและน าเสนอขอมลขาวสารแกประชาชนเพอใหประชาชนรบร เขาใจ และตดสนใจเกยวกบเรองราวขาวสารประเดนตาง ๆ ทเกดขนในสงคม แตอยางไรกตามการท าหนาทของสอมวลชนควรอยในกรอบแหงจรยธรรมและความรบผดชอบดวยเชนกน

สทธและเสรภาพของสอ สอมวลชนมบทบาทและเสรภาพอยางสงจากการปกครองระบอบประชาธปไตย โดยท า

หนาทในการแสวงหาขาวสารและก าหนดวาระขาวสารในการน าเสนอขอมลขาวสารรวมทงการวเคราะหประเดนความคดเหน (พจนา สจจาศลป, 2554, หนา 19) ทงทางดาน การเมอง การทหาร เศรษฐกจ สงคม และอน ๆ ใหแกประชาชนในการรบรและความเขาใจหรอการตดสนใจ ในการนเสรภาพของสอมวลชนในการแสวงหาขาวสารจงมความผกพนอยางใกลชดกบเสรภาพของประชาชนในการไดรบขาวสารหรอการแสดงความคดเหนตาง ๆ กลาวคอ ประชาชนในประเทศใดไดรบหลกประกนสทธเสรภาพในการไดรบขาวสารขอมลหรอการแสดงความคดเหนมากเทาใด สอมวลชนกยอมมเสรภาพในการแสวงหาขาวสารอยางกวางขวางมากขนเทานน (กฤษณ ทองเลศ, 2557, หนา 3) ประเดนจงอยทวาเสนแบงระหวางสทธในการรบรของประชาชนกบสทธสวนบคคลอยตรงไหนและจะใชอะไรเปนตวแบง ดงนน กอนทจะท าความเขาใจเสนแบงและเกณฑทใชในการแบงจะตองท าความเขาใจในเบองตน กอนวาสทธและเสรภาพของสอมวลชนนนคออะไรและมลกษณะส าคญอยางไร

กฎหมายไดรองรบใหสอมวลชนมสทธเสรภาพในการแสวงหาขาวสาร เพอท าหนาทในการน าเสนอขาวสารสความรบรของประชาชนอยางกวางขวางประกอบกบเทคโนโลยทางสอสารในปจจบนมความกาวหนาและทนสมยมากขน สอมวลชนและประชาชนจงเกดความคลองตวในการตดตอสอสารมากขนจากการเปลยนแปลงทางสงคม อนเนองมาจากนวตกรรมและมเครองมอทใชในการแสวงหาขาวสารททนสมยมากขนสะดวกรวดเรวมากขนในระยะเวลาเดยวกนสามารถขยายขอบเขตไปไดทวโลกเชนกน (พจนา สจจาศลป, 2554, หนา 39) ภายใตหนาทของสอมวลชนในการแสวงหาขอมลขาวสารเพอน ามาเผยแพรใหประชาชนรบรใหมากทสด ดงนน แมจะมเครองมอในการจดเกบขอมล

P a g e | 94

ทมความทนสมย แตขอมลดงกลาวกอาจถกลกลอบน ามาเผยแพรไดเชนกน ดงทเกดขนจรงหลายกรณ ซงอาจสงผลใหสอมวลชนมโอกาสทจะกระท าการอนเปนการละเมดตอชวตสวนตวของประชาชนไดมากขน โดยทสอมวลชนไมอาจรวาการกระท าภายใตหนาทดงกลาวมกฎหมายใหเปนความผดได

เมอกลาวถงค าวา “สทธ” ดงทไดทราบแลววาสทธนนจะเกดไดตอเมอมกฎหมายรองรบและสทธจะกอใหเกดหนาทบคคลอนในอนทจะไมกระท าการอนเปนการรบกวนหรอละเมดสทธบคคลอน จากปฏญญาสทธมนษยชนและพลเมองของสหประชาชาตทก าหนดไววา “บคคลจะถกสอดแทรกในชวตสวนตว ครอบครว เคหสถาน การสอสาร และจะถกลบหลในเกยรตยศชอเสยง โดยพลการมได คนทกคนมสทธจะไดรบความคมครองตามกฎหมายจากการสอดแทรกหรอลบหลนน” (วนดา แสงสารพนธ, 2547, หนา 65)

นอกจากนน สทธ (right) หมายถง อ านาจทกฎหมายรบรองใหแกบคคลในอนทจะกระท าการเกยวของกบทรพยหรอบคคลอนในการเรยกรองใหบคคลอนกระท าการบางประการใหเกดประโยชนแกตน ตวอยางเชน สทธในการรบรขอมลขาวสารของทางราชการหรอขอมลทอยในความครอบครองของหนวยงานรฐ สทธในทรพยสน สทธในชวตรางกาย สทธในการเลอกอาชพ สทธในครอบครว เกยรตยศ ชอเสยงและความเปนอยสวนตว (กฤษณ ทองเลศ, 2557, หนา 3)

อยางไรกตาม ในประเดนสทธของประชาชนนน องคการสหประชาชาตใหความสนใจในการลดชองวางของความไมเทาเทยมกนในการบรโภคสอของประเทศตาง ๆ และเนนการสรางการรเทาทนสอ (media literacy) ใหเปนเครองมอในการลดชองวางในการกระจายขาวสารตามทฤษฎชองวางทางการสอสาร (information gaps)กลมคนซงมการศกษาและสถานภาพทางเศรษฐกจและสงคมตางกนจะมผลใหเกดการเหลอมล าในสงคม ไดแก กลมคนทซงมการศกษาสง ม สถานภาพทางเศรษฐกจและสงคมสงกวาจะมโอกาสในการรบรขาวสารไดดมากกวากลมคน ซงมการศกษาดอยกวาและสถานภาพทางเศรษฐกจและสงคมต ากวา ดงนน ปรมาณการเพมขนของขาวสารในสงคมแทนทจะลดชองวางของความแตกตางในดานความรความเขาใจของคนในสงคมกลบขยายชองวางใหเกดมากขน (พจนา สจจาศลป, 2554, หนา 23) ดงนน ประชาชนหรอพลเมองจ าเปนตองรจกการใชสทธและรจกการควบคมการไหลเวยนของขาวสารใหพลเมองของทกประเทศไดมศกยภาพในการเปนผบรโภคสอทมอ านาจโดยเทาเทยมกน (คณะนเทศศาสตร มหาวทยาลยรงสต, 2556, หนา 16)

สทธและเสรภาพในการแสดงความคดเหน จากบทบญญตแหงรฐธรรมนญราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 มาตรา 45 บคคล

ยอมมเสรภาพในการแสดงความคดเหน การพด การเขยน การพมพ การโฆษณาและการสอความหมายโดยวธการอนการจ ากดเสรภาพตามวรรคหนงจะกระท ามได เวนแตโดยอาศยอ านาจตามบทบญญตแหงกฎหมายเฉพาะ เพอรกษาความมนคงของรฐ เพอคมครองสทธเสรภาพ เกยรตยศ ชอเสยง สทธในครอบครวหรอความเปนอยสวนตวของบคคลอน เพอรกษาความสงบเรยบรอยหรอศลธรรมอนดของประชาชน หรอเพอปองกนหรอระงบความเสอมทรามทางจตใจหรอสขภาพของประชาชน

การสงปดโรงพมพ สถานวทยกระจายเสยงหรอสถานวทยโทรทศน เพอลดรอนเสรภาพตามมาตรานจะกระท ามได การใหน าขาวหรอบทความไปใหเจาหนาทตรวจกอนน าไปโฆษณาในหนงสอพมพ สงพมพ วทยกระจายเสยงหรอวทยโทรทศนจะกระท ามได เวนแตจะกระท าใน

P a g e | 95

ระหวางทประเทศอยในภาวะสงครามหรอการรบ แตทงนจะตองกระท าโดยอาศยอ านาจตามบทบญญตแหงกฎหมายซงไดตราขนตามความในวรรคสอง

เจาของกจการหนงสอพมพหรอสอมวลชนอนตองเปนบคคลสญชาตไทย ทงน ตามทกฎหมายบญญต “การใหเงนหรอทรพยสนอยางอนอดหนนหนงสอพมพหรอสอมวลชนอนของเอกชน รฐจะกระท ามได”

ในขอเทจจรงปจจบนจากสภาวะเหตการณบานเมองหลงจากป พ.ศ. 2552 ไดเกดสอสารมวลชนประเภทเลอกขางทางการเมองอยางชดเจน ไดแก สถานโทรทศนดาวเทยมเอมว 5 สถานโทรทศนดาวเทยมดเอนเอน สถานโทรทศนดาวเทยมยดด สถานโทรทศนดาวเทยมเอเชยอพเดท สถานโทรทศนดาวเทยมพแอนดพ สถานโทรทศนดาวเทยมโฟรแชนแนล สถานโทรทศนดาวเทยม บลสกาย สถานโทรทศนดาวเทยมเอฟเอมทว สถานโทรทศนดาวเทยมทนวส สถานโทรทศนดาวเทยมเอเอสทว สถานโทรทศนดาวเทยมฮอตทว สถานโทรทศนวอยซทว สถานโทรทศนดาวเทยมเรสคว สถานโทรทศนดาวเทยมเครอขายนกศกษาประชาชนปฏรปประเทศไทย (คปท.) สถานวทยชมชนทไมไดรบอนญาตใหจดตงขนตามกฎหมายทก าหนด จงถกระงบตามประกาศคณะรกษาความสงบแหงชาต ฉบบท 15/2557 เรอง ขอใหระงบการถายทอดออกอากาศของสถานโทรทศนดาวเทยมเคเบล โทรทศนระบบดจตอลและสถานวทยชมชน (ประกาศราชกจจานเบกษา หนา 2 เลม 131 ตอนพเศษ 87 ง วนท 28 พฤษภาคม 2557) นอกจากนน ประกาศคณะรกษาความสงบแหงชาต ฉบบท 12/2557 เรอง ขอความรวมมอจากสอสงคมออนไลน เพอระงบการใหบรการสงขอความเชงปลกระดม ยวย สรางความรนแรง ความไมนาเชอถอและไมเคารพกฎหมาย ตลอดจนการตอตานการปฏบตงานของคณะรกษาความสงบแหงชาต (ประกาศราชกจจานเบกษา หนา 11 เลม 131 ตอนพเศษ 84 ง วนท 26 พฤษภาคม 2557)

ความรบผดชอบทางกฎหมายของสอ ภายใตบทบาทหนาทในการแสวงหาขาวสารและน าเสนอขอมลขาวสารไปสความรบร

ของประชาชนซงจดไดวาเปนหนาทหลกของสอมวลชนนน การกระท าดงกลาวมกกอใหเกดการละเมดสทธของบคคลอนอยเสมอหลายคดมการฟองรองและน าคดไปสการพจารณาของศาล สาเหตทสอมวลชนกระท าการในลกษณะดงกลาว ทง ๆ ทรวาการกระท านนมความผดและมบทลงโทษตามกฏหมาย ทงน เนองมาจากสาเหต 3 ประการ คอ ตองการขายขาว ตองการสนองความอยากรของประชาชนและสถานภาพของผตกเปนขาวอยในความสนใจของประชาชน เชน นกแสดง นกกฬา หรอนกการเมอง ฯลฯ ดงนน เมอสอมวลชนกระท าสงทถอวาเปนการละเมดสทธของบคคลอนแลว จงมกฎหมายทเปนตวก าหนดความผดและบทลงโทษ จ านวน 3 ฉบบ ดงน (วนดา แสงสารพนธ, 2547, หนา 135)

1. รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทยเกยวกบการรบรองและคมครองสทธเสรภาพประชาชน

2. ประมวลกฎหมายแพงและพาณชยเกยวกบความรบผดในทางแพงในคดละเมด 3. ประมวลกฎหมายอาญา เกยวกบความรบผดในทางอาญา

P a g e | 96

จะเหนไดวา เมอสอมวลชนกระท าผดเพยงครงเดยว อาจจะตองรบผดทงในทางแพงและทางอาญา หรอเพยงอยางใดอยางหนงกไดขนอยกบขอเทจจรงและองคประกอบของความผดนน ๆ

การกระท าอนเปนการละเมดตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชย มาตรา 420 ผใดจงใจหรอประมาทเลนลอ ท าตอผอนโดยผดกฎหมายใหเขาเสยหาย

ถงชวตกด แกรางกายกด อนามยกด เสรภาพกด ทรพยสนหรอสทธอยางหนงอยางใดกด ทานวาผนนท าละเมดจ าตองชดใชคาสนไหมทดแทนเพอการนน (วนดา แสงสารพนธ, 2547, หนา 135)

มาตรา 421 การใชสทธทมแตจะกอใหเกดความเสยหายแกบคคลอนนน ทานวาเปนการอนมชอบดวยกฎหมาย

มาตรา 423 ผใดกลาวหรอไขขาวแพรหลายซงขอความอนฝาฝนตอความจรง เปนทเสยหายแกชอเสยงหรอเกยรตคณของบคคลอนกด หรอเปนทเสยหายแกทางท ามาหาไดหรอทางเจรญของเขาโดยประการอนกด ทานวาผนนจะตองชดใชคาสนไหมทดแทนใหแกเขาเพอความเสยหาย อยางใด ๆ อนเกดแกการนน แมทงเมอตนมไดรวาขอความนนไมจรงแตหากควรจะไดร (กฤษณ ทองเลศ, 2557, หนา 70)

ผใดสงขาวสารอนตนมไดรวาเปนความไมจรง หากวาตนเองหรอผรบขาวสารนนมทางไดเสยโดยชอบดวยการนนดวยแลว ทานวาเพยงทสงขาวสารเชนนน หาท าใหผนนตองรบผดขอบใชคาสนไหมทดแทนไม

การกระท าอนเปนความผดทางอาญาตามประมวลกฎหมายกฎหมายอาญา 1. หมนประมาท : มาตรา 326 ผใดใสความผอนตอบคคลทสาม โดยประการท

นาจะท าใหผอนนนเสยชอเสยง ถกดหมนหรอถกเกลยดชง ผนนกระท าความผดฐานหมนประมาท ตองระวางโทษจ าคกไมเกนหนงปหรอปรบไมเกนสองหมนบาท หรอทงจ าทงปรบ (กฤษณ ทองเลศ, 2557, หนา 57)

2. ดหมน : มาตรา 393 ผใดดหมนผอนซงหนาหรอดวยการโฆษณา ตองระวางโทษจ าคกไมเกนหนงเดอน หรอปรบไมเกนหนงพนบาท หรอทงจ าทงปรบ (วนดา แสงสารพนธ, 2557, หนา 204)

3. บกรก : มาตรา 362 ผใดเขาไปในอสงหารมทรพยของผอนเพอถอการครอบครองอสงหารมทรพยนนทงหมดหรอบางสวนหรอเขาไปกระท าการใดๆอนเปนการรบกวนการครอบครองอสงหารมทรพยของเขาโดยปกตสข ตองระวางโทษจ าคกไมเกนหนงปหรอปรบไมเกนสองแสนบาทหรอทงจ าทงปรบ (วนดา แสงสารพนธ, 2547, หนา 186)

4. กอใหเกดความเดอดรอนร าคาญ : มาตรา 397 ผใดในทสาธารณะหรอตอหนาธารก านล กระท าดวยประการใด ๆ อนเปนทรงแกหรอขมเหงผอน หรอกระท าใหผอนไดรบความอบอายหรอเดอดรอนร าคาญ ตองระวางโทษจ าคกไมเกนหนงเดอน หรอปรบไมเกนหนงพนบาท หรอทงจ าทงปรบ (วนดา แสงสารพนธ, 2557, หนา 217)

P a g e | 97

ความรบผดชอบตามพระราชบญญตการประกอบกจการกระจายเสยงและกจการโทรทศน

ตามพระราชบญญตการประกอบกจการกระจายเสยงและกจการโทรทศน พ.ศ. 2551 มบทบญญตของมาตราทส าคญ ๆ เชน

มาตรา 37 หามมใหออกอากาศรายการทมเนอหาสาระทกอใหเกดการลมลางการปกครองในระบอบประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยทรงเปนประมขหรอทมผลกระทบตอความมนคงของรฐความสงบเรยบรอยหรอศลธรรมอนดของประชาชน หรอมการกระท าซงเขาลกษณะลามกอนาจาร หรอมผลกระทบตอการใหเกดความเสอมทรามทางจตใจหรอสขภาพของประชาชนอยางรายแรง

ผรบใบอนญาตมหนาทตรวจสอบและใหระงบการออกอากาศรายการทมลกษณะตามวรรคหนง หากผรบใบอนญาตไมด าเนนการใหกรรมการซงคณะกรรมการมอบหมายมอ านาจสงดวยวาจาหรอเปนหนงสอใหระงบการออกอากาศรายการนนไดทนทและใหคณะกรรมการสอบสวนขอเทจจรงกรณดงกลาวโดยพลน

ในกรณทคณะกรรมการสอบสวนแลวเหนวาการกระท าดงกลาวเกดจากการละเลยของผรบใบอนญาตจรง ใหคณะกรรมการมอ านาจสงใหผรบใบอนญาตด าเนนการแกไขตามทสมควรหรออาจพกใชหรอเพกถอนใบอนญาตกได

มาตรา 50 หามมใหผรบใบอนญาตตามพระราชบญญตน หรอผรบใบอนญาตประกอบกจการโทรคมนาคมตามกฎหมายวาดวยการประกอบกจการโทรคมนาคม หรอเจาของโครงขายใหบรการการสงหรอการแพรขาวสารสาธารณะหรอรายการทมลกษณะเปนการประกอบกจการกระจายเสยงหรอกจการโทรทศนแกผอนซงมใชเปนผรบใบอนญาตตามพระราชบญญตน ความรบผดชอบทางจรยธรรมของสอ

จรยธรรมทเกยวของกบสอมวลชน รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย (ฉบบชวคราว) พ.ศ. 2557 มาตรา 4 ภายใตบงคบ

บทบญญตแหงรฐธรรมนญน ศกดศรความเปนมนษย สทธ เสรภาพและความเสมอภาค บรรดาทชนชาวไทย เคยไดรบการคมครองตามประเพณการปกครองประเทศไทย ในระบอบประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยทรงเปนประมขและตามพนธกรณระหวางประเทศทประเทศไทยมอยแลว ยอมไดรบการคมครองตามรฐธรรมนญน

ขอบงคบดานจรยธรรมของวชาชพ 1. ความเทยงตรง ความเปนกลางและความเปนธรรม 2. ความเปนอสระของวชาชพและความรบผดชอบตอสาธารณชน 3. การเคารพศกดศรความเปนมนษย ความเปนสวนตวและการคมครองสทธ

สวนบคคล 4. การคมครองเดกและเยาวชนจากรายการทแสดงออกถงความรนแรง การ

กระท าอนผดกฎหมายหรอศลธรรม อบายมขและภาษาอนหยาบคาย 5. การปฏบตตอเหยอผเคราะหรายและผทอยในภาวะเศราโศก

P a g e | 98

6. การจายเงนแกแหลงขาว การรบรางวลหรอผลประโยชนตอบแทนเพอใหเสนอขาว หรอมสวนรวมในการกระท าใดอนกระท าใหขาดความเปนธรรมและความเปนอสระของวชาชพ

7. การปกปองและปฏบตตอแหลงขาวอยางเปนธรรม

สภาการหนงสอพมพแหงชาตไดสรป ความรบผดชอบทส าคญ 2 ประการของนกขาวไวดงน

1. ความรบผดชอบทางกฎหมาย ในฐานะทนกขาวเปนนายประตขาวสาร หรอเปนดานแรกในการท างานขาว

ควรจะตองศกษากฎหมายตาง ๆ ทเกยวของกบการท างาน เชน พระราชบญญตจดแจงการพมพ ประมวลกฎหมายอาญาวาดวยความผดฐานหมนประมาท โดยเฉพาะความผดฐานหมนประมาทดวยการโฆษณา ประมวลกฎหมายอาญาวาดวยความผดเกยวกบสถาบนพระมหากษตรย พระราชบญญตความผดเกยวกบคอมพวเตอร พระราชบญญตวาดวยคดเดกและเยาวชน ประมวลกฎหมายแพงและพาณชยวาดวยความผดฐานละเมดตอชอเสยง เกยรตยศและทางท ามาหาได ทงนเพราะความรบผดชอบทางกฎหมายเปนขอจ ากด ในการใชสทธ เสรภาพประการหนง ภายใตหลกประกนสทธ เสรภาพในการแสดงความคดเหนของประชาชนตามบทบญญตรฐธรรมนญ

2. ความรบผดชอบทางจรยธรรม ความรบผดชอบทางจรยธรรม (ethics) เปนความรบผดชอบทตองใชจตส านก

พจารณาและใครครวญถงผลกระทบทจะเกดขนกบผทเปนขาว ญาตพนอง และครอบครวในแงของการก ากบ ดแลและควบคมผประกอบวชาชพสอสารมวลชน ใหอยในกรอบของจรยธรรมนน สภาการหนงสอพมพแหงชาต จะเปนองคกรหลกในการควบคมการท างานของผประกอบวชาชพ โดยมขอบงคบวาดวยจรยธรรมแหงวชาชพก าหนดไวเปนลายลกษณอกษร เพอใหสมาชกใชเปนแนวทางปฏบตในการท างาน นอกจากนนองคกรสอบางแหง เชน กลมเนชน โพสต กไดตราขอก าหนด แนวทางประพฤตปฏบตในเรองจรยธรรมเปนลายลกษณอกษรแสดงรายละเอยดของการประพฤตทพงกระท าหรองดเวน เพอใหพนกงานใชเปนหลกในการท างานดวย

ประเดนปญหาทางจรยธรรมทมการพดถงกนอยเสมอ ไดแกการรายงานขาวทมผลกระทบตอบคคลอนถงแมบางเหตการณจะมคณคาขาวทควรน าเสนอ แตขาวกอาจกอใหเกดผลกระทบตอบคคลอนทงทเกยวของและไมเกยวของในเหตการณ ดวยสไตลการเขยน การเขยนเนอขาวและความน า การใหหวขาวหรอการใชภาพประกอบทอาจสรางความเจบปวดซ า ๆ ใหแกผเคราะหรายทเปนขาวได หลายครงทสอมวลชนถกวพากษวจารณ และมเสยงเรยกรองใหใชจตส านกชงน าหนกระหวางสทธในการรบรขอมลขาวสารและผลกระทบทจะเกดขนกบบคคล นกขาวจงตองใชวจารณญาณในการคดเลอกและรายงานขาวดวย

จรยธรรมในการสอขาวและการเขยนขาว ในการสอขาวและการเขยนขาว ภาระหนาทของนกขาวในฐานะผแจงขาวสาร คอ

การน าขอเทจจรงสสาธารณชน (The duty of journalists is to serve the truth) ดงนน นกขาวควรตองมจรยธรรมในการสอขาว และเขยนขาวดงน

P a g e | 99

1. ความเทยงธรรมและความเปนภววสยในการรายงานขาวตามหลกการสอขาวไดมขอก าหนดเกยวกบคณสมบตขาวทดไววาจะตองมความเปนภววสยปราศจากอคต และความรสกสวนตวของนกขาว ขาวทน าเสนอจะตองเสนอเฉพาะขอเทจจรง มความเทยงธรรม สมดลในกรณทเกดการขดแยงเกดขนตองใหโอกาสในการชแจงและแสดงขอเทจจรงทงสองฝาย ไมวานกขาวจะเหนพองกบฝายหนงฝายใดหรอไมกตาม ทงนเพอความเปนกระจกเงาสะทอนภาพสงคมทชดเจนเทยงตรง ไมบดเบยว

2. ความเปนสวนบคคลกบสทธในการรบรของผบรโภคขาวสารปญหาความเปนสวนตวกบสทธในการรบรของผรบสาร นกขาวมกถกทวงตงจากสงคมวาปฏบตหนาทลวงล าความเปนสวนตวของผอน หรออาจจะเปนความรสกทเขาไปเกยวของกบเหตการณในลกษณะมองตางมมระหวางสงคมกบนกขาว ซงนกขาวควรมวจารณญาณในการไตรตรอง ชงน าหนกในความเหมาะควรขณะปฏบตงานอยเสมอวา การเสนอขาวและภาพผถกคกคามทางเพศ หรอการระบชอบคคลทมความสมพนธเปนญาตมตรท าใหสามารถเขาใจไดวา ผถกคกคามทางเพศเปนใคร การน าเสนอภาพเปลอยของผตาย

หนงสอพมพยกษใหญ 2 ฉบบ ฉบบหนงเสนอภาพเปลอยหญงสาวทถกขมขนในทเกดเหตภาพเปลอยเดวด คาราดน ดาราฮอลลวดทฆาตวตายในตเกบเสอผาโรงแรมปารคนายเลศ อกฉบบหนงเสนอภาพเปลอยหญงชาวตางชาตถกคลนสนามพดพาขนไปคางอยบนกงตนโกงกางในลกษณะทอจาดตา นกเปนการละเมดศกดศรความเปนมนษยถงแมวาเธอทงสองและเขาจะเสยชวตแลว

3. การใชแหลงขาวปด บางครงนกขาวอาจตองใชแหลงขาวปด กรณทเปนขาวเชงสบสวนสอบสวน ซงไมสามารถเปดเผยคณลกษณะ (identification) ของแหลงขาวได เนองเพราะอาจสงผลตอความปลอดภยของแหลงขาวและครอบครว ซงหากนกขาวละเมดสทธของเขาในการปองกนตวเองเทากบท าผดหนาท แตในขณะเดยวกนการใชแหลงขาวปดมากจนเกนไปอาจถกตงขอสงเกตหรอวพากษวจารณจากคนอานไดวาอาจน าไปสการบดเบอน หรอท าใหการน าเสนอขาวคลาดเคลอนจากความเปนจรงได

ในอกแงมมหนง แหลงขาวอาจมเจตนาใหขอมลหรอความเหนทบดเบอนเพอประโยชนสวนตวหรอใหรายแกผอน ในกรณเชนนอาจมผลถงความนาเชอถอไดเพอไมใหสญเสยความเชอถอ นกขาวจงไมควรเสนอขาวทเลอนลอยปราศจากทมาขาวลอหรอแผนปลว ควรระบชอบคคลทใหสมภาษณหรอใหขอมลอยางชดเจน เวนแตจะมเหตอนควรปกปดเพอสวสดภาพและความปลอดภยของแหลงขาว โดยขาวสารนนเปนประโยชนและสทธในการรบรขาวสารของสาธารณชนดวย หรออาจใชวธอธบายภมหลงของแหลงขาว เพอใหผอาน ผชมและผฟงทราบความสมพนธ หรอบทบาท ทศนคต แนวความคดของแหลงขาว ตอเหตการณหรอบคคลทเกยวของ

4. การรบของขวญจากแหลงขาวแมวาการรบของขวญจากแหลงขาว จะเปนสงทนกขาวสวนใหญเหนวาเปนการกระท าทผดหลกจรยธรรม แตกมขอถกเถยงกนวา ของขวญมมลคาเทาใดควรปฏเสธ องคกรขาวบางแหง เชน กลมเนชน เขยนชดเจนในประมวลจรยธรรมวา ปฏทน ดนสอ พวงกญแจ เปนของขวญทมคาทางเงนเลกนอย สามารถรบได เพราะการปฏเสธอาจท าใหผใหรสกกระอกกระอวนใจ แตถาเปนของขวญทมราคาสง ควรสงคนทนท พรอมอธบายถงหลกปฏบตและนโยบายของบรษทอยางสภาพ อยางไรกตาม นกขาวตองใชวจารณญาณ และสามญส านกของการเปนสอมวลชนทตองท าหนาทเพอสงคมมากกวาหวงประโยชนสวนตว

P a g e | 100

5. การไมแสดงตววาเปนนกขาวขณะปฏบตหนาท หรอแสดงตวเปนนกขาวเพอใชอภสทธ หลกเลยงความผดแมวาการไมแสดงตววาเปนนกขาว ขณะก าลงท าขาวจะเปนขอยกเวน ในกรณทจะตองมการรวบรวมขอมล ขาวสารในการท าขาวเชงสบสอบ สอบสวน เนองจากการเปดเผยตวตอแหลงขาวอาจท าใหไมไดรบความรวมมอหรออาจเกดอนตรายได แตตามหลกจรยธรรมในการท าขาวแลวไมวานกขาวจะก าลงท าขาวลกษณะใดกตาม นกขาวตองแนะน าตวเองและแจงถงวตถประสงค ของการสมภาษณใหแหลงขาวทราบ ไมควรท าใหแหลงขาวประหลาดใจวา ท าไมค าพดของเขาจงไปปรากฏเปนขาวได

ในอกกรณหนง การแสดงตวเปนนกขาวเพอใชอภสทธในการไดรบบรการสาธารณะกอนบคคลอน ๆ หรอการใชความเปนนกขาวอวดอางหรออาศยต าแหนงหนาท เพอเรยกรองสทธหรอผลประโยชนใด ๆ ทไมชอบธรรม กถอวาเปนการกระท าทขดกบหลกจรยธรรมดวย

6. การขดกนในดานผลประโยชน สทธพเศษและผลประโยชนทบซอนปญหาการท าขาวโดยมการแอบแฝงในเรองผลประโยชนทงทางตรงและทางออมหรอเรยกวา ผลประโยชนทบซอน (conflict of interest) มกจะถกทวงตงจากสงคมเรองความเปนกลางในการน าเสนอขาวของนกขาวอยบอยครง ไมวาจะเปนการรบเชญไปท าขาวตางจงหวดหรอตางประเทศ ตามค าเชญของแหลงขาว การไดขอเสนอเปนหนราคาพารหรอหนราคาถกเปนคาตอบแทน การเขยนค าชมสนคาหรอบรการ หรอกรณทนกขาวมความสมพนธเกยวของกบบคคลในแวดวงตาง ๆ เชน การเมอง เศรษฐกจ โดยการเปนสมาชก กรรมการหรอผถอหน

แนวทางในการปฏบตของนกขาวในเรองน คอ ในการรายงานขาวหรอบทความอนสบเนองจากการทไดรบเชญจากแหลงขาว ในการรายงานขาวควรมการระบใหชดเจนไวทายบทความ หรอรายงานชนนนวา ขอมลมาจากทใดและใครเปนผจดการในการเดนทางครงนน หรอกรณทไดรบมอบหมายใหไปท าขาวทนกขาวมความสมพนธเกยวของดวย บรรณาธการอาจเปลยนใหนกขาวคนอนไปท าขาวแทน

7. ความสงสารหรอเหนใจในการน าเสนอขาวปญหาอกประการหนงทกระทบตอจรยธรรมในการสอขาวและเขยนขาว คอ ความอดอดใจของนกขาวกบแหลงขาวทสนทสนมหรอใกลชด และนกขาวถกขอรองใหปกปดหรอไมใหระบชอแหลงขาว ญาตมตร หรอเพอนพองทตกเปนขาวเนองจากตายโดยผดธรรมชาต หรอมการกระท าทนาละอายในการเสนอขาว หรอขอใหปดขาว เพราะกลววาจะท าใหตนเองเสอมเสยชอเสยงหรออบอาย โดยนกขาวเองกรสกอดอดและเกดความขดแยงตอภาระหนาทของตน ขณะเดยวกนกกลววาหากไมกระท าตามทแหลงขาวขอรองตอไปอาจจะไมไดรบความรวมมอในครงตอไปอก แนวทางแกไขคอ นกขาวควรปรกษากบบรรณาธการเพอใหนกขาวคนอนท าขาวนนแทน

8. การน าเสนอขอมลทกระทบกระเทอนความมนคงของชาต เศรษฐกจพระราชบญญตขอมลขาวสาร พ.ศ. 2540 เปดโอกาสใหสาธารณชนเขาตรวจสอบเอกสารราชการ แตขอมลความลบของราชการ หากเปดเผยอาจมผลตอความมนคงของชาตได หรอการรขอมลการลดคาเงนบาท และน าไปเผยแพรกอนประกาศกระทรวงการคลง ท าใหมการใชขอมลภายในไปเปนประโยชนในการเกงก าไร

P a g e | 101

9. การเสนอขาวทพาดพงถงสถาบนกษตรยสถาบนกษตรยส าหรบประเทศไทยเปนสถาบนสงสดทผคนใหการเคารพเทดทน การเสนอขาวสารเกยวกบสถาบนพระมหากษตรย จงเปนเรองทออนไหวอยางยง และสงผลกระทบตอจตใจของคนในวงกวาง การเสนอขาวเกยวกบสถาบนพระมหากษตรยทไมระมดระวง ไมเพยงมผลใหตองถกด าเนนคดตามกฎหมายเทานน หากยงน ามาซงความแตกแยกของคนในชาตดวยในสถานการณความขดแยงของคนในสงคมปจจบน มกมการน าเรองสถาบน มาเปนเครองมอโจมตกนเสมอ สอจงพงไมประมาท และใครครวญกอนเขยนวาจะกลายเปนสอในการขยายความขดแยง หรอตองรบผดในขอหาหมนสถาบนหรอไม

จรยธรรมในการสอขาวและเขยนขาวเปนเรองทนกขาวตองใชวจารณญาณและส านกของตนเอง ชงน าหนกระหวางความเหมาะควร กบสทธเสรภาพทไดรบ ดวยเหตวา การกระท าผดทางจรยธรรมจะไมมการก าหนดบทลงโทษไวอยางชดเจน แตนกขาวทไมมจรยธรรมมกจะถกต าหนจากสาธารณชน และผรวมวชาชพ สรป

สอมวลชนมบทบาทและเสรภาพในการท าหนาทแสวงหาขาวสารและน าเสนอขอมลขาวสาร รวมทงสทธและเสรภาพในการแสดงความคดเหน

ความรบผดชอบของสอทส าคญไดแก ความรบผดชอบทางกฎหมายและความรบผดชอบทางจรยธรรม

สอมวลชนตองมความรบผดชอบทางกฎหมายภายใตรฐธรรมนญ ประมวลกฎหมายแพงและพาณชย และประมวลกฎหมายอาญา

สอมวลชนตองมความรบผดชอบทางจรยธรรม ตามขอบงคบดานจรยธรรมของวชาชพ

P a g e | 102

เอกสารอางอง

กฤษณ ทองเลศ. (2557). กฎหมายและจรยธรรมการสอสารมวลชน. ปทมธาน: ส านกบรการเทคโนโลยสารสนเทศ มหาวทยาลยรงสต.

คณะนเทศศาสตร มหาวทยาลยรงสต. (2557). เอกสารประกอบการสอนวชา ความรอบรเรองสอ. ปทมธาน: ส านกพมพมหาวทยาลยรงสต.

พจนา สจจาศลป. (2554). การโฆษณากบสงคม. พมพครงท 9. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยกรงเทพ. วนดา แสงสารพนธ. (2547). หลกกฎหมายสอสารมวลชน. กรงเทพฯ: วญญชน. _______. (2554). หลกกฎหมายสอสารมวลชน. พมพครงท 6. กรงเทพฯ: วญญชน. ส านกงานคณะกรรมการกจการกระจายเสยง กจการโทรทศน และกจการโทรคมนาคมแหงชาต. (2555).

ประมวลกฎหมาย เพอการก ากบดแลกนเองขององคกรวชาชพดานการกระจายเสยงและโทรทศน. กรงเทพฯ: เอกสารอดส าเนา.

P a g e | 103

บทท 7 การคดเพอการรเทาทนสอ

ผศ.ดร.ชมพนท นตาคม

การคดเปนการท างานของสมองทตดตวคนเรามาตงแตเกด การคดจะมการพฒนาไปตามวยและประสบการณทเพมขนเพอชวยใหสามารถด าเนนชวต และปรบตวเขากบสงแวดลอมได การเรยนรและฝกฝนเพอพฒนาความสามารถในการคดจงเปนสงจ าเปนทท าใหคนเราเกดปญญารคด และรเทาทนสถานการณและบรบทของสงคม ชวยใหการด าเนนชวตเปนไปอยางราบรนและประสบความส าเรจ การคดวเคราะห การคดสงเคราะห และการคดวพากษ เปนการคดในระดบทพฒนาขนในลกษณะทลมลกและซบซอนทชวยใหเกดความเขาใจสามารถแยกแยะ ผสมผสาน ตลอดจนประเมนคณคาสงตาง ๆ ได ความส าคญของการคดเพอการรเทาทนสอ

การคดเปนกระบวนการทางสมองของแตละบคคลซงมศกยภาพสงมาก ผทมความสามารถในการคดสงจะสามารถแกปญหาตาง ๆ ใหลลวงไปได การคดเปนปจจยภายในทมอทธพลตอการกระท าและการแสดงออก จดมงหมายในการคดมหลากหลาย เชน การคดเพอแกปญหา การคดเพอสรางสงใหมทดกวาเดม การคดเพอใหเกดความเขาใจ และเนองจากการคดมลกษณะเปนกระบวนการหรอวธการ จงตองอาศยการฝกฝนเพอพฒนาทกษะหรอความสามารถในการคด (ทศนา แขมณ, 2554, หนา 188)

การพฒนาทกษะการคดใหอยในระดบสงขนนน ตามทฤษฎของ บลม (Bloom, 1956) (อางถงใน ประพนธศร สเสารจ, 2556, หนา 9 – 15) ทมชอวา Bloom’s Taxonomy นน จ าแนกระดบความคดออกเปน 6 ระดบ เรมจากระดบพนฐานจนถงระดบทซบซอนขนไดแก ระดบความรความจ า (knowledge) ระดบความเขาใจ (comprehension) ระดบการน าไปใช หรอการประยกต (application) ระดบการวเคราะห (analysis) ระดบการสงเคราะห (synthesis) และ ระดบการประเมนคา (evaluation) (Marzano and Kendall, 2007, pp. 5 – 8) ตอมามนกการศกษาอกหลายคนไดพฒนาตอยอดทฤษฎของ บลม ซงสรปวาระดบความคดแบงไดเปน 3 ระดบ ไดแก การคดระดบพนฐาน การคดระดบกลาง และการคดระดบสง ดงรายละเอยดตอไปน

P a g e | 104

1. การคดระดบพนฐาน การคดระดบพนฐานเปนความคดทว ๆ ไป ไมมความลกซงสลบซบซอน เปนทกษะความคดพนฐานทน ามาใชในชวตประจ าวน ไดแก ทกษะการสอสารทเปนความสามารถในการรบรและถายทอดความรขอมลในรปของภาษาดนตร ศลปะ การคดค านวณ ประกอบดวยทกษะตาง ๆ ไดแก การจด การจ า การอาน การพด การฟง การเขยน การบรรยาย การอธบาย เปนตน

2. การคดระดบกลาง เปนทกษะการคดทตองใชการตดสนใจและแกปญหาในชวตประจ าวน เปนทกษะทส าคญส าหรบการน าไปใชในการคดระดบสง เชน การถาม การสงเกต การส ารวจ การเกบรวบรวมขอมล การใหเหตผล การเปรยบเทยบ การเรยงล าดบ การตความ การสรปยอ เปนตน

3. การคดระดบสง เปนการคดทมความซบซอนสง ใชทกษะการคดทหลากหลาย ตองใชความรความสามารถและทกษะการฝกฝน มทกษะพนฐานการคดตาง ๆ มาประกอบกนอยางเปนกระบวนการคด มการคดอยางเปนขนตอน เปนระบบ โดยตองมทกษะความคดระดบพนฐานและระดบกลางเปนฐานในการคด ไดแก การแกปญหา การตดสนใจ การวางแผน การวเคราะห การคดวจารณญาณ การตงสมมตฐาน การพสจนความจรง เปนตน

ตามแนวคดขางตน การคดวเคราะห (analytical thinking) การคดสงเคราะห (synthesis thinking) และการคดวพากษ (critical thinking) จดเปนการคดในระดบกลาง และระดบสงทคนเราควรไดรบการพฒนาการคดทง 3 ดาน เพอใหสามารถคดในเรองทมความลกซงและสลบซบซอนมากขนไดเนองจากภายใตกระแสการเปลยนแปลงของโลก ท าใหบรบททางดานเศรษฐกจ การเมอง สงคม ตลอดจนเทคโนโลยสารสนเทศและการสอสาร มการเปลยนแปลงอยางรวดเรว คนในสงคมจงตองมทกษะการคดในระดบทสามารถเรยนรเขาใจเรองราวขาวสารและเหตการณ ความเปน ไปรอบตวอยางรเทาทนเพอการปรบตวและด ารงชวตไดอยางปกตสข

ดวยพฒนาการของเทคโนโลยการสอสารในปจจบนทท าใหเกดการขยายตวของสอทมความหลากหลายทงประเภทรปแบบและปรมาณ นอกเหนอไปจากขอมลขาวสารจากสอหลกอยาง วทย โทรทศน หนงสอพมพ นตยสารแลว ขอมลขาวสารจากสอใหมและสอสงคมออนไลน อยางเชน เฟซบค (facebook) ทวตเตอร (twitter) และ ไลน (line) กมจ านวนมหาศาลไหลเวยนอยในพนททใชตดตอสอสาร (cyberspace) ทเชอมโลกเขาดวยกนอยางไมมขดจ ากด ขอมลขาวสารไมวาจะมาจากสอหลกหรอสอสมยใหมทงหลายน ประกอบดวยขอมลขาวสารดานบวกทมคณคา ผรบขาวสารสามารถน าไปใชประโยชนไดและขอมลขาวสารดานลบทไมมคณคาทนอกจากจะไมสามารถน าไปใชประโยชนไดแลวยงอาจเปนโทษอกดวย ดงนนหนาทของคนในสงคมทตองรบขาวสารทงโดยตงใจและไมไดตงใจจะตองเปนผทกระตอรอรนเพอพจารณาเรองราว เหตการณและขาวสารตาง ๆ ทอยรอบตว โดยใชความสามารถในการคดวเคราะห คดสงเคราะหและคดวพากษ เพอเปนผรเทาทนสอ เพราะการรเทาทนสอ (media literacy) เปนทกษะส าคญในการด าเนนชวตของประชาชนผรบสารในยคปจจบน

ดงนน การคดเพอใหรเทาทนสอจงมความส าคญตอตวของผรบสารเองและตอสงคม ดงน

P a g e | 105

1. การคดเปนกระบวนการทท าใหคนเราไดพฒนาสตปญญา เพอใหเปนผมเหตผลมวจารณญาณและเขาใจเรองราวขาวสารในสอตาง ๆ ซงอาจสงผลกระทบทางตรงและทางออมทงในดานบวกและดานลบ เพอตอบสนองตอสอเหลานไดอยางเปนผรเทาทน

2. การคดเพอใหรเทาทนสอ เปนการแสดงถงพลงของประชาชนผบรโภคขอมลขาวสารทมความคดอสระไมถกครอบง าโดยมความสามารถทจะเลอกรบขอมลขาวสารตามความคด

3. การคดเพอใหรเทาทนสอ เปนกระบวนการคดทแสดงใหเหนถงความสามารถในการเขาถงสอของประชาชนพลเมองทอยในสงคมประชาธปไตยอนเปนสวนหนงทจะชวยสรางความเขมแขงใหกบประชาชนและสงคมโดยรอบ

การคดวเคราะห ความหมายของการคดวเคราะห นกวชาการไดใหความหมาย “การคดวเคราะห” (analytical thinking) ไวตาง ๆ ดงน บลม (Bloom, 1956) อธบายวา การคดวเคราะหเปนการพจารณาและแยกแยะ

รายละเอยดของขอมล องคประกอบของสงตาง ๆ ออกเปนสวนยอย ๆ เพอระบสาเหตและคนหาความจรงหรอหลกการของเรองนน ๆ

เกรยงศกด เจรญวงศศกด (2553, หนา 24) ใหความหมายวาเปนความสามารถในการจ าแนกแจกแจงองคประกอบตาง ๆ ของสงใดสงหนงหรอเรองใดเรองหนงและหาความสมพนธเชงเหตผลระหวางองคประกอบเหลานนเพอคนหาสาเหตทแทจรงของสงทเกดขน

ลกขณา สรวฒน (2549, หนา 69) อธบายวาเปนความสามารถในการแยกแยะสวนยอยของเหตการณเรองราวหรอเนอเรองตาง ๆ วาประกอบดวยอะไร มจดมงหมายหรอความประสงคสงใดและสวนยอยๆ ทส าคญนน แตละเหตการณเกยวพนกนอยางไรบางและเกยวกนโดยอาศยหลกการใด เพอใหเกดความชดเจนและความเขาใจจนสามารถน าไปสการตดสนใจไดอยางถกตองเหมาะสม

ทศนา แขมณ (2554, หนา 192) ใหความหมายไววาเปนการจ าแนกแยกแยะสง เรอง ขอมลตาง ๆ เพอหาสวนประกอบ องคประกอบและความสมพนธระหวางองคประกอบเหลานนเพอใหเขาใจเรองนน หาความสมพนธเชงเหตผลมาอธบาย ประเมน และตดสนใจเลอกค าตอบทเหมาะสมตามวตถประสงคทตงไว

ประพนธศร สเสารจ (2556, หนา 70–71) อธบายวา เปนความสามารถในการมองเหนรายละเอยดและจ าแนกแยกแยะขอมล องคประกอบของสงตาง ๆ ไมวาจะเปนวตถ เรองราว เหตการณตาง ๆ ออกเปนสวนยอย ๆ และจดเปนหมวดหมเพอคนหาความจรง ความส าคญ แกนแท องคประกอบหรอหลกการของเรองนน ๆ สามารถอธบายตความสงทเหน รวมทงหาความสมพนธ และความเชอมโยงของสงตาง ๆ วาเกยวพนกนอยางไร อะไรเปนสาเหต อะไรเปนผล สงผลกระทบ ตอกนอยางไร อาศยหลกการใด จนไดความคดเพอน าไปสการสรป การประยกตใช ท านายหรอคาดการณสงตาง ๆ ไดอยางถกตอง

P a g e | 106

ขอมล

คดวเคราะห เรองราว เหตการณ

จ าแนก / แยกแยะ

ตความ / อธบาย

หลกการ เหตผล

ค าตอบ/ขอสรป

ความเปนมา

ความจรง สาเหต

ผลกระทบ

จากการใหความหมายของ “การคดวเคราะห” ขางตน อาจกลาวไดวาองคประกอบส าคญของการคดวเคราะห คอ 1) ขอมล เรองราว เหตการณหรอสงตาง ๆ 2) การจ าแนก แยกแยะ หรอ การจดหมวดหม 3) การอธบาย ขยายความหรอการเชอมโยงความสมพนธ 4) หลกการ หรอ หลกเหตผล 5) ค าตอบ ความจรงหรอขอสรป

ดงนนสามารถสรปความหมายของการคดวเคราะหไดอยางสน ๆ วาการคดวเคราะห หมายถงความสามารถในการจ าแนกแยกแยะองคประกอบของเรองราว เหตการณ หรอสงตาง ๆ โดยอาศยหลกการหรอเหตผลในการตความหรอการอธบายความสมพนธเชอมโยงใหเหนความจรง ความเปนมา สาเหต ตลอดจนผลกระทบทเกยวของเพอน าไปสขอสรปทถกตองเหมาะสม

จากความหมายของการคดวเคราะหดงกลาวสามารถแสดงใหเหนถงกระบวนการหรอขนตอนของการคดวเคราะห ดงภาพตอไปน

ภาพท 7.1 กระบวนการคดวเคราะห

P a g e | 107

ลกษณะของการคดวเคราะห ลกขณา สรวฒน (2549, หนา 72) กลาวถงการคดวเคราะหไววามลกษณะดงตอไปน 1. การคดวเคราะหเปนการก าหนดขอบเขตของสงทจะวเคราะห

การก าหนดขอบเขตของสงทจะวเคราะหคอการทผวเคราะหจะตองสามารถระบไดวาจะวเคราะหเกยวกบอะไร เรองใด ทชดเจน

เชน การวเคราะหเกยวกบขาวเหตการณส าคญเรองหนงทปรากฏในหนงสอพมพการวเคราะหเกยวกบขาวลอทสงตอกนในเครอขายสงคมออนไลน เปนตน ทงนเพอจ ากดการคดวเคราะหใหอยในขอบเขตทสามารถหาขอสรปได

2. การคดวเคราะหตองมการก าหนดจดมงหมายวาเพออะไร การคดวเคราะหนนตองมการก าหนดจดมงหมายหรอความตองการของผวเคราะห

ไดวาเปนไปเพออะไร ทงนเพอใหการคดวเคราะหเพอคนหาความจรง หรอความเชอมโยงตาง ๆ เกดความชดเจน

เชน การวเคราะหเนอหาของบทความหนงในหนงสอพมพเพอดวามขอมลดานวชาการสนบสนนเพยงพอทจะเชอถอไดหรอไม

3. การคดวเคราะหตองใชแนวคดหรอทฤษฎทเหมาะสมเปนกรอบในการคดวเคราะห การคดวเคราะหเพอจ าแนกแยกแยะ และคนหาความสมพนธของสงตาง ๆ นน

จะตองตงอยบนฐานของหลกการหรอเหตผล ซงตองอาศยแนวคดหรอทฤษฎมาเปนกรอบของการคดวเคราะห เพอความนาเชอถอของการวเคราะห

เชน การวเคราะหเกยวกบรายการตาง ๆ ทแพรภาพทางสถานโทรทศนไทยพบเอส วามสดสวนเนอหารายการเหมาะสมเพยงใดโดยใชความเปนสอสาธารณะตามวตถประสงคของการจด ตงมาใชในการวเคราะห

4. การคดวเคราะหตองน าไปสผลสรปทชดเจน การคดวเคราะหเปนกระบวนการทางความคดเพอคนหาความจรง หรอแกน

ของเรองราวอยางบนฐานของหลกการหรอหลกเหตผล ดงนน การคดวเคราะหจงตองไดผลสรปทมความถกตองชดเจน

แนวคดขางตนมงชใหเหนถงลกษณะของการคดวเคราะหวาเปนการคดทมองคประกอบหลายอยางทเกยวของกน ซงนกคดวเคราะหจะตองใชความคดเพอน าไปสผลสรปอนเปนจดหมายปลายทาง โดยตองก าหนดขอบเขตวาสงทตองการวเคราะหคออะไร เปนการวเคราะหโดยมจดมงหมายเพออะไรและการวเคราะหนนจะตงอยบนหลกการ เหตผล แนวคดหรอทฤษฎใด อนจะสงผลใหบทสรปของการคดวเคราะหนนมความถกตองนาเชอถอ

สวน เสงยม โตรตน (2546, หนา 28) ไดระบถงลกษณะของการคดวเคราะหไว 3 ประการ ไดแก

1. การคดวเคราะหเปนการแสวงหาขอมลและการน าขอมลไปใช 2. การคดวเคราะหเกยวของกบการใชทกษะอยางตอเนอง 3. การคดวเคราะหจะตองมทกษะทค านงถงผลทยอมรบได

P a g e | 108

ตามแนวคดเกยวกบลกษณะของการคดวเคราะหดงกลาวแสดงใหเหนถงทกษะหรอความสามารถในการคดวเคราะหทไมเพยงเปนการรถงขอมลหรอสงทตองการวเคราะหเทานน แตการคดวเคราะหจะเกยวของกบการแสวงหาขอมลและน าขอมลไปใชประโยชนไดอยางไรดวย ซงเกดจากความสามารถและการพฒนาความสามารถการคดวเคราะหอยางตอเนองเพอใหผลสรปทไดจากการวเคราะหนนเปนทยอมรบได

ในขณะท สวทย มลค า (2547, หนา 23) ไดจ าแนกลกษณะการคดวเคราะหเปน 3 ลกษณะ ไดแก

1. การวเคราะหสวนประกอบ เปนการหาสวนประกอบทส าคญของสงของหรอเรองราวตาง ๆ

2. การวเคราะหความสมพนธเปนการหาความสมพนธของสวนส าคญตาง ๆ ทมความเกยวของกน ความสมพนธระหวางความคด ความสมพนธในเชงเหตผล

3. การวเคราะหหลกการ เปนการหาหลกการของความสมพนธของสวนส าคญในเรองนน ๆ

แนวคดขางตนจะเนนวาลกษณะของการคดวเคราะหนนเปนการวเคราะหใน 3 เรอง ซงทง 3 เรอง ไดแก สวนประกอบของเรองราวหรอสงทจะวเคราะห ความสมพนธของสวนประกอบตาง ๆ ของเรองราวหรอสงทวเคราะห และหลกการทใชในการเชอมโยงความสมพนธของสงนน ๆ เหลานคอสงทตองรอยเรยงเชอมโยงอยในกระบวนการคดวเคราะหทงมวล

องคประกอบของการคดวเคราะห เกรยงศกด เจรญวงศศกด (2553, หนา 26 – 30) ไดกลาวถง องคประกอบของการ

คดวเคราะหไวในมมมองดานความสามารถอนเปนคณลกษณะทผเปนนกคดวเคราะหพงมพงเปนไววาประกอบดวย

1. ความสามารถในการตความ การทคนเราจะคดวเคราะหสงตาง ๆ ไดเรมตนจากการท าความเขาใจขอมลท

ปรากฏดวยการตความ ซงการตความ (interpretation) คอ การพยายามท าความเขาใจและใหเหตผลกบสงทตองการวเคราะหเพอแปลความหมายทไมปรากฏโดยตรงของสงนน การจะตความจะแตกตางกนไปซงขนอยกบความรและประสบการณ

เชน หากเปรยบระหวางนกเลนหนกบคนทวไป นกเลนหนเมอเหนตวเลขการซอขายหนทตนเองถออยยอมเขาใจสถานการณของหนตวนไดดจากความรและประสบการณของตน ซงแตกตางจากคนทวไปทไมไดเลนหน หรอในกรณผทอานบทความหรอขอเขยนของคอลมนสตคนหนงเปนประจ ายอมเขาใจจดมงหมายของการเขยน หรอบคลกภาพของผเขยนทแฝงอยและสะทอนผานเนอหาในบทความไดดกวาผทไมเคยอาน

2. ความรความเขาใจเรองทวเคราะห การคดวเคราะหไดดนนจ าเปนตองมความรความเขาใจพนฐานในเรองนน

เพราะความรจะชวยก าหนดขอบเขตของการวเคราะห แจกแจงและจ าแนกไดวาเรองนนเกยวของกบอะไร มองคประกอบอะไรบาง จดล าดบความส าคญอยางไร และรวาอะไรเปนสาเหต การวเคราะหจะไมสมเหตสมผลหากไมมความรความเขาใจในเรองนน

P a g e | 109

เชน การวเคราะหสถานการณดานเศรษฐกจระดบมหภาคของประเทศไทย ถาไมใชนกเศรษฐศาสตร หรอ ไมมขอมลความร และความสามารถในการวเคราะหทางเศรษฐศาสตรอยางเพยงพอยอมไมสามารถวเคราะหไดวาสถานการณจะเปนอยางไร

3. ความชางสงเกตชางสงสยและชางถาม นกคดวเคราะหตองเปนคนทชางสงเกตสามารถคนพบความผดปกตตองเปนคน

ชางสงสยเมอเหนความผดปกตแลวไมละเลยไป แตจะพจารณาไตรตรอง และตองเปนคนชอบตงค าถามเกยวกบสงทเกดขนเพอน าไปสการคดตอเกยวกบสงนน การตงค าถามจะน าไปสการสบคนความจรงและเกดความชดเจนในประเดนทตองการวเคราะห

เชน การวเคราะหเพอท าความเขาใจการน าเสนอขาวสถานการณดานการเมองของสอมวลชนแตละสอ อาจใชวธการตงขอสงเกตหรอตงค าถามวาเพราะเหตใดสอจงน าเสนอขาวในลกษณะน สอมจดมงหมายอะไรแอบแฝงหรอไม เพอหาค าตอบใหเกดความเขาใจทชดเจน

4. ความสามารถในการหาความสมพนธเชงเหตผล นกคดวเคราะหตองมความสามารถในการหาความสมพนธเชงเหตผล สามารถ

หาค าตอบไดวาอะไรเปนสาเหตใหเกดสงน มการเชอมโยงเกยวของกนอยางไร เมอเกดเรองนแลวจะสงผลกระทบอยางไรบางและจะมทางแกปญหาอยางไร

เชนกรณมคนจ านวนไมนอยทชอบสงตอขอมลขาวสารโดยไมไดมการกลนกรอง หรอเปนเทจ หรออาจเขาขายหลอกลวงผานทางสอสงคมออนไลน หากจะวเคราะหเรองนอาจตองหาค าตอบใหไดวาอะไรเปนสาเหตใหเกดพฤตกรรมน เมอเกดเรองนจะสงผลกระทบอยางไรบาง แนวทางแกปญหามอะไรบาง และ ถาเปนเชนนตอไปสงคมจะเปนอยางไร

หลกการคดวเคราะห ในการคดวเคราะหนนควรค านงถงหลกการส าคญตอไปน (ประพนธศร สเสารจ,

2556, หนา 73–74) 1. การคดวเคราะหจะตองพยายามมองสงตาง ๆ ตามเนอหาทมตามความเปนจรง

หรอตามขอมลทปรากฏ ณ ขณะนน อยางพยายามท านายและคาดการณวา สงนนนาจะเปนเชนนสงนนนาจะเปนเชนนน โดยไมมองถงความเปนไปไดทอาจมแมเพยงเลกนอย

2. การคดวเคราะหจะตองฝกคดและท านอกกรอบ โดยระวงไมยดตดกบการแกปญหาแบบเดม ๆ ทเคยท าแลวประสบความส าเรจ เพอไมใหหลงประเดน หรอเกดความไขวเขว ซงเปนการปดกนการคดวเคราะห

3. การคดวเคราะหตองมองและคดในมมทแตกตาง ทงนคนเรามกถกครอบง าท าใหเชอจากสงทก าหนดใหและคดวาสงนนเปนความจรงทยอมรบกนโดยทวไป ซงเปนการปดกนการคดทจะคนหาในแงมมอน ๆ ทเปนการคดลกซงนอกกรอบ

4. การคดวเคราะหจะตองรอบคอบในการพจารณาความเปนจรง เพอหาความสมพนธเชงเหตผลทจะชวยใหคดแกปญหาทซบซอนไดด

สรปไดวา การคดวเคราะหนนจะตองใชความสามารถในการหาเหตผล เพอจ าแนกแยกแยะความจรง ความเทจ ตลอดจนองคประกอบของเรองราวทเชอมโยงสมพนธกนเพอใหรถงขอเทจจรงเพอเปนฐานความรในการพจารณาและตดสนใจแกปญหาตาง ๆ ไดอยางถกตอง

P a g e | 110

การพฒนาทกษะการคดวเคราะห การพฒนาทกษะการคดวเคราะหเปนสงจ าเปนส าหรบการด าเนนชวตในสงคมปจจบน

ทมความเปนพลวตสง ประกอบดวยคน สถาบน องคกร ทประกอบกจกรรมตาง ๆ หลากหลายและมลกษณะซบซอนมากขน เพอใหสามารถเขาใจถงแกนแทของเรองราว ขาวสาร และเหตการณตาง ๆ ทเกดขนในสงคมอยางผรผตระหนก

มาซารโน และ เคนดล (Marzano and Kendall, 2008, pp. 18–19) ระบวาการคดวเคราะหเปนทกษะหรอความสามารถของกระบวนการคดทตองอาศยขอมลความรอยางมเหตผล ซงการพฒนาความสามารถนท าไดโดยฝกกระบวนการวเคราะหใน 5 ดาน ไดแก การจบค การจดหมวดหม การวเคราะหขอผดพลาด การสรปหลกการ และการคาดคะเน ดงรายละเอยดตอไปน

1. การจบค การจบค (matching) เปนการระบลกษณะความเหมอนและความแตกตาง

การจบคอาจงายหรอซบซอนขนอยกบวาจะจบคสงใด ในระดบเรมตนอาจเรมจากสงเกตสงทเหมอนกนงาย ๆ ไปจนถงระดบยากหรอซบซอนขน ทงนองคประกอบส าคญของการกระบวนการจบคหมายรวมถงความสามารถในการระบคณลกษณะของสงตาง ๆ ทจะวเคราะห พจารณาวาสงนนเหมอนหรอแตกตางกนอยางไร และ ระบสภาพทเหมอนกนและแตกตางกนใหถกตองทสดเทาทจะเปนไปได

การฝกจบค เชน การจบคเพอวเคราะหลกษณะการน าเสนอขาวของหนงสอพมพรายวนสามารถเรมตนดวยการระบใหชดเจนวาเปนการวเคราะหการน าเสนอขาวเหตการณเดยวกนของหนงสอพมพ 2 ฉบบ เพอเปรยบเทยบลกษณะและเนอหาวามความเหมอนหรอแตกตางกนอยางไร หรอ การฝกจบคเพอเปรยบเทยบเนอหาของขอมลหรอขาวสารทสงผานกนทางเฟซบคกบ ทวตเตอรมลกษณะอยางไร เหมอนหรอแตกตางกนอยางไรหรอไมซงวธการนจะชวยใหตดสนไดวาเนอหาขาวสารจากสอใดเปนอยางไร และสามารถเรยนรอยางเทาทนเนอหาสาระของสอนน ๆ

2. การจดหมวดหม การจดหมวดหม (classifying) เปนการจดระเบยบความรความคดใหเปนหมวดหม

เปนกลมทมความหมาย โดยเนนทการจดกลมตามความส าคญมากนอยลดหลนกนไป องคประกอบส าคญของการจดหมวดหม ไดแก การสามารถระบลกษณะของสงทจะจดหมวดหม การระบหมวดหมตามล าดบชนไดวาอะไรและท าไมจงอยในล าดบชนนน ๆ และระบไดวาอะไรหรอสงใดอยในล าดบยอยรอง ๆ ลงไป รวมทงอธบายความเกยวของของแตละล าดบได

การฝกจดหมวดหม เชน ผชมผดโทรทศนอาจลองจดกลมรายการโทรทศนทแพรภาพเปนประจ าในแตละสถาน โดยการจดกลมรายการวามประเภทใดบาง การจดกลมประเภทขาวสารจากหนงสอพมพแตละชอฉบบวามกลมเนอหาประเภทใดบาง เชนนจะชวยพฒนาความสามารถการคดวเคราะหและท าใหเขาใจลกษณะของการน าเสนอเนอหาขาวสารของสอดงกลาวไดชดเจนขน

3. การวเคราะหขอผดพลาด การวเคราะหขอผดพลาด (analyzing errors) เปนความสามารถในการแยกแยะ

ขอมลเพอระบสงทถกตอง หรอไมถกตอง เหตการณจรง ขอโตแยง หรอความผดพลาดได การฝกวเคราะหขอผดพลาดนจะครอบคลมในเรองของการพจารณาวาขอมลขาวสารมความถกตองหรอมเหตผลหรอไม รวมทงวเคราะหไดวาขอมลขาวสารผดพลาดหรอไมถกตองเพราะเหตใด

P a g e | 111

การฝกวเคราะหขอผดพลาด เชน เมอดละครเรองหนงทแพรภาพทางโทรทศน แลวสามารถเหนถงขอผดพลาด หรอความไมสมจรงสมจงของฉาก ๆ หนงในละคร หรอเมอไดดโฆษณาสนคาตรายหอหนงทางโทรทศนแลวพบวาขอความทใชในโฆษณาเปนขอมลทไมตรงกบขอเทจจรง และหากสามารถฝกจนเปนนสยในทกครงทรบรขอมลขาวสารผานสอตาง ๆ ในชวตประจ าวน จะชวยพฒนาทกษะการคดวเคราะหไดเปนอยางด

4. การสรปหลกการ การสรปหลกการ (generalizing) เปนการฝกความสามารถในการสรปหลกการใหม

จากขอมลความรเดมทมอยหรอทไดสงเกตเหน แนวทางการพฒนาทกษะในลกษณะนเปนการประยกตใชตามสถานการณ หรอ

สามารถน าความรไปใชในกจกรรมชวตประจ าวนไดสวนใหญเปนการใหเหตผลเชงอปนย (Inductive) คอ เรยนรจากตวอยางเหตการณรายละเอยดยอยแลวสรปเปนหลกการ โดยมขนตอนจากการพจารณา สงเกตขอมล สนนษฐาน และสรปความคดหารปแบบการเชอมโยงขอมล และสรางหลกการเพออธบายขอมล (ประพนธศร สเสารจ, 2556, หนา 77)

การฝกสรปหลกการ เชน การพจารณาสงเกตรายการละครทแพรภาพทางสถานโทรทศนตาง ๆ วาเหตใดละครสวนใหญจงเปนละครประเภทชงรกหกสวาท รษยาอาฆาต เหตใดจงเปนเชนน อาจสนนษฐานเบองตนวาเปนเพราะผชมสวนใหญชอบละครแนวนทใหความบนเทงสนองรสนยมผดผชมไดมากกวาแนวอน หรอ ละครแนวนมโครงเรองไมซบซอนสามารถผลตไดงายกวาแนวอน และหาขอมลเพมเตมเกยวกบรายการละครตางๆ เพอสรปความคดและหลกการทสามารถอธบายได

5. การคาดคะเน การคาดคะเน (specifying) เปนการใชความรหรอหลกการทมอยมาประมาณ

หรอคาดคะเนสถานการณหรอปรากฏการณใหม (new situation or phenomenon) ทเกดขน ความสามารถในการประมาณ คาดคะเน หรอท านายสถานการณทจะเกดขนได

อยางจ าเพาะเจาะจง โดยสามารถระบรายละเอยดในเหตการณ ระบสงทมผลตามมา และสามารถปรบเปลยนวธการใหเหมาะสมกบสงทอาจจะเกดขนตอไปได สวนใหญเปนการใหเหตผลเชงนรนย (deductive) คอ การเรมจากการมขอสรป มกฎหรอหลกการแลวระบรายละเอยดได (ประพนธศร สเสารจ, 2556, หนา 80)

การฝกคาดคะเน เชน การโฆษณาสนคา โดยปกตโฆษณาทปรากฏตามสอตาง ๆ โดยทวไปนน จะน าเสนอแตขอดเดนของสนคาเพอจงใจผบรโภค และละเลยขอดอย ดงนน เมอไดเหนโฆษณาสนคาใด ๆ กควรจะคาดคะเนไวกอนวาโฆษณานนจะมขอมลความจรงเพยงใด หรอมขอมล อนใดทปกปดไว เพราะโฆษณาทงหลายจะเขาลกษณะดงกลาวน

แนวทางการพฒนาทกษะความสามารถในการคดวเคราะหดงขางตนนนมหลายประเดนทมความสอดคลองกบแนวคดของ เกรยงศกด เจรญวงศศกด (2553, หนา 146–160) ทระบเกยวกบการพฒนาเพอเปนนกคดวเคราะหไววาจ าเปนตองฝกนสยการคดในชวตประจ าวนใหเคยชนดวยการเปนคนชางสงเกต ชางสงสย ชางใครครวญ ชางซกไซ ชางไตถาม ชางแจกแจง ชางสบคน ชางสะสม ชางเรยนร และไดอธบายรายละเอยดตาง ๆ ดงน

P a g e | 112

1. ชางสงเกต ชางสงสย ชางใครครวญความชางสงเกตและความชางสงสยเปนสญชาตญาณทมอยทงในคนและสตว แตการแสดงออกแตกตางกนความสงสยของคนเรานนน าไปสการคนหาความจรง เชนทนกวทยาศาสตรยคแรก ๆ คนพบ การสงเกตความเปนไปของสงตาง ๆ การคน พบสงแปลกใหมแลวจงหาค าตอบจากการทดลองท าซ า ๆ เพอใหแนใจในสงทพบนกคดวเคราะหจงตองไมเพกเฉยตอขอมลทอยรอบตว สงทเกดขนในชวตประจ าวน เมอไดรบขอมลใดมาตองน ามาพจารณาใครครวญเพอน าความเขาใจวาอะไรเปนอะไร สมพนธกนอยางไร สงผลอยางไร และเกยวของกบเราหรอไม ไมคลอยตามความเคยชน การสงเกตชวยใหเหนขอบกพรอง ทสามารถน าไปสการแกไข ปรบปรง และพฒนาการฝกสงเกตจะชวยใหไมดวนสรป ไมละเลยประเดน ชวยใหคดตอและหาขอพสจน ตอไป

ตวอยางเชน เมอไดอานบทความเรองหนงเกยวกบพฤตกรรมการด าเนนชวตของเยาวชนไทยในปจจบน กไมควรดวนสรปหรอเชอตามเนอหาของบทความไปทงหมด แตควรฝกตงค าถามตงขอสงสย ในประเดนตาง ๆ ทผเขยนบทความเสนอไววาเปนความจรงหรอเปนเพยงความคดเหนของผเขยน และเพอใหหายสงสยกควรหาขอมลเพมเตม หรอการเกดขาวแพรไปในโลกออนไลนเกยวกบสตวประหลาดตกลงมาใสหลงคาบานชาวบาน กควรตงค าถามวาสตวประหลาดมจรงหรอ เปนไปไดจรงหรอ และหาขอขอมลขาวสารเกยวกบเรองนตอเพอใหเกดความกระจางแจงถงความจรงของขาวดงกลาว

2. ชางซกไซ ชางไตถาม ชางแจกแจง นสยของนกคดวเคราะหนนจะตองไมพอใจกบความคลมเครอพอใจทจะเหนและเขาใจสงตาง ๆ อยางชดเจนชอบตงค าถามและชอบแจกแจงเรองราวใหกระจาง ดงนนสงทตองฝกฝนเพอใหพฒนาการเปนนกคดวเคราะหคอการฝกตงค าถามเชงวเคราะหในเรองราวตาง ๆ จนเปนนสย มองสงรอบตวดวยค าถามเชงวเคราะห เพราะการคดเชงวเคราะหกคอการตอบค าถามทเกยวของเมอเหนสงใดแลวเกดความอยากรเพอใหไดขอเทจจรงใหม ความเขาใจใหมซงขอบเขตของการตงค าถามทเกยวของกบการคดวเคราะหจะเปนประเดน เชน ใคร ท าอะไร ทไหน เมอไร อยางไร เพราะเหตใด และสงผลกระทบอยางไร โดยเนนค าถามใหครอบคลมตามวตถประสงคของการวเคราะห เพอน าไปสการการคนหาขอเทจจรง

3. ชางสบคน ชางสะสม ชางเรยนรการคดวเคราะหไดดมาจากความรความเขาใจ ในเรองทวเคราะห ถาไมมความรจะไมสามารถเชอมโยงความสมพนธเชงเหตผลได ดงนน การฝกนสยของการเปนนกคดวเคราะหคอการสะสมความรความเขาใจ และขวนขวายหาความรเพมเตมเกยวกบเรองนนในแงมมตาง ๆ

ตวอยางเชน เมอไดเหนโฆษณาผลตภณฑเสรมอาหารชนดหนงทระบวา “ทานเพยงวนละ 1 เมด จะชวยใหผวพรรณเปลงปลงขนอยางชดเจน ภายใน 1 สปดาห” การทจะวเคราะหไดวาโฆษณานเปนขอเทจจรงหรอเกนความจรงตองอาศยขอมล และความรทางวชาการมาอางอง นกคดวเคราะหจงตองไมเชอในทนทแตตองรจกคนควาหาขอมลความรใหแนใจกอนจงจะสรปได

แมวาการคดวเคราะหจะเปนความสามารถทคนเราโดยทวไปมอยและไดใช เพอประกอบกจกรรมในการด าเนนชวตอยตามปกต แตหากสามารถฝกฝนเพอเพมทกษะในการคดวเคราะหใหมความลมลก มหลกการ ยอมสามารถคดวเคราะหประเดนเรองราว สถานการณ เหตการณตาง ๆ รอบตว ทมความซบซอนมากได ยอมเปนประโยชนตอการด าเนนชวตยงขน

P a g e | 113

การคดสงเคราะห ความหมายของการคดสงเคราะห นกวชาการใหความหมาย “การคดสงเคราะห” (synthesis thinking) ไวดงน เกรยงศกด เจรญวงศศกด (2546, หนา 12) อธบายไววาคอความสามารถในการคด

ทดงเอาองคประกอบตาง ๆ มาหลอมรวมหรอถกทอภายใตโครงรางใหมอยางเหมาะสมตามวตถประสงคทตงไว ซงครอบคลมถงการคนควารวบรวมขอมลทเกยวของ

สวทย มลค า (2547, หนา 13) ใหความหมายวาเปนความสามารถในการคดทดงองคประกอบตาง ๆ มาหลอมรวมกนภายใตโครงสรางใหมอยางเหมาะสม ตรงตามวตถประสงค เปนการคนควารวบรวมขอมลเพอสรปความสมพนธของขอมลใหเปนหลกการหรอแนวคดใหมทมคณคาและคณภาพสงกวาเดม

ลกขณา สรวฒน (2549, หนา 81) อธบายสน ๆ วา หมายถงความสามารถในการดงองคประกอบตาง ๆ มาผสมผสานเขาดวยกนเพอใหไดสงใหมตามวตถประสงคทตองการ

ทศนา แขมณ (2554, หนา 193) อธบายไววาเปนการน าขอมล ความรทผานการวเคราะหมาแลว หรอการน าองคประกอบ สวนประกอบของสง เรองตาง ๆ มาผสมผสานรวมกนอยางกลมกลน สรางเปนสงใหมทมลกษณะ เอกลกษณ คณสมบตเฉพาะทแตกตางไปจากเดม

จากการใหความหมายขางตนอาจขยายความเพอใหชดเจนขนวา การคดสงเคราะหนนเปนการคดเพอใหเกดสงใหม โดยการน าขอมล หรอสวนประกอบของสงตาง ๆ ทเปนอยหรอมอย มาเขาสกระบวนการหลอมรวมผสมผสานทางความคดเพอสรางสงใหมทมความแตกตางจากเดม โดยอาจมลกษณะและคณสมบตเฉพาะทแตกตางไป ทงนเพอใหเปนไปตามวตถประสงคทตองการอาจยกตวอยางไดจากการผลตรายการละครไทย ละครบางเรองทมการผลตซ า เปนครงท 4 จากบทประพนธเรองเดยวกนนนในแตละยคสมยมบทและรายละเอยดของบทแตกตางกนในแตละครง ซงผเขยนบทละคร เพอใชผลตละครครงท 4 จะน าเอาบทประพนธ บทละครเดมทผานมา สภาพสงคมและความเปนสมยนยมในปจจบนมาผานกระบวนการคดสงเคราะหเพอสรางบทละครใหมทแตกตางจากบทละครเดม ๆ เพอใหทนยคทนสมย และเหมาะกบบรบทของสงคมมากขน หรอในกรณนกวจยทท างานวจยอาจใชวธการคดสงเคราะหโดยน าขอมลความรเกยวกบผลงานวจยทผานมาหลาย ๆ เรองมาหลอมรวมทางความคดอยางมหลกวชาเพอใหเกดแนวคดใหมเกยวกบการวจยใหม ๆ ซงมประเดนแหลมคมทแตกตางจากงานวจยทผานมา จงกลาวไดวาจดหมายปลายทางของการคดสงเคราะหจงเปนการสรางสงใหมขน

ดงนน สรปไดวา การคดสงเคราะห หมายถง ความสามารถในการน าเอาองคประกอบตาง ๆ ทอาจเปนขอมล ความร หรอ ความคดตาง ๆ มาประมวลหลอมรวมเขาดวยกนเพอสรางขอมล ความร ความคด หรออนใด ขนใหม ทจดวาเปนสงใหมทมคณลกษณะแตกตางและตรงตามวตถประสงค

จากความหมายดงกลาวขางตนแสดงใหเหนถงการคดสงเคราะหนนเปนกระบวน การคดทมขนตอน ดงภาพตอไปน

P a g e | 114

ภาพท 2 กระบวนการคดสงเคราะห

ลกษณะของการคดสงเคราะห การคดสงเคราะห มลกษณะทส าคญ 3 ประการ ดงน 1. การคดสงเคราะหเปนกระบวนการคดทหลอมรวมองคประกอบตาง ๆ เพอให

เกดสงใหม การคดสงเคราะหเปนกระบวนการทางความคดทหลอมรวมองคประกอบทาง

ความคดทเปนขอมล ความรและอน ๆ ซงแนวคดใหมหรอสงใหมอนเปนผลมาจากการคดสงเคราะหนนสามารถน าไปสรางสรรคเปนนวตกรรม สงประดษฐ หรอสงของ ทเปนประโยชนตอสงคมตอไปได

2. การคดสงเคราะหตองอาศยการคนควารวบรวมขอมล ความร หรอสวนประกอบของเรองตาง ๆ ตามวตถประสงคทก าหนด เพอน ามาหลอมรวมผสมผสานกนผานกระบวนการคด ซงท าใหมลกษณะของการคดตอยอดจากขอมลความรตาง ๆ

ดงกรณตวอยางของนกศกษาทตองผลตงานโฆษณาหนงชนเพอสงอาจารยผสอน นกศกษาตองคนควารวบรวมขอมลเพอน ามาใชในการคดเพอหลอมรวมองคประกอบของขอมลและความรเกยวกบโฆษณาทเรยนมา ประสบการณการพบเหนงานโฆษณา ขอมลเกยวกบสนคาทโฆษณา และอน ๆ เพอสรางความคดใหมเกยวกบงานโฆษณาใหเปนไปตามจดมงหมายทอาจารยผสอนก าหนด

3. การคดสงเคราะหตองน าไปสการเกดสงใหม หรอ แนวคดใหมทแตกตางจากเดมและเปนประโยชน

การคดสงเคราะห ความคด

ความร

ขอมล

ประมวล/หลอมรวม/

ผสมผสานความคด

ขอมลใหม ความรใหม ความคดใหม

P a g e | 115

ในกระบวนการคดสงเคราะหนน จดหมายปลายทางทแสดงถงความสามารถดานการคดสงเคราะหนนคอ สรางสงใหมขนจากการคดนน โดยทสงใหม หรอแนวคดใหมควรเปนสงทมประโยชน มคณคาสามารถน าไปใชประยกตใช หรอตอยอดไดตอไป ตวอยางเชน ในปจจบนนวตกรรมดานการบนของโลกไดพฒนามาถงขนทเครองบนสามารถบนไดโดยไมตองมผขบ และเรมน ามาใชในกจการดานความมนคง ซงในอนาคตขางหนาอาจมนวตกรรมทสรางสรรคยงกวาเกดขนได

การคดสงเคราะหเปนกระบวนการคดในการน าเอาองคประกอบตาง ๆ เชน ขอมล ความร ความคดทมอยแลวมาผสมผสาน หลอมรวมเพอสรางสงใหม ดงนนการคดสงเคราะหจะสามารถสรางสรรคสงใหมไดดมคณคามากนอยเพยงใด สวนหนงเกดจากความสามารถของผสงเคราะหในการรวบรวมองคประกอบตาง ๆ ทเหมาะสมดวยเพอใหไดสงใหมหรอแนวคดใหมทตรงตามจดมงหมาย

ความส าคญของการคดสงเคราะห การคดสงเคราะหมความส าคญหลายประการ ไดแก (เกรยงศกด เจรญวงศศกด,

2546, หนา 24–36) 1. การคดสงเคราะหชวยใหเกดแนวคดใหมทเปนทางลด เนองมาจากการน าเอา

ความร ขอมลและประสบการณตาง ๆ ทมอยเดมแลวน ามาหลอมรวมผสมผสานเพอใชประโยชนจากแนวคดสงเคราะหทเกดขนใหมนน

ดงนน หากประชาชนสวนใหญของสงคมมความสามารถในการคดสงเคราะห ยอมสรางโอกาสของการคดรเรมสรางสรรคสงใหมทมคณคามประโยชนทงตอตนเองและตอสงคม เชน สถาปนกทตอยอดความคดในการใชประโยชนจากผกตบชวามาเปนสรางสรรคเปนเฟอรนเจอรททนสมยเหมาะกบรปแบบการใชชวตของคนในปจจบน หรอการสรางสรรคผลตรายการบนเทงทมรปแบบแตกตางไปจากเดม ๆ กอาจเปนผลมาจากการใชความคดสงเคราะหของผผลตรนใหม ๆ

2. การคดสงเคราะหชวยพฒนาความสามารถของกระบวนการคดของสมองในการเสาะแสวงหาขอมล ความรจากแหลงตาง ๆ เพอน ามาสงเคราะหและสรางสรรคสงใหม

การคดสงเคราะหมความส าคญตอปจเจกบคคลในแงมมของการพฒนากระบวนการคดของสมองใหไปสระดบทสงขนกวาการคดระดบพนฐาน หรอ การฟง พด อาน เขยน ตามปกต ซงระดบความสามารถการคดของคนเรามสวนสมพนธกบการประสบความส าเรจในอาชพการงานและในชวต

3. การคดสงเคราะหเปนการคดตอยอดจากขอมลความรทมอยไปส แนวคดใหม และแนวคดใหมจากการคดสงเคราะหกจะเปนประโยชนตอการคดตอยอดตอๆ ไป ในอนาคตและสามารถพฒนาไปสสงใหมทแตกตางและเปนประโยชนตอไป

4. การคดสงเคราะหชวยใหเกดการสรางสรรคสงใหมอยางตอเนองเนองจากขอมลหรอแนวคดใหมจากการคดสงเคราะหนนจะถกน าไปตอยอดทางความคดโดยนกคดสงเคราะหและนกคดตาง ๆ อยางตอเนอง

เนองจากการคดสงเคราะหเปนการคดในระดบทเหนอกวาการคดระดบพนฐานทใชในชวตประจ าวนดงทกลาวแลว ดงนน หากประชาชนในฐานะผรบสารมความสามารถในการคดสงเคราะหจงเปรยบเสมอนผทมภมปญญา (wisdom) ในตวเอง สามารถใชความคดและตอยอดความคดจากขอมล ขาวสาร ความร ทไดรบร และสวนประกอบอน ๆ ทมอยมาใชเพอสรางสรรคแนวคดใหม สงใหม ยอมอ านวยประโยชนตอตนเองและตอสงคม

P a g e | 116

การพฒนาทกษะการคดสงเคราะห ทฤษฎ Bloom’s Taxonomy ของ บลม (Bloom,1956) ระบไววา การคดสงเคราะห

เกยวของกบการกอรปโครงสรางของความรใหมซงหมายถงเปนกระบวนการคดทตองรวมเอาองคประกอบและสวนตาง ๆ ของสงทมอยมาผสมผสานกนใหมรปแบบหรอโครงสรางทเปนแนวคดใหมอยางสรางสรรค (Marzano and Kendall, 2007, pp. 7–8) จงกลาวไดวาการคดสงเคราะหนนเปนการคดทชวยสรางสรรคสงใหมทถอวาเปนภมปญญาอนเกดจากกระบวนการทางสมองของคนเรา และแมวาการคดสงเคราะหจะเปนความสามารถทางการคดทมอยในตวคนเรา บางคนอาจมมากบางคนอาจมนอยแตกตางกนไป แตคนเรากควรฝกฝนและพฒนาตนเองเพอเพมระดบความสามารถดานการคดสงเคราะหอนจะสงผลใหเกดการสรางสรรคสงทประโยชนตอตนเอง รวมทงประโยชนตอเนองไปยงสวนอน ๆ ของสงคมดวย

หากพจารณาจากความหมายและลกษณะของการคดสงเคราะหแลว กลาวไดวาการทคนเราจะพฒนาทกษะการคดสงเคราะหเพอใหไปถงถงระดบของการเปนนกคดสงเคราะหไดนน สามารถท าไดโดยการฝกใหเกดนสย 4 ประการ ดงน

1. ใฝรแสวงหาขอมล องคประกอบทส าคญของการคดสงเคราะหคอ ขอมล ความร ความคด ตาง ๆ

ทจะถกน ามาผสมผสานหลอมรวมเขาดวยกนผานกระบวนการทางความคดของผสงเคราะห หากขาดองคประกอบน การสงเคราะหยอมเกดขนไมได ความคดยอมวางเปลา ดงนน การพฒนาความสามารถในการคดสงเคราะหไดนนจ าเปนตองฝกฝนใหเปนผใฝร อยากรอยากเหน ดวยการแสวงหาขอมลความรเกยวกบสงตาง ๆ เพอเกบเกยววตถดบไวในคลงสมองใหมากเพยงพอส าหรบเปนฐานของการคดสงเคราะหตามจดมงหมายทตองการ

การฝกใหมความใฝรท าไดโดยการใหความสนใจตอเรองรอบ ๆ ตว เมอพบเหนสงใด เรองราวใดจะตองเกบสะสมไมละเลยไป หรอฝกจากการอานหนงสอและสอตาง ๆ อยเสมอ ดงตวอยางของผมอาชพนกเขยนนกประพนธยอมตองเปนนกอานดวย ตองเกบสะสมขอมล ขาวสาร ความร ตาง ๆ อยางสม าเสมอเพอเปนวตถดบส าหรบการสงเคราะหและการสรางสรรคบทประพนธเรองใหม

2. มระบบระเบยบ การแสวงหาขอมลความรเกยวกบสงตาง ๆ ไวเปนคลงสมองเพอการคดสงเคราะห

นนจ าเปนตองจดขอมลความรตาง ๆ ใหเปนระบบเปนระเบยบ เพอใหสามารถเรยกใชขอมลทอยในระบบสมองไดอยางสะดวกรวดเรว ดงนน นกคดสงเคราะหจงตองเปนคนมระบบความคดทสามารถจดระเบยบขอมลและสงตาง ๆ ทเปนองคประกอบของการคดสงเคราะหใหเปนกลมเปนหมวดหมเพอใหสามารถน าออกมาใชคดสงเคราะหไดอยางมประสทธภาพ

การฝกระเบยบความคดนนท าไดโดยการหมนทบทวนความคดและจดจ าเกยวกบขอมล จะชวยใหตระหนกร (aware) เกยวกบขอมลตาง ๆ ทอยในระบบความคดนนเปนหมวดหม เปรยบไดกบการจดระบบแฟมเอกสารขอมลการท างาน นนเอง

P a g e | 117

3. มใจเปดกวาง การคดสงเคราะหเกดจากองคประกอบส าคญคอ ขอมล ความร ตลอดจน

สวนประกอบของสงตาง ๆ ซงทมอยแลว และน ามาหลอมรวมเพอตอยอดความคดตอไป ดงนน การจะเปนนกคดสงเคราะหไดจงตองฝกใหเปนผมใจทเปดกวางพรอมเปดรบสงตาง ๆ เพอเปดโลกทศนของตนเอง การเปนคนมโลกทศนกวางไกลจะชวยใหไดรบรขอมล ความร ตลอดจนเรองราว ทหลากหลาย และเกบรวบรวมไวเพอประโยชนในการคดสงเคราะห ซงจะสงผลใหแนวคดใหม หรอสงใหมๆ จากการคดสงเคราะหมคณคามากขน

4. ชอบคดรเรมสงใหม คนทมความคดรเรมมกจะมลกษณะทชอบการเปลยนแปลง ชอบลองของใหม

ชอบคดสงทแตกตาง ดงนน การคดสงเคราะหทมาจากกระบวนการคดของผทมความคดรเรมจะสงผลแนวคดใหม สงใหมจากการคดนนเปนความใหม เปนความแตกตางอยางมคณคาอยางแทจรง การฝกใหมความคดรเรม สามารถท าไดโดยการฝกสรางจนตนาการ ฝกคดคนหา ฝกตอยอดความคด รวมทงการเรยนรแนวคดใหมหรอนวตกรรมของผอนเพอสรางแรงบนดาลใจใหตวเอง

ประชาชนทมความสามารถการคดสงเคราะหยอมรจกทจะแสวงหาขอมลขาวสารจากสอหลาย ๆ สอเพอประมวลใหเปนขอมลขาวสารใหมทมความถกตองตรงความจรงทเหมาะแกการจดจ าและน าไปใชตอไป

การคดวพากษ ความหมายของการคดวพากษ “การคดวพากษ” มาจากค าภาษาองกฤษ วา “critical thinking” ซงมการใชค าไทย

ตาง ๆ กนไป อาท การคดอยางมวจารณญาณ การคดวจารณญาณ การคดเชงวพากษ การคดวพากษวจารณ การวจารณ และการคดไตรตรองดวยเหตผล

มนกวชาการหลายทานใหความหมายของ critical thinking ไวตาง ๆ ดงน วดส (Woods, 1993, pp.65) (อางถงใน ประพนธศร สเสารจ, 2556, หนา 109–110)

ใหความหมายไววาเปนกระบวนการทางปญญาทมความคลองแคลวในการตดตอสอสาร รวบรวมขอมล การวเคราะห การสงเคราะห การประเมนผล ผานการสงเกต การไตรตรอง การใชเหตผล มทกษะในการสรางความคดรวบยอดและการประยกตใช

มวร และ ปารคเคอร (Moore and Parker 1986, p. 4) (อางถงใน ธรพงศ แกนอนทร และวรนทพย แกนอนทร สสะหมด, หนา 14) กลาวไวสน ๆ วา เปนการตดสนใจอยางระมดระวง และดวยความรอบคอบวาจะยอมรบ ปฏเสธ หรอยงไมตดสนใจเกยวกบค ากลาวอางใด ๆ

สวทย มลค า (2547, หนา 12) ไดอธบายความหมายไววา หมายถงความสามารถในการพจารณาประเมนและตดสนสงตาง ๆ หรอเรองราวทเกดขนทมขอสงสย หรอขอโตแยง โดยการพยายามแสวงหาค าตอบทมความสมเหตสมผล

P a g e | 118

ลกขณา สรวฒน (2549, หนา 108) ใหไววาหมายถง การคดวเคราะห สงเคราะห ตดสนใจ และแกปญหาโดยยดหลกการคดดวยเหตผลจากขอมลทเปนจรงมากกวาอารมณ และการคาดเดา โดยพจารณาความเปนไปไดในแงมมตาง ๆ วาอะไรคอความจรง อะไรคอความถกตอง คดดวยความรอบคอบระมดระวง ใชสตปญญาและการคดไตรตรอง มเปาหมายแนนอน มความถกตองแมนย า สามารถตรวจสอบความคดและประเมนความคดของตนเองได

ทศนา แขมณ (2554, หนา 194) ใหความหมายวาเปนกระบวนการคดอยางรอบคอบเพอใหไดความคด ค าตอบ ทดทสด มความสมเหตสมผล นาเชอถอ โดยผานการพจารณาและประเมนขอมล ขอเทจจรง ขอโตแยง หลกฐาน และความคดเหนอยางรอบดาน ทงทางกวาง ลกและไกล รวมทงการพจารณากลนกรอง คณ โทษ และคณคาทแทจรงของเรองทคด

บรรจง อมรชวน (2556, หนา 2) ใหไววาคอความสามารถในการทจะคดไดอยางกระจางแจมแจงและอยางมเหตผล และรวมถงความสามารถในการทจะคดไดอยางอสระ และการสะทอนคด การคดอยางไตรตรอง

สรอร วชชาวธ (2556, หนา 79) ใหความหมายวาเปนการคดทบทวนความคด เพอคนหาค าตอบทดทสดดวยเหตผล โดยใชขอมลหลากหลาย มเกณฑในการพจารณา ซงเปนความคดทตองใสใจในสงทเปนปญหา วธการแกปญหา และผลทไดจากการแกปญหา

ประพนธศร สเสารจ (2556, หนา 110) อธบายวาหมายถงกระบวนการคดระดบสงทเปนความสามารถทางปญญาชนสงและตองใชความสามารถหลากหลายในการคดเพอพจารณาไตรตรองอยางรอบคอบเพอการตดสนใจ ไดแก ความสามารถในการคดรวบยอด การประยกตใช การวเคราะห การสงเคราะหและการประเมน เพอน าขอมลทไดรวบรวมมาอยางรอบดานใหเกดความชดเจนถกตองแมนย า เกยวของ ตรงประเดน สม าเสมอคงเสนคงวา มหลกฐานตรวจสอบได มเหตผล มความลมลก มความกวางขวาง และเปนธรรม ไมล าเอยง น าไปสการสรปและตดสนใจเกยวกบสงตาง ๆ ทเปนปญหาอยางถกตองเหมาะสม

จากความหมายตาง ๆ ทนกวชาการหลายทานใหไว กลาวไดวาการคดวพากษเปนการคดในระดบสงทตองใชความสามารถทางปญญา โดยผทเปนนกคดวพากษจะตองใชความสามารถทางความคดอยางหลากหลายและลกซง อาท การวเคราะห การสงเคราะห การพจารณาไตรตรอง การตดสนใจ การประยกตใชและการประเมนโดยใชเหตผล ขอมลจรงรวมทงขอโตแยง อยางรอบคอบรอบดาน เพอการตดสนใจเกยวกบประเดนเรองหรอปญหา

ดงนน อาจใหความหมายสรปโดยสงเขปวา การคดวพากษ หมายถงความสามารถในการคดโดยการพจารณาไตรตรองหรอประเมนอยางรอบคอบและลมลก โดยอาศยขอมล ขอเทจจรง ขอสรป ขอโตแยงทรอบดาน เพอการสรปหรอตดสนอยางใดอยางหนงในประเดนเรองหรอสงทเปนปญหา

การคดวพากษจงเปนกระบวนการคดทมขนตอนดงภาพตอไปน

P a g e | 119

ภาพท 7.3 กระบวนการคดวพากษ

ลกษณะของการคดวพากษ จากความหมายของการคดวพากษทนกวชาการไดใหไวดงกลาว การคดวพากษม

ลกษณะดงน 1. เปนการคดในระดบสงทตองมความลมลก

การคดวพากษเปนการคดซงตองใชการพจารณาไตรตรองดวยความรอบคอบ อยางผมปญญาดวยเหตดวยผลไมดวนตดสน ซงแตกตางจากการคดระดบพนฐานโดยทวไปของคนเรา เปนการคดทมความส าคญเนองจากเปนการคดทน าไปสการประเมนหรอตดสนเกยวกบสงใดสงหนง หากขาดการไตรตรองอาจสงผลกระทบใหเกดความเสยหายได

การคดวพากษ

พจารณาไตรตรองกลนกรอง

สรป/ตดสน

ยอมรบ ปฏเสธ

ค าตอบ

ปญหา

เรองราว ประเดน

ขอโตแยง

ขอเทจจรง ขอมล

ขอสนบสนน

P a g e | 120

2. เปนการคดทตองอยบนฐานของขอมลทรอบดาน การคดวพากษเปนการคดอยางรอบคอบ ระมดระวง และตองใดมเหตผล

เพอใหการตดสนเรองปญหาใด หรอสงหนงสงใด มความนาเชอถอ จงตองมขอมลหลากหลายในแงมมรอบดาน ทงทเปนขอเทจจรง และขอโตแยง เชนกรณการจะวพากษหรอตดสนวาสอใดเปนสอทขาดความรบผดชอบตอสงคมหรอ ขาดจรรยาบรรณวชาชพ ตองมขอมลทหลากหลาย จากแหลงตาง ๆ ซงมทงขอมลเกยวกบการท างานของสอ ความคดเหนของนกวชาการและนกวชาชพ และอน ๆ อยางเพยงพอทจะท าใหการวพากษสอปราศจากอคต มความนาเชอถอ

3. เปนการคดทตองมการประเมนเพอตดสนใจ การคดวพากษเปนกระบวนการคดทน าไปสการประเมนและตดสนใจเกยวกบ

สงใดสงหนงวาเปนอยางไร หมายความวาผวพากษตองใชความคดใชปญญาประกอบกบขอมลขอเทจจรงตาง ๆ เพอตดสนใจหรอมขอสรปในขนตอนสดทายเกยวกบสงนน ดงนน หากขาดการประเมนเพอตดสนใจแลวถอวากระบวนการคดวพากษยงไมสมบรณ

ความส าคญของการคดวพากษ

การคดวพากษมความส าคญตอคนเราในการด าเนนชวตและการประกอบกจกรรมตาง ๆ บรรจง อมรชวน (2556, หนา17–18) กลาวถงความส าคญของการคดวพากษไวดงน 1. ชวยใหคนเราสามารถแกปญหาไดอยางเปนระบบ เนองจากเปนทกษะการคดท

ท าใหสามารถคดไดอยางแจมแจง ชดเจน และ มเหตผล 2. ชวยแกปญหาทซบซอน เหมาะกบระบบเศรษฐกจโลกทตองขบเคลอนดวย

สารสนเทศ เทคโนโลยและฐานความรใหม เนองจากเปนทกษะทางปญญาทมความยดหยนและสามารถวเคราะหบรณาการขอมลจากแหลงความรตาง ๆ ได

3. ชวยปรบปรงความสามารถในการท าความเขาใจเรองตาง ๆ ใหคดไดอยางชดแจงเปนระบบ อนเปนการสงเสรมการแสดงออกทางความคดของคนเรา

4. ชวยสงเสรมใหเกดความคดสรางสรรคในการหาทางแกปญหา อนเกดจากการประเมนความคดใหม ๆ คดเลอกทดทสดและดดแปลงหากจ าเปน

5. ชวยในการประเมนตนเองของคนเรา สะทอนตวตนในการมชวตอยางมความหมายและวางโครงสรางชวตไดอยางเหมาะสม

สวน ลกขณา สรวฒน (2549, หนา 109) กลาวถงความส าคญของการคดวพากษทมตอชวตประจ าวน ดงน

1. ชวยสบคนความจรง 2. ชวยใหมการสงเกตถงความแตกตาง 3. ชวยคนหาความถกตอง 4. ชวยใหมการตดสนตามขอเทจจรงไมใชความรสกของตน 5. ชวยใหเกดการพฒนาและพจารณาอยางครบถวน 6. เปนจดเรมตนของความคดสรางสรรค

P a g e | 121

นอกจากน เกรยงศกด เจรญวงศศกด (2549, หนา 15–25) ไดกลาวถงประโยชนของการคดวพากษ ไวหลายประการ ไดแก

1. การคดวพากษชวยสบคนความจรงแทนการคลอยตามความเชอ โดยปกตแลว คนเราจะถกหลอหลอมความคดจากสงแวดลอมจนเกดความคนเคย

กบสงตาง ๆ และกลายเปนความเชอวาจรงหรอมความคดวาด โดยไมมการตงค าถาม เชน ความเชอเรองการเวยนวายตายเกด แตเนองจากคนเรามศกยภาพในการเรยนร การเรยนรท าใหไดความรใหม มกรอบความคดใหม ซงลบลางความคดความเชอเดม ๆ ทอาจไมใชขอเทจจรง การเรยนรสงใหม ๆ ขอเทจจรงใหม ๆ จะเปนประโยชนตอการด าเนนชวต

2. การคดวพากษชวยสงเกตความแตกตางทามกลางความเหมอน การคดวพากษชวยใหมขอสงเกตเกยวกบเรองราวตาง ๆ รอบตว โดยพจารณา

บรบทตาง ๆ อยางรอบคอบ ไมใชขอสรปเดยวกนในทกเหตการณ แตตองวพากษเพอตรวจสอบเรองนน ๆ เปนกรณไป

เชน ถาไดเหนชายฉกรรจสองคนก าลงปนเสาไฟฟาและดงสายโทรศพททระโยงระยางตาง ๆ ลงมา แลวน าขนรถกระบะขบออกไปดวยความเคยชนอาจท าใหสรปวาทงสองคนคงเปนเจาหนาทมาจดการตอสายโทรศพทใหมใหเปนระเบยบ แตแทจรงแลวทงสองคนก าลงขโมยตดสายโทรศพทเพอเอาไปขาย แตหากใชการคดวพากษความคดอาจเปลยนไปและสงเกตไดวาชายทงสองคนเปนขโมย อาจชวยในการตามหาหรอชวยใหเกดการปองกนทรพยสนของสวนรวมได

3. การคดวพากษชวยใหเชอในสงทถกตอง ไมถกหลอก คนเรามแนวโนมทจะถกกระตนความตองการไดงายหากสงทมาเปนตวกระตน

นนเปนสงทตรงกบความตองการ เชนการโฆษณาสนคาตาง ๆ นน เปนการกระตนใหผบรโภคเชอวาจ าเปนใหเชอวาด ซงการคดวพากษจะชวยใหเกดความคดหลากหลายแงมม เกดการตรวจสอบขอมล ชวยใหตดสนใจเลอกสงทดกวา ไมเชอในขอมลทไดรบ แตจะพจารณาขอเทจจรงอยางรอบดานและใชเหตผลมากกวาอารมณ

ในชวตประจ าวนของคนเรานนจะมโอกาสไดรบขอมลจ านวนมาก ผานสอหลากหลายประเภทหลายชองทาง หากขาดการคดพจารณาและตรวจสอบใหรอบคอบ อาจตกเปนเหยอของการหลอกลวงและไดรบความเสยหายได

4. การคดวพากษชวยใหตดสนตามขอเทจจรง คนเรานนมแนวโนมใชอารมณหรอความรสกในการตดสนสงใด ๆ มากกวาทจะ

ใชขอเทจจรงหรอมกตดสนโดยปราศจากขอมล ซงความรสกดงกลาวไมสามารถใชเปนเครองมอในการตรวจสอบความจรงได อาจเปนความจรงหรอไมจรง อาจจะถกหรอผด แตการคดวพากษจะชวยใหใหเกดการตรวจสอบความจรงอยางรอบคอบและยตธรรม ใหมขอสรปทถกตอง

5. การคดวพากษท าใหเกดการพฒนา การคดวพากษเปนการทาทายสมมตฐานและหลกเหตผลเพอใชในการตดสนใจ

หรอหาขอสรปเกยวกบเรองใดเรองหนง จงท าใหเกดการคดอยางรอบคอบ และครอบคลมครบถวนกวาการสรปหรอตดสนใจโดยขาดการคดวพากษ จงแนใจไดวาสงทพจารณาตดสนใจนนเปนสงทดกวาเดม อนน ามาซงการพฒนาในระดบบคคล สงคมและประเทศชาต

P a g e | 122

6. การคดวพากษเปนจดเรมตนของความคดสรางสรรค การคดวพากษเปนการคดทมาจากความสงสย ไมเชอ ไมยอมรบความคดหรอวธ

ปฏบตเดม ๆ เนองจากพจารณาเหนวาไมเหมาะสมกบบรบทสงคมทเปลยนแปลงไป อนน าไปสการหาแนวคดใหม ทางเลอกใหม ซงเหลานน าไปสการพฒนาความสามารถในการคดเชงสรางสรรค

ในแงของประโยชนน ตามความเหนของ คอทเทรล (Cottrell, 2011, p.4) ระบไวสอดคลองกนวา การมทกษะการคดวพากษทดจะกอใหเกดประโยชนทส าคญ อาท การพฒนาความสามารถในการสงเกตและความเอาใจใสตอสงตาง ๆ ความสามารถในการตอบสนองตอขอมลขาวสารตาง ๆ อยางเหมาะสมการมความรความเขาใจตนเอง การตดสนใจภายใตสถานการณทแตกตางกนตลอดจนชวยใหสงทคดและท ามความถกตองเนองมาจากการคดวพากษนนเปนกระบวนทางความคดซงตองใชความสนใจใฝร (attention) การจดล าดบ (categorisation) การเลอกสรร (selection) และ การตดสน (judgment) สงใดสงหนง

การพฒนาทกษะการคดวพากษ การคดวพากษเปนทกษะการคดทสามารถพฒนาได ทงนหากพจารณาจากความหมาย

ของการคดวพากษแลว คนเราสามารถพฒนาทกษะนไดโดยการฝกใหมลกษณะนสยในการเปนผแสวงหาความร มความรอบคอบไมดวนสรป ไมล าเอยงหรออคต มใจเปดกวาง หนกแนนมนคง ซงสอดคลองกบแนวคดของ ลกขณา สรวฒน (2549, หนา 121) ทระบถงการพฒนานสยการเปนนกคดวพากษไวโดยสรปดงน

1. ฝกวพากษความคดตนเอง 2. ตองเปดใจกวาง เปนกลาง ปราศจากอคต 3. ตองมความรอบคอบ 4. ตองมจตใจมนคง ไมหวนไหวงาย 5. หมนแสวงหาความร นอกจากน สวทย มลค า (2547, หนา 17–18) ยงไดกลาวไววา นกคดวพากษควร

พฒนาตนเองใน 4 ประเดนส าคญตอไปน 1. การรจกและประเมนตนเอง โดยการฝกใหรจกตนเองวามวธคดอยางไร ไมยอม

รบสงตาง ๆ อยางงาย ๆ โดยไรเหตผล ไมตดสนสงตาง ๆ อยางรวดเรวและขาดขอมล มงมนตงใจเผชญหนาในสงทเคลอบแคลงสงสย ฝกมองตางมมหรอมองมตใหม และ ฝกเรยนรกลยทธการคดใหม

2. การตรวจสอบและประเมนขอมลอยางจรงจง โดยการพจารณาตรวจสอบเกณฑการประเมนขอมลทควรชดเจนวดได ไมเลอกรบขอมลเฉพาะสวนทสนใจ รบขอมลจากแหลงทเกยวของใหมากทสด แสวงหาความรและคนหาวธการทดทสดเพอใหไดค าตอบทถกตอง ประเมนและเลอกวธการทดทสด และ ตรวจสอบขอบกพรองขอผดพลาดของขอมลทพบอยเสมอ

3. มใจเปนธรรม โดยการเปดใจกวางและยอมรบความคดและมมมองของผอน พยายามหาเหตผลขอบกพรองทงของตนเองและของผอน ไมมความล าเอยงหรอมอคตมจตใจมนคงและไมมอคตตอตานการเปลยนแปลง

P a g e | 123

4. มงมนตอการตดสนใจบนฐานขอมล โดยการประสานขอมลทกอยางและทกดานทเกยวของใหมากทสดเพอใชประกอบการตดสนใจ

ประชาชนในยคปจจบนจ าเปนตองไดรบการพฒนาทกษะความสามารถการคดวพากษเพอใหสามารถใชความคดในระดบทลกซง ดวยการพจารณาและไตรตรอง เพอตอบสนองตอขอมลขาวสาร เหตการณและสถานการณตาง ๆ ทเกดขนรอบตวในสงคมไดอยางผมวจารณญาณเพอเปนรากฐานของการสรางสงคมอดมปญญา

สรป การคดเพอการรเทาทนสอประกอบดวยการคดวเคราะห (analytical thinking)

การคดสงเคราะห (synthesis thinking) และการคดวพากษ (critical thinking) ซงมความส าคญ ทท าใหคนเราไดพฒนาสตปญญา เพอแสดงถงอ านาจของประชาชนทบรโภคขาวสาร และเปนการแสดงถงความสามารถในการเขาถงสอของประชาชนในระบอบประชาธปไตย

การคดวแคราะหเปนความสามารถในการจ าแนกแยะแยะองคประกอบของเรองราว เหตการณหรอสงตาง ๆ โดยอาศยหลกการหรอเหตผลในการตความหรอการอธบายความสมพนธเชอมโยงใหเหนความจรง ความเปนมา สาเหต ตลอดจนผลกระทบทเกยวของเพอน าไปสขอสรปหรอค าตอบทถกตองเหมาะสม

การคดสงเคราะหเปนความสามารถในการน าเอาองคประกอบตาง ๆ ทอาจเปนขอมล ความรหรอความคดตาง ๆ มาประมวลหลอมรวมเขาดวยกนเพอสรางขอมล ความร ความคดหรออนใด ขนใหม ทจดวาเปนสงใหมทมคณลกษณะแตกตางและตรงตามวตถประสงค

การคดวพากษเปนความสามารถในการพจารณาไตรตรองหรอประเมนอยางรอบคอบและลมลก โดยอาศยขอมล ขอเทจจรง ขอสนบสนน ขอโตแยง ทรอบดาน เพอการสรปหรอตดสนอยางใดอยางหนงในประเดนเรองหรอสงทเปนปญหา ชวยใหสามารถแกปญหาไดอยางเปนระบบ ชวยในการคนหาความจรงและความถกตองชวยใหมการตดสนตามขอเทจจรง และชวยใหเกดการพฒนาในระดบบคคลและประเทศชาต

ประชาชนผรบขาวสาร จ าเปนตองพฒนาทกษะการคดวเคราะห การคดสงเคราะห และการคดวพากษ เพอเพมพนปญญาใหร คดและร เทาทนสถานการณและบรบทของสงคม โดยเฉพาะบรบทเกยวกบสอภายใตกระแสการเปลยนแปลงทเกดขนตลอดเวลา

P a g e | 124

เอกสารอางอง

เกรยงศกด เจรญวงศศกด. (2549). การคดเชงวพากษ. พมพครงท 8. กรงเทพฯ: ซคเซสมเดย. . (2553). การคดเชงวเคราะห. พมพครงท 6. กรงเทพฯ: ซคเซสมเดย. . (2546). การคดเชงสงเคราะห. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ซคเซสมเดย. บรรจง อมรชวน. (2556). Critical Thinking การคดอยางมวจารณญาณ. กรงเทพฯ: ภาพพมพ. ประพนธศร สเสารจ. (2556). การพฒนาการคด. กรงเทพฯ: 9119 เทคนค พรนตง. ทศนา แขมณ. (2554). “ทกษะการคดวเคราะห สงเคราะห สรางสรรค และการคดอยางม

วจารณญาณ : การบรณาการในการจดการเรยนร”. วารสารราชบณฑตยสถาน. ปท 36 ฉบบท 2 เมษายน – มถนายน 2554 หนา 188 – 204.

ธรพงศ แกนอนทร และ วรนทรทพย แกนอนทร สสะหมด. (2556). การคดอยางมวจารณญาณ. วารสารศกษาศาสตร มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน. ปท 24 ฉบบท 3 เดอนกนยายน – ธนวาคม 2556.

ลกขณา สรวฒน. (2549). การคด. กรงเทพฯ: โอ เอส พรนตง เฮาส. วรชญ ครจต. (2554). “แนวทางรเทาทนสอ ประยกตใชในหองเรยน” รทนสอ. กรงเทพฯ: ออฟเซท

ครเอชน. เสงยม โตรตน. (2646). “การสอนเพอสรางเสรมทกษะการคดวเคราะห”. วารสารศกษาศาสตร

มหาวทยาลยศลปากร ปท 1 ฉบบท 1 หนา 16 – 37. สรอร วชชาวธ. (2556). การคดไตรตรองดวยเหตผล.Journal of HR intelligence. สถาบนพฒนา

ทรพยากรมนษย มหาวทยาลยธรรมศาสตร. ปท 8 ฉบบท 2 กรกฎาคม – ธนวาคม 2556. หนา 78 – 85.

สวทย มลค า. (2547). กลยทธการสอนคดวเคราะห. พมพครงท 4. กรงเทพฯ: ภาพพมพ. . (2547). กลยทธการสอนคดวพากษ. กรงเทพฯ: ภาพพมพ. Bloom. Benjamin. (1956). Bloom’s Taxonomy of Education Objectives. สบคนจาก

www.wikipedia.org. Cottrell, Stella, (2011). Critical Thinking Skills. 2ed. USA : Palgrave Macmillan. Marzano, Robert, and Kendall, John. (2008). Designing and Assessing Educational

Objectives :Applying the New Taxonomy. CA : Corwin Press, Sage. . (2007). The New Taxonomy of Educational Objectives. CA : Corwin Press,

Sage.

P a g e | 125

บทท 8 การใชประโยชนจากสอ

ผศ.ดร.ชมพนท นตาคม

องคประกอบส าคญของการรเทาทนสอประการหนงคอการทประชาชนซงเปนผรบสารมความสามารถในการเลอกใชสอใหเกดประโยชนทงตอตนเอง ครอบครวและสงคมปจจบน สอทมอยในสงคมและเปนสอทกอใหเกดผลกระทบทงดานบวกและดานลบ ตอปจเจกบคคล และตอสงคม ไดนน มทงสอหลกคอสอมวลชนและสอใหมอยางอนเทอรเนตและสอสงคมออนไลนอนเปนชองทาง การสอสารซงเปนทนยมใชกนแพรหลายมากขน ดงนนประชาชนทใชและรบขาวสารผานสอเหลานทงโดยตงใจและไมไดตงใจจงจ าเปนตองมความรความเขาใจลกษณะหรอธรรมชาตของสอ การท างานสอแตละสอตลอดจนขอมลขาวสารหรอเนอหาทเผยแพรผานสอเหลานน เพอใหรจกเลอกเปดรบสอ เลอกเปดรบขาวสาร และรจกทจะใชประโยชนจากสอไดอยางเหมาะสมเชนผรเทาทน การประเมนสอเพอการใชประโยชน

ความสามารถในการรเทาทนสอของประชาชนผรบสารในดานการใชสอใหเกดประโยชน นนหมายความวาประชาชนรและตดสนใจไดวาควรจะเปดรบสอใด และเลอกรบขอมลขาวสารประเภทใด เพอจดมงหมายใด ซงขอมลขาวสารจากสอจะถกเผยแพรและถายทอดมาในรปแบบและลกษณะตาง ๆ กน อกทงมเนอหาสาระทแตกตางหลากหลาย ความสามารถนเกดจากกระบวนการคดทน าไปสขอสรป ค าตอบ ตดสนใจ หรอ ประเมนสอ ซงมความหมายครอบคลมทงองคกรสอ หรอผผลตสอ ตลอดจนเนอหาสาระของสอ

แนวทางการประเมนสอ การประเมนเปนการพจารณาตดสนคณคาสงใดสงหนงโดยใชดลพนจอยางม

หลกการมเหตผล ดงนนการประเมนสอกคอการพจารณาตดสนคณคาของสออยางมหลกการ นนเอง การทประชาชนผรบสารจะสามารถประเมนหรอสอไดวาสอใดมคณภาพสอใดน าเสนอ

ขอมลขาวสารทมคณคาหรอมประโยชนเพยงพอตอการตดสนใจเลอกเปดรบขาวสารจากสอ จดจ า และน าไปใชประโยชน ไดนน ประชาชนตองใชความสามารถดานการคดวเคราะห การคดสงเคราะห และการคดวพากษในประเดนทเกยวของกบสอ ไดแก องคกรสอ ผผลตขาวสาร และเนอหาขาวสาร โดยทการประเมนสอจ าเปนตองอาศยขอมล หลกการ หรอหลกเหตผล มาเปนกรอบความคด อาท

P a g e | 126

การใชประเดนเกยวกบบทบาทหนาทของสอ ความรบผดชอบของสอทมตอประชาชนและตอสงคม คณธรรมจรยธรรมทางวชาชพของสอ เปนตน

ส าหรบสอทมบทบาทและกอเกดผลกระทบตอประชาชนและตอสงคมอยางมากในปจจบนคอสอหลกอยางสอมวลชน และสอสงคมออนไลน ซงเปนผลมาจากพฒนาการดานเทคโนโลยการสอสารทขยายตวอยางรวดเรว ดงนน หากบทบาทหนาทของสอด ารงอยบนความรบผดชอบ ประกอบดวยจรยธรรมแหงวชาชพก ากบการท างานของตนเอง เพอเปนสวนหนงในการสรางสรรคและจรรโลงความดงามในฐานะสมาชกของสงคม ยอมสงผลใหประชาชนผรบสาร สงคม และประเทศชาตไดรบประโยชน

ปรมะ สตะเวทน (2546, หนา 134 – 147) ไดรวบรวมแนวคดของนกสอสารตาง ๆ โดยอธบายถงหนาทของสอมวลชนในมมมองของผรบสารไวดงน

1. การใหขาวสาร สอมวลชนหนาทการใหขาวสารดวยการคนหาและรายงานเหตการณ สถานการณตาง ๆ ในสงคม สนองตอบความอยากรอยากเหนและความสนใจใหการศกษาและการเรยนรดวยตนเอง

2. การสรางเอกลกษณของบคคล สอมวลชนมหนาทสนบสนนคานยมสวนตวของบคคล รปแบบการแสดงพฤตกรรมใหแบบอยางทมคณคา ท าใหบคคลเขาใจตนเอง

3. การสรางปฏสมพนธทางสงคม สอมวลชนมหนาทสนบสนนความเขาใจทางสงคม การมส านกของสมาชดกลม การสรางความสมพนธทางสงคม

4. การสรางความบนเทง สอมวลชนมหนาทชวยใหผอนคลายอารมณ หลกหนจากปญหา ไดรบความสขความสนทรยทางวฒนธรรม

สวนบทบาทหนาทของสอมวลชนซงกอใหเกดผลทงดานดและดานเสยตอบคคล และสงคม ไดแก

1. หนาทในการใหขาวสาร เปนการใหขาวสารเกยวกบเหตการณตาง ๆ ทเกดขนทงในประเทศและโลก ชวยใหประชาชนไดรบรและรบมอกบสงทอาจจะมผลตามมา แตขาวสารทถกเผยแพรผานสอขาดการกลนกรองหรอขาดการตรวจสอบความถกตองอาจสงผลเสยได

2. หนาทในการชกจงใจ เปนการน าเสนอความคดเหนเพอแนะน าหรอชแนะเพอใหประชาชนผรบสารมการตอบสนองตอเรองราวตาง ๆ ไปในทศทางทเปนประโยชน แตในอกดานหนง การท าหนาทนหากแฝงดวยวาระซอนเรนหรออคตกอาจสงผลใหประชาชนผรบสารถกชกจงไปในทางทไมพงประสงคได นอกจากนน การน าเสนอความคดเหนของสออาจท าลายความสามารถในการใชวจารณญาณของผรบสารอกดวย

3. หนาทในการใหการศกษา เปนการใหความรทางออมแกประชาชนในลกษณะของขาวสาร ขอเขยน บทความ หรอรายการ ซงความรประกอบดวยหลายดาน อาท ความรทางการเมอง เศรษฐกจ การประกอบอาชพ วฒนธรรม แตสงท เปนประเดนของบทบาทนคอขาวสาร ขอเขยน บทความ หรอเนอหาลกษณะอน ๆ นน เปนความรทถกตองทประชาชนผรบสารจะไดรบประโยชนอยางแทจรง

P a g e | 127

4. หนาทในการใหความบนเทง เปนการใหขาวสารหรอเนอหาสาระทชวยใหประชาชนทรบสารไดรบความเพลดเพลนหรอความบนเทงเรงใจ ซงเปนการตอบสนองความตองการทางดานอารมณและความรสก เพอชวยผอนคลายความตงเครยดจากการด าเนนชวต แตในดานทเปนผลเสยอาจเกดจากการทสอหรอผผลตรายการใหความส าคญในแงความส าเรจเชงธรกจมากเกนไปจงท าใหเนอหาความบนเทงทน าเสนอขาดซงการชวยสรางหรอยกระดบรสนยมและสนทรยะทางจตใจของประชาชน

มาล บญศรพนธ (2556, หนา 133) กลาวถงหนาทหลกของสอในการสอสารเพอสรางการมสวนรวมของประชาชนในกระบวนการประชาธปไตยวาประกอบดวย

1. รายงานขาวสารทเกดขนในสงคมเพอใหประชาชนไดเทาทนสถานการณและความเปลยนแปลงของโลกผานทางการรายงานขาวสารขอเทจจรงอยางเทยงตรง

2. เสนอความคดเหนเกยวกบเหตการณและ/หรอสถานการณขอคดเหนทเปนประโยชนตอการวเคราะหในสงทเกดขนจากมมมองอนหลากหลาย เปดพนทใหประชาชนมโอกาสในการรบรแลกเปลยนความคดเหนอยางเสรในตลาดทางความคดบนพนทสอมวลชนเสร

3. ใหความผอนคลายดวยการเสนอเรองราวทเปนประโยชนตอการด ารงชพในชวตประจ าวนในลลาทไมเครงเครยดแตมสารประโยชนทงเนอหาและความผอนคลาย การใหความบนเทงในสอมวลชนจงควรมสาระชวยพฒนาชวตผชมผอานผฟงดวย

4. ใหพนทส าหรบการโฆษณาผลผลตสนคาอปโภคบรโภคเพออ านวยความสะดวกแกประชาชนไดมโอกาสเลอกสรรผลผลตในคณภาพและราคาทเหมาะสม

ในประเดนบทบาทหนาทของสอมวลชนน กาญจนา แกวเทพ (2553, หนา 203) มความเหนวา บทบาทหนาทของสอมวลชนในแตละสงคม แตละบรบท และแตละชวงเวลา อาจมความหลากหลายโดยหนาททเปนจรงของสอมวลชนกบหนาทตามหลกทฤษฎอาจแตกตางกน ดงภาพตอไปน

P a g e | 128

ภาพท 8.1 หนาทของสอมวลชนตามทฤษฎและตามความเปนจรง ทมา : กาญจนา แกวเทพ (2553, หนา 203) นอกจากน สมควร กวยะ (2545, หนา 195 – 197) อธบายเกยวกบความรบผดชอบ

ตอสงคมวาเปนสภาพของการยอมรบหรอยอมตามในผลทดหรอไมดในเหตการณหรอกจการทไดกระท า ก าลงกระท าหรอจะกระท าตอสงคม ซงการรบผดชอบท าไดโดยการยอมรบหรอปรบปรงแกไข โดยเฉพาะสอมวลชนเปนองคกรทจะตองมและแสดงความรบผดชอบตอสงคมอยางเหนไดชด เพราะสอมวลชนมไดเปนเพยงธรกจหรออตสาหกรรมขาวสารเทานน หากยงเปนสวนหนงของสถาบนการสอสารทมบทบาทในการปอนขาวสารทมประโยชนตอสงคมอกดวย

สอหลกอยางสอมวลชน และสอใหมตาง ๆ ทเตบโตอยางรวดเรวในลกษณะเครอขายทเชอมโยงผใชสอจ านวนมากในสงคมตางตองมบทบาทหนาทในการสอสารขอมลขาวสารอยางมความรบผดชอบ สอสารอยางสรางสรรค เปนประโยชนและจรรโลงสงคม แตขณะเดยวกนในบางบทบาทอาจสงผลกระทบดานลบตอประชาชนและตอสงคม ดงนนจงอยทประชาชนจะตองมความรความเขาใจเกยวกบสอ ตองรจกเปดรบขาวสารจากสอหลาย ๆ สอเพอทจะใชความคดวเคราะหและประเมนสอรวมไปถงใชประโยชนจากเนอหาสาระจากสอตลอดจนตองวพากษ หรอตงค าถามเกยวกบบทบาทหนาทและความรบผดชอบของสอเพอใหสามารถประเมนหรอตดสนคณคาของสอตาง ๆ ได

ระดมความคด ตแผความจรง ตรวจสอบนกการเมอง ใหการศกษา ฝกอบรม ตวนกเรยนสอบเอนทรานซ ปลกฝงจตส านกทางการเมอง จดหาคครอง ท านายโชคชะตา มอทธพลตอระบบเศรษฐกจ Lobby สรางมตสาธารณะ

ฯลฯ

ใหการศกษา

ใหความร/สาระ

สอรฐ

สอเอกชน

ใหความบนเทง

หนาทของสอมวลชน ตามหลกทฤษฎ

หนาทของสอมวลชน ในโลกแหงความเปนจรง

P a g e | 129

หลกการทเปนกรอบความคดส าหรบใชในการประเมนสอนน นอกจากเรองของบทบาทหนาทและความรบผดชอบของสอทพงมพงเปนแลว การใชหลกการดานจรยธรรมและการก ากบดแลตนเอง (ethic and self-regulation) กเปนอกแนวทางหนงทชวยใหประชาชนสามารถพจารณาประเมนคณคาของสอได ซงองคกรวชาชพสอตาง ๆ เองกไดมขอก าหนดเกยวกบจรยธรรมทางวชาชพไว เชน สภาการหนงสอพมพแหงชาต สมาคมนกขาวนกหนงสอพมพแหงประเทศไทย สมาคมนกขาววทยและโทรทศนไทย เปนตน

เฉพาะในบทบาทของคณะกรรมการกจการกระจายเสยง กจการโทรทศน และกจการโทรคมนาคมแหงชาต (กสทช.) ในฐานะองคกรก ากบดแลสอ นน กสทช. ไดวางหลกการทางจรยธรรมขององคกรกจการกระจายเสยงและกจการโทรทศน ไว 8 ประการ ดงน (ส านกงาน คณะกรรมการกจการกระจายเสยง กจการโทรทศน และกจการโทรคมนาคมแหงชาต, 2557)

1. หลกผลประโยชนสาธารณะ การตระหนกถงผลประโยชนสวนรวมของประเทศเปนส าคญดวยการน าเสนอขาว

เรองราว หรอประเดนขอถกเถยงทอยในความสนใจของประชาชนหรอทมผลกระทบตอการด าเนนชวตของคนสวนใหญในสงคม

2. หลกความเปนอสระ การด าเนนงานยรหารองคกรสออยางไมตกเปนเครองมอ หรอกลมกดดนทาง

การเมองใด ๆ มยอมใหอ านาจทนเขามาครอบง าความอสระขององคกรในการน าเสนอขางสารขอมลทประชาชนควรร

3. หลกสทธมนษยชน การใหความส าคญกบขอมลขาวสารทอยบนหลกสทธมนษยชน ความเทาเทยม

ตามสทธขนพนฐาน เหนความส าคญของความแตกตางหลากหลายของผคน 4. หลกความสจรต ซอสตย

การไมตกอยภายใตอทธพลของบคคลหรอผลประโยชนทมพฤตกรรมสอไปในทางทจรต

5. หลกความโปรงใส การด าเนนกจการอยางถกกฎหมาย ซอสตย ทงในระดบนโยบายขององคกร

และการปฏบตงาน 6. หลกการยอมรบการตรวจสอบ

การยอมรบกระบวนการตรวจสอบขอเทจจรงในการปฏบตงานสอ ทงจากภายใน องคกรและภายนอกองคกร

7. หลกธรรมาภบาล การยดถอการด าเนนงานโดยใชหลกการธรรมาภบาลทงในการบรหารจดการ

องคกร การผลตและเผยแพรรายการ และการแสดงความรบผดชอบตอสงคม 8. หลกความคมคา

การใชทรพยากรเพอด าเนนกจการอยางคมคา มประสทธภาพและประสทธผล

P a g e | 130

นอกจากนยงไดวางแนวทางการก ากบดแลตนเองของผประกอบวชาชพไววา “องคกรสอ เจาของสอ ผประกอบวชาชพสอ ตองมความตระหนกในการก ากบดแลกนเองทางวชาชพดวยเปนหลกประกนวาเสรภาพในการแสดงความคดเหนของสอนนจะไดรบการพทกษปกปองกดวยความรบผดชอบของสอตอสาธารณะ ดงนน การก ากบกนเองทางจรยธรรมมาตรฐานวชาชพจงเปนสงทชวยใหผประกอบการสอแนใจไดวาตนเองและเพอนรวมสมาชกวชาชพจะพงยดถอกฎ ระเบยบ ขอบงคบตามมาตรฐานวชาชพเพอด ารงไวซงเกยรตยศและศกดศร ตลอดจนคณภาพของขอมล ขาวสาร ทมคณภาพทประชาชนพงไดรบ” และไดวางรปแบบ ธรรมนญ และขอบงคบ เกยวกบการก ากบดแลตนเองไวใหผประกอบวชาชพสอไดยดถอปฏบต (ส านกงานคณะกรรมการกจการกระจายเสยง กจการโทรทศน และกจการโทรคมนาคมแหงชาต 2557, หนา 55 – 58)

สอทด าเนนงานและน าเสนอขอมลขาวสามโดยยดถอตามกรอบแหงจรยธรรมและสามารถก ากบดแลกนในระหวางผอยในวชาชพสอดวยกนไดนน ยอมเปนตวชวดคณภาพ คณคา หรอประโยชนของสอไดอกทางหนง

การประเมนสอตองอาศยทกษะดานการคดทส าคญ คอ การคดวเคราะห การคดสงเคราะห ตลอดจนการคดวพากษ การคดทง 3 ลกษณะนเปนทกษะการคดในระดบทสงกวาขนพนฐานทคนเราสวนใหญใชในชวตประจ าวน เปนการคดทมความซบซอนขนทชวยใหสามารถท าความเขาใจ พจารณาใครครวญรวมทง ตดสน เรองราวขาวสาร เหตการณตาง ๆ จ านวนมาก ทถกสงผานมาจากบรรดาสอตาง ๆ ทมอยมากมายโดยเฉพาะสอมวลชน สออเลคทรอนกส และสอใหมทไดเขามามบทบาทและสงผลกระทบตอการด าเนนชวตของประชาชนผรบสารมากขนทกวน

มตของการประเมนสอ การประเมนสอ สามารถประเมนไดใน 3 มต ดงตอไปน 1. การประเมนองคกรสอ

องคกรสอหมายถงองคกรหรอผประกอบกจการดานสอสารมวลชนในฐานะเจาของสอและเปนแหลงสารอนประกอบดวยผทท างานดานตาง ๆ มหนาทส าคญคอการก าหนดนโยบายหรอแนวปฏบตของสอเพอใหผเกยวของในองคกรสอนน ๆ ตองยดถอเปนแนวทางการท างาน ตวอยางขององคกรสอหนงสอพมพ เชน มตชน ไทยรฐ เดลนวส องคกรสอโทรทศน เชน สถานโทรทศน ไทยพบเอส สถานโทรทศน TNN24 สออนเทอรเนต เชน เวบไซตพนทปดอทคอม (www.pantip.com) เวบไซตสนกดอทคอม (www.sanook.com) สอสงคมออนไลน เชน เฟซบค ทวตเตอร อนสตาแกรม เปนตน

ในการประเมนองคกรสอนน จ าเปนทประชาชนซงเปนผรบสารจะตองมความรความเขาใจเกยวกบสอ รวาสอแตละองคกรเปนอยางไร และมทศทางการท างานในลกษณะใดอาจพจารณาไดจากขอมลตาง ๆ อาท ใครเปนเจาของ นโยบาย และแนวทางการท างานของสอ ผลงานทผานมา เสยงสะทอนของประชาชนทมตอสอ รวมไปถงกลมบคคลหรอองคกรทมอทธพลและครอบง าสอ ขอมลเหลานจะชวยใหสามารถการวเคราะหเพอประเมนหรอตดสนใจไดวาองคกรสอด าเนนงานอยางมความรบผดชอบ มจรยธรรมทางวชาชพเพยงใด หรอมแนวทางการท างานในฐานะสออยางไร ถาองคกรสอด าเนนงานอยางมความรบผดชอบและนาเชอถอขาวสารหรอเนอหารายการตาง ๆ ของสอยอมม

P a g e | 131

แนวโนมทจะมความนาเชอถอหรอมคณคา แตอยางไรกตามการทประชาชนผรบสารจะสามารถประเมนสอไดอยางถกตองยอมมาจากการมขอมลในเรองตาง ๆ ทเกยวกบองคกรสอนน ๆ อยางเพยงพอ ดงนน ประชาชนยอมตองใฝรใฝหาขอมลเกยวกบสอดวย

2. การประเมนผผลต ผผลตหมายถงผสรางหรอจดท าเนอหาสาระทน ามาเผยแพรผานสอ ซงเนอหา

สาระทถกสงผานสอนนม ทงทเปนค าพด ตวอกษร ภาพ สญลกษณ หรออน ๆ มาในลกษณะของขอเขยน รายการ ภาพยนตร หรอในลกษณะอนใดทสอสารไปยงผดผชมผฟง ผผลตหรอผจดท าเนอหาสาระทเผยแพรทางสอตาง ๆ โดยปกตยอมตองปฏบตตามนโยบายหรอแนวทางขององคกรสอหรอเจาของสอซงเปนชองทางของการเผยแพรรายการนน ๆ ดงนน หากผผลตเนอหาสาระใหกบสอทมนโยบายหรอแนวทางการท างานทถกตองเหมาะสม ผผลตยอมถกประเมนในดานบวก นอกจากนประเดนทประชาชนผรบสารสามารถใชในการประเมนผผลต อาจไดแก ใครเปนผผลตเนอหารายการ มกลมทนใดเปนผสนบสนน วธการสรางหรอจดท ารายการ เนอหารายการเผยแพรผานสอใด ไปจนถงประเดนทลกซงขนไปอกในแงของปจจยดานอทธพลตอการผลต อาท ความเปนมา เบองหนาเบองหลงการผลต การถกครอบง าการผลต เปนตน

3. การประเมนเนอหาสาร เนอหาสารหมายถงขอมล ขาวสาร เนอหาสาระ เรองราวประเภทตาง ๆ ทผผลต

ไดสอสารผานสอ ในรปแบบของรายการขาว รายการวาไรต รายการบนเทง ละคร ภาพยนตร การตน โฆษณาและอน ๆ ประชาชนผรบสารตองรวารายการแตละรายการถกน าเสนอผานสอใดมเนอหาเกยวกบอะไรตองสามารถตความเพอท าความเขาใจเนอหาดงกลาวไดวาเปนขอมล ขอเทจจรง ความคดเหน ความเชอ คานยม หรอมความหมายแฝงอนใดอยในเนอหานน ๆ และนอกเหนอไปจากนน หากสามารถบอกไดวาเนอหาทขาดหายไปหรอทจ าเปนตองมอยเพอใหไดสาระหรออรรถประโยชนนนคออะไร อนเปนสงแสดงวาผรบสารมความสามารถทลกซงในการประเมนเนอหาของสอ

ในการตความหรอความเขาใจเพอประเมนเนอหาสารจากสอใด ๆ นน กาญจนา แกวเทพ (2553, หนา 308) อธบายถงการประยกตใชแนวคดการวเคราะหเนอหาของสอตามทฤษฎสารสนเทศ (information theory) โดยเปนการวเคราะห 4 ดาน ไดแก

1. คณลกษณะของสารสนเทศหรอขอมลขาวสาร (information) อนประกอบดวยปรมาณขอเทจจรงทมอยในเนอหาประเดนทเกยวของและความลกซงของเนอหา

2. ความนาอาน ความนาอานจดเปนมตเชงคณภาพ ซงหมายถงเปนเนอหาทงายตอการท าความเขาใจ

3. ความหลากหลายของเนอหา หมายถงการมประเดนทรอบดาน เชนในกรณขาวกควรมลกษณะทเปดโอกาสใหทกฝายทเกยวของ

4. การไหลของสารสนเทศ หมายถง สารสนเทศหรอเนอหานนไหลไปยงผรบสารในลกษณะใดทางเดยวหรอสองทางจากสาระส าคญทงสประการเปนมตในการวเคราะหเนอหาสารเพอประเมนสอไดในอกแนวทางหนง

P a g e | 132

กลาวโดยสรป การประเมนสอสามารถประเมนไดในดานองคกรสอ ดานผผลตและ ดานเนอหาสาร โดยมจดมงหมายเพอใหประชาชนผรบสารตดสนใจวาควรเลอกเปดรบสอใดบางจากสอทงหลายทมอยมากมาย และเลอกรบเนอหาสาระจากสอใดทมคณคาและน าไปใชประโยชนในการด าเนนชวต โดยเฉพาะในดานเนอหานนอาจวเคราะหเพอประเมนถงลกษณะของเนอหาวามขอเทจจรงและความลกซงเพยงใด ความงายตอการท าความเขาใจรวมถงความหลากหลายและรอบดานของเนอหานน ๆ

การใชประโยชนจากสอ การศกษาเกยวกบการสอสารมวลชนและสอมวลชนทผานมานน จะใหความสนใจใน

บทบาทหนาทและความรบผดชอบของสอ โดยยคแรกของการศกษามแนวคดทเหนวาสอมวลชนมอทธพลตอบคคลและสงคม ดงทฤษฎหลาย ๆ ทฤษฎซงเปนทรจก อาท ทฤษฎกระสนปน (Magic Bullet Theory) ทฤษฎบรรทดฐานของสอมวลชน (Normative Theories of Media Performance) หรอทฤษฎเทคโนโลยสอสารเปนตวก าหนด (Communication Technology Determinism) หลงจากนน แนวคดและทฤษฎไดมงไปทความจ ากดของสอมวลชนโดยเหนวาสอมวลชนมพลงหรออทธพลอยางจ ากด เชน ทฤษฎการเรยนรทางสงคม (Social Learning Theory) หรอทฤษฎหนาทนยม (Functionalism Theory) ตอมา มการศกษาวจยกระบวนการสอสารเกยวกบสอและผรบสาร เพอหาค าตอบวาผรบสารใชสออยางไร (กาญจนา แกวเทพ, 2553) ซง แคทซ (Katz, 1959) (อางถงใน พชน เชยจรรยา และคณะ, 2541, หนา 199) เปนคนแรกทเสนอความเหนวา การศกษาเกยวกบอทธพลของสอ นน ควรใหความสนใจเกยวกบการใชประโยชนจากสอของบคคล ใหมากขน

แมวาการศกษาเกยวกบการใชประโยชนและความพงพอใจจากสอในระยะแรกนนจะไดอธบายถงสอในความหมายของสอมวลชน ซงกคอสอหลกอยางวทยกระจายเสยง วทยโทรทศน หรอหนงสอพมพ แตตอมาในงานศกษาวจยจ านวนมาก โดยเฉพาะในระดบบณฑตศกษาของสถาบน อดมศกษาตาง ๆ มการน าทฤษฎนมาใชเปนกรอบแนวคดเพอหาค าตอบเกยวกบการใชประโยชนจากสออน ๆ อนเปนสอสมยใหมทประชาชนนยมใชกนอยางแพรหลาย โดยเฉพาะสออเลกทรอนกสอยางอนเทอรเนตทเปนชองทางการสอสารในลกษณะเชอมโยงกน และสอใหมทเกดจากการเขาถงอนเทอรเนตทเปนสอสงคมออนไลน อยางเชน เฟซบค ทวตเตอร บลอก ไลน หรอแอพพลเคชน ตาง ๆ สอเหลานชวยใหเขาถงขอมลขาวสาร ตรวจสอบขอมล เกบขอมล ตดตามเรองราวของผคน ตลอดจนสงทเกดขน ผานเครอขายสงคมออนไลน

มขอมลจากศนยเทคโนโลยอเลกทรอนกสและคอมพวเตอรแหงชาต หรอ เนคเทค (NECTEC) ระบวา ในป พ.ศ. 2556 มผใชอนเทอรเนต เปนจ านวนถง 26,140,473 ราย จดวาเปนอนดบท 7 ของอาเซยน แสดงใหเหนวาประชาชนไทยจ านวนมากสามารถเขาถงอนเทอรเนตได ซงสงนจะสงผลใหการเขาถงแหลงขอมลขาวสารของประชาชนเพอใชประโยชนจากอนเทอรเนตมความสะดวกและรวดเรวขน

นอกจากน จากการส ารวจพฤตกรรมการใชบรการโทรคมนาคมของประชากรไทย ในชวง พ.ศ. 2555 – 2556 โดย ส านกงานคณะกรรมการกจการกระจายเสยง กจการโทรทศน และกจการโทรคมนาคมแหงชาต หรอ กสทช. นน พบวา ประชาชนในกรงเทพมหานครและปรมณฑล ม

P a g e | 133

การใชงานอนเทอรเนตผานโทรศพทเคลอนทสงสดโดยบรการทมการใชงานอนเทอรเนตสงสด 3 อนดบ คอ บรการเครอขายสงคมออนไลน อาท เฟซบค และ ทวตเตอร การสอสารผานขอความ อาท ไลน และวอทแอพ และการคนหาขอมล (ส านกงานคณะกรรมการกจการกระจายเสยง กจการโทรทศน และกจการโทรคมนาคมแหงชาต, 2557) ขอมลนแสดงใหเหนวาสอสงคมออนไลนเปนทนยมและเขามามบทบาทตอประชาชนไทยและสงคมไทยมากขน

ในดานจดมงหมายของการใชอนเทอรเนต ตามรายงานการส ารวจผใชอนเทอรเนตของส านกงานพฒนาธรกรรมอเลกทรอนกส ในป 2556 พบวา การใชอนเทอรเนตนนสวนใหญ มจดมงหมายเพอการรบสง e-mail คนหาขอมล ใชงานเครอขายสงคม อานขาวออนไลน ดโทรทศนและฟงวทยออนไลน เลนเกมส ซอสนคาและบรการ และท าธรกรรมทางการเงน (ส านกงานพฒนาธรกรรมอเลกทรอนกส, 2557)

ดงนน จงกลาวไดวา ประชาชนด าเนนชวตอยทามกลางขอมลขาวสารจ านวนมาก และหลากหลายทสงผานมาจากสอหลกอยางวทยกระจายเสยง วทยโทรทศน หนงสอพมพ นตยสาร และจากการเขาถงสอใหมผานเครอขายอนเทอรเนต และจากบทบาทของอนเทอรเนตกท าใหสอหนงสอพมพเองตองปรบเปลยนดวยการน าเสนอในรปแบบหนงสอพมพออนไลน เชน มตชนออนไลน ไทยรฐออนไลน นอกจากน การเปลยนแปลงระบบการสงสญญาณวทยโทรทศนเปนระบบดจทล แมแตสอหนงสอพมพ เชนไทยรฐ กกาวเขามาในธรกจโทรทศนในระบบดจทล ภายใตชอ ไทยรฐ ทว และธรกจดนตรและบนเทงอกหลายแหง รวมทงสถานโทรทศนดาวเทยม เหตนจงท าใหสถานวทยโทรทศนเพมขนจ านวนขนไปพรอม ๆ กบการเตบโตขยายตวของสอสงคมออนไลน สงผลใหเนอหาสาระจากสอเหลานมความแตกตางหลากหลายมากขน ทงเนอหาสาระเชงบวกและเชงลบ ประชาชนผรบสารจงจ าเปนอยางยงทจะตองมวจารณญาณเพอการรเทาทนสอ โดยสามารถใชสออยางผทรตวและตนตวอยเสมอ เพอกอเกดประโยชนสงสดทงแกตนเองและแกสงคม

นกวชาการดานสอสารมวลชนทไดอธบายหลกการและสาระส าคญเกยวกบทฤษฎการใชประโยชนและความพงพอใจจากสอ (Uses and Gratifications Theory) ไว มดงน

พชน เชยจรรยา และคณะ (2541, หนา 199) อธบายวาการศกษาเกยวกบการใชประโยชนและความพงพอใจในสอไดรบการพฒนาขนในแนวทางทตรงขามกบงานศกษาวจยดานสอสารมวลชนตามแนวคดเดมทใหความสนใจเกยวกบผลของสอทมตอบคคล หรอบคคลเปนผถกกระท า แตพจารณาในทางตรงกนขามวาบคคลเปนผกระท า โดยมความปรารถนาจะเลอกใชสอเพอสนองความพอใจสวนตว สอจะไมมอทธพลตอบคคลทไมเลอกใชสอและการเลอกใชสอนนสบเนองมาจากเหตผลทางจตวทยาและความตองการทางสงคมของแตละบคคล

บลมเลอร และ แคทซ (Blumler, and Katz, 1974) ไดกลาวถงทฤษฎนไวในหนงสอ เรอง The Uses of Mass Communications : Current Perspectives on Gratifications Research วาผใชสอแสดงบทบาททกระตอรอรน (Active User) ในการเลอกและการใชสอโดยผใชสอนนเปนสวนหนงในกระบวนการสอสารและมเปาหมายทชดเจนในการใชสอ ผใชสอจะแสวงหาสอทสามารถตอบสนองความตองการไดมากทสด และผใชสอมทางเลอกหลายทางทจะสรางความพงพอใจใหตนเอง

P a g e | 134

สรพงษ โสธนะเสถยร (2557, 292 – 297) อธบายไววา ทฤษฎนมพนฐานอยทการเลอกใชสอของผรบสารหรอผบรโภค โดยเชอวาผรบสารสามารถจ าแนกในฐานะเปนผใชหรอเปดรบสอ เพราะผรบสารไดรบประโยชนจากการเปดรบสอทงในดานการสรางประสบการณตรงจากขอมลขาวสารของสอ ผรบสารสามารถใชประโยชนจากสาระในการน าเสนอของสอ และผรบสารเปนผกระท าการใชผรบสารถอวาเปนผกระตอรอรนและตองการไปสเปาหมาย ผรบสารมความรบผดชอบในการเลอกสอเพอสนองตอความตองการของตน และใชสงทไดมาเปนหนทางในการสรางความพงพอใจ และไดสรปหลกการของทฤษฎวาประกอบดวย

1. การมองผรบสารเปนคนกระตอรอรนและใชสอเนองจากมเปาหมาย ผรบสาร ทเปนผกระตอรอรนจะเลอกเปดรบสอเนองจากเลงเหนอรรถประโยชนทจะไดรบควบคกนไปกบ ความพงพอใจ

2. ความพงพอใจเปนทางเลอกทสอมอบใหกบผดผชม 3. การแขงขนระหวางสอเพอสรางความพงพอใจใหแกผชม 4. ประชาชนมความตระหนกตอตนเองเพอประโยชนจากการใชสอ และการประเมน

คณคาของเนอหาสอจะกระท าไดโดยผรบสารเทานน นอกจากนนยงไดอธบายเพมเตมถงความตองการทไดจากความพอใจในสอวาอาจ

พจารณาไดเปน 5 ลกษณะ ไดแก 1. การรบร เปนความตองการขอมลขาวสาร ความรและประมวลภาพเพอใหเขาใจ

เรองราวทผานมา 2. ความรสกสะเทอนใจ เปนอารมณ ความพอใจ หรอประสบการณในทาง

สนทรยศาสตร 3. การบรณาการในเรองสวนบคคล เปนการสรางความเชอมน ความมนใจและ

สถานภาพของผรบสาร 4. การบรณาการทางสงคม เปนการเรมตนในการเชอมโยงครอบครว เพอน สงคม

และอน ๆ 5. การปลดปลอยความตงเครยด เปนการหนจากโลกความจรงและสรางความ

เพลดเพลนใหตนเอง กาญจนา แกวเทพ (2553, หนา 285 – 286) อธบายไววาทฤษฎนมแนวคดวาผรบสาร

มวธการใชสอและสารอยางมเปาหมาย เปนรปแบบหนงของการศกษาบทบาทหนาทของสอแตเปลยน มมมองจากเดมวาสอมบทบาทหนาทตอสงคมอยางไร มาเปนมมมองของปจเจกบคคลวาคนแตละคนใชสอเพอหนาทอะไรบาง แนวคดหลกมดงน

1. ในการเปดรบสารของผรบสารนน มความตงใจทจะแสวงหาขาวสารเพอน ามาใชประโยชนในทางใดทางหนง

2. การใชสอมใชกจกรรมทกระท าไปตามยถากรรมหรอไรเปาหมาย หากแตเปนกจกรรมทมเปาประสงคทแนนอน

3. ในทามกลางการแสวงหาขาวสารของผรบสาร สอมวลชนมใชเปนทางเลอกทางเดยวของบคคล หากแตเปนเพยงตวเลอกหนงทามกลางตวเลอกอน ๆ

P a g e | 135

4. ทศทางทบคคลจะเลอกแสวงหาและใชสอประเภทใดนนจะเกดจากความตองการของบคคลนนเปนเบองตน จากนนความตองการจะถกแปรมาเปนแรงจงใจทจะผลกดนใหบคคลเคลอนไหวเขาหาการใชสอประเภทตาง ๆ

จากแนวคดขางตนแสดงใหเหนเปนกระบวนการแตละขนตอนไดดงภาพตอไปน

ภาพท 8.2 การใชสอและสารของผรบสาร ทมา : กาญจนา แกวเทพ (2553, หนา 286)

ในการศกษาเรองการใชและการรบสารของผรบสารนนมพฒนาการเปลยนแปลงไป

ในทางทฤษฎและในโลกแหงความเปนจรง ตวอยางเชน ในทางทฤษฎระบวาหนงสอพมพมหนาทใหขาวสารและรายงานเหตการณ แตในโลกแหงความเปนจรงผอานอาจซอหนงสอพมพเพอตดตามนวนยายจากละครโทรทศน ซงเปนการใชสอเพอความบนเทง หรอเปนคมอการซอของ เทา ๆ กบใชเพอตดตามขาวสารหรอในกรณสอประเภทอน ๆ กเชนเดยวกน (กาญจนา แกวเทพ, 2553, หนา 67)

กาญจนา มศลปะวกกย (2553, หนา 55) อธบายวาทฤษฎนเปนการพจารณาสอแตละประเภท โดยผรบสารมสทธตดสนใจในการเลอกรบสอมวลชนแตละประเภทดวยตนเอง ทฤษฎตงอยบนหลกการ 3 ประการ คอ ผรบสารปลายทางก าหนดทศทางการรบสอตามพฤตกรรมของแตละบคคล ผรบสารจะเลอกสอทตองการใช และเขาใจถงความตองการจงเลอกสอทสรางความพงพอใจใหกบตนเอง

การศกษาวจยทใหขอมลเกยวกบการใชประโยชนจากสอของผรบสารกลมตาง ๆ อาท งานวจยเรองทศนคต การใชประโยชนและความพงพอใจของนกศกษาระดบอดมศกษา

ในเขตกรงเทพมหานครทมตอเครอขายสงคมออนไลนประเภทเฟซบค พบวา สวนใหญแลวเปนการใชเพอสนทนากบเพอนหรอคนรจก เพอคนหาเพอเกาหรอหาเพอนใหม นอกจากนนกเปนการใชเพอตดตามขาวสารทสนใจและเหตการณตาง ๆ และตดตามความเคลอนไหวและกจกรรมชวตประจ าวนของเพอนหรอคนรจก (ดวงทพย เจรญรกข เผอนโชต, 2556)

(7)

สภาวะทางจตและสงคมของ

บคคล

ความตองการ

ความคาดหวง

สอ+แหลง ของสาร

ความแตกตางในการใชสอ

ผลทเปน ความพงพอใจ

จากสอ

ผลอน ๆ ท เกดตามมา

(1) (2) (3) (4) (5)

(8)

(7)

P a g e | 136

งานวจยเรองการเขาถงและการใชประโยชนจากสอวทยและโทรทศนของเดกและเยาวชน ไดพบวา ปญหาและอปสรรคในการเขาถงสอวทยและโทรทศนของเดกและเยาวชน ไดแก ความแตกตางทางดานครอบครว เนอหาและรปแบบรายการไมสามารถดงดดความสนใจ ความสนใจของเดกและเยาวชนมความหลากหลาย พนทสอส าหรบเดกมไมเพยงพอ ชวงเวลาออกอากาศ ไมสอดคลองกบชวงเวลาวางทแทจรงของเดกและเยาวชน สวนปญหาและอปสรรคในการใชประโยชนจากสอวทยและโทรทศนของเดกและเยาวชน ไดแก การขาดความรเรองการเทาทนสอของเดกและครอบครว เนอหารายการส าหรบเดกไมตอบสนองตอพฒนาการตามชวงวยของเดก ไมครอบคลมความหลากหลายของเดก และการขาดกจกรรมทจะชวยสงเสรมหรอสนบสนนใหเกดการน าเนอหาจากสอทเปดรบมาใชประโยชน (ลกษม คงลาภ และ อปสร เสถยรทพย, 2556)

งานวจยเรองการใชประโยชนและประเดนทางสงคมเกยวกบทวตเตอรในประเทศไทย ไดพบวา ผทวตเตอรสวนใหญมวตถประสงคในการใชคอ เพอตดตามขาวสารหรอเหตการณตาง ๆ ทเกดขนโดยใชผานคอมพวเตอรแลพทอป (laptop) (สขมาลย คดรอบ, 2552)

งานวจยเรองการใชประโยชนและความพงพอใจในการใชเฟซบคในพนทเครอขายความเปนเพอนของนกศกษาในสหรฐอเมรกา พบวา นกศกษาสวนใหญใชเฟซบคเพอตดตอกบเพอนเกาตดตอกบเพอนปจจบน โพสตหรอสงรปภาพและหาเพอนใหม ในขณะทนกศกษาบางสวนใชเพอเรยน รเหตการณตาง ๆ โพสตขอความ แบงปนขาวสารและใชเพอการศกษา (Raacke and Bonds–Raacke, 2008)

งานวจยเรองความพงพอใจและการใชประโยชนของผชมแตละระดบทมตอรายการสงเสรมวฒนธรรมไทยทางสถานโทรทศนทวไทย พบวา ผชมใชประโยชนจากรายการประเภทสงเสรมวฒนธรรมไทยทออกอากาศทางสถาน จ าแนกเปน 3 กลม คอ กลมผชมระดบบรหารจะใชเพอแสวงหาความรเพอตอบสนองความอยากรของตนเอง และเพอน าความคดไปตอยอดและพฒนากลมผชมระดบกลางหรอพนกงานใชเพอน าขอมลทไดรบจากการชมรายการมาสรางความรและใชเปนหวขอสนทนา และผชมระดบลางหรอเปนผใชแรงงานจะใชเพอน ามาขอมลทไดรบชมมาใชในการประกอบอาชพและแกไขปญหาชวตของตนเอง (เจนสตาร รกษสรโสภา, 2553)

นอกจากนนมขอมลทแสดงใหเหนความสามารถในการเขาถงเครอขายอนเทอรเนตเพอใชงานเครอขายสงคมออนไลนอยางเฟซบคของประชาชนไทย จากการส ารวจของ Zocailrank ซงเปนเวบไซตทวเคราะหขอมลบนโลกออนไลนของไทยพบวา ประเทศไทยมผใชงาน เฟซบค เพมขนจากปทผาน ๆ มา โดยในป 2556 มจ านวนถง 26 ลานคน ซงจดเปนอนดบ 3 ของอาเซยน และ ผใชงานสวนใหญอยในกรงเทพมหานคร (zocialrank, 2557) จากขอมลนจงกลาวไดวาเครอขายสงคมออนไลนเปนชองทางการสอสารขอมลขาวสารทไดรบความนยมมากขนเปนล าดบ

โดยสรปแลวหากพจารณาวาในการใชประโยชนจากสอนน ประชาชนผรบสารจะเปนผเลอกเปดรบสอและเลอกทจะแสวงหาขาวสารจากสอ เพอน าไปใชตอบสนองความตองการในดานตาง ๆ ของตนเอง ประเดนพจารณาทส าคญอกประการหนง คอการใชประโยชนนนเปนไปในลกษณะของการรเทาทนสอมากนอยเพยงใด หรอเปนเพยงการใชขอมลขาวสารหรอเนอหาสาระจากสอเพอสนองความตองการทางรางกายและอารมณของปถชน เทานน ในขณะทปจจบนเปนยคทเทคโนโลยสารสนเทศและการสอสารเขามามบทบาทและสงผลกระทบตอวถชวตและความเปนอยของประชาชนอยาง

P a g e | 137

กวางขวาง ประชาชนผรบสารจงควรมความรเทาทนสอ เพราะความรเทาทนสอเปนคณสมบตของการเปน “พลเมองผกระตอรอรน” (active citizen) ของสงคมประชาธปไตย (สชาดา จกรพสทธ, 2554, หนา 59) เพอทจะสามารถใชความรเทาทนสอ ซงครอบคลมตงแตความสามารถในการตความ วเคราะห แยกแยะ สงเคราะห และวพากษ เนอหาสาระของสอ การโตตอบตอสออยางมสตและรตว การตงค าถามเกยวกบสอ การแสวงหาขอมลเพมเตม การเขาถงขอมลขาวสารและเขาถงสอทหลากหลายและมคณภาพ ตลอดจน ความสามารถในการใชสอใหเกดประโยชน (ส านกงานคณะกรรมการกจการกระจายเสยง กจการโทรทศน และกจการโทรคมนาคมแหงชาต, 2556, หนา 55)

การใชประโยชนจากสอเพอการด าเนนชวต การสอสารเปนกจกรรมส าคญของคนเราทท าใหสามารถด าเนนชวตและประกอบ

กจกรรมตาง ๆ ตามสถานภาพและบทบาทหนาทของตน รวมทงชวยเชอมโยงความสมพนธระหวางบคคล ระหวางกลมบคคลหรอกลมสงคม อกดวย ดวยเหตนในสงคมจงอดมไปดวยขอมลขาวสารทมเนอหาสาระหลากหลายประเภทเพอตอบสนองการด าเนนชวต กจกรรมทางธรกจ กจกรรมทางสงคม และอน ๆ ไมวาจะเปนการอปโภคบรโภค การศกษา การประกอบอาชพ การบนเทง สนทนาการ ฯลฯ ขอมลขาวสารจ านวนมหาศาลถกสงผานสอและชองทางการสอสารตาง ๆ ไปยงประชาชนผรบสาร โดยเฉพาะจากสอทอยในความนยมอยางสอมวลชนและสอออนไลนตาง ๆ ดงนน ประชาชนผรบสารจงจ าเปนตองรจกเลอกใชขอมลขาวสารหรอเนอหาจากสอซงมทงเนอหาเชงบวก เชน ขอมลความร วทยาการความกาวหนา หรอเนอหาเชงสรางสรรค และอน ๆ และเนอหาเชงลบ เชน เนอหาทเกยวกบความรนแรง เรองทางเพศ หรอความงมงายไรสาระ เพอเรยนร ท าความเขาใจ และน าใชใหเกดประโยชนตอการด าเนนชวต

การใชประโยชนจากสอเพอการด าเนนชวต มขอบเขตเกยวของในสงทจ าเปนตอการด าเนนชวตของประชาชนโดยทวไปในดานตาง ๆ ดงตอไปน

1. การเรยนร การเรยนร (learning) เปนสวนหนงของชวต เมออยในวยศกษาเลาเรยนเปน

การเรยนรในระบบการศกษา เมอพนวยศกษาคนเรากยงตองเรยนร ตราบใดทยงตองด าเนนชวตยอมตองเรยนรตลอดชวต (lifelong learning) โดยเปนการเรยนรนอกระบบจากขอมลขาวสารตาง ๆ ทมอยในสงคม เพอใหสามารถเตรยมตวปรบตว และอยรอดได เพราะการเรยนรเปนกระบวนการทท าใหคนเราเปลยนแปลงความคดและการกระท าซงเกดจากการไดรบรขอมลขาวสารและการผานประสบการณทงของตนเองหรอของผอน การเรยนรของคนในสงคมจงเกดขนไดตลอดเวลาตราบเทาทมการเปดรบขอมลขาวสารจากสอและตความท าความเขาใจ และจากการรจกทจะแสวงหาขอมลขาวสารทมคณคาจากแหลงตาง ๆ ซงขอมลขาวสารจ านวนมากทไหลเวยนอยในสงคมของเราและทไหลบามาจากแหลงอน ๆ ในโลกนน อาจมทงทเปนประโยชนหรอไมเปนประโยชนตอการเรยนร ฉะนนจงอยทจะรจกเลอกใชประโยชนจากขอมลขาวสารหรอเนอหาประเภทใด และจากสอใดทจะชวยสงเสรมการเรยนรอยางแทจรง

P a g e | 138

การใชประโยชนจากสอเพอการเรยนร ตวอยางเชน นกศกษาตดตามขาวสารและเหตการณส าคญทเกดขนรอบโลกจากขาวโทรทศนเปนประจ าทกวน อาจารยคนควาขอมลใหม ๆ ทางอนเทอรเนต เพอใหรอบรทนเหตการณในเรองตาง ๆ แมบานดรายการเกยวกบสขภาพทางโทรทศนเพอน ามาใชในการดแลสขภาพของตนเอง เกษตรกรตดตามฟงรายการขาวสารการเกษตรจากวทยชมชน เดกนกเรยนหลกเลยงการใชเสนทางอนตรายหลงจากมขาวเกยวกบการท ารายนกเรยน เปนตน ทงน ไมวาจะเรยนรในเรองใดประเดนส าคญคอตองทราบวาจะสามารถหาขอมลขาวสาร หรอเรองราวทตองการจากสอใด ตลอดจนสามารถวเคราะหไดวาสอใดทใหขอมลทถกตอง และเปนขอมลทมประโยชนทชวยใหเกดการเรยนรไดจรง

2. การอปโภคบรโภค การอปโภคบรโภค (consumption) เปนกจกรรมส าคญส าหรบการอยรอดใน

การด ารงชวตคนเราทกคนมฐานะของผบรโภคในทางเศรษฐกจและการพาณชย การอปโภคบรโภคนอกจากจะชวยใหไดมาซงปจจยทจ าเปนตอการด ารงชพ หรอปจจยส แลวยงชวยตอบสนองความพงพอใจและความตองการดานอน ๆ ของชวตอกดวย

คนเราจ าเปนตองจดหาผลตภณฑทเปนปจจยส และสงอ านวยความสะดวกตาง ๆ เพออปโภคบรโภคตอบสนองความตองการดานรางกายซงเปนความตองการขนพนฐาน ไปจนถงเพอตอบสนองความตองการทางสงคม และความตองการในระดบทสงขนไป โดยทวไปแลวการตดสนใจเลอกซอผลตภณฑ หรอสนคาและบรการทตรงกบความตองการและความพงพอใจมกเกดจากการไดรบการกระตนและโนมนาวจากการโฆษณา การสงเสรมการขาย หรอการประชาสมพนธทางการตลาด หรอการสอสารขอมลเกยวกบผลตภณฑดวยวธการแยบยลตาง ๆ ผานสอหลากหลายประเภท ขอมลขาวสารมากมายเกยวกบผลตภณฑถกสอสารไปจากธรกจเจาของผลตภณฑเพอใหผบรโภคไดรบขอมลและเกดการตดสนใจซอในบรโภคทรบขาวสารโฆษณาหรอการสงเสรมการจ าหนายรปแบบตาง ๆ จ าเปนตองมความเขาใจธรรมชาตของวธการเหลาน โดยตองสามารถวเคราะหไดวาขอมลหรอเนอหาสาระเกยวกบผลตภณฑทปรากฏในสอนนมความจรงและนาเชอถอมากนอยเพยงใด รวมทงจ าเปน ตองมการแสวงหาขอมลจากสออน ๆ เพอเปรยบเทยบขอมลเกยวกบผลตภณฑดวย เพอใหตดสนใจเลอกบรโภคอยางผตระหนกร

การใชประโยชนจากสอเพอการบรโภค ตวอยางเชน พนกงานออฟฟศดโฆษณาอาหารฟาสตฟดทางอนเทอรเนตกอนการตดสนใจสงซอ หรอแมบานอานขอมลเกยวกบการตกแตงบานจากนตยสารเลมหนงแลวจงตดสนใจซอเฟอรนเจอรทเหมาะสมกบบานของตนเอง เปนตน

3. ความบนเทงและความเพลดเพลน ความบนเทงและความเพลดเพลน (entertainment and diversion) เปน

รปแบบหนงของการใชชวตทชวยใหคนเราไดผอนคลายจากงานและปญหาตาง ๆ ทเกดขนในการท างานและในชวต หรอชวยใหหลกหนจากความซ าซากจ าเจ รวมทงเปนการเตมความสขทางกายและใจ เพราะชวตคนเรานนจะด าเนนไปไดอยางเปนปกตสขทงชวตการงานและชวตสวนตวยอมตองมการสรางความสมดลแกชวตใหได ซงการหาความบนเทงและความเพลดเพลนกเปนสวนหน งทชวยสรางความสมดลได

P a g e | 139

การใชสอเพอความบนเทงและความเพลดเพลนเปนสงทผรบสารสามารถเปดรบไดงายเนองจากสอตาง ๆ โดยเฉพาะสอโทรทศนสวนใหญนนมสดสวนเนอหาทเนนความบนเทงในรปแบบรายการประเภทตาง ๆ ทงรายการละคร รายการวาไรต รายการเรยลลต รายการภาพยนตร และอน ๆ นอกจากน สอใหมอยางเชนเฟซบคกเปนสอหนงทถกใชเพอความบนเทงและความสนกสนานในหมเยาวชนนกศกษา ไดเชนกน (วมลพรรณ อาภาเวท และคณะ, 2554) อยางไรกตามสงทส าคญคอประชาชนตองเปนผรบสารอยางรเทาทนตองมความเขาใจไดวาสอเพอความบนเทงใดเปนความบนเทงอยางมสนทรยะหรอมรสนยมทด ทชวยยกระดบจตใจ ตลอดจนสงเสรมคานยมทด ไปพรอม ๆ กน

การใชสอเพอความบนเทงหรอความเพลดเพลน ตวอยางเชน การชมภาพยนตร แฟนตาซเพอความสนกสนาน หรอการชมรายการตลกทางโทรทศน เปนตน

4. การสรางความสมพนธ การสรางความสมพนธ (relationship) เปนการกระท าของมนษยอนเปนสตว

สงคมทตองมการปฏสมพนธระหวางกน เพอสรางความคนเคยและน าไปสการเปนเพอน เปนกลมสงคมเดยวกน อนแสดงถงการยอมรบตวตนและการเปนสวนหนงของกลม เชน ครอบครว เพอนสนท เพอนเรยน เพอนท างาน หรอ เพอนทางวชาชพ ซงการสรางความสมพนธหรอการมมนษยสมพนธนเปนคณสมบตทท าใหสามารถอยรวมกบสมาชกกลมสงคมเดยวกนไดอยางสนทแนบแนนเปนอนหนงอนเดยวกน หรอกบผอนในสงคมไดอยางราบรนเปนปกตสข ในการสรางความสมพนธกบเพอนหรอกลมสงคมอน ๆ นน สามารถใชสอและขอมลขาวสารจากสอเพอเปนตวกลางในการสรางความสมพนธกบคนอน ๆ ในสงคมไมวาจะเปนคนในครอบครว หรอเพอน ๆ ในกลม ดงงานวจยเกยวกบพฤตกรรมการสอสารในเฟซบคทพบวานกศกษาทเปนกลมตวอยางมการใชประโยชนจากเฟซบค เพอการสนทนากบเพอนและคนอน ๆ หาขอมลขาวสารเกยวกบเพอน คนรจก สรางความสมพนธกบเพอนและสงคม รวมทงใชเพอโพสตรปและเรองราวของตนเอง (วมลพรรณ อาภาเวท และคณะ, 2554)

การใชประโยชนจากสอในการสรางความสมพนธกบผอน ตวอยางเชน การพดคยกบเพอนรวมงานเกยวกบภาพยนตรเรองหนงทน ามาฉายทางโทรทศน การทสมาชกในครอบครวนงชมรายการทางโทรทศนดวยกนทกเยน การรวมกลมเพอนในเฟซบค หรอไลน เพอสนทนาแลกเปลยนความคดเหน หรอสมาชกพดคยกนผานกระดานสนทนาของเวบไซต พนทป ดอทคอม เปนตน

5. การอาชพ การอาชพ (career) เปนสวนหนงของชวต คนเรานนเมอถงวยหนงยอมตอง

ประกอบอาชพเพอใหมรายไดสามารถดแลตนเองและครอบครว การประกอบอาชพใด ๆ กตาม ไมวาจะเปนนกธรกจ เจาของกจการ พนกงานเอกชน ขาราชการ เจาหนาทของรฐ แพทย วศวกร สถาปนก นกกฎหมาย นกแสดงหรออน ๆ จ าเปนตองศกษาหาความร และหาขอมลขาวสารอยเสมอ เพอใชเปนขอมลและความรส าหรบพฒนาการท างาน และเพอพฒนาตนเองใหเปนผกาวทนความรใหมทเกดขนตลอดเวลา การแสวงหาขอมลขาวสารและเรองราวตาง ๆ ทน ามาใชประโยชนในอาชพนนชวยสงเสรมความกาวหนาและประสบความส าเรจในการงานอาชพ ทงน ขอมลขาวสารและเนอหาสาระทเผยแพรผานสอมหลากหลายประเภท และน าเสนอในรปแบบตาง ๆ กนไป ผทอยในอาชพใดกตามสามารถใชขอมลขาวสารจากสอใหเกดประโยชนได โดยตองมการพจารณา หรอวเคราะห สอและขอมลขาวสารจากสอตาง ๆ อยางรอบคอบเพอเลอกรบขาวสารหรอเนอหาสาระทมคณคาจากสอทมคณภาพส าหรบใชในการท างาน ตอยอดความคดเกยวกบงาน และพฒนางานอาชพของตนเองตอไป

P a g e | 140

การใชสอเพอประโยชนในการอาชพ ตวอยางเชน สถาปนกไดรบความรใหมเกยวกบการออกแบบตกแตงอาคารจากนตยสารตางประเทศ นกแสดงไทยหาความรเพอพฒนาบทบาท การแสดงของตนเองจากการดละครตางประเทศทแพรภาพทางเคเบลทว หรอนกธรกจอานหนงสอพมพเศรษฐกจตางประเทศเพอใหทราบสถานการณดานเศรษฐกจการคาของโลก เปนตน

การใชประโยชนจากสอเพอการด าเนนชวตเปนการใชสอของปจเจกบคคลในฐานะผรบสารทสามารถเลอกรบขอมลขาวสารหรอเนอหาสาระจากสอประเภทตาง ๆ ทสามารถน าไปใชในการด าเนนชวตของตนในดานตาง ๆ อนไดแก การเรยนร การอปโภคบรโภค การสรางความเพลดเพลนหรอความบนเทง การสรางความสมพนธกบผอน และการอาชพ

การใชประโยชนจากสอเพอสงคม การใชประโยชนจากสอเพอสงคมมความหมายในแงของการใชสอ ขอมลขาวสาร

หรอเนอหาจากสอ เพอใหเกดประโยชนตอผอน ตอคนจ านวนมากในระดบสงคม ดงนน การใชสอในแงมมนจงเทากบเปนการขยายขอบเขตของการรเทาทนสอของปจเจกบคคลใหสามารถสงผลเชงอรรถประโยชนตอเนองไปถงผอนในสงคม การใชประโยชนจากสอเพอสงคมในดานตาง ๆ มดงตอไปน

1. การท ากจกรรมทางสงคม กจกรรมทางสงคม (social affairs) เปนกจกรรมทมจดมงหมายเพอกระท าสง

ทดทเปนประโยชนตอประชาชนและสงคมสวนรวมปจจบน กลมบคคล และองคกร หนวยงานในภาครฐและภาคเอกชนตางใหความส าคญกบการท ากจกรรมทางสงคมอยางมาก เพราะกจกรรมทางสงคมในลกษณะตาง ๆ นน เปนการท าคณประโยชนแกผอนทตองการความชวยเหลอเปนการท าประโยชนแกประชาชนและแกสงคม ซงบคคล กลมบคคล หนวยงานและองคกรตาง ๆ ตางเปนสมาชกของสงคมทสามารถรเรมหรอมสวนรวมในการท ากจกรรมเพอชวยเหลอสงคมไดในลกษณะตาง ๆ ทงน กจกรรมทางสงคมอาจเปนกจกรรมดานสงแวดลอม การศกษา วฒนธรรม ไปจนถงการรณรงคทางสงคม (social campaign) ตาง ๆ เพอสรางกระแสความสนใจของประชาชนตอการรณรงคซงจะสงผลใหการรณรงคประสบความส าเรจไดดยงขน ปจจบนมหนวยงานและองคกรภาครฐและภาคเอกชนทมหนาทรบผดชอบในการสอสารรณรงคทางสงคมเพอปรบเปลยนทศนคตของประชาชนทเปนกลมเปาหมายไดด าเนนการรณรงคในประเดนปญหาตาง ๆ อยางตอเนอง เชน ส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส) มลนธเพอผบรโภค มลนธเมาไมขบ เปนตน

การใชประโยชนจากสอเพอกจกรรมทางสงคม ตวอยางเชน การรวมกนท าโครงการหาบานใหสนขหลงจากการสนทนาในกลมเพอนทางเฟซบคเกยวกบขาวการจบสนขจรจดและสนขพลดหลง หรอการเดนทางไปบรจาคโลหตเพอชวยเหลอผปวยหลงจากไดรบทราบขาวเกยวกบความตองการโลหตของสภากาชาดไทยจากการเผยแพรขาวผานทวตเตอร การน าประเดนการรณรงคทางสงคมทด าเนนการโดยหนวยงานภาครฐทไดทราบจากขาวในหนงสอพมพมาสงตอผานทางสอสงคมออนไลนเพอใหรบรทวกนอยางรวดเรวขน หรอการใชไลนเพอแจงขาวสารการรณรงคใหเพอน ๆ ทเปนกลมเปาหมายของการรณรงคไดทราบ เปนตน

P a g e | 141

2. การพฒนาคณภาพชวต การทประชาชนสวนใหญของประเทศมคณภาพชวต (quality of life) ทดยอม

เปนตวชวดความส าเรจของการพฒนาประเทศไดทางหนง โดยปกตแลวรฐมหนาทสงเสรมและพฒนาคณภาพชวตของประชาชนแตถาภาคสวนอน ๆ ของสงคมสามารถมสวนชวยในการพฒนาคณภาพชวตประชาชนตามศกยภาพยอมสงผลดในภาพรวม ซงส าหรบสอมวลชนหรอสอใหมตาง ๆ นน บทบาทในการสอเนอหาสารทมประโยชนมคณคาจะชวยใหผรบสารในฐานะปจเจกบคคลสามารถใชสอใหเกดประโยชนเพอเรยนรและกระท ากจกรรมในการด าเนนชวตไดอยางมประสทธภาพ สงนยอมมสวนชวยสงเสรมใหประชาชนสามารถปรบตวหรอเปลยนแปลงการด าเนนชวตใหดขน ซงหากประชาชนสวนใหญด าเนนชวตอยางมคณภาพในภาพรวมยอมเปนการยกระดบและพฒนาคณภาพชวตของคนในสงคมใหดขน

การใชประโยชนจากสอเพอชวยพฒนาคณภาพชวตของประชาชน ตวอยางเชนแมบานไดความรเกยวกบอาหารทเรยกวา “clean food” ซงเปนอาหารทางเลอกส าหรบผรกสขภาพจากนตยสารฉบบหนงแลวจงน าไปถายทอดตอใหผอนทราบทางกระดานสนทนาในเวบไซตหนง อาจมสวนชวยใหแนวคดเกยวกบอาหารประเภทนเปนทนยมอยางกวางขวางขน หรอการแลกเปลยนความรความคดระหวางผใชโซเชยลมเดยเกยวกบเรองราวขาวสารตาง ๆ ทปรากฏในสอ เปนตน การใชสอลกษณะดงกลาวนมสวนชวยใหประชาชนในสงคมไดรบประโยชนจากสอและสามารถน าขอมลความรไดไปใชพฒนาคณภาพชวตใหดขน

3. การสงเสรมสทธพลเมอง ในสงคมประชาธปไตยนน สงทแสดงถงสทธความเปนพลเมอง (Rights of

Citizen) อยางส าคญคอ การพด การแสดงความคดเหน ประชาชนไทยทกคนไดรบความคมครองสทธและเสรภาพนตามรฐธรรมนญ โดยปกตแลวประชาชนสวนใหญจะพดหรอแสดงความคดเหนเกยวกบเรองราว หรอเหตการณ ตาง ๆ ทเกดขนกนในครอบครวในหมเพอนหรอผใกลชด เวนแตถามประเดน เหตการณ หรอสถานการณใดทส าคญ หรอเปนกระแสสงคม หรอ มผลกระทบกบตนเอง การพดหรอการแสดงความคดเหนเพอสนองตอบตอเหตการณ สถานการณ หรอประเดนปญหา นน ๆ อาจมลกษณะตางไป โดยอาจจะกระท าผานสอในวงกวางขน เพอใหคนอน ๆ ในสงคมไดรบรความคดเหนของตน โดยเฉพาะสอในสงคมออนไลนทมผนยมใชจ านวนมากเนองจากเปนสอทเขาถงงายและใชงานสะดวก ตวอยางเชน การแสดงความคดเหนผานทางเฟซบค เกยวกบประเดนปญหาของบานเมองทปรากฏในสอ หรอการแสดงความคดเหนผานทวตเตอรเกยวกบขาวสารดานลบของการใหบรการประชาชนของหนวยงานรฐแหงหนง หรอการเขยนจดหมายไปยงหนงสอพมพฉบบหนงเพอแสดงความคดเหนเกยวกบบทบาทของหนวยงานรฐในการใหความชวยเหลอประชาชน เปนตน การพดหรอแสดงความคดเหนในเรองทเกยวของหรอสงผลกระทบทงตอตนเองหรอตอสวนรวมนเปนการรกษาสทธของประชาชนพลเมองในการมสวนรวมตอประเดนปญหาหรอสถานการณทปรากฏหรอเพอการหาทางออกจงเทากบเปนการสงเสรมความตระหนกในสทธพลเมองใหกวางขวางขน โดยเฉพาะหากการแสดงออกซงสทธพลเมองในลกษณะดงกลาวสามารถสงผลใหเกดการเปลยนแปลงทดขนตอประชาชนและสงคมสวนรวม

P a g e | 142

การใชประโยชนจากสอเพอการพฒนา การสอสารเปนเครองมอในการเชอมโยงกจกรรมตาง ๆ ในระดบปจเจกบคคล ระดบ

สงคมจนถงระดบประทศ ซงสงผลใหทกภาคสวนทประกอบเปนสงคมประเทศมการเปลยนแปลงและพฒนา โดยเฉพาะในปจจบนอนเปนยคแหงเทคโนโลยการสอสารและสารสนเทศ เทคโนโลยดานการสอเตบโตอยางรวดเรวและเขาถงไดงาย และปรมาณขอมลขาวสารจ านวนมากทเผยแพรผานสอทสามารถน ามาใชใหเกดประโยชนการพฒนาประเทศในดานตาง ๆ จงเปนการใหคณคาตอสออยางแทจรง

การใชประโยชนจากสอเพอน าไปสการเปลยนแปลงทดขนในระดบโครงสรางของสงคมหรอการพฒนาในดานตาง ๆ นน มดงตอไปน

1. การศกษา การศกษา (education) เปนองคประกอบส าคญของทกสงคม การศกษาเปน

รากฐานทท าใหคนในสงคมมความร ความเขาใจและชวยพฒนาคนใหเปนผมความสามารถในการคด มความสามารถในการรจกแกไขปญหา อนเปนคณสมบตทจ าเปนตอการด ารงชวต การศกษาจงเปนเครองมอในการสรางคนใหมคณภาพเพอใหสามารถชวยเหลอตนเองและเปนก าลงส าคญในการพฒนาประเทศ นอกจากการศกษาซงเปนหนาทของรฐทตองจดใหประชาชนผานระบบการศกษาทงในระบบและนอกระบบหรอหรอการศกษาตามอธยาศยแลว จากการขยายตวและเตบโตของสอท าใหขอมลขาวสารจากสอมมากมายหลากหลายประเภทรวมทงขาวสารประเภทความรและวทยาการดานตาง ๆ ในลกษณะของ ขอเขยน บทความ ทเปนประโยชน หรอเปนขอมลขาวสารทชวยเพมพนความรแกประชาชน เชน บทความเชงวเคราะหในหนงสอพมพ บลอก โอเคชน ทด าเนนการโดยเครอเนชน ความรเกยวกบสขภาพอนามย และอน ๆ หรอในกรณของคร อาจารย ทน าความรทไดจากเวบไซตทเผยแพรความรและวทยาการดานตาง ๆ ไปถายทอดหรอใชในการเรยนการสอน ขอมลขาวสารและเนอหาความรทเผยแพรผานสอเหลานเทากบเปนการใหความรใหการศกษาแกประชาชน สอจงมประโยชนในแงของการชวยพฒนาการศกษาของประเทศดวย

2. เศรษฐกจ เศรษฐกจ (economy) เปนปจจยขบเคลอนการพฒนาประเทศซงเกยวของกบ

การอปโภคบรโภค การผลต การคาขาย การเตบโตทางดานเศรษฐกจเกดจากมการกระท ากจกรรมตาง ๆ ทเกยวของกนดงกลาวซงจะชวยใหเศรษฐกจเกดการขยายตว แมแตการโฆษณาในสอนนในทางเศรษฐกจถอเปนการอ านวยความสะดวกใหประชาชนไดมโอกาสเลอกสรรผลตภณฑทมคณภาพในราคาทเหมาะสมเทากบชวยกระตนระบบเศรษฐกจใหเกดการสะพดหมนเวยนสมเหตสมผลและเออใหประชาชนไมถกเอารดเอาเปรยบขากผผลตอยางไมเปนธรรม (มาล บญศรพนธ, 2556, หนา 133) ขอมลขาวสารทเผยแพรในสอโดยเฉพาะสอทเนนดานธรกจการคาและดานเศรษฐกจจะเปนประโยชนตอประชาชนและผประกอบการคา ต งแตผประกอบอาชพคาขายรายยอยตาง ๆ ไปจนถงผประกอบการธรกจขนาดกลางและขนาดใหญ ถาผประกอบธรกจการคาไดรบประโยชนจากขาวสาร ความรเกยวกบธรกจการคาและสามารถน าไปตอยอดได ยอมชวยใหการคาขายหรอการด าเนนธรกจ

P a g e | 143

ของกจการประเภทตาง ๆ ขยายตว เกดการอปโภคบรโภคเพมขน อนจะสงผลตอการเตบโตของระบบเศรษฐกจและชวยพฒนาเศรษฐกจของประเทศเชน ผผลตสนคาชมชนไดความรเกยวกบการบรรจหบหอสนคาทชวยถนอมรกษาสนคาจากหนงสอพมพธรกจจงไดปรบปรงหบหอสนคาใหดกวาแบบเดมทใชอย สงผลใหสนคาชมชนดงกลาวมยอดขายดขน หรอ ผประกอบการหนาใหมไดความรเกยวกบการประกอบธรกจรานกาแฟจากรายการโทรทศนรายการหนงและหาความร เกยวกบธรกจกาแฟเพมเตมจากอนเทอรเนตจงท าใหสามารถเรมตนเปดรานกาแฟเลก ๆ ขนได เปนตน

3. การเมอง การเมอง (politic) เปนกจกรรมหนงทมอยในระบบสงคมเปนกจกรรมทเกยวของ

กบการบรหารบานเมอง การจดสรรทรพยากรของชาต การสรางดลยภาพดานผลประโยชนของประชาชนความเกยวของของประชาชนในทางการเมองของประเทศทมระบบปกครองแบบประชาธปไตย คอ การมสวนรวมในมตทางการเมองตาง ๆ ไมวาจะเปน การพด การเขยน การแสดงความคดเหน การออกเสยงเลอกตง การลงประชามต และอน ๆ ตามรฐธรรมนญ การพฒนาทางการเมองของแตละประเทศจงขนอยกบระบอบการเมองการปกครองและการทประชาชนตระหนกรถงสทธของตนเอง ซงการทประชาชนจะมความรความเขาใจการเมอง ตระหนกถงสทธและหนาทในฐานะพลเมอง และเขามสวนรวมในทางการเมองนน สวนหนงเกดจากการทประชาชนตดตามขาวสารบานเมอง ตดตามเรองราวและกจกรรมทางการเมอง ตลอดจนแสวงหาความรเกยวกบการเมองการปกครองทมการเผยแพรทางสอตาง ๆ โดยเฉพาะสอมวลชนหลกอยางวทย โทรทศน หรอหนงสอพมพ ขอมลขาวสารดานการเมองจะอยในลกษณะของขาว การวเคราะหขาว บทความ ขอเขยน หรอในสอสงคมออนไลนตาง ๆ ทผใชสอนยมใชสอสารขาวสารดานการเมองในชวงเวลาทเกดเหตการณทเปนกระแสดานการเมอง การตดตามขอมลขาวสารดานการเมองชวยใหความรความเขาใจน าไปสการมสวนรวมแสดงสทธทางการเมองและท าหนาทในฐานะพลเมองยอมมสวนชวยพฒนาการเมองของประเทศ

4. วฒนธรรม วฒนธรรม (culture) เปนกจกรรมของสงคมทมความหมายเกยวของกบรปแบบ

และวถชวตทคนในสงคมเรยนรรวมกน สงผานและสบทอดไปในแตละยคสมย กจกรรมในมตวฒนธรรม อาท การใชภาษา การรบประทาน การแตงกาย ขนบธรรมเนยมประเพณ ศลปะ ดนตร เปนตน นอกจากนวฒนธรรมยงเปนสงทแสดงอตลกษณของแตละสงคม ทแตกตางจากสงคมอน ๆ วฒนธรรมอาจปรบเปลยนไปตามยคสมย และถายทอดตอไปในรนลกหลานเพอด ารงอตลกษณของสงคมนน ๆ ส าหรบสงคมไทย ประชาชนเรยนรวฒนธรรมผานกระบวนการเรยนรทางสงคม (Socialization) และการสอสารขอมลขาวสารทางวฒนธรรมทเผยแพรผานสอตาง ๆ โดยเฉพาะวทย โทรทศน หนงสอพมพ นตยสาร นนมหลากหลายรปแบบทชวยสงเสรมวฒนธรรม เชน รายการเกยวกบศาสนาและธรรมะ การแสดงพนบาน รายการท าอาหาร รายการดนตร สารคดเกยวกบวถชวตและวฒนธรรม เปนตน ประชาชนทไดรบขอมลขาวสารเหลานจะมความรความเขาใจ เรยนร และสบทอดวฒนธรรมทดงามเปนทยอมรบของสงคมไปสคนรนหลงเพอด ารงอตลกษณความเปนไทยสบตอไป

P a g e | 144

ปจจยเอออ านวยตอการใชประโยชนจากสอ การทประชาชนซงเปนผรบสารจะใชประโยชนจากสอไดในระดบใดและอยางไรนน

มปจจยดานผรบสารทเอออ านวยตอการใชประโยชน ดงน 1. คณลกษณะของผรบสาร

การทผรบสารจะเปดรบสอและเลอกรบขาวสารจากสอเพอน าไปใชประโยชนนน ประการแรกผรบสารตองเปนผทมความกระตอรอรน เปนผทมความตองการทจะแสวงหาขอมลขาวสารจากสอตาง ๆ ทอยรอบตวเพอน าใชตอบสนองความตองการความพงพอใจ หรอเปาหมายของตนเอง หากผรบสารขาดซงความกระตอรอรน ไมใสใจหรอสนใจในขอมลขาวสารตาง ๆ ทแพรกระจายอยในสงคม อาจพลาดโอกาสทจะรบรเรองราวขาวสารตาง ๆ อนเปนประโยชน

2. ความรความเขาใจเกยวกบสอ การมความรความเขาใจเกยวกบสอหมายความวาผรบสารรจกสอ รวามสอ

ประเภทใดอยบาง รวาสอแตละสอเปนอยางไร รวมทงใครเปนเจาของสอนน มแนวทางการท างาน เปนอยางไร สอแตละสอเนนน าเสนอเนอหาประเภทใด และอน ๆ ทงนเพอใหสามารถตดสนใจไดวาควรเลอกทจะเปดรบสอและเนอหาตาง ๆ จากสอใดบาง ทจะน าไปใชประโยชนได เชน มความรและเขาใจไดวาระหวางหนงสอพมพไทยรฐและหนงสอพมพกรงเทพธรกจ หนงสอพมพฉบบใดทมขอมลขาวสารดานเศรษฐกจและธรกจทจะใชประโยชนไดดกวา หรอรวาระหวางสอโทรทศนกบสอสงคมออนไลน สอใดทจะน าเสนอขาวสารไดถกตองนาเชอถอกวา เปนตน

3. ความสามารถในการเขาถงสอและขอมลขาวสาร การเขาถงสอและขอมลขาวสารในทนหมายถงผรบสารสามารถทจะเปดรบและ

รบรขอมลขาวสารจากสอตาง ๆ ไดอยางหลากหลาย ซงจะชวยใหผรบสารสามารถมทางเลอกมากขนในการเลอกทจะรบรขาวสารทดหรอเหมาะสมตามความจ าเปนของตนเองจากสอใดได ความสามารถในการเขาถงสอและขอมลขาวสารชวยใหผรบสารมการเปรยบเทยบเนอหาสาระเดยวกนจากสอหลายสอเพอน าไปสการตดสนใจใชประโยชนตามทตองการ

ความสามารถในการเขาถงสอและขอมลขาวสารของผรบสารแตละคนนนแตกตางกน อาท ผรบสารในเมองหลวงอาจสามารถเขาถงสอหลาย ๆ ประเภทไดพรอมๆ กนอยางสะดวก เนองจากเปนพนทเปาหมายหลกของการกระจายเสยงและแพรภาพของสอวทยและสอโทรทศน รวมทงอาจไดรบขอมลขาวสารจากสอใหมเชนสอสงคมออนไลนไดมาก เนองจากมผใชส อประเภทนเพอเผยแพรและแลกเปลยนขอมลขาวสารระหวางกน ดงนนเรองราวขาวสารเดยวกนอาจถกสงผานสอหลาย ๆ สอ จงเปนโอกาสทผรบสารจะรบรไดจากหลาย ๆ แหลงและเปรยบเทยบความถกตองหรอความนาเชอถอของขอมลขาวสารดงกลาว ในทางตรงขามหากผรบสารไมสามารถเขาถงสอและขอมลขาวสารทหลากหลายยอมท าใหเกดขอจ ากดในการใชประโยชนจากขอมลขาวสารนน ๆ

4. ความสามารถในการตความเนอหาสาร การตความเนอหาสารหมายถงการทผรบสารสามารถท าความเขาใจไดวาเนอหา

สาระทอยในสอตาง ๆ นน เปนขอมล ขอเทจจรง ความร ความคดเหน เรองทแตงขน หรออน ๆ รวมทง เขาใจไดถงความหมายทแทจรงและสาระส าคญของเนอหาตลอดจนความหมายแฝงตาง ๆ และน าไปสขอสรปเกยวกบเนอหาสารไดวาเปนอยางไร ความสามารถในการคดวเคราะห สงเคราะห

P a g e | 145

และวพากษจะชวยใหผรบสารสามารถพจารณาท าความเขาใจเนอหาสาร ตลอดจนตดสนคณคาของเนอหาสารและน าใชประโยชนได เชน การทหนงสอพมพ 2 ฉบบ เสนอบทความวเคราะหสถานการณทางการเมองในประเดนเดยวกนแตดวยมมมองทแตกตางกน นน แตละฉบบตองการสออะไร มสงใดแฝงอยในบทความบาง เปนตน ความสามารถในการตความเนอหาสารจะชวยใหผรบสารสามารถประเมนไดวาเนอหาเหลานนตรงกบความตองการใชประโยชนมากนอยเพยงใด

หากประชาชนผ รบสารสามารถพฒนาตนเองใหประกอบดวยลกษณะและความสามารถดงขางตน ยอมจะเอออ านวยใหการใชประโยชนจากสอเกดคณคาทงตอตนเองและตอสงคม

สรป ความสามารถในการใชประโยชนจากสอเปนองคประกอบหนงของการรเทาทนสอ

และการทประชาชนผรบสารจะใชสอใหเกดประโยชนตอตนเอง และตอสงคมไดนน ประชาชนผรบสารตองสามารถประเมนสอไดดวยตนเอง

การประเมนสอ หมายถง การพจารณาตดสนคณคาของสออยางมหลกการหลกเหตผลซงแนวทางการประเมนอาจใชหลกการเกยวกบบทบาทหนาทและความรบผดชอบของสอ จรยธรรมของสอ หรอความคาดหวงของสงคม เปนตน

การประเมนสอสามารถประเมน ได ใน 3 มต ไดแก การประเมนองคกรสอ การประเมนผผลต และการประเมนเนอหาสาร การประเมนสอมจดมงหมายเพอใหผรบสารสามารถตดสนใจเปดรบสอ เลอกรบขาวสาร และน าไปใชประโยชนตอชวตและตอสงคม

การใชประโยชนจากสอเพอการด าเนนชวต ไดแก การเรยนร การอปโภคบรโภค ความบนเทงและความเพลดเพลน การสรางความสมพนธ และการอาชพ

การใชประโยชนจากสอเพอสงคม ไดแก การท ากจกรรมทางสงคม การพฒนาคณภาพชวต และการสงเสรมสทธพลเมอง

การใชประโยชนจากสอเพอการพฒนา ไดแก การศกษา เศรษฐกจ การเมอง และ วฒนธรรม

ปจจยเอออ านวยตอการใชประโยชนจากสอ ไดแก คณลกษณะของผรบสาร ความรความเขาใจเกยวกบสอ ความสามารถในการเขาถงสอและขอมลขาวสาร และความสามารถในการตความเนอหาสาร

P a g e | 146

เอกสารอางอง

กาญจนา มศลปะวกกย. (2553). ความรเบองตนและทฤษฎการสอสาร. กรงเทพฯ: มหาวทยาลย ศรปทม.

กาญจนา แกวเทพ. (2553). สอสารมวลชน ทฤษฎและแนวทางการศกษา. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ภาพพมพ.

คณะกรรมการกจการกระจายเสยง กจการโทรทศน และกจการโทรคมนาคมแหงชาต, ส านกงาน, (2556). 100 เรองนาร ผบรโภคสอวทย –โทรทศน. กรงเทพฯ: ส านกงานคณะกรรมการกจการกระจายเสยง กจการโทรทศน และกจการโทรคมนาคมแหงชาต.

_______. (2557). สบคนเมอ 5 กรกฎาคม 2557. www.nbct.go.th เจนสตาร รกษสรโสภา. (2553). ความพงพอใจและการใชประโยชนของผชมแตละระดบทมตอ

รายการสงเสรมวฒนธรรมไทยทางสถานโทรทศนทวไทย. วทยานพนธ ศลปศาสตรมหาบณฑต มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ดวงทพย เจรญรกข เผอนโชต. (2556). “ทศนคต การใชประโยชน และความพงพอใจของนกศกษาระดบอดมศกษาในเขตกรงเทพมหานครทมตอเครอขายสงคมออนไลน”. นเทศศาสตร ปรทศน ปท 17 ฉบบท 1. กรกฎาคม – ธนวาคม 2556.

ปรมะ สตะเวทน. (2546). การสอสารมวลชน กระบวนการและทฤษฎ. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: ภาพพมพ.

พชน เชยจรรยา และคณะ. (2541). แนวคดหลกนเทศศาสตร. พมพครงท 5. กรงเทพฯ: เยลโลการพมพ (1998).

มาล บญศรพนธ. (2556). “การก ากบดแลสอสาธารณะ ไทยพบเอส เพอคณภาพสงคมไทยทมคณธรรม”. วารสารอศราปรทศน ปท 2 ฉบบท 4 พ.ศ.2556. หนา 132 – 145.

ลกษม คงลาภ และ อปสร เสถยรทพย. (2555). การศกษาการเขาถงและการใชประโยชนจากสอวทยและโทรทศนของเดกและเยาวชน. รายงานการวจย. ส านกงานคณะกรรมการกจการกระจายเสยง กจการโทรทศนและกจการโทรคมนาคมแหงชาต.

วมลพรรณ อาภาเวท และคณะ. (2554). พฤตกรรมการสอสารในเฟซบคของนกศกษามหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลพระนคร. รายงานการวจย คณะเทคโนโลยสอสารมวลชน มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลพระนคร.

ศนยเทคโนโลยอเลกทรอนกสและคอมพวเตอรแหงชาต. (2556). สบคนเมอ 1 กรกฎาคม 2557. จากInternet.nectec.or.th.,

สมควร กวยะ. (2545). การสอสารมวลชน. พมพครงท 5. กรงเทพฯ: อกษราพพฒน สขมาลย คดรอบ. (2552). การใชประโยชนและประเดนทางสงคมเกยวกบทวตเตอรในประเทศไทย.

วทยานพนธนเทศศาสตรมหาบณฑต จฬาลงกรณมหาวทยาลย. สชาดา จกรพสทธ. (2554). “หนาทพลเมองกบการรเทาทนสอ”. รทนสอ. กรงเทพฯ: ออฟเซท ครเอชน. สรพงษ โสธนะเสถยร. (2557). ทฤษฎการสอสาร. กรงเทพฯ: ระเบยงทอง.

P a g e | 147

ส านกงานพฒนาธรกรรมอเลกทรอนกส. (2556). สบคนเมอ 1 กรกฎาคม 2557. จาก Etda.or.th. Blumler, J.G. and Katz, E. (1974). The Uses of Mass Communication: Current

Perspectives on Gratifications Research. Bevery Hills, CA: Sage. สบคนเมอ 5 กรกฎาคม 2557. http://www.uky.edu.,

Raacke, John, and, Bond-Raacke. (2008). Myspace and Facebook : Applying the Uses and Gratifications Theory to Exploring Friend-Networking Sites. CyberPsychology and Behavior, Volume 11, November 2, 2008.

Zocialrank. (2556). สบคนเมอ 8 กรกฎาคม 2557. จาก www.zocialrank.com.

P a g e | 148

P a g e | 149

คณะผจดท า มหาวทยาลยราชภฏสวนดสต ทปรกษา ๑. ผชวยศาสตราจารย ดร.พทกษ จนทรเจรญ อธการบดมหาวทยาลยราชภฏสวนดสต ๒. รองศาสตราจารย ดร.ศโรจน ผลพนธน รองอธการบดฝายนโยบายและแผน

มหาวทยาลยราชภฏสวนดสต ๓. รองศาสตราจารยมาล บญศรพนธ ประธานกรรมการนโยบาย องคการกระจายเสยง

และแพรภาพสาธารณะ แหงประเทศไทย

ผทรงคณวฒ ๑. ผชวยศาสตราจารย ดร.วรชญ ครจต ผชวยอธการบดฝายสอสารองคการ สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร ๒. ดร.มานะ ตรรยาภวฒน รองคณบดฝายกจการนกศกษา คณะนเทศศาสตร มหาวทยาลยหอการคาไทย

คณะท างาน ๑. ผชวยศาสตราจารย ดร.ฐานะวฒนา สขวงศ ประธานโครงการ ๒. ผชวยศาสตราจารย ดร.ชมพนท นตาคม กรรมการด าเนนงาน ๓. ผชวยศาสตราจารย ดร.ขนษฐา ปาลโมกข กรรมการด าเนนงาน ๔. ผชวยศาสตราจารย ดร.บศรนทร ชนศลป กรรมการด าเนนงาน ๕. ผชวยศาสตราจารยศศพร ตายค า กรรมการด าเนนงาน ๖. ดร.วรตต อนทสระ กรรมการด าเนนงาน ๗. นางสาววรรณรตน ศรรตน กรรมการด าเนนงาน ๘. นางสาวจารวรรณ ปวราจารย กรรมการด าเนนงาน ๙. นางสาวพชรยา จนทรกระจาง กรรมการด าเนนงาน ๑๐. นางสาวกฤษณพร ประสทธวเศษ กรรมการด าเนนงาน ๑๑. นางสาวจนดาพร จนดามรกฎ กรรมการด าเนนงาน

บรรณาธการ ๑. ผชวยศาสตราจารย ดร.ฐานะวฒนา สขวงศ ๒. ผชวยศาสตราจารย ดร.ชมพนท นตาคม ๓. ผชวยศาสตราจารย ดร.ขนษฐา ปาลโมกข ๔. ผชวยศาสตราจารยศศพร ตายค า

ส านกงานคณะกรรมการกจการกระจายเสยงกจการโทรทศนและกจการโทรคมนาคมแหงชาต (กสทช.) ส านกงานคมครองผบรโภค ในกจการกระจายเสยงและโทรทศน ๑. นางสาวศรวรรณ ฟมเฟอง ๒. นายตร บญเจอ ๓. นางราตร จลศร ๔. นายอมรนทร สวสดวงษ ๕. นายณฐกานต หวานแกว