Upload
fernando-motta
View
7
Download
1
Embed Size (px)
DESCRIPTION
artigo
Citation preview
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 1/33
recebaoinformativo| contato| facebookvitruvius|pt|es|en
31kLike
busca ok
pesquisaguiadelivrosjornalrevistasemvitruvius
arquitextos| arquiteturismo| drops| minhacidade| entrevista| projetos| resenhasonline
074.01 ano07,jul.2006
revistas
buscaremarquitextos okarquivo| expediente| normas
arquitextosISSN18096298
CasasbrasileirasdosculoXXAbilioGuerraeAlessandroJosCastroviejoRibeiro
AarquiteturabrasileiradosculoXXhegemonicamentemoderna.Masaacepodotermomodernodeveserentendidadentrodeumaperspectivaculturalespecfica,queremontaaosanos20,momentodeinstauraodasprimeirascorrentesmodernistasemnossopas.Nobojodeummovimentoqueenvolveemseusprimeirosmomentosjovensintelectuais,emsuamaiorialiteratoseartistasplsticos,surgeumadiscussoambgua,quebuscaconciliaragendasmuitodiversas.Porumlado,asensaoagudadeumatrasoemrelaoaosmovimentosestticoseuropeus,osimpulsionaemumabuscafrenticadeatualizaocultural,muitasvezesincompatvelcomarealidadedopas.Poroutro,aapostaemumcaminhoparticulardentrodospressupostosmodernosacabaconformandoumaperspectivaregionalista,derestocontraditriacomavisouniversalistaeuniversalizantedoideriomodernoeuropeu.Afrmulaencontrada,quepropeaconciliaoentreomodernoestrangeiroeatradiocolonialbrasileira,vaiternosmanifestoseromancesdeMriodeAndradeeOswalddeAndradeenapinturadeTarsiladoAmaralsuasmaisfelizesrealizaes.
Talfrmula,nomuitodiferentedealternativaspropostasporintelectuaisdeoutrospasesperifricosnomesmoperodo,vaiseradotadanadcadaseguintepelosarquitetos,tambmelesdispostosabuscarnovosrumosparaumareaestagnada,agrilhoadaporconvicesacadmicasneoclssicas.frentedomovimento,afiguralendriadoarquitetoLucioCosta,queaindajovemassumepapeldeidelogodaArquiteturaModernaBrasileira,traandoodestinodanovaarquiteturaaserrealizada,apartirdeumasriedeajustesdasquestesjestabelecidaspelosmodernistasdeprimeirahora.Odeslocamentodadiscussomodernadeumareadaculturaparaoutranocaso,daliteraturaeartesplsticasparaaarquiteturatemcomopanodefundomudanasmaisestruturaisnavidanacional.Opodereconmicoepoltico,lideradopelasoligarquiasruraisdaPrimeiraRepblicaebaseadonosEstadosdeMinasGeraiseSoPaulo,apsaRevoluode30vaisedeslocarparaacidadedoRiodeJaneiro,capitaldopasnaocasio,mudanaqueconcentrounasmosdoditadorGetlioVargasopoderautoritriodoEstadoNovo.Oprimeiromodernismo,imantadopelascontradiesdodesenvolvimentoindustrialaceleradodacidadedeSoPaulo,vaicederlugarparaosegundomodernismo,compresenahegemnicadaarquitetura,quevaimanterlaosestreitoseconflituososcomopoderdiscricionrioquesemontaapartirdoRiodeJaneiro.
074.01sinopsescomocitar
idiomas
original:portugus
compartilhe
074
074.00AteoriadaCatstrofeaplicadaelaboraoarquitetnicadoMuseuGuggenheimdeBilbaoSandraDaigeAntunesCorraHitner
074.02Urbanidadeemquesto:aexplosodasfavelaseocrescimentochinsGuilhermeWisnik
074.03SoPauloeCidadedoMxico:espaoetransformaeseconmicosociais,umenfoquecomparativoEuniceHelenaSguizzardiAbascal
074.04MarioPani:precursordoadensamentoSilviaMejaReza
074.05PlanosdiretorescomoinstrumentodeorientaodasaesdedesenvolvimentourbanoRenatoT.deSaboya
074.06Oolhar:imagemesignificadoMnicaCruzGuqueta
074.07LelesupdateAapropriaodaarquiteturacomotecnologiaealgumasreflexessobreotemaparte1(1)DanielPaz
jornalnotciasagendaculturalrabiscoseventosconcursosseleo
CasaMariante,AldeiadaSerra,BarueriSP,2001.ArquitetosAngeloBucci,FernandodeMelloFranco,MartaMoreira,MiltonBraga/MMBBArquitetosFotoNelsonKon
18/18
emvitruvius
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 2/33
OgrandearquitetomodernoLeCorbusierpdepresenciarosdoismomentosmodernosbrasileiros.Suaprimeirapassagemporaqui,em1929,fezpartedesuaprimeiraviagempelaAmricaLatina,quandovisitou,almdoBrasil,UruguaieArgentina.AconvitedePauloPrado,umdosorganizadoresdaSemanadeArteModernade1922emSoPaulo,oarquitetosuofrancsconheceuosmodernistaspaulistasefezaomenosumaapresentaonoRiodeJaneiro.Retornariaem1936,agoraaconvitedeLucioCostaedoministroGustavoCapanemaparaparticipardosprojetosdaCidadeUniversitriaedasededoMESMinistriodaEducaoeSade,ambosnoRiodeJaneiro.AprofundarelaoentreLeCorbusiereaarquiteturabrasileiraqueseformouapartirdeentofundamentalparaacompreensododesenvolvimentodaarquiteturamodernanoBrasil.Contudo,oLeCorbusierquetoprofundamenteinebriouosjovensintelectuaismodernistasbrasileirose,posteriormente,osarquitetoscariocas,nofoiodopensamentojlapidadoeestabilizado.Foiojovemarquitetonaquelaocasiomuitomaisumproslitodaspromessasmodernistasnaausnciaderealizaesaoferecerqueparaaquiveionofinaldadcadade20edeslumbrousecomaimensidodoterritrioeoesplendordamatavirgem.Deslumbramentoqueolevouaescreverosmagnficostextoslatinoamericanos,cheiosdeesperanaacercadofuturodoContinente,ummundoprenhedepossibilidades.
LeCorbusierfoieleitopelosbrasileiroscomoomodeloaserseguidopoishaviaumaprofundaidentidadedevaloresediscursos.Mesmoapossveldiscordnciaemtornodapreocupaoemtornodareabilitaodatradiocolonialacabounoocorrendo,cabendoaomestreeuropeuasugestodainclusodeazulejosdatradioportuguesanarealizaodoprojetodasededoMES.Temosaqui,portanto,odelineamentodasquestesfundamentaisquecondicionariamaformao,desenvolvimentoeconsolidaodaarquiteturamodernabrasileira:abuscaconstantedesnteseentreosprincpiosmodernoseuropeusdeextratocorbusierianoeatradioconstrutivacolonialbrasileiraapreocupaosemprerenovadadeumarelaoequilibradaeharmoniosadestecomapaisagemtropicalexuberante,poucoafeitaaocontrolecivilizacionaldevidosuapujanaevigorinfindvelaidentificaoentreosprojetosdemodernizaodaarquiteturaeodedesenvolvimentoeconmicodopas.Esteconjuntodemotivosexplicaapredileopeloconcretoarmadoepelaortogonalidadeporpartedenossosarquitetosmodernos,masatensoentretradioemodernidadepropicioutambmousodeoutrosmateriais,comomadeira,tijoloemetal,comotambmosurgimentodeoutrasformas,emespecialaformalivredeOscarNiemeyer,queemumcertomomentotornousesinnimodearquiteturabrasileira.OsucessodesseencaminhamentodeterminouodesenvolvimentoprincipaldenossaarquiteturadurantetodoosculoXX,conformandoumatradiomodernacujaforaaindavisvelnaobradejovensarquitetosbrasileirosnesseinciodesculoXXI.
Osprojetosdehabitaesunifamiliaresrealizadosaolongodasdcadasdesteperodoilustradeformaexemplarestaevoluo.Nosanos40e50,momentodereconhecimentointernacionaldaarquiteturamodernabrasileiraquetemcomoculminnciaaexposioBrazilBuildsnoMoMAdeNovaYorkem1943eapublicaoemingls,francsealemodolivroModernArchitectureinBrazil,deHenriqueMindlin,em1956,umexpressivonmerodearquitetostalentososatuavanasduasprincipaiscidadesbrasileiras.LucioCosta,OscarNiemeyer,AffonsoReidy,AtlioCorreaLima,CarlosLeo,JorgeMoreira,MarceloeMiltonRoberto,lvaroVitalBrazil,AldaryToledo,entreoutros,construamnoRiodeJaneiro.EmSoPauloexerciamaprofissoosarquitetosRinoLevi,OswaldoBratke,HenriqueMindlin,GregoriWarchavchik,JacquesPilon,LinaBoBardi,GiancarloPalanti,BernardRudofsky,AndreaCalabiealgunsoutros.Destes,comexceodostrsprimeiros,eramtodosestrangeiros,umafacetainexploradaathojepeloshistoriadoresdenossaarquitetura,quetemsempreprivilegiadoapretensabrasilidadedenossaarquitetura.AresidnciaOlivoGomes(RinoLevi,SoJosdosCampos,1949),aCasadeCanoas(OscarNiemeyer,RiodeJaneiro,1953),aresidnciaCarmemPortinho(AffonsoReidy,RiodeJaneiro,1950),aCasadeVidro(LinaBoBardi,SoPaulo,1949)earesidnciaBratke(OswaldoBratke,SoPauloSP,1951)soprojetosqueexpressamdeformacannicaascaractersticasdaarquiteturamodernabrasileiradeento,propagadasparaopasapartirdacapitalfederal:arelaoharmoniosacomapaisagemtropical,ousohegemnicodoconcretoarmadoeoselementostradicionaisreinterpretados.AresidnciaAntnioCeppas(JorgeMoreira,RiodeJaneiro,1951),trazquasetodososelementos,agoraadaptadossnecessidadesdeumpequenoloteurbanoaondefoiconstruda.
Nosanos60e70teremosumabruscamudanaderota,quecoincidecomaconstruodeBrasliaeamudanadacapitalfederalparaocentrodopas.AassinaturaquasequeexclusivadeNiemeyernosprincipaisprojetosdeBrasliamarca,aomesmotempo,oapogeueoesgotamentodeumaarquiteturaquepassaaseridentificada,certamentecominjustia,comopoderditatorialqueseinstalaapartirde1964comogolpemilitar.AarquiteturaquepassaaditarasnovasregrasvemdeSoPaulo,tendocomocentrodasatenesoarquitetoparanaenseJooVilanovaArtigas,militantedeesquerda,quedefendeumaarquiteturamaisactica,abandonandooformalismoexcessivodaarquiteturacariocaemproldeumaprevalnciadosaspectosconstrutivos,emespecialosestruturais.Contudo,aproduodochamadobrutalismopaulistamantmcomaarquiteturadasdcadasanterioresvisveiselosdeligao,emespecialapeculiarrelaocomoterritrio,aondeasuspensodaedificaotornadifciloestabelecimentodeumargidaseparaoentreinterioreexterior.Portanto,maisdoqueumrompimento,tratasedeumacontinuidadesegundoprincpiosrenovadose/oureinterpretados.
AsresidnciaMrioTaquesBittencourt(VilanovaArtigaseCarlosCascaldi,1959),RobertoMilln(CarlosMilln,1960),FernandoMilln(PauloMendesdaRocha,1970)eMaxDefine(EduardodeAlmeida,1978),todasconstrudasemlotesurbanosnacidadedeSoPaulo,constituemvariaessobreomesmotemadocaixotedeconcretoarmado,cujaformafinalexplicadapelosautorescomoresultantedoconceitoestrutural.TalrigidezespartanadecertaformasubvertidapeloextremocuidadonodetalhamentopresentenoprojetodeEduardodeAlmeida,qualidadeexcepcionaldentrodeumcontextoaondeseprivilegiaunilateralmenteoconceitoestrutural.OmesmorigorconstrutivoestpresentenaresidnciaWaldoPerseuPereira(SoPaulo,1967),doarquitetoJoaquimGuedes,tambmeleumaexceoemumquadrogeralaondepredominaodesprezopelodetalhamentoconstrutivo,justificadopelaimpossibilidadegeradapeladesqualificaodosoperriosbrasileiros.ApresenanesteperododaresidnciadoarquitetoSeverianoPortodemonstraapossibilidadelatenteesemprerevisitadadeumaarquiteturacomtraoslocais,defendidaporLucioCosta.ConstrudaemManaus,capitaldoEstadodoAmazonas,em1971,acasa,construdaemmadeiraesubmetidaacuidadosextremosnarelaocomosaspectosclimticosdeumaregiomuitomidaequente,nodeixadeladoosaspectosracionaismodernosnasuaconcepogeral.
Nosanos80,aomesmotempoemquetemosumacontinuidadedaarquiteturapaulista,com
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 3/33
formasesoluessedimentadassendoexploradasatoexagero,verificaseumaentradatardiaeconfusadasdiscussespsmodernas.Tantoodebateculturalistaitaliano,quevaideAldoRossiaPaoloPortoghesi,comovispopamericano,nascifragensdsparesdeumRobertVenturiouCharlesMoore,passandopelotardomodernohightechdeRichardRogersouNormanFoster,sotratadoscomosefossemcoisasprximasoumesmoidnticas.Opontoemcomumdemanifestaesestticoformaistodsparesjustamenteofatodelasseremabsolutamentediversasdatradioarquitetnicamodernabrasileira.Resultaemumadcadadeproduodiversificada,comqualidadeduvidosadevidosmudanasbruscasdeencaminhamentos,semquehouvesseapossibilidadedeexploraodepossibilidadeseconseqentesedimentao.Contudo,oladopositivodeumadcadatratadapormuitoscomoperdida,adesmontagemdopensamentonicoeexcludentequesemprepermeouaarquiteturahegemnicanopas.Mesmosemsetornarummomentocoesooudeobrassignificativas,adcadade80tornoupossveladiferenadosanosseguintes.
AresidnciaRubens/Cristina(NovaLimaMG,1983),doarquitetooloMaia,umexemploderompimentodealgumaslimitaes.ConstrudaforadoeixoRioSoPaulo,emestruturadeaoindustrializada,acasaanunciaaspossibilidadesdenovoscenriosenovosprotagonistasconvivendocomasobrevivnciadatradiomodernapaulista.AsresidnciasAcayaba(MarcosAcayaba,Guaruj,EstadodeSoPaulo,1996),AfonsoBorges(GustavoPenna,Brumadinho,EstadodeMinasGerais,1999),Pacelli(OtvioLeondio,Bzios,EstadodoRiodeJaneiro,1995),Mariante(MMBBArquitetos,Barueri,EstadodeSoPaulo,2001)eCasanoHortoFlorestal(AlexandreFeuRosa,Salvador,EstadodaBahia,1999)formamummosaicodiversificadodeexperimentaesformaiseconstrutivasbemrealizadas,atestandoofimdahegemoniaunvocadeumououtroencaminhamentomodernopredominanteemdcadasanteriores.AcasadeMarcosAcayaba,quedesenvolvecomextremacompetnciaaspossibilidadesconstrutivasdamadeira,comrequintedeformaedetalhamento,semabdicardaorganizaoprogramticamoderna,demonstraoclaradasenormespossibilidadesdeumaarquiteturaaomesmotemposlidadevidoaosvnculoscomatradio,masaomesmotempoabertanovidadeeexperimentao.
Anos1940CasaOlivoGomes,RinoLevieRobertodeCerqueiraCsar(1)
CasaOlivoGomes,SoJosdosCampos,SP,1949.ArquitetosRinoLevieRobertodeCerqueiraCsarFotoNelsonKon
EstacasaestsituadanolimitedavrzeadorioParaba,emSoJosdosCamposa100kmdacidadedeSoPaulo.Umpavimentoprincipalabrigagrandepartedoprogramadivididoemtrscorposdistintos:setordosdormitrios,estareserviosedependnciadeempregados.Umpavimentoabaixosobpilotisabrigaumsalodejogos.Adisposiodoscorposoraparalelosaotalude,orainterceptandoo,conformaumacomposioabertaquepoderiaseexpandiremvriasdirees.Estescorpossoarticuladospelovestbulodeentradaesecundariamentepelagaragem,queporsuasdimensesetransparnciasdeixaclaroseupapelnacomposiodasvolumetrias,destacandoas.Aestruturadeconcretoarmadoeacoberturadetelhadodefibrocimentosobrelaje.notvelacolaboraoBurleMarxnospainisejardinsintegradosaopartidodeformaaexpandirosespaosinternosrumopaisagemenvoltria.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 4/33
CasaOlivoGomes,SoJosdosCampos,SP,1949.ArquitetosRinoLevieRobertodeCerqueiraCsar.Plantassuperioreinferior
CasaOlivoGomes,SoJosdosCampos,SP,1949.ArquitetosRinoLevieRobertodeCerqueiraCsar.Cortes
Nestacasaaconcepoespacialeestruturaleadisposiodoscorposremontamanossatradiomoderna,sobretudopelaracionalidade.Poroutrolado,otelhadocomgrandesprojeesquesombreiamasfachadasmaisexpostasaosol,osjardins,ospainisdecorativoseoalpendresotraosdaedificaodenossabrasilidadeprogramtica.Asrefinadaseengenhosassoluestcnicas,comoadotadasparaasjanelascujasfolhasrecolhemseatravsdecontrapesosembutindoas,sofrutosdorigorconstrutivopeculiardaarquiteturadeRinoLevi:esterigoreprincpiossoderivadostantodesuaformaoItalianacomoengajamentocompulsrionaestruturaodeumaindstriabrasileiradaconstruoincipientenaquelasdcadas.
Anos1940ResidnciaLinaBoBardi(CasadeVidro),LinaBoBardi(2)
ResidnciaLinaBoBardi(CasadeVidro),BairroMorumbi,SoPauloSP,1949.ArquitetaLinaBoBardi.FotoNelsonKon
AresidnciaLinaBoBardificouconhecidacomoCasadeVidro,assimchamadapelosmoradoresdaredondezanostemposdesuaconstruo,quandoolocalaindaeraumareservadeMataBrasileiracheiadebichosselvagens.Acasafoiimplantadanapartemaisaltadoterrenode9milmcomdeclivebastanteacentuado.Doiscorposdistintosadefinem:acaixadevidroqueseprojetanoespaoapartirdeummurodearrimoeseapiaemdelgadospilaresmetlicoseumsegundocorpoassentadodiretamentenosolo.Estescorposabrigamrespectivamenteoscompartimentosdestinadosaoconvviodafamliaeaosservios.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 5/33
ResidnciaLinaBoBardi(CasadeVidro),BairroMorumbi,SoPauloSP,1949.ArquitetaLinaBoBardi.Plantassuperioreinferior
Acaixadevidroporsuavezestorganizadasobdoisprincpiosespaciaisquecorrespondemaduaslgicasestruturais:umaparedelongitudinalqueaatravessa,divideclaramenteosetorsocialdontimo,sinalizandoosdoismomentos.Nosetorsocialosespaosdoestar,jantarebibliotecaestodispostosnumcontinuumespacialdemarcadopelospilaressoltoseporoutraspeascomoovolumedacaixadeescada,alareira,almdovaziodojardiminterno:queaindatemafunodeinterligarestepisoaospilotis.Emcontrapartida,nosetorntimoadivisoespacialsefazmaispresente,indicandooutrasoluoestrutural,comapoiosembutidosemparedesenoarrimo.Emboraassoluesparaosapoiossejamdistintasasdemaissoluesconstrutivasparaopisoeacoberturasoasmesmas:caixoperdidodeconcretonopisoetelhadefibrocimentosobrelajenacobertura.
ResidnciaLinaBoBardi(CasadeVidro),BairroMorumbi,SoPauloSP,1949.ArquitetaLinaBoBardi.Corte
EstaobradeLinaBoBardipontuaasualongajornadanaedificaodeumapoticadabrasilidade:queprocuroufundiraspectosdeumaculturalocalaofazermaiseruditofincadonamodernidadeoriginrianoseucontinentedeorigem.Poticainventadaprogressivamenteesemcanduras,porm,noisentadepragmatismoscircunstanciais.Nestacasaalgunsaspectosjsemanifestamdeformaaindaembrionria.Suainseronomeiodamatanativaoportunidadeparaseevocarnossaherananaturalista.Adecisodefazlasuspensasobrepilotiseenvidraadademonstraodesejodesediluirnestapaisageme,aomesmotempo,fixarumalinguagemeumatecnologiacontempornea.Aplantalivrecaminhanamesmadireo.Poroutrolado,aobraperturbadaporrestriesconstrutivaslocaisquecontaminamapurezaealevezadovolumeaoimpordecertamaneirarestriescomodainclinaodacobertura.Restriesqueforamposteriormenteincorporadascomomarcadeumalinguagem.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 6/33
Anos1940ResidnciaCarmemPortinho,AffonsoEduardoReidy(3)
ResidnciaCarmemPortinho,BairroJacarepagu,RiodeJaneiroRJ,1950.ArquitetoAffonsoEduardoReidyFotoacervo
Acasafoiconstrudaemmeiodensavegetaoemterrenode9milmcomacentuadodeclivenosentidodaamplavistavoltadaparaacidade.Doiscorposarticuladosporumptiointerno,umarampaeumapassarelaforamimplantadostipicamenteameiaencosta.Oprimeirocorpofoiassentadodiretamentenosoloeabrigagaragem,dormitriodeempregada,servioeoacessoprincipal.Osegundoflutuasobreoterrenoeapiasediretamentesobrepilotis:evitandoarrimosecortesdesnecessrios.Nestesegundocorpo,foiarranjadoorestantedoprograma,bastanteenxutocompostoporcozinha,dormitrio,estdio,estareumterrao,umnvelabaixo,acessadoporumaescadaquesaijuntoaojardiminterno.
Todaaestruturafoiconstrudaemconcretoarmado,comcoberturadetelhadefibrocimento.OtelhadoemVcomcaimentoparaocentrodacasapermitiuaumentaropdireitonasalaedormitriofacilitandoaventilaocruzadaentreoscompartimentos,almdedirecionareliberarafachadaemseusvosplenosparaavisualmaisimportante.
ResidnciaCarmemPortinho,BairroJacarepagu,RiodeJaneiroRJ,1950.ArquitetoAffonsoEduardoReidy.Planta
ResidnciaCarmemPortinho,BairroJacarepagu,RiodeJaneiroRJ,1950.ArquitetoAffonsoEduardoReidy.Corte
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 7/33
Estacasasingela,doarquitetodoMuseudeArteModernadoRiodeJaneiro,nosrevelasuamaestriaepertinnciaemtratararelaoentreumartefatoeoseucontextonumsentidolato:fsicoeambiental,tecnolgico,culturalearquitetnico.Soexemplososassentamentosdoscorposoraapoiadosnosolo,oraflutuando,asoluoinclinadadotelhadodacoberturaqueaindaevitaalajeimpermeabilizada,asesquadriasdemadeira,vidroepersianasqueseremetemstradicionaisgelosias,asalaquetambmvarandareentrante,alevezadospilotisrecmadquiridoseatransparnciaeelegnciadaarticulaodosvolumes.
Anos1950ResidnciaAntnioCeppas,JorgeMachadoMoreira(4)
ResidnciaAntnioCeppas,BairroLeblon,RiodeJaneiroRJ,1951.ArquitetoJorgeMachadoMoreiraFotoJuvncioSouza
Paraabrigarumafamliaabastadade5pessoasemumpequenoterrenoembairronobredoRiodeJaneiro,oarquitetoJorgeMoreira,membrodamticaequiperesponsvelpeloMinistriodaEducaoeSade,optoupordesenvolveroprogramaemquatropavimentos,maisumsubsolo.Ovolumeemformadeparaleleppedoocupagrandepartedolote,compequenosrecuosfrontaleposterior,masseencostandonaslaterais,oquejustificaosrecortesnasfacesjuntoaosloteslindeiros,necessriosnaobtenodeiluminaoparaapartecentraldacasa.Opesoexcessivodovolumealiviadocomoparapeitoinclinadodacobertura,quereverberanochanfrodasparedeslaterais,earetraodofechamentodasalanopisotrreo,liberandoreaexternaensombrecidasobpilotis,ocupadoporjardimqueseestendeatofechamentofrontalfeitoderipasdemadeira.
Ovolumecompactoeoprogramaamploediversificadoagenciadocommaestriapeloarquiteto,quedesenvolveumaintrincadacirculaovertical,localizadanareacentraldacasaequedelimitaosusosaomesmotempoemquefacilitaosfluxosdistintos.Graassoluoengenhosaquedispeemposiesestratgicaselevadoreescadas(deservio,socialentima)emtornodeumvolumecentraldepdireitotriplo,asreassociaisedeserviopodemconviverpacificamentenotrreoeprimeiropavimento.Asreasntimasdosquartosedolazerfamiliarselocalizamrespectivamentenossegundopavimentoecobertura,reservandoseparaosubsoloagaragemereasparamaquinriosereservatriodgua.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 8/33
ResidnciaAntnioCeppas,BairroLeblon,RiodeJaneiroRJ,1951.ArquitetoJorgeMachadoMoreira.Plantas
Aestruturaemconcretoarmado,expostacomcomedimentonotrreo,dissimuladaporvedaesdealvenariapintada,murosdepedraepainisemazulejo,estesdeautoriadeBurleMarx.Apresenadoartista,tambmautordojardim,denotaapreocupaocomasntesedasartesemvoganesteperodo.Osquebrasismveisverticaisehorizontaisqueprotegemafachadaprincipaldosolpoenteeotetojardimaclimatadoporprgulassustentadasporesguiospilaresmetlicosqueressaltamahorizontalidadedocoroamento,soelementoscorbusianosrenitentesnoarsenaltipolgicodaarquiteturamodernabrasileira,queganharamumsemnmerodeinterpretaesformais,dentreasquaisadestacasaemblemtica.
Anos1950ResidnciadoArquiteto,BairroMorumbi,OswaldoArthurBratke(5)
ResidnciadoArquiteto,BairroMorumbi,SoPauloSP,1951.ArquitetoOswaldoArthurBratkeFotoAcervoBratke
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 9/33
Ocenrioondefoilevantadaestaobraeraumbairronosarredoresdacidadecomgenerosaspaisagens.Acasafoiimplantadanosentidododeclivelateraldoamploterrenoemsuacotamaisalta,demaneiraquedoispisosfossemnaturalmentedefinidos:oinferior,contendoosservio,varandaeoacessoprincipalconjugadocomagaragemdeautomveiseosuperior,ondeforamdispostososdemaiscompartimentos.Suaemblemticavolumetriahorizontalsoltadosolomarcacomclarezaasdistinesentreobjetoeocontextoimediato:acasaseencontrapousadasuavementenosolodemodoagarantirsuaintegridadeformalidealizada.Porm,sualeveza,transparnciaeproporesrestabelecemumarespeitosaeharmnicarelaocomostio.
ResidnciadoArquiteto,BairroMorumbi,SoPauloSP,1951.ArquitetoOswaldoArthurBratke.Plantassuperioreinferior
Partedestapercepodecorredofatodequenelaespao,estruturaeformafundemseemumaunidadeplstica:parecenohaverumahierarquiaemsuaconfiguraofinal.Aestruturacompostaporumamalhamodularpautaadisposioemodelaodosespaosedefineumsistemaqueemboradisciplinadorsesubmeteaalgumascircunstnciaseoperaesqueemparteoabranda:sobretudo,aquelasrelativasaoconfortodahabitao.Assim,afachadaoestemaissombreadadoquealesteatravsdodistanciamentodosplanosdevedaoemrelaoprojeodacobertura.Oscobogs,jardiminterno,oscheioseosvaziossoelementosqueenriquecemsingularmenteopontodepartidainicial,entretanto,semalterarsualgicaconstrutivaracionaleprecisa.
TalvezestacasasejanossoPavilhoBrasileiroemBarcelonaeporissotenhasetornado,entrens,umclssico.Aracionalidade,otetoplano,aformaautnoma,aleveza,arelaodaarquiteturacomapaisagem,oselementosdatradiolusobrasileiraeousodosmateriaisrevelamumaartesensvelesempreconceitosquevaidaprticasidiasnamodeumarquitetodoofcio.
Anos1950CasadeCanoas,ArquitetoOscarNiemeyer(6)
AcasafoiconstrudanaFlorestadaTijuca,remanescentevegetaotropicalemumterrenopedregosodegrandedeclive.Naconcepodacasaficamclarasduasatitudesougestosformais.Aprimeiradizrespeitoaopavilhoafloradoeenvidraado:umalajeplanaesinuosaapoiadasobredelgadospilaresmetlicos,ondeseencontramoestareservios.Aoutraatitudeconferidaaopavimentoinferiorincrustadonoperfilnaturaldoterreno,quaseimperceptvel,noqualsealojamdormitriosesalantima.Duasmaneirasinventivasdofazerarquitetnico:umaplenadeinveneseexpressividades,outraancoradanasilenciosapertinnciadascircunstncias.
ResidnciaOscarNiemeyer(CasadeCanoas),EstradadeCanoas,RiodeJaneiroRJ,1953.Arquiteto
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 10/33
OscarNiemeyerFotoNelsonKon
EstaobraummarconaarquiteturadeNiemeyerebrasileira:nelacertosesquemasdoracionalismomodernosoalteradosemfavordeumamaiorexpressividadeplsticaedeumcartermaislocal.SealgunsprincpiosdecorremdeLeCorbusiercomopilotis,plantalivreoutroslembramMiesvanderRohecomotransparncias,integraointerior/exterior,pilaresmetlicoseessencialidadesprincipalmentenocorpoaflorado.
ResidnciaOscarNiemeyer(CasadeCanoas),EstradadeCanoas,RiodeJaneiroRJ,1953.PlantassuperioreinferiorArquitetoOscarNiemeyer
Asoperaesdeprojetoeasescolhascontidasnestarevelamumainsubordinaoaopurismodealgunsconceitosmodernossobretudoaomescllosdeumamaneiramaisintuitivaelibertaatravsdascurvasdacoberturaedapiscina,emborasejamconstrudascommuitageometria.Noentanto,narelaosensveldoobjetocomstioqueabrasilidadeeasingularidadedestaobrasemanifestammaisplenamente,comovendocoraesementes.Todasasdecisesdeprojetodesejamdealgummodofundircasaepaisagem,atravsdasformascurvasesinuosas,dastransparncias,dafachadaqueacompanhaoperfilnaturaldoterrenonopavimentodosdormitriosedaenormepedradegranitotrazidaparadentrodoespaointerior.
Anos1960ResidnciaJosMrioTaquesBittencourt,JooVilanovaArtigaseCarlosCascaldi(7)
ResidnciaJosMrioTaquesBittencourt,SoPauloSP,1960.ArquitetosJooVilanovaArtigaseCarlosCascaldiFotoNelsonKon
Acasasituaseemumbairroresidencialemumlotetpicodeformatoquaseretangular.compostaporumpavimentotrreocomsalasecozinha,umintermediriodestinadoaoestdio,umsuperioraosdormitrioseumltimo,enterrado,abrigandoosserviosabolindoatradicionaledculabrasileira.Acasaconfigurasecomoumnicocorposoboqualseabrigatodooprograma.Umptiointerno,organizaepromoveaintegraovisualdetodososespaos,quesoarticuladosemmeiosnveisporumarampa,nadimensodeumadassuaslarguras.Asoluoestruturaldefinidaporduasparedesdecarga,apoiadasemquatroreduzidospontos,querecebemaslajesnervuradasemconcretoarmado.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 11/33
ResidnciaJosMrioTaquesBittencourt,SoPauloSP,1960.ArquitetosJooVilanovaArtigaseCarlosCascaldi.Plantasecortelongitudinal
Estaobratemenormerelevncianoconjuntodaobradoarquiteto,bemcomoparaseusdiscpulosenvoltosnadenominadaArquiteturaPaulista.Delaemergiramquestesestticaseproblemasconstrutivosqueinformaramumfazerarquitetnicoporanosafio,desdobrandoseemoutrosprojetosetipologiascomonaFaculdadedeArquiteturaeUrbanismoUSP,tambmdesuaautoria.notvelasoluoestruturaldasparedesdecargasobrepoucoselevesapoiosconformandoprticosgeralmentedispostosnabordadasvolumetrias,demaneiraaalteraremparteasoluotradicionaldosistemalaje,vigaepilar.Comotambm,aprimaziadispensadaaosaspectosexpressivosdasestruturas,asrampascomoelementosarticuladoresdospercursoseespaosaintrospectivacaixaorganizadaatravsdevazioscentrais,oupraas,quealmdasinteraesespaciaisecompositivas,promovemnovashierarquias,sobretudo,aquelaspensadasnadimensopolticadolugarpblico.
Anos1960ResidnciaRobertoMilln,ArquitetoCarlosBarjasMilln(8)
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 12/33
ResidnciaRobertoMilln,BairroAltodePinheiros,SoPauloSP,1960.ArquitetoCarlosBarjasMillnFotoAcervoFamliaMilln
Acasaseencontraemloteplanodeesquinaembairroestritamenteresidencial.Podeserdescritacomoumprisma,ouumacaixasuspensadosolo,pormeiodepilotis.Emseupavimentoinferioralojamseoscompartimentossociaiscomoestar,cozinhaeservios,nosuperior,dormitrios(inclusiveodeempregados),estdioebiblioteca.
Oprogramafoiorganizadosegundodoisprincpiosespaciaisbsicos:primeiro,aplantalivreentreoitopilaresregularmenteespaadosqueguiaoposicionamentodasparedessegundo,pelovaziodepdireitoduploquepromoveaintegraovisualentreosdoispavimentos.Nadisposiodosespaostambmnotvelafaixacriadanopavimentosuperiorpelosestdioseterrao,comopropsitodeconfigurarumaoportunazonadetransioentreoexterioreointerior,apropriadaparaamenizaraforteinsolaonordeste.Outroaspectorelevanteaestruturadeconcretoarmado,ondetodososseuselementossoaparentes:sejamospilaresindependentesdoselementosdevedao,aslajesnervuradas,asvigasouospeitoris.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 13/33
ResidnciaRobertoMilln,BairroAltodePinheiros,SoPauloSP,1960.ArquitetoCarlosBarjasMilln.Plantasecorte
Millnmorreprecocemente.MasemsuacurtatrajetriaprofissionalfoicapazdeproporcomsuaestticaalternativasaosproblemaseprticasinicialmenteplantadosporVilanovaArtigasemSoPauloemaisdistanteporLeCorbusier.Porisso,podeserapontado,tambm,comoumdosprecursoresdadenominadaArquiteturaPaulista.Podesesedestacar,emsuapotica,oapuroformaldacaixasuspensa,aracionalidadedaestruturaqueliberaaplantamascolocasecomoexpressosecundria,aexploraodaplasticidadedoconcretoatravsdasescadasesculturaisqueseprojetamparaforadavolumetria,anfasesobrealgicaconstrutiva,sempreexplcita,comoumsistemacoerenteondeseencontrammanifestadoseexpressososdiversospormenoresdaconstruo,mantendosesuaintegridadeefuncionalidadesobrequalquerposturamaisembelezadora.
Anos1960ResidnciaWaldoPerseuPereira,JoaquimGuedeseLilianaGuedes(9)
ResidnciaWaldoPerseuPereira,SoPauloSP,1967.ArquitetoJoaquimGuedeseLilianaGuedesFotoacervoJoaquimGuedes
Acasaestsituadaemumterrenodeformatotriangular,ladeadoporduasruascomtopografiaacidentada.Estacondiosomadaaumprogramaextensoeacoincidnciadamelhorvistacompoenteforamelementosdeterminantesnasoperaesiniciaisdeprojeto:revelandoumamaneiramaisempricaeracionalistadofazerarquiteturanoBrasildestoandodastendnciasmaisformalistas.
Suaconfiguraoseapresentacomoumacomposiodevriosvolumesaparentementedispostosdeformalivre.Entretanto,asdefiniesdestasvolumetriasesuasrespectivasestruturasforampensadasapartirdecadaespaoemparticular,decorrentesessencialmentedeumavisoracionalistamaisabrangente,queprocuraincluir,sobreporehierarquizarnoprocessodeprojetomuitosaspectosecondicionantes,numatrabalhosaconciliaodefuncionalidadeserazes,rumoaumadifcilbeleza.Nestesentido,podesenotaralinearidadedacomposioancoradainicialmentenumasdasdivisasdolote,demodoavoltarasprincipaisaberturasparavistaprincipalaoeste.Emboraestearranjosejalinearemtornodeumacirculaooradelineada,orano,asvolumetriasexpressamtambmasparticularidadesdecadaambientecomoforma,disposioeaberturas:odesgarrardosbanheiroseespaosdeserviossintomtico.Maisexpressivasaindasoasdecisesquantoaosvolumesqueabarcamossetoressociais:nelesalmdosdesenhosapuradosdosquebrasis(queosprotegemdainsolaonoroeste)humgirorumoahipotenusadolote,quedesenhasuaformaeoaltera,conciliandoomaisumavezstio,comousoeaambincia.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 14/33
ResidnciaWaldoPerseuPereira,SoPauloSP,1967.ArquitetoJoaquimGuedeseLilianaGuedes.Plantasecorte
Porestevis,transcorremseumasriedeoperaeseraciocnios,rumoumaformafinaltalvezsempreinacabada,possveldenovosacrscimossejamelesdeordemcultural,funcional,ambiental,formalcomacidade.Complexidadesquevinculamunidadeemultiplicidadetecidasorganicamente,quepodemserexplicadaseexplicitadasnavolumetriairregularecircunstancialqueuneorigordalgicaconstrutivasoluoformal,quecriaumlugarapartirdeseucarter.
Anos1970ResidnciaFernandoMilln,PauloMendesdaRocha(10)
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 15/33
ResidnciaFernandoMilln,SoPauloSP,1970.ArquitetoPauloMendesdaRochaFotoHelioPin
Acasasituaseembairroestritamenteresidencial,diantedeumbosque,emumterrenode600mcomdecliveacentuadoeformairregular.Elapodeserpercebidadeimediatocomoumvolumeprismticosoberanamenteimplantadoatravsdegrandescortesearrimosnoperfilnatural.Masestaprimeiraimpressosedesfazparcialmente,poisosmurosdearrimossoincorporadosobratantocomoparedesestruturais,comodivisriasdemarcadorasdosespaosinterioresdahabitao.Nestasensveloperao,recuperaseoperfilnaturaldoterreno,entrelaandoaformaforte,idealegeomtricadoartifciocomasinuosidadenaturaldostio.
Oconcretoarmadopraticamenteanicamatriadaobra:daestruturaasparedesdefechamento.Aestruturacompostaporarrimosdeconcretoeparedesestruturaisquesustentamasempenaslaterais:queporsuavez,recebemaslajesnervuradasdopisoecobertura(tratadacomoespelhodgua).Sobestearcabouo,oucaixa,osespaossoarranjadosemplantalivrenostrspisosprincipais:otrreo,quecontmestareservioseosuperiordivididoemdoismeiospisos,ondeseachamosdormitrioseestdio.Umquarto,pisonosubsolo,abrigalavanderiaedependnciasdeempregados.Ailuminaoeventilaodestesespaosacontecematravsdaclarabiacentral,porumaprgulaenvidraadapostadaentreoarrimoeabateriadedormitriosecozinhaeporpequenasaberturasrecuadasquesevoltamparaumadasempenasdefechamento.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 16/33
ResidnciaFernandoMilln,SoPauloSP,1970.ArquitetoPauloMendesdaRocha.Plantasecorte
Seacasalugarparaexperimentar,especularelevaradianteofazerarquitetura,estaemparticularradicalizaepraticamenteencerraalgumasquestesjpostasnaarquiteturapaulista.Acomearpelaunidadeplstica,formaleestruturalconferidopeloconcretoaparentequesubtraiadistinesentreestestermos.Ocontinuumespacialinterno,tantoperseguidopelosarquitetosnosculoXX,expostoaoextremosejapelamatriacontinuaehomognea,sejapelofatodequeasparedesdivisriasdoscompartimentosnemsempretocaremoteto.Arelaoentreahabitaoindividualeourbanotratadocomdurahierarquia,ouseja,opisodeasfaltodaruaadentraeinvadeacasaacidadeprevalecesobreomorarindividual.Poroutrolado,outrasquestescomoacaixaintrospectiva,semaberturasdiretasparaoexterioreosvazioscentraisemtornodosquaisseorganizamosespaossopostasemcondiesextremas:nestacasanohliteralmentejanelas.
Anos1970ResidnciaSeverianoPorto,SeverianoMrioPorto(11)
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 17/33
ResidnciaSeverianoPorto,ManausAM,1971.ArquitetoSeverianoMrioPortoFotoacervoSeverianoPorto
LocalizadaemManaus,naAmaznia,estacasapontoaltonoregionalismocrticoporrevelarumaabordagemtransigenteentregeografia,meioambiente,tcnicaseprticaslocaisprpriasdonortebrasileiro,comaracionalidademodernamoldadanoRiodeJaneiro,deondeimigrouSeverianoPortonosanos60.Oarcabouoconceitual,asidiaseascrenassoretiradosdomodernismobrasileiroemparticular,masaprticafrutodeumreaprendercomasabedoriaecondiesconcretaslocais:sejaatravsdosmateriais,dastcnicas,dasmanipulaesespaciaisemfunodoclima.Desteencontrosurgeumasimbiosemltiplaqueentrelaaofazerlocaleavisoimportadadametrpole,transformandoosemumapoticaqueexpenovasquestes,possibilidadeselinguagem.
Oprogramafoiorganizadosegundoumesquemaespacialjmodernoquedistinguecomclarezaasreasfuncionaisdoestar,reantima(nocasosobrepostos)eservios.Nomesmosentido,compareceaidiadoptiointerno(umvazio)quearticulaosespaosnotrreoesuperior,sugerindoumcontinuumespacial.Poroutrolado,umavarandantimaparcialmenteenclausuradaporelementosvazadosacrscimoesoluodecorrentedosimperativosclimticoslocais.Comoosotambmtodososdispositivosdestinadosapermitirventilaoesombreamentosabundantesquepodemsernotadosnascoberturascomgrandesbeirais(comcolchodearentreforroetelha),nasegundapelederipadodemadeiraqueenvolveumdoscorposdaedificaoenousopredominantedamadeira(sucupiraemaaranduba).
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 18/33
ResidnciaSeverianoPorto,ManausAM,1971.ArquitetoSeverianoMrioPorto.Plantasecortes
Oencontrodeculturasavanatambmnoprocessocompositivo,plsticoeestruturaldasvolumetrias.Ocarterhbridocontinuamarcandopresena,somandofragmentos.Acasacompostaportrscorposdealtura,coberturaeexpressoplsticasdistintas:sinalizandoacomodaesemfunodeimportantesambientaesclimticas.Ocorpomaisaltoeprincipal,temcolunasmodularesdemaarandubadepdireitoduplo,soltasdasvedaes,querecebemotelhadodefibrocimentodeumaguasoquasepilotis:entreelesripasdemadeiraconformamumbrisesoleilrsticodecartermoderno.Ocorpoquerecobreoptiointernoeavarandantimatemseusapoiosoraexpostos,oraembutidosnasalvenarias,ouentreoselementosvazados,suacoberturadeduasguasemsentidotransversoaocorpoprincipal:commaisvazioseluzesfiltradasseucartermaistnueseaproximamaisdaprticaerepertriolocal.Noterceirocorpomaisbaixo,queabrigacozinhaeservios,acoberturadeumaguaeneleprevaleceumaspectomaistelricoerecluso,sobretudopelodomniodoscheiossobreosvazios,conferidospelapredominantepresenadaalvenariabranca.
Anos1970ResidnciaMaxDefine,EduardodeAlmeida(12)
ResidnciaMaxDefine,SoPauloSP,1978.ArquitetoEduardodeAlmeidaFotoNelsonKon
Ofinaldosanos70umperodoqueacrticaarquitetnicabrasileiranormalmentetomacomodeproduodecadente,assertivaempartecontestadaporLuisEspallargasGimenez,quetomaaResidnciaMaxDefinecomoobranotvel,masquepassoudesapercebidanocontextodapoca,quandoprevaleciaobrutalismopaulista,porcontadeseuextremorefinamento,obtidograassuainsupervelesofisticadaexecuo.
Aimplantaodacasasedapartirdaformulaodeumapautageomtrica,quebuscacontrolaroterrenotrapezoidalirregularcomsuadecomposioinicialemumtringuloeumretngulo,eaposteriorpartiodoretnguloemdoisquadrados.Acasaseinscrevenoquadradodaesquerda,incorporandoaformapuraemsuaplanta.AsreaslivresresultantesficaramsobaresponsabilidadedopaisagistaFernandoChacel,quepropeumjardimqueseestendeportodooterreno,comumapiscinasemicirculardentrodotringulo.Ummurodearrimocontmoterrenoemaclive,conformandodoisplatsterraplenadosagoraarticuladosporescadaslaterais.Acasaumcaixotedeconcretoevidrosustentadopordozepilaresdispostosemgridecartesianotemcercade1/3desuareaapoiadasobreoplatsuperior,permanecendoos2/3restantessuspensos,abrindoespaoparaoestacionamentodeautomveisereadeservio.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 19/33
ResidnciaMaxDefine,SoPauloSP,1978.ArquitetoEduardodeAlmeida.Implantao,plantasecorte
Aplantaquadradaeogrideretangulardaestruturaresultamemumacomplexaregulagemdemedidas,resultandoemreasaomesmotempomodularesediferenciadas,comapresenasempresurpreendentedospilaresemcadarecintodacasa,orarenteaovidro,oranomeiodocmodo,oradissimuladoporumanteparoqualquer,orasetorizandoumambientemaisamplo...Aaberturanalajesuperiordecoberturaretangular,permitindoaentradadeluzearnocentrodasreassocialedeservio,queporsuavezsoreguladasporumrecortequadradonalajedepiso,quepermiteocontatoambientalcomplatinferioreumacirculaoperifricarenteaosvidrosqueabremacasaparaoseuprpriointerior.
Anos1980ResidnciaRubens/Cristina,oloMaia(13)
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 20/33
ResidnciaRubens/Cristina,NovaLimaMG,1983.ArquitetooloMaiaFotoacervoJVasconcellos
AcasalocalizasenascercaniasdeBeloHorizonte,emmeioaumaexuberantebelezatropical,aondepredominaoverdedamatafechada,quesevcortadapordiversastrilhasnaturais.Oarquitetooptouporimplantaracasabeiradeumaquedaabruptadoterreno,permitindo,aomesmotempo,quedelasetivesseumavistamagnficadapaisagemequeelafossevisualizadadetodososquadrantes,tornandoseumareferncianaregio.
Nomomentodaconcepodesteprojetocorremosanos1980eopanodefundoculturalnoBrasilaentradatardiadasdiscussespsmodernaseasubjacentepresenadeumacrtica,muitasvezessevera,tradiomodernaimperantenoBrasilequetemnoconcretoarmadoomaterialmaiscaractersticodesuaexpresso.oloMaia,queduranteesteperodoseenveredouporexperimentaesformalistasorientadaspelasespeculaesitalianasdopsguerra(Rossi,Portoghesi,etc.),optaaquipelosmtodosdeprfabricaoemestruturadeaoindustrializada,umaespciedeinterpretaobrasileira,tropical,daarquiteturahightechdearquitetoscomoNormanFostereRenzoPiano.AsexperimentaesemaodoarquitetovoganharapoiodaUsiminas,empresalocaleumadasmaioressiderrgicasbrasileiras,criandoseumatradioconstrutivadiferenciadanoEstadodeMinasGerais,queperduraathoje.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 21/33
ResidnciaRubens/Cristina,NovaLimaMG,1983.ArquitetooloMaia.Implantao,planta,corteeelevao
Acasamereceudeimediatodoisapelidos:ViadutoSantaEfignia,porpartedosmoradores,eGaioladepassarinhos,porpartedosmoradoresdaregio.Oprimeiroapelidosedeveorganizaolongilneadoprograma,emdoisnveissobrepostos,comosegundoseprojetandoembalanoporcimadaquedaabruptadoterrenograasaosperfismetlicosdispostosemformadetreliastriangulares.Osegundoapelidofrutodaopodoarquitetoporvedararesidnciaintegralmentecomperfisdemetal,dispostosverticalmenteemvosestreitos,funcionandocomosuporteparaavidraaria.Oefeitofinaldegrandetransparnciadointeriorparaoexterior(eviceversa),exploradacomadisposiodequartosereassociaisnasreasdemelhorvisibilidade.
Anos1990ResidnciaMarcosAcayaba,MarcosAcayaba(14)
ResidnciaMarcosAcayaba,PraiaTijucopava,GuarujSP,1996.ArquitetoMarcosAcayabaFotoNelsonKon
Estacasadeveraneioestlocalizadanumcondomnio,napraiadeTijucopava,Guaruj,SP,etemseuprogramaorganizadodemaneiracompactaeverticalemumnicocorpodeconformaotriangularsubdivididoemquatropisosincluindoseacoberturamirante.Suaimplantao,numterrenotrapezoidal,degrandedeclividadeedifcilacesso,procurouminimizarareaocupadadoterreno(10,16%)semdesmatamentosdesnecessrios,preservandoaMataAtlnticaquaseintocada.Taiscondiespediam,tambm,umasoluoracionalizadaquetocasseosoloempoucosapoiosefacilitasseaconstruotrspilaresdeconcretosustentamerecebemaestruturademadeirademaneiraasuspenderacasaentreavegetaoexistente,semelhanadeumarvore.
Seasleiturasdostiodooprimeiroimpulso,soaestruturaeosistemaconstrutivocompostoporelementosindustrializadosdemadeira(osfechamentossotambmdepainisindustrializadosdemadeiracompensada)queconformamalinguagemeexpressoplsticadestaresidncia.aidiaderacionalizaoedeumsistema,maneiraorgnicadeWright,queestabelecemalgicaoperativa:aarteoqueformasistemaentreanaturezaeohomem.Nocasodestacasaemparticularosistemadadoporumaestruturahexagonal,cujaunidadelgicaotringuloeqiltero.Destamatrizresultamtrshexgonosnosvrticeseumhexgonocentraletrstrapziosnaslaterais,equivalentesameiohexgono,dandoaimpressodeumrecortefeitoemumladrilhadohexagonal,oucomoumrecorteemuma
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 22/33
colmia,quepoderiaseestenderaoinfinito,masquetemsuaexpansocontidapelascircunstnciasdaexistncia.Assim,aformafinaldacasaseconfiguracomoumgrandetringuloeqiltero(comoscantoschanfrados),queretomaemoutraescalacluladeorigem.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 23/33
ResidnciaMarcosAcayaba,PraiaTijucopava,GuarujSP,1996.ArquitetoMarcosAcayaba.Implantao,plantasecorte
Formaeespaossoancoradosnosistemaestruturalconstrutivooelementodesencadeador.Construoematerialidadesomeioefimexpressivosdaarquitetura.Noentanto,osmritosdestaobrasoestendidosparaalmdapuraexpressividadematerial:incorporavalorescontemporneos,vinculadosaosideaisquedepositaramfnosbenefciosdaindstriaenummorargenrico:emcertosentido,retomadosnestacasa,quemesmosingular,nodeixadeser,tambm,umprottipodeummoraremcondiesespecficasdeumlugar:maspautadonumaculturatectnicavinculadaarmao,quepressupearticulaodepeasdetamanhosiguais,maisleveseareas.
Anos1990ResidnciaAfonsoBorges,GustavoPenna(15)
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 24/33
ResidnciaAfonsoBorges,CondomnioRetirodasPedras,BrumadinhoMG,1999.ArquitetoGustavoPennaFotoEugnioSvio
Acasaestlocalizadaemumcondomnioa15kmdeBeloHorizonteeoterrenoencontrasenotopodeumasdasmuitasmontanhasquecircundamacidade,tendoaosseusfundosumimensovale.Umnicocorpoassentadosobreumplatabrigatodooprograma:suageometriaabstrataebrancaodestacadanaturezacircundante:porm,suaformaplenadeintersecesetensesgeradainicialmentepelospermetrosdolote,quedoosmotivosoperativosaseremincorporadosnoprojeto.Poroutrolado,apaisagemquesequercontempladaeenquadradaqueditaanormadasaberturaseadisposiodosespaos.
Todaaconcepoplsticadacasaestexpressanaformaconstrudaporcomplexasgeometriasdeplanosevolumesquealudemasformasprimrias,masconstantementeestadesmanchla,atravsdesobreposiesesubtraesdeelementos,sempregeradosporumaestratgiaempiristaesensvelquedisparaasoperaesdeprojeto.Amatrizinicialdadaporumprismaregularparaleloatrsdivisasdolote.Entretanto,numsegundomomento,adotaseaquartadivisadolote(adosfundos)comoumartifciomodificadordaformaprimria.Estalinha,sempreassociadaaortogonalidadepreponderantedolote,vaientodefinirosentidodasparedeselminas,deformaapromovertensesesubversesdaformaedavolumetria.Notrreo,alteraafachadavoltadapararua,indicandoatravsdesuaangulaoaentradasocial,aindapordecorrnciavaideterminaroutrosalinhamentosparciaisnacozinha,jantareestar.Nopavimentosuperioreinferioraindacontinuaadesenharsuasformasegeometriasirregulares.Seesteplanomodificadormarcante,elenuncachegaaconcretizarseporinteiro:sempreencontraoseixosortogonais,queointerrompem,demaneirasdistintasnosplanoshorizontaisdacasa.Destaforma,avolumetriageraldacasavaiexpressarestedesafioconstanteentreplanosevolumesdesmanchandooprismainicial,porm,semoomitirporinteiro,semdesfazlo.Ospilaresevigasqueseprojetamnoterrao,asabassalientesdajanelapostadanafachadadafrenteeorecortesobacoberturanaportadeentradacontinuamainsinuarsuasbordas.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 25/33
ResidnciaAfonsoBorges,CondomnioRetirodasPedras,BrumadinhoMG,1999.ArquitetoGustavoPenna.Plantasecortes
GustavoPennafoiexpoentenosanos80dogrupodearquitetosmineirosquepromoveramatodovaporaarquiteturapsmoderna,umareaoaomodernismobrasileiro.Agora,oquesevacrticaeadepuraodoprpriofazerpsmoderno.Citaesecolagensdetiposhistricossoabolidasemfavordasabstraesformais,dasgeometriashabitadas.
Anos1990ResidncianoHortoFlorestal,AlexandreFeuRosa(16)
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 26/33
ResidncianoHortoFlorestal,SalvadorBA,1999.ArquitetoAlexandreFeuRosaFotoSchirleyRibeiro
AcasaestconstrudanumcondomniodensamentearborizadonocentrodeSalvador.Umcorpoprincipaldeconformaotriangularedoisoutrosmenoresquaseimperceptveisestoassentadosnumloteemformadeumpolgonoirregularcomacentuadoaclive.
Apartirdeumavegetaorelevanteedestelotedetopografiadifcil,dominadoporcurvasdenveloblquas,implantouseesteartefatodepoucoselementos,quesesobressaidoentornoimediatopelaconfiguraodesuasformas,degeometriadepurada,anguladaesutilmentedistorcida.
Aformaprimordialdestacasatemorigemnaessencialidadedeumtringuloretngulo,ondeumdoscatetosestparaleloaumadasdivisaslateraisdolote,ooutrotestadaprincipaleahipotenusaparaamaiorprofundidadedolote.Contudo,estaformapredominantesutilmentealterada,atravsdedeslocamentos,subtraeseadiesqueestoancoradosnaprocuradeumaintegraocomoentornonatural,nadimensourbanaenatopografiaacidentada.Destasoperaes,decorrem:aadiodocorpoinferiordagaragemehalldeacesso(nacoberturaestecorpoumterrao),queseaproximadoalinhamentodaruaorecorteirregularnamassaconstruda,ondeseabreespaoparaainserodeumadaspontasdapiscinanoterrao/salaosdeslocamentosdahipotenusa,escadas,atelievestirios,visandoumparalelismocomascurvasdenvel.Comestasintervenesprocurousefortaleceroeixoenviesado,dadopelatopografia,eaomesmotempopromoverumamaioramplitudevisualquerecolheasvegetaesnointeriorenafrentedolote.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 27/33
ResidncianoHortoFlorestal,SalvadorBA,1999.ArquitetoAlexandreFeuRosa.Implantao,plantasecortes
Ageometriaelementardestacasasinalizasuaautonomiaabstratadistanciadaeindependentedeseucontextoimediato.Porm,noaprofundamentodesuasoperaesdeprojeto,percebesequeocontextoimediatoumdosseusmotoressejaatravsdatopografiaacidentada,sejaatravsdavegetaoexuberante.Nestesentido,as"deformaes"daformatriangular,quedesmontamedobramngulos,podemserexplicadastantoatravsdascontingnciasdolugar,queancoramosprocedimentosjustificandoasoperaesdeprojeto,comoumexerccioplsticomaislivrequepotencializaaquiloquefoisugeridopelolugarlevandoadianteodiscursoentregeometria,natureza,essencialidadeehomemesttico.Porestevisseeliminaqualquercontradioaparenteentreoartifcioeanatureza:odesenhocalamomentaneamenteacontrovrsia.
Anos1990ResidnciaPacelli,OtvioLeondio(17)
ResidnciaPacelli,BuziosRJ,1995.ArquitetoOtvioLeondioFotoMarcosPradoeOtvioLeonidio
EstacasadeveraneioestsituadanapraiadaArmaoemBzios,numterrenoretangulareplano,afastadodapraia.Acasaconstrudaporblocosdeumedoispavimentosdistribudosefragmentadosemtornodeumptiojardimcentral,dominadopelapiscinaeporumafrondosarvorejexistente.Estesblocos,paralelossdivisas,soarticuladosporumapassarelaqueosuneedsentidodeconjuntoeaomesmotempofuncionacomoumaloggiatrreaquefazastransiesentreoespaointerioreexterior,quefazsombraeaomesmotempofazoconvite
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 28/33
paraumconvviointeriorizadoedescontrado.
Acasapelasuacomposioassemelhaseaumvillaggioracionalizado,eelao,aindaquesuaaparnciaexteriortelhadosemduasguasejanelascomveneziana,maischeiosquevazioslhedumarfamiliarefiguraldearquiteturalusobrasileira.Racionaleracionalizadaemduasfrentesumaoriundanatradioportuguesadasconstruesfrancasdepoucosrecursosextradosdascondiesdasprimeirasocupaes,devolumetriasprismticassimples,outravinculadageometriaelinguagemeaocarterdoideriomodernoabstratadelajesplanas,grandesaberturasdevidrotemperado,continuumespacialseletivo.Umacasaemdoistemposduasfisionomiasnumconjuntoarticuladoondeseencontramcombinadostcnicasedesenhos:ordemevariao,ritmoedescompasso.
ResidnciaPacelli,BuziosRJ,1995.ArquitetoOtvioLeondio.Plantasecorte
Ocontroledimensionalqueconfereproporesharmnicassvolumetriasorainsinuadoorasubtendidoestruturaqueaflorasobasformadospilaresouomitidanasalvenariasrevestidas.Ospilaressodeconcretooumetlicos,demarcamespaosedelimitamaloggiareforandoseucarterdetransioentreoabertoeofechado.Elementosvazados,treliasdemadeira,planosopacosevazadosvosesucedendonumanarrativaricaebemproporcionada.Oresultadoumaarquiteturamaduraquepropeumareleituraparaaexperinciamodernabrasileira,aprocuradaconsolidaodeumatradiosemreceiodeavanar,semcairnaarmadilhadaautoridadedopassadomaisinteressadana"tradiodonovo",na"arqueologiadopresente".Nestesentido,estaarquiteturaaomesmotempocrticaeprojetosugestodeumdestino.
Anos2000CasaMariante,MMBBArquitetos(18)
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 29/33
CasaMariante,AldeiadaSerra,BarueriSP,2001.ArquitetosAngeloBucci,FernandodeMelloFranco,MartaMoreira,MiltonBraga/MMBBArquitetos.PlantasecortesFotoNelsonKon
NocondomnioMoradadosPssaros,emAldeiadaSerra,bairrodivididoentreosmunicpiosdeSantanadeParnabaeBarueri,emmeiosrvoreshomogneastpicasdereflorestamento,localizaseacasaMariante,umcaixotedeconcretoevidro,partidoprojetualtoaogostodosarquitetosmodernosdeSoPaulo.
Otemareincidentedasprojeesemplantadacasaoquadrado.Oterreno,com20mdefrentepor40mdefundo,comodoisquadradoscontguos.Asduaslajesnervuradassobrepostastm16,20mdecadaladoesubdivididaem18sriesde18alvolosemlinha,medindo90X90cmcadaum.Asquatrovigorosascolunas,desecoquadradade45cmdelado,estoeqidistantesumadaoutra9,90mnaortogonal.Nacobertura,oespelhodguaqueimpermeabilizaalajeemparterecobertoporpisosquadradosdeconcreto.
Arepetiogeomtrica,comriscodesetornarobsessiva,sutilmentecontrariadaporumasriededecisesprojetuaisdissonantes,queregulamosusoseasvisuais.Oretngulodosolarium,formadopelospisosquadrados,menordoqueoseunegativo,oespelhodgua,noqualemergeaescadacomoumafenda.Asduasescadassobrepostas,quesealojamnovoequivalenteadoisalvolosdelargurapordezdecomprimento,ocupamumaposiolevementedeslocadadocentrodacasa.Essaassimetriaacabareverberandonosespaosinternos,permitindoosurgimentodereasdistintasparaacomodarosusosnecessriosquartos,banheiros,salasecozinha.
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 30/33
CasaMariante,AldeiadaSerra,BarueriSP,2001.ArquitetosAngeloBucci,FernandodeMelloFranco,MartaMoreira,MiltonBraga/MMBBArquitetos.Plantasecortes
Naselevaes,espelhadasnosquadrantesopostos,maissubversessovisveis.Nafachadaprincipal,ondeprevaleceagrandevidraacorridaigualfaceantpoda,surgeumtaludegramadotruncadopelaentradanocantoesquerdo,desequilbriocompensadonapartesuperior,ondeacaixadguasustentadapelacolunafrontaldireita.Nafacevoltadaparaoquintal,duaspontesemcotaseposiesdiferentesconectamemnvelacasacomoterrenoemaclive.Asfaceslaterais,correspondentesaosquartosegrandesala,somaishomogneas,masoefeitodesuspensodaprimeiracontestadopelopesoconferidosegundapelosvolumesdalareiraedasinstalaesdeservionopisotrreo.Assim,enquantoaabstraogeomtricaregulaaconcepoestrutural,ascalibradasdistoresdaduplasimetriadoamedidadoshbitosedavivncia.
notas
NEOpresentetextoaapresentaodomdulobrasileiro,sobcuradoriadeAbilioGuerraeAlessandroCastroviejoRibeiro,daExposioArquitecturaLatinoamericanadelSigloXXLacasasueoeidentidadenelmarcodelsincretismolatinoamericano,organizaodeEvaArredondoOlivo,Caracas,Venezuela.
1
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 31/33
Fontes:MINDLIN,HenriqueE.ArquiteturamodernanoBrasil.RiodeJaneiro,Aeroplano,1999,p.9293PENEDO,Alexandre.ArquiteturaModerna.SoJosdosCampos.SoJosdosCampos,Ediodoautor,1997,ficha6,p.118125ANELLI,RenatoGUERRA,AbilioKON,Nelson.RinoLeviarquiteturaecidade.SoPaulo,RomanoGuerraEditora,2001,p.124132162163.
2Fontes:OLIVEIRA,Oliviade.LinaBoBardiSutissubstnciasdaarquitetura.SoPaulo,RomanoGuerraEditora/EditorialGustavoGili,2006CasadeVidro/TheGlassHouse.SoPaulo,InstitutoLinaBoeP.M.Bardi/EditorialBlau,SoPaulo/Lisboa,1999Lacasalatinoamericanamoderna.20paradigmasdemediadosdelsigloXX.ADRI,MiquelCOMAS,CarlosEduardoDias.Barcelona/MxicoDF,GustavoGili,2003,p.9095OLIVEIRA,Oliviade(org).LinaBoBardi.Obraconstruda,2G,n23/24.Barcelona,GustavoGili2003VAINER,AndrFERRAZ,MarceloCarvalhoSUZUKI,Marcelo(org).LinaBoBardi.SoPaulo,InstitutoLinaBoeP.M.Bardi/FundaoVilanovaArtigas,1996,p.7883CAVALCANTI,Lauro.QuandooBrasileramodernoGuiadeArquitetura19281960.RiodeJaneiro,Aeroplano/PaoImperial,2001,p.166169ACAYABA,MarleneMilan.ResidnciasemSoPaulo.19471975,SoPaulo,Projeto,1986,p.4350.
3Fontes:RevistaAU,n47,abr./maio,SoPaulo,1993BONDUKI,NabilGeorges.AffonsoEduardoReidy.SoPaulo/Lisboa,coleoArquitetosBrasileiros,InstitutoLinaBoeP.M.Bardi/EditorialBlau,1999.
4Fontes:MELLOJR,Donato."ArquitetoJorgeMachadoMoreira".Projeto,n162.SoPaulo,abr.1993,p.7779CZAJKOWSKI,Jorge(org).JorgeMoreiraMachado.RiodeJaneiro,CentrodeArquiteturaeUrbanismo,1999,p.5461"ResidnciaAntonioCeppas",Acrpole,n276,anoXXIII,set.1961,p.416419.
5Fontes:SEGAWA,Hugo.OswaldoArthurBratke.SoPaulo,ProEditores,1997,p.121131ACAYABA,MarleneMilan.ResidnciasemSoPaulo.19471975.SoPaulo,Projeto,1986.
6Fontes:BRITO,Alfredo.Ascasas.Naescalademorar".ArquiteturaeUrbanismo,n55.SoPaulo,ago./set.1994,p.8690MINDLIN,HenriqueE.ArquiteturamodernanoBrasil.RiodeJaneiro,Aeroplano,1999,p.8889XAVIER,AlbertoBRITO,AlfredoNOBRE,AnaLuiza.ArquiteturaModernanoRiodeJaneiro.SoPaulo,Pini/FundaoVilanovaArtigas,1991,p.91DUBOIS,Marc.CasadasCanoas.Procurandoasensibilidadedemorar.Arquitextos,n.003.03.SoPaulo,PortalVitruvius,ago.2000.DUNSTER,David.100casasunifamiliaresdelaarquitecturadelsigloXX.CidadedoMxico,GustavoGili,1998,p.108109ADRI,MiquelCOMAS,CarlosEduardoDias.Lacasalatinoamericanamoderna.20paradigmasdemediadosdelsigloXX.Barcelona/MxicoDF,GustavoGili,2003,p.8285"OscarNiemeyer:residnciaCanoas,RiodeJaneiro".RiodeJaneiro,Mdulo,n70,maio1982,p.4851SCHARLACH,Ceclia(org.).OscarNiemeyer2001(catlogodeexposio).Lisboa,ParqueExpo/ISCTE,2001,p.5865CAVALCANTI,Lauro.QuandooBrasileramodernoGuiadeArquitetura19281960.RiodeJaneiro,Aeroplano/PaoImperial,2001,p.292295.
7Fontes:PUNTONI,lvaroPIRONDI,CiroLATORRACA,GiancarloARTIGAS,RosaCamargo(org.).VilanovaArtigas.SoPaulo,InstitutoLinaBoeP.M.Bardi/FundaoVilanovaArtigas,1997,p.8283KAMITA,JooMasao.VilanovaArtigas.ColeoEspaosdaArteBrasileira.SoPaulo,Cosac&Naify,2000OHTAKE,Ricardo(editor).VilanovaArtigas.SoPaulo,InstitutoTomieOhtake,2003VilanovaArtigasArquiteto.Acidadeumacasa.Acasaumacidade.CasadaCerca,CentrodeArteContempornea,CmaraMunicipaldeAlmada,2001.
8Fontes:Acrpole(especialsobreCarlosMilln),n317,maio1965,anoXXVIIFAGGIN,Carlos."CarlosMilln.Documento".ArquiteturaeUrbanismo,n94.SoPaulo,jun./jul.1994,p.97104SABBAG,HaifaY.Milln,asensatezprevalece".SoPaulo,ArquiteturaeUrbanismo,n17,abr./maio1988,p.7277"ResidncianoAltodosPinheiros",Acrpole,n276,anoXXIII,set.1961,p.420423ACAYABA,MarleneMilan.ResidnciasemSoPaulo.19471975.SoPaulo,Projeto,1986,p.151164.
9Fonte:CAMARGO,MnicaJunqueirade.JoaquimGuedes.SoPaulo,Cosac&Naify,ColeoEspaosdaArteBrasileira,2000.p.7883.
10Fontes:PIMENTEL,Ailton.AinvenodoBrasil.CasaVogueBrasil,n188.SoPaulo,mar.2001,p.144149DosresidenciasenBrasil,Summa,n98,BuenosAires,EdicionesSumma,fev.1976,p.2226KINDERGARTEN,Calux.ModernBrazilianArchitecture.ProcessArchitecture,n17.Tquio,1980,p.5253SPIRO,Annette(org).PauloMendesdaRocha.Suia,VerlagNiggliAG,2002,p.7479PIN,Helio.PauloMendesdaRocha.SoPaulo,RomanoGuerraEditora,ColeoDocumentosdeArquiteturaModerna,2002,p.146153ACAYABA,MarleneMilan.ResidnciasemSoPaulo.19471975.SoPaulo,Projeto,1986,p.333342LEMOS,CarlosCORONA,Eduardo.RoteirodaArquiteturaContemporneaemSoPaulo.ConstruoemSoPaulo,n1805,anoxxxv.SoPaulo,Pini,set.1982,p.22.
11Fontes:"ArquiteturatropicalnaresidnciadeSeverianoPorto,emManaus".SoPaulo,Projeto,n40,maio1982,p.2225SABBAG,Haifa.SeverianoPortoeaarquiteturaregional.Arquitetura.Crtica,n.12,set.2003.SoPaulo,PortalVitruviusCAMPOS,ElizabeteRodriguesde.AarquiteturabrasileiradeSeverianoMarioPorto,Arquitextos,TextoEspecialn.209,dez.2003.SoPaulo,PortalVitruvius.
12Fontes:GUERRA,Ablio(org).EduardodeAlmeida.ApresentaodeLuisEspallargasGimenez.coleoArquitetoBrasileiroContemporneoSoPaulo,RomanoGuerraEditora,2006CORONA,EduardoLEMOS,CarlosXAVIER,Alberto.ArquiteturaModernaPaulista.SoPaulo,Pini,1983SANTOS,CecliaRodriguesdos.DesafiandoaracionalidadeCasaVogue,ano21,n17.SoPaulo,dez.1997/jan.1998,p.142147GIMENEZ,LuisEspallargas.EduardoRiesenkampfdeAlmeida.Arquitetura.Crtica,n.9.SoPaulo,PortalVitruvius,jun.2002.Modernbrazilianarchitecture,Process:architecture,n17,Tquio,ago.1980.
13Fontes:MAIA,oloVASCONCELLOS,MariaJosefinadePODEST,SylvioEmrichde.3Arquitetos19801985.BeloHorizonte,edioparticular,1985ExpostonaVBienaldeArquiteturaemLimaeIBienalInternacionaldeArquiteturadeBuenosAiresWebsiteoficialdoEscritriooloMaiaeJVasconcellos
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 32/33
.
14Fontes:AcayabaHouse.ModernHouse2.ClaireMelhuish.London,Phaidon,2000,p.5257RAWSTHORN,Alice.AnglePoise.FinancialTimes,London,july1st2000.TheBusiness,p.3235Apenastrspilaressustentamacasa.Arquitetura&Construo,n.5,SoPaulo,maio1998,p.10ep.4249Arquitetura.Casa&Jardim,n.523.SoPaulo,ago.1998,p.42Brazil:growthisspreadingfromRioandSoPaulotoasecondtierofcities.ArchitecturalRecord,n.9,NewYork,sept.1998,p.969SEGRE,Roberto.ArquiteturaBrasileiraContempornea.RiodeJaneiro,Viana&MosleyEditora,2003,p.162165CasanoGuaruj.CatlogodaIBienalIberoamericanadeArquitecturaeIngenieraCivil.Madrid,Electa,1998.p.1415SANTORO,Francesco.LacuriositstrutturalediMarcosAcayaba,architettobrasiliano.L'ArchitetturaCronacheeStoria,n.517518.Roma,nov./dic.1998,p.652676GLUSBERG,Jorge.MarcosAcayabaSoPaulo.In:10x10.CONSTANTINOPOULOS,Vivian(ed).London,Phaidon,2000.p.1619,413e445MarcosAcayabaHouse,TijucopavaBeach.HousesofSouthAmerica,Australia,Images,2003,p.8287MarcosAcayaba:projetos.Catlogoda3BienalInternacionaldeArquiteturadeSoPaulo.SoPaulo,FundaoBienaldeSoPaulo/IAB,1997,p.306308Premiaonabienal.ConstruoSoPaulo,n.2600.SoPaulo,dez.1997,p.6ResidncianoGuaruj:grandeprmioda3Bienal.AUArquitetura&Urbanismo,n.75.SoPaulo,dez./jan.1998,p.2835.
15Fonte:CasasdeAutor.Arquitetura&Construo.SoPaulo,n.especial,p.4247.
17Fonte:PortalArcoweb.
16Fontes:CasaPacelli.Enlace,ano10,n8.Mxico,set.2000,p.140145CasadeplayaemBzios.Arquine,n3.Mxico,spring1998,p.403SEDLACKEK,F.(ed.).AwardWinnigArchitecture1997.Munich/NewYork,Prestel,1997,p.2021CasaPacelli.AUArquiteturaeUrbanismo,n.71.SoPaulo,abr./maio1997,p.3435CasaemBzios.ProjetoDesign.SoPaulo,n.196,jul.1996,p.4045.
17Fontes:DiriodeArquitetura,JornalClarn,anoII,n.67.BuenosAires,01dez.2003GUERRA,Abilio.Betoevidro.CasaemSoPaulo.Lisboa,Linha,encartedoJornalExpresso,29nov.2003,p.6065GUERRA,Abilio.CasaMarianteemAldeiadaSerra,projetodeMMBB.Arquitextos,TextoEspecial225.SoPaulo,PortalVitruvius,mar.2004Metrpole:Catlogoda5BienalInternacionaldeArquiteturaeDesigndeSoPaulo.FundaoBienaldeSoPaulo,2003NOBRE,AnaLuiza.MMBB.Arquitetura.Crtica,n.10.SoPaulo,PortalVitruvius,fev.2003RevistaProjeto,n.282,ago.2003.
sobreosautores
AblioGuerra,arquiteto,professordaFAUMackenzie,editordoPortalVitruvius.
AlessandroCastroviejoRibeiro,arquiteto,professordaFAUMackenzieeBelasArtes.
comentrios
39comentrios Classificarpor
FelipeRodriguesCollaboratoratA:mstudiodearquiteturaEssencial!CurtirResponder30deabrilde201515:37
CarlosAgustinSerronCOLEGIODONBOSCOBAHIABLANCAMUYBUENA!. Sitansolopodrantenerversionesenotrosidiomas!
CurtirResponder2desetembrode201420:45
PhrygiaArrudaUNIRIOgostomuitodetextosquedemaneiraespecial"contamumaestria"comosexemplos,asdescriesdascasasedosseushabitantes,desenhosefotosfazopensamentosemovimentarcomonumaviagem.otextomuitobom!Parabns!
CurtirResponder 128dejulhode201420:46
VicenteFictcioCruzVolunteeratTheHumanFundMuitomassa!CurtirResponder17deabrilde201309:06
VitrinedoboiVitrinedoboiSoJosdoRioPretookquebelezaCurtirResponder2deabrilde201313:37
AbnerVieiraJuniorPaisagistaatFederalUniversityofUberlndiachuchubelezahemm..CurtirResponder19demarode201321:07
HenriqueSilvaAuxiliaradministrativojunioratChevroletVeibrasS/AImportaoeComrcio
Principais
Adicionarumcomentrio...
26/08/2015 arquitextos074.01:CasasbrasileirasdosculoXX|vitruvius
http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/07.074/335 33/33
20002015VitruviusTodososdireitosreservados
Asinformaessosempreresponsabilidadedafontecitada
ImportaoeComrcioGabriellaSilvaeAlexandreEhrlich.nosajudarmuitononossotrabalho!CurtirResponder27defevereirode201315:35
SebastianMontoyabuenmaterialyaportebibliografico!
CurtirResponder6defevereirode201313:26
MaraJardimBelemDoPar,Para,BrazilAdorootrabalhodessesprofissionais.svezesartepura.CurtirResponder6dedezembrode201215:24
PedroHenriqueConceioTcnicodeEnsaiosatULprecisodemaisinformaessobrearesidenciaAntnioCeppasexecutadopeloarquitetoJorgeMachadoMoreiraaguempodemeajudar?CurtirResponder17deoutubrode201212:29
LeonardoBatistaPronto,comi.CurtirResponder14deoutubrode201213:12
IaeDnlCElhTrabalhanaempresaLevyMirandaprojetosshow!!!!!CurtirResponder8deoutubrode201211:50
BenyfurtadoOhDesarascaS.O.S.atJ&pengenhariaeprojetosgostodessapagina..........
CurtirResponder 126desetembrode201218:26
CarlosBobyJr.TrabalhanaempresaRealMadridC.F.gostodessapagina.......CurtirResponder26desetembrode201218:24
velinDeGrandiUnisulCarlosMillanCurtirResponder26desetembrode201214:50
TaniaSegattoBarrosArchitectatSegattoArquiteturaOartigomostrabemcomoamoradabrasileiravemevoluindosemperderofocomodernistadasprimeiradcadasdosculopassado,ecomoalgunsarquitetoscontinuamatuaisdepoisdedcadas,comoArtigaseBratke.
CurtirResponder 121deagostode201218:31
BiaMeneghiniDesigneratInteriorDesignTireimuitasdvidassobrerepresentaaodecortesemsobrados.Valeu!CurtirResponder9dejunhode201222:19
RobertoCintraCamposGoiniaGostei,achoqueumasintesedeumaboaarquiteturabrasileira...
CurtirResponder 39dejunhode201219:15
MarianoOtamendiNationalUniversityofLaPlatahttp://www.vitruvius.com.br/.../read/arquitextos/07.074/335CurtirResponder6dejunhode201216:24
RosangelaRodriguesJooBatistaSoldeAdorei!!!!Ajudabastantenosprojetos...CurtirResponder4dejunhode201212:12
Carregarmais10comentrios